Megáli idea

A expansión territorial de Grecia entre 1832-1947.

A Grande idea (en grego moderno: Μεγάλη Ιδέα / Megáli Idea) era a expresión do sentimento nacional tralo nacionalismo grego nos séculos XIX e XX. Pretendía unir a tódolos gregos nun só Estado-nación coa súa capital establecida en Constantinopla. Tomou ante todo a forma dun irredentismo. O termo foi inventado en 1844 por Ioannis Kolettis, Primeiro ministro do rei Otto. A Grande idea dominou toda a política exterior e por conseguinte a política interior de Grecia: da guerra de independencia dos anos 1820, ao problema chipriota dos anos 1970 pasando polas guerras balcánicas de comezos do século XX. O principal adversario de Grecia na súa realización da Grande idea foi o Imperio Otomán, e posteriormente, Turquía.

O sentimento nacional

O peso da ocupación otomá

Ilustración das Crónicas de Xoán Chartier que representa a toma de Constantinopla, terceiro cuarto do século XV, Biblioteca nacional de Francia.

Os exércitos otománs apoderáronse sucesivamente de Constantinopla en 1453, de Atenas en 1458 e de Mistra, situada moi preto da antiga Esparta, en 1460. Toda forma de Estado grego independente desapareceu entón. Con todo, a administración otomá recoñecía que existía unha poboación á que se podía considerar como "grega". O sistema otomán dos "millets" (nacións) organizaba ás diferentes poboacións do Imperio: había así un millet otomán e un millet xudeu por exemplo. Existían tamén un millet-i Rum ou millet grego. De feito, este incluía a todos os cristiáns ortodoxos, que fosen de lingua grega, búlgara ou romanesa. Este ambigüidade desempeñou máis tarde un papel na definición dos límites da nación grega. O sinal da suxeición principalmente era o imposto haradj. Ata finais do século XVII, engadíase a iso o paidomazoma (obrigación de abastecer aos xanízaros). Estes impostos, e sobre todo a fervenza de reducións de salario efectuados dende arriba cara aos numerosos funcionarios imperiais foron moi mal vistos pola poboación local. Diversas rebelións, como a Revolución de Orloff a miúdo levaban un aumento nas reducións como castigo. Os kleftes, cuxas exaccións eran unha forma de resistencia ao imposto, están a miúdo considerados como os precursores do movemento de liberación nacional.

O millet grego foi dirixido pola xerarquía da Igrexa ortodoxa. O Patriarca de Constantinopla foi considerado polos Otománs como o xefe da "nación grega". O poder da Igrexa ortodoxa estaba pois moi atado ao poder otomán, polo que a mantención dos intereses otománs na zona carrexaba a mantención dos seus propios intereses, o que lle significou un descrédito importante entre a poboación.

Definir un Estado-nación

O obxectivo territorial da Grande Idea: O Imperio Bizantino en tempos da dinastía macedónica

Así como con todos os movementos nacionais do século XIX, a Grande Idea quería reagrupar nun só e único Estado-nación a tódolos gregos. Naceu no pensamento da Ilustración e da Revolución Francesa. Así, a Declaración dos dereitos do home e do cidadán do 26 de agosto de 1789 proclamaba o dereito dos pobos de dispor dos mesmos. Os gregos, sometidos aos otománs, desexaban dispor de idénticos dereitos e ter un "goberno que emanase do consentimento dos gobernados", como o propuña a Declaración de Independencia dos Estados Unidos de América. As ideas ilustradas tocaron aos Phanariotes quen polas súas funcións administrativas e gobernamentais (entre os que destacaban os papeis de intérpretes para a Grande Porta) estaban moi en contacto con Occidente.

Intelectuais gregos estaban tamén no exilio na Europa occidental: Adamántios Koraïs pasou toda a Revolución francesa en París; Rigas Feraios estaba en Viena; había uns mercadores debido á diáspora en Odesa, Venecia ou Marsella. Xornais (como o Mercurio sabio de Anthimos Gazis que era publicado en Viena en 1811 e 1812) e círculos intelectuais foran colocados por estes gregos en toda Europa. En 1803, apareceu en París o Informe sobre o estado actual da civilización en Grecia; en 1806, foi publicado en Livorno un Discurso sobre a liberdade. Estas obras transportaban as ideas das Luces sobre a Liberdade ou o dereito dos pobos de autogobernarse.

