Galiña

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Galiña.

Galiña, ou pita (familiarmente tamén chucha ou churra), e galo (Gallus gallus domesticus) son os nomes dados, respectivamente, á femia e macho da especie Gallus gallus domesticus de aves galiformes e fasiánidos. Os xuvenís coñécense co nome de polo ou pito. Estas aves posúen bico pequeno, crista carnuda e ás curtas e largas. A galiña ten unha enorme importancia para os seres humanos pois é o animal doméstico máis difundido e abundante do planeta e unha das fontes de proteína máis baratas. Alén da súa carne, as galiñas fornecen ovos. Segundo datos de 2003, hai cerca de 24.000 millóns de galiñas no mundo. Nalgúns países da África moderna, o 90% dos fogares crían galiñas. As galiñas son aves omnívoras, mais teñen preferencia por sementes e pequenos invertebrados.

As primeiras referencias a galiñas domesticadas xorden en cerámicas corintias datadas do século VII a.C. A introdución desta ave como animal doméstico xurdiu probabelmente en Asia, de onde é nativa a especie Gallus gallus. A pesar de que os romanos desenvolveron a primeira raza diferenciada de galiñas, os rexistros antigos mostran a presenza de aves salvaxes asiáticas na China desde -1400. Da Grecia antiga as galiñas espalláronse por Europa e os navegantes polinesios levaron estes animais nas súas viaxes de colonización do océano Pacífico, incluíndo a Illa da Pascua. A proximidade ancestral co ser humano permitiu o cruzamento destinado á crianza de diversas razas, adaptadas ás diferentes necesidades. Son tamén unha fonte de doenzas virais.

Descrición

Cabeza dun galo.

Galiña da raza Orpington dourada.

Posúen dous tipos de protuberancias carunculares na cabeza: unha crista no píleo e uns lóbulos que colgan a ambos os dous lados do bico. O dorso cóbreo unha capa de plumas douradas desde o pescozo até as costas.

Os galos e as galiñas mostran un evidente dimorfismo sexual, e poden distinguirse ambos a primeira vista. Os machos son máis grandes, miden aproximadamente 50 cm de altura e chegan a pesar até 4 kg. Posúen unha gran crista avermellada na cabeza, a cal se interpreta como símbolo de dominancia. A cola está composta por plumas escuras grandes e arqueadas que brillan de cor azul, púrpura ou verde baixo a luz. A ambos os dous lados da súa cabeza aparecen dúas manchas brancas, que o distinguen doutras especies próximas, ademais das patas agrisadas. Nalgunhas razas as patas están provistas tamén de esporóns.

As galiñas son máis pequenas. Non adoitan medir máis de 40 cm de altura e apenas chegan a 2 kg de peso. Posúen unhas cores notablemente menos rechamantes que os galos. Os seus apéndices carnosos da cabeza son tamén moito menos prominentes.

Na estación de muda (de xuño a outubro), os machos adquiren unha plumaxe composto por plumas longas e negras cara á metade do dorso, e o resto do corpo está cuberto de plumas alaranxadas. Nas femias non é apreciable ningún cambio, aínda que igualmente mudan de plumas.

Comportamento

Un galo branco de 4 meses de idade.

Son aves naturalmente gregarias, que perderon gran parte da facultade do voo debido á selección artificial do ser humano. O galo vermello salvaxe voa ben, cara a un lugar máis elevado, para pórse a salvo ou para fuxir de posibles depredadores, aínda que tamén se lle pode ver voando a ramas altas de árbores para descansar. Aínda que os exemplares domésticos case nunca fan uso da súa facultade de voo, as galiñas domésticas criadas en semi-liberdade voan a sitios elevados para pasar a noite. Os galos domésticos poden chegar a ser territoriais e violentos nalgunhas razas, aínda que normalmente son bos animais de compañía, fáciles de domesticar mediante alimentación a man.

Posúen un sistema social característico cunha orde xerárquica que comeza a desenvolverse á semana de vida, e que ás sete semanas xa está completamente establecida. Hai un macho dominante, que domina sobre todos os demais, e un macho sometido a todos. As galiñas teñen unha orde xerárquica independente e non entran na dominancia dos machos.

A acción física de dominancia consiste na elevación da cola e a cabeza. A submisión móstrase de forma oposta, baixando a cabeza e a cola, agachándose e inclinando a cabeza cara a un lado. As galiñas séntense a salvo baixo a dominancia dun galo, e só se defenderán se se atopan afastadas do galo dominante. Se morre o galo dominante, o seguinte na orde xerárquica toma o cargo inmediatamente.