Pero, a mesma definición sobre que era "Grego" ou que era o "grego" expuña en si mesmo un problema (ver por exemplo o artigo Nomes dos gregos). Cal principio aplicar: a etnia "grega", relixión ortodoxa "grega", lingua "grega", a xeografía, a historia?

Iakovos Rizos-Neroulos declarou durante a primeira conferencia da Sociedade Arqueolóxica de Atenas, en 1838, sobre a Acrópole de Atenas:

Señores, estas pedras, grazas a Fidias, Praxíteles, Agoracrita e Mirón, son máis preciosas que diamantes ou ágatas: é ás pedras ás que debemos o noso renacemento político.

Evocaba aquí o papel dos viaxeiros occidentais, aos do Grand Tour, no nacemento do sentimento nacional grego a finais do século XVIII. O seu interese polos monumentos antigos mostroulle tanto aos gregos eruditos, como ás poboacións locais que existía outra Grecia como referencia ademais da Grecia da igrexa ortodoxa sometida ao poder otomán. Naceron entón en Grecia unha progonoplexia (obsesión polos antepasados) e unha arkhaiotreia (fascinación polo antigo). Comézaselle daquela a colocar aos nenos nomes á antiga. Fíxose o mesmo cos nomes das embarcacións. A cuestión da lingua grega aterrou tamén: a lingua vernácula estivo considerada "contaminada" por palabras estranxeiras (turcas sobre todo). Había que reatopar unha lingua "pura": elixiuse o Ático do Século V a.C. A antigüidade fíxose pois a nova referencia para definir "Grecia".

A extensión máxima deste Estado-nación sería, para os máis extremistas, a extensión do mundo grego segundo Estrabón, pero a referencia histórica escollida será: de Italia do sur (Magna Grecia), a Antioquía, pasando por Creta, Chipre e toda Anatolia; do norte, do mar Negro (Ponto Euxino) a Creta, pasando pola mesma Grecia continental, o norte dos Balcáns e Asia Menor. Isto correspondía á extensión do Imperio bizantino de tempos da Dinastía macedónica.

Rigas Feraios

Hai que en efecto engadir a este sentimento o traumatismo político e relixioso da Toma de Constantinopla polos Otománs en 1453. Constantinopla era a capital relixiosa da ortodoxia e a capital política do Imperio bizantino. A súa toma coincidiu coa desaparición de Grecia e á suxeición de gregos. A súa liberdade e a súa existencia como nación podía pasar só pola reconquista da "Cidade".

En 1796, mentres se atopaba en Viena, Rigas Feraios, o poeta precursor da insurrección contra os otománs, publicara unha carta de Grecia (Χάρτας της Ελλάδας), prevista nun comezo para ilustrar As Viaxes do mozo Anacharsis en Grecia do francés Jean-Jacques Barthélemy. Se esta carta inmensa (4 metros cadrados) foi centrada sobre a Grecia antiga (a historia antiga é a única historia representada sobre a carta), incluía a Constantinopla, e Valaquia; pero tamén as actuais Bosnia e Hercegovina, Serbia e Albania. A Grecia descrita comprendía de feito todos os Balcáns e Romanía. A lingua desta entidade debía ser o grego, elemento de base da definición da nacionalidade. A carta de Rigas sufriu da execución do seu creador, máis en 1800, a Anthimos Gazis, publicou unha versión simplificada, engadindo a iso a Magna Grecia e Chipre.

As decepcións despois da Guerra de Independencia

A Independencia

Grecia en 1834

A Guerra de independencia de Grecia foi primeiro unha guerra de liberación, unha loita contra a opresión otomá. Os movementos principais efectuáronse no Peloponeso e ao redor de Atenas. Houbo tamén uns combates no Epiro (sobre todo por mor de Ali Pasha). A vitoria final foi obtida grazas ao apoio das grandes potencias, Francia, o Reino Unido e Rusia, (que logo se fixeron chamar "Potencias Protectoras" do novo reino grego) con, entre outras cousas, a batalla de Navarino e a expedición francesa de Morea. Os gregos non se acharon en situación de obter todo o que querían no momento das negociacións que seguiron o fin do conflito. Co fin de coidarse aínda do Imperio Otomán, a Conferencia de Londres de 1830 fixou as fronteiras do novo Estado. Grecia debía contentarse co Peloponeso, cunha parte de Rumelia (a fronteira ía de Arta ao oeste a Volos ao leste) e dalgunhas illas próximas do continente como Exina ou Hidra e unha parte das Cícladas. 700.000 de tres millóns dos considerados como gregos reencontrábanse no novo Estado mentres que Constantinopla reagrupaba a 200.000 gregos. Os grandes centros culturais, relixiosos e económicos atopábanse todos fóra do reino, que non contaba ningunha grande cidade: as tres primeiras capitais (Exina, Nauplia e as mesma Atenas) non superaban os 5.000 habitantes. Deste xeito, a decepción dos patriotas gregos dentro e fóra do Estado foi moi grande.