Na cría extensiva estes animais teñen hábitos caníbales; se ven a cor vermella debido a unha ferida noutra galiña, as demais non deixan de picala, e cáusanlle graves danos.

Alimentación

É unha ave omnívora, aínda que principalmente come grans e herbas.

Canto

Galo cantando.

O galo produce un son chamado canto (descrito mediante a onomatopea "quiquiriquí" ou "cacaracá"), sempre que non estea castrado (capón). O galo canta durante todo o día, aínda que concentra os seus cantos en certos períodos do día, como son o amencer, para o que está programado xeneticamente, o mediodía, a media tarde e a metade da noite, entre as tres e as cinco da mañá. Estes cantos e os esporádicos que se adoitan dar ao longo do día, fóra dos períodos descritos, serven como desafío territorial a outros galos, para atraer ás femias próximas e como sinal de aviso en xeral. Tamén pode deberse a algún disturbio ao seu ao redor. Normalmente é un son máis de tipo violento ou alerta.

O galo emite ademais outros sons, esta vez xa parecidos aos que emite a femia da súa especie, chamados cacarexos, e a onomatopea usada para describilos é cloc. Este son emíteo sobre todo cando se propón fecundar a algunha femia, ou cando atopa comida, para chamar ao resto do galiñeiro.

Reprodución

A estación de reprodución comeza na primavera e prolóngase até o verán, coa intención de que os pitos nazan baixo a calor estival.

Incubación

Os poliños nacen totalmente recubertos de penuxe, que pode ser de tons amarelos, pardos ou de ambos.

Os ovos poden ter diversas tonalidades, segundo a raza.

As galiñas poñen cada día durante varios días un ovo, no que se desenvolve o embrión, que incubarán ata que naza, daranlle calor e rotarán a súa posición durante 21 días. Coñécese como galiña choca a aquela que deixa de pór ovos e céntrase en incubalos e protexelos.

O embrión nútrese da xema, que penetra no seu interior por medio do embigo. Ao termo do primeiro día o sistema circulatorio xa será operativo dentro do ovo, e a cabeza comezará a tomar forma. Ao quinto día fórmanse os órganos sexuais, ao décimo terceiro comézase a calcificar o esqueleto usando o calcio da casca do ovo, e aos 21 días o pito está completamente desenvolvido para comezar a romper a casca, o cal lles pode levar de 10 a 20 horas. A galiña cacarexará ao ouvir piar aos pitos, para motivalos a saír do ovo.

Como non todos os ovos eclosionan ao mesmo tempo, a nai continúa incubando durante dous días desde o nacemento do primeiro dos pitos, os cales esgotan os nutrientes da xema que absorberon antes de nacer. Entre as 2 e 4 semanas despois de nacer os pitos xa teñen plumas, e ás 8 semanas xa teñen a plumaxe do adulto. Ás 8 ou 10 semanas son expulsados do grupo polas súas nais para que formen o seu propio ou se unan a outro. Aos 5 meses de idade alcanzan a madurez sexual, e adoitan ser os machos quen antes a alcanzan.

Incubación artificial

Incubadora de ovos.

Os ovos de galiña poden incubarse de maneira artificial con resultados satisfactorios. Practicamente todos os pitos sairán do ovo en aproximadamente 21 días en condicións apropiadas de temperatura (37 °C) e humidade relativa (55%; elévase até o 70% nos tres últimos días, a fin de abrandar a casca).

Moitas incubadoras artificiais de tamaño industrial poden incubar miles de ovos ao mesmo tempo, incluíndo rotacións totalmente automatizadas para os ovos.

Enfermidades

As galiñas son altamente susceptibles a moitos parasitos, coma os piollos, os ácaros, as carrachas, as pulgas e os nematodos. Algunhas das enfermidades que afectan ás galiñas son as seguintes:

Nome	Nome común	Causado por
gripe aviaria	gripe do polo	Influenzavirus A da familia Orthomixoviridae
botulismo		toxina botulínica de Clostridium Botulinum
coccidiosis		Coccidiasina
arrefriado común	arrefriado	Rhinovirus, Coronavirus
retención de ovos		ovo moi grande
erisipela		Erisipelothrix Rhusiopathiae
virus da leucose aviar		AlphaRetrovirus
enfermidade de Marek		Herpes virus
candidiasis		Candida albicans
Micoplasma		Mycoplasma
enfermidade de Newcastle		Paramixovirus
psitacosis	ornitosis, enfermidade dos loros	Clamidophyla psitacci
Salmonela	salmonelose	Salmonella
perna escamosa		parasitos
Toxoplasmose		Toxoplasma gondii

Historia da súa domesticación

Os pitos domésticos son descendentes dos galos silvestres do sueste asiático.