Autóctonos e Heteróctonos

Despois do golpe de estado do 3 de setembro de 1843, nun momento difícil das negociacións para a redacción dunha constitución, o Primeiro ministro Ioannis Kolettis converteuse no líder dos dereitos dos "heteróctonos", gregos nacionais nacidos fóra das fronteiras do Reino. A súa familia era orixinaria de Valaquia e el mesmo nacera en Epiro, dúas rexións aínda non vencelladas coa patria grega. Consideraba pois que Grecia debía englobar aos "autóctonos", os nados no reino e aos "heteróctonos". Había segundo el dous centros do helenismo: Atenas e Constantinopla («o soño e a esperanza de tódolos gregos»). Así declarou á Asemblea constituínte o 14 de xaneiro de 1844 nun discurso que daba orixe á "Grande Idea":

Tendo Oriente na súa dereita e Occidente na súa esquerda, [Grecia] está predestinada polo seu nacemento que alumea Oriente como lle foi polo seu voo que alumea Occidente. No espírito [..] desta grande idea, vin aos representantes da Nación decidir sempre non só a sorte de Grecia senón a da nación grega en conxunto. [...] canto máis vasta e máis ancha era esta grande idea que nós fixéramos da patria, e que atoparamos expresada por primeira vez no canto de Rigas [o Thourios].

O reino grego non é a integridade de Grecia, senón soamente unha parte, unha parte máis pequena e máis pobre. Un grego non é soamente alguén que viva nos límites do reino, senón tamén alguén que viva en Ioanina, en Tesalia, en Serres, en Andrianópolis, en Constantinopla, en Trebisonda, en Creta, en Samos e en calquera lugar vencellado coa historia ou a raza grega.

Había entón poboacións ás que se podía considerar como gregas, non só segundo a definición de Kolettis, senón que tamén por razóns de lingua, de relixión ou de orixe étnica por mor das migracións:

• Na península balcánica dende Valona na actual Albania ao oeste e Varna na actual Bulgaria ao leste;
• Ao longo do mar de Mármara e en Constantinopla;
• Ao longo da costa de Asia Menor, principalmente en Esmirna;
• En Anatolia, sobre todo en Capadocia e ao longo da costa norte, sobre o mar Negro, nos Alpes pónticos, pero tamén ata Armenia;
• No norte do mar Negro, en Rusia, onde se instalaron certos gregos pónticos e mercadores "autóctonos", ao redor de Odesa.

Algúns destes gregos do exterior, sobre todo os campesiños, diferían en pouco dos seus veciños non gregos. Se ferozmente eran ortodoxos, falaban a lingua vernácula local. Así, os 400.000 gregos de Anatolia (e de Constantinopla), que falaban só turco, foron chamados "karamanlides". Unha das grandes familias de homes políticos gregos do século XX é a familia Karamanlis. Certos apelidos oriúndos de Anatolia aínda comezan hoxe con "Hadji" (ao compositor Mans Hadjidakis, o pintor Nikos Khatzikyriakos-Ghikas ou o fundador de EasyJet Stelios Haji-Ioannou) lembrando que un dos membros da familia fixo a súa peregrinación en MEca e fíxose así "Hadji".

Procurar reunir a estes "nacionais" en Grecia foi unha das constantes da política e da diplomacia grega do século XIX.

Ao mesmo tempo, procurouse tamén purificar Grecia e os seus "autóctonos" de toda influencia estraña. Facía falta re-helenizar Grecia. A "purificación" da lingua coa creación do katharévousa foi un dos exemplos desta vontade política.

Primeiras extensións territoriais

O Rei Otón foi moi pouco popular, agás cando abrazou a causa da Grande Idea, como o foi durante a guerra de Crimea. A realización da Grande Idea a miúdo concretouse grazas ás diferentes guerras da segunda metade do século XIX que permitiron a Grecia anexionar territorios cada vez máis numerosos.