Considérase ao galo bankiva (Gallus gallus), do sueste asiático, como o devanceiro dos galos e galiñas domésticos, con algo de hibridación do galo gris (Gallus sonneratii). A domesticación produciuse no sueste asiático polo menos hai 7.400 anos a partir do grupo nativo, e difundiuse en ondas tanto ao leste como ao oeste. Os primeiros restos arqueolóxicos indiscutidos de pitos domésticos corresponden a uns ósos de aproximadamente 5400 a.C. asociados a un sitio arqueolóxico en Chishan, na provincia chinesa de Hebei. Na rexión do Ganxes, na India, os galos bankiva eran usados polos humanos xa hai 7000 anos. En cambio, non se identificaron pitos domésticos máis antigos de 4000 anos no val do Indo, aínda que aínda se debate a antigüidade dos pitos atopados nas escavacións de Mohenjodaro.

Galo nunha moeda grega do século III a. C.

É moi probable que os primeiros galos e galiñas chegasen a occidente a través da ruta da seda. Aproximadamente no 2000 a. C. chegaron a oriente medio. En 1500 a. C., os pitos chegaran a Exipto. Existe evidencia de que os exipcios foron os primeiros en occidente en criar pitos, e este costume estendeuse despois ao redor do Mediterráneo polo mundo grecolatino. Nese momento, ademais de consumirse a súa carne e os seus ovos, usábase como ofrenda ritual nos cultos relixiosos. Hipócrates fala sobre os animais consumidos en Grecia, onde menciona aos porcos, xabarís, cervos, ourizos, galiñas, pombas e patos. Á remota Iberia os pitos chegaron de mans de comerciantes fenicios a comezos do primeiro milenio a. C. Aproximadamente a partir do 600 a. C. os pitos foron levados máis aló dos Alpes e estendéronse polo resto de Europa.

Na baixa Idade Media considerábase ás galiñas como carne fina. O pobo tamén comía desta carne. A finais da Idade Media e no Renacemento europeo as galiñas teñen unha grande importancia na alimentación.

Crese que a galiña foi o primeiro animal europeo que pisou o continente americano, dado que Cristovo Colón embarcou galiñas na súa segunda viaxe. As razóns polas cales Colón levou á galiña na súa viaxe foron porque ocupaba pouco espazo, a súa alimentación non era complicada e ademais producía ovos.

No entanto, hai antecedentes de que en Chile, antes da chegada dos europeos, os mapuches criaban unha galiña con características especiais, a galiña araucana.

Explotación polo ser humano

Galiñas de crianza.

O polo é un dos animais máis explotados a nivel mundial, debido á súa relativa eficiencia, en termos de cantidade de alimento e tempo de desenvolvemento, en comparación con outros tipos de animais consumidos polos seres humanos. É tan popular que cada ano se consomen máis de 33 millóns de toneladas dos seus músculos, tendóns e graxa, e prodúcense uns 600 000 millóns de ovos. O capón, a pularda, o polo picantón e o polo tomateiro son hoxe especialidades na produción de carne destas aves, moi apreciadas na gastronomía.

O polo como alimento

Polo asado.

A carne de polo é unha das máis consumidas en todo o mundo e isto débese ao seu baixo custo. O polo tamén é moi utilizado nos restaurantes de comida rápida. Cabe destacar que adquire un gran valor nutricional debido a que se dixire máis facilmente que as carnes vermellas. Con todo, é moi rico en purinas (como todos os produtos cárnicos), polo cal debe evitarse en caso de gota ou de ácido úrico elevado. Tamén se adoita consumir a carne de galiña, pero é máis dura e precisa máis tempo para cocerse que a do pito.

Pelexa de galos

Unha pelexa de galos (óleo).

Un galo de pelexa.

As pelexas de galos son legais na maioría de países latinoamericanos, en rexións concretas de España e en Francia, e en países de Asia como Filipinas. En moitos outros lugares, as pelexas están estritamente fóra da lei. Normalmente lévase a cabo nunha área habilitada onde a ave que ten mellores calidades no combate declárase como gañadora, para o que debe deixar ao seu adversario inhabilitado para seguir pelexando. A orixe destas pelexas está en Asia. Na China xa se celebraban hai 2.500 anos e é posible que mil anos antes xa se fixese na India. Na antiga Roma eran presenciadas para adquirir valentía. Posteriormente, esta práctica foi levada a América polos conquistadores españois. Moitas persoas defensoras dos animais rexeitan totalmente este tipo de accións, posto que en lugares como A Florida creáronse leis en defensa destes animais co argumento de que, por ser animais, son tamén seres vivos, e débeselles respecto.