Coa posta en marcha da guerra de Crimea, Grecia creu que podía sacar proveito das dificultades iniciais (antes da intervención occidental) do Imperio Otomán. Así como no momento da guerra de independencia, bandas armadas compostas en parte de kleftes e dirixidos por membros das clases máis elevadas da sociedade, neste caso estudantes, repetindo a forma de acción da guerrilla e sementaron confusión alén da fronteira, en Tesalia, Epiro e Macedonia. Francia e Gran Bretaña, paralelamente á súa intervención contra Rusia en Crimea, enviaron unha frota para ocupar O Pireo entre marzo de 1854 e febreiro de 1857. Grecia debeu ceder á presión. A pesar de todo, unha Lexión de voluntarios gregos, dirixida por Panos Koronaios, saíu a reforzar aos rusos asediados en Sebastopol.

Unha primeira real extensión territorial efectuouse en maio de 1864: Gran Bretaña cedeu a Grecia a República das Illas Xónicas. Un referendo designara en 1863 a un príncipe británico para suceder a Otón logo da revolución, pero as Potencias Protectoras negáronse a avalar a elección e impuxeran a un príncipe dinamarqués. En compensación e por celebrar o coronamiento de Xurxo I (1864), o Reino Unido separábase do seu protectorado.

A insurrección búlgara de 1876 e a guerra ruso-turca que seguiu (1877) derivarán no Tratado de San Stefano que creaba unha Gran Bulgaria baixo protección rusa. A Gran Bulgaria era un obstáculo á Grande Idea. O Reino Unido, Austria-Hungría e Serbia non podían tampouco aceptar este tratado, pois favorecía a Rusia na rexión balcánica. Grecia soubo defender a súa causa e foi oída no Congreso de Berlín de 1878. Grecia categoricamente non foi invitada, senón máis ben unha delegación grega foi recibida. Comprendía, entre outros, a Theodoros Deligiannis e Charilaos Trikoupis. A delegación otomá foi dirixida por Alexandros Karatheodoris Pacha, un grego otomán. Tesalia e unha parte de Epiro integráronse a Grecia ao final dunha nova serie de negociacións no marco da Conferencia de Constantinopla de 1881. Ao outro lado da súa fronteira norte atopábase Macedonia, o novo obxectivo.

Creta

O Alto Comisario Xurxo

A "Grande Illa" foi considerada en Atenas e considerábase a si mesma como grega. A unión (enose) de Creta con Grecia parecía evidente. Numerosas rebelións efectuáronse ao longo do século XIX: 1841, 1858, 1866-1869, 1877-1878, 1888-1889 e 1896-1897. Grecia pola súa banda intentara forzar a unión. En 1868, Atenas envioulles axuda aos insurrectos cretenses. A Grande Porta protestou e organizou o bloqueo de Ermoupoli, porto de Siros e sobre todo principal porto de viaxeiros e de mercancías do mar Exeo. A mediación das Potencias Protectoras solucionou o desacordo. En 1885, sacando proveito dunha nova crise, o Primeiro ministro, Theodoros Deligiannis enviou unha frota a Creta. As Potencias Protectoras instauraron de novo un bloqueo marítimo a Grecia.

Deligiannis estaba de novo no poder en 1897, no momento da insurrección cretense. Baixo a presión popular, enviou unha frota e soldados cara á Grande Illa. A mobilización xeral foi decretada e, en abril, a guerra comezou contra o Imperio Otomán en Tesalia. Foi a chamada Guerra dos Trinta Días, unha aguda derrota grega. A pesar de todo, Grecia non saíu de alí demasiado mal. O tratado de paz concedía a autonomía, baixo soberanía feudal otomá, de Creta. Xurxo, o segundo fillo de rei Xurxo I foi nomeado Alto Comisario en Creta. Algúns axustes a favor do Imperio Otomán foron feitos ao longo da fronteira en Tesalia.

A principal lección da humillación da Guerra dos Trinta Días era que Grecia xamais sería capaz, soa, de realizar a Grande Idea. O mesmo Imperio Otomán en decadencia, constituía un adversario demasiado considerable.

Creta ía abastecer en Grecia un dos seus principais homes políticos e artesáns da Grande Idea: Eleftherios Venizelos.

As guerras balcánicas

Se a poboación era bastante homoxénea ao sur de Grecia, os límites étnicos no norte eran aínda máis difíciles de determinar. As diferentes etnias eran moi mixtas nos Balcáns e os diferentes Estados-nacións que se crearon no século XIX reivindicaron certas rexións, poboadas, polo menos en parte por aqueles aos que consideraban como os seus nacionais. Macedonia era unha destas rexións: foi poboada por gregos, búlgaros, serbios, albaneses, turcos e valacos.