Como mascotas

As galiñas son excelentes animais de compañía, dado que son moi nobres e nada agresivos. Os galos adestrados para pelexas adoitan ser agresivos con outros galos e en moi poucas ocasións cos seres humanos. Nalgunhas cidades dos Estados Unidos permítese ter pitos como mascotas, pero esta práctica non está autorizada en todo o país. Os pitos xeralmente son moi fáciles de coidar, dado que a súa comida é barata; o reto maior é o coidalos do ataque de depredadores como os mustélidos, os raposos, os cans, os lobos, os coiotes, os mapaches e os gatos.

Arte e cultura

Esopo escribiu unha fábula titulada A galiña dos ovos de ouro, acerca dunha galiña que puña un ovo de ouro diario; o seu propietario, como era tan cobizoso, matouna pensando que ía ser millonario ao instante, porque dentro ía atopar un tesouro, pero descubriu que era igual que todas as demais galiñas e a consecuencia perdeu o froito abundante que lle daba.

Simbolismo

Mercurio con galo e caduceo

O galo é símbolo da vixilancia e da actividade. Por esta razón atópase nos monumentos antigos entre os atributos de Minerva e Mercurio. Indica tamén os combates e a vitoria, porque prefire morrer que ceder. Inmolábase aos Lares e a Priapo. Ofrecíase tamén a Esculapio para a curación dos enfermos.

Mercurialis refire que, dirixíndose a este deus un soldado cego chamado Valerio Aper para recuperar a vista, o deus respondeulle que era mester tomar o sangue dun galo branco, facer un colirio con mel e fregarse con el os ollos tres días consecutivos. O soldado obedeceu, sandou e deu grazas publicamente ao deus. Quizais por isto, afirma Mercurialis, os antigos representaron a Esculapio cun galo sobre o puño. As estatuas de Baco representábano algunha vez cun galo aos seus pés porque eran sacrificados para a conservación da viña.

Os galos tomaran o galo nas súas insignias; pode ser a causa do equívoco latino do seu nome. Os franceses tivérono moito tempo por emblema.

As galiñas na cultura popular galega

Artigo principal: A galiña na cultura popular galega.

Pitos a nacer

En Galicia os nomes tradicionais da especie son cronoloxicamente: pito, polo/pola, galiña/pita ou galo/pito (dende un ano en adiante); fálase tamén de galiña poñedora (de ovos) ou de carne, e ten moita tradición a cría de capón (galo para carne, cebado e castrado).

Crese que as galiñas vellas cantan como o faría un galo, polo que esta forma de cantar, actitude propia da vellez, agoira a morte de alguén da casa. Para espanta-lo agoiro hai que dicir: Pasa, mala cousa, pasa,/ San Xuan bendiga nuestra casa/ cunha palanca/ por riba da casa. Outras informacións van máis lonxe e aconsellan que cando tal aconteza hai que mata-la galiña de contado e, deste xeito, a desgraza que agoiraba recaerá sobre ela. Rivas Quintas engade que, á vez que se lle retorce o pescozo, hai que dicirlle: Morte por morte, en ti cai a sorte.

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de galiñas de Galicia.

• 
  Galo
• 
  Galiña
• 
  Galo
• 
  Millo para alimentar galiñas.

Véxase tamén

Bibliografía

• Redeionghi, Remo B. (1969). Resumo divulgativo: Neste traballo realízase a investigación histoquímica de diversos elementos (mucopolisacáridos, lípidos, proteínas, RNA e encimas) tanto no epitelio superficial como nas glándulas do proventrículo de Gallus domesticus. Efectúase, ademais, un estudo seriado de distintas porcións do órgano, coa finalidade de determinar posibles modificacións rexionais. Os resultados detállanse, interrelaciónanse e analízanse comparándoos cos doutros investigadores. "Histofisiología del estómago glandular del "Gallus domesticus"" [Histophysiology of the proventriculus of the "Gallus domesticus"]. Analecta Veterinaria (en castelán) 1 (3): 111–123. ISSN 0365-5148. 

Outros artigos

• Avicultura
• Lista de razas de galiñas
• Galiña de Mos

Ligazóns externas

• Páxina con datos sobre a galiña (en inglés)
• Información xeral sobre galiñas e fichas de razas (en castelán)
• Actualidade Avipecuaria contén novas e artigos técnicos do sector.