Macedonia

Grecia dende os anos 1890 comezara a actuar alí en segredo. De novo, como durante a guerra de independencia ou a guerra de Crimea, bandas autoproclamadas «combatentes pola liberdade», "Makedonomakhoi", tomaron as armas para reclamar a unión de Macedonia ao reino grego. O primeiro pretexto fora a creación dun exarcado ortodoxo en Bulgaria que era parte da competencia do Patriarcado de Constantinopla. Deste xeito os "Exarquistas" eran pois búlgaros e os "Patriarquistas", gregos. O conflito era relixioso e político, co único obxectivo de obter o control da rexión. As diversas bandas e exércitos organizáronse. A Organización Revolucionaria Macedónica foi fundada en 1893 e foi sostida polos búlgaros. A Ethniki Etairia (Sociedade nacional), grega, axudaba aos makedonomakhoi. O goberno de Atenas achegoulles unha axuda máis ou menos directa: financiamiento vía os seus axentes consulares, concretado polos seus conselleiros militares. Os cretenses participaron tamén nas operacións de guerrilla (na súa novela Alexis Zorba, Nikos Kazantzakis evoca as matanzas dos seus heroes). Os partidarios da unión con Grecia aumentaron aos poucos a súa influencia e atopáronse en posición de forza, o que preparou a anexión a Grecia no momento das guerras balcánicas de 1912-1913.

En 1908, a revolución dos Mozos Turcos en Constantinopla arrastrou diversos cambios. Bulgaria declarouse totalmente independente do Imperio Otomán. Austria-Hungría anexionouse Bosnia e Hercegovina, que fora colocada baixo o seu protectorado en 1878 en Berlín. Creta decidiu entón a enose.

Os militares gregos organizaron un golpe de estado: o golpe de Goudi en 1909, e colocaron a Venizelos na cabeza do seu movemento porque, de orixe cretense, non fora manchado pola "corrupción" política do reino. Como cretense, Venizelos era tamén un partidario feroz da Grande Idea. Realizou, grazas a unha moi ampla maioría parlamentaria, unha política de modernización do país.

A Primeira Guerra Balcánica

Artigo principal: Primeira Guerra Balcánica.

A Guerra Italo-Turca de 1911 debilitou o Imperio Otomán. Os países dos Balcáns sacaron proveito diso. Venizelos vacilou antes de incorporar a Grecia, porque os seus "nacionais" estaban demasiado dispersados no Imperio Otomán como para non estar á mercé de posibles represalias turcas. Con todo, non intervindo, Grecia corría o perigo de non participar na repartición do botín. O 18 de outubro de 1912, Serbia, Bulgaria, Montenegro e Grecia, reagrupados na Liga Balcánica, declaráronlle a guerra ao Imperio Otomán, pondo en marcha así a primeira guerra balcánica.

As tropas gregas apoderáronse a comezos de novembro de Salónica, batendo nalgunhas horas ás tropas búlgaras. A mariña grega, modernizada polo Reino Unido grazas a Venizelos, estableceu a súa supremacía no mar Exeo e apoderouse de Quíos, Lesbos e Samos. Ioannina, capital de Epiro foi conquistada en febreiro de 1913. Os turcos recoñeceron estas anexións no tratado de Londres de maio de 1913.

A segunda guerra balcánica

Artigo principal: Segunda guerra balcánica.

Na Grecia actual, ademais do grego sobreviven as linguas doutros grupos étnicos como os romanenes, sefardís, albaneses, turcos, eslavos... No mapa, áreas habitadas por xentes de falas romanesas

Unidos contra os otománs, os vencedores romperon debido á controversia por Macedonia durante a segunda guerra balcánica. Serbia e Grecia decidiron repartirse Macedonia, á conta de Bulgaria. Romanía interveu para obter a súa parte. A guerra foi curta e Bulgaria foi esnaquizada. O Tratado de Bucarest (1913) deulle Salónica e toda a Macedonia do sur a Grecia. Con todo, Bulgaria conservaba o porto de Dedeagatch (agora Alexandrópolis) sobre o Exeo e a creación de Albania impedira a anexión grega do Epiro do norte.

A Grande Idea converteuse en realidade, a pesar de todo. En resumo, as guerras balcánicas aumentaron o territorio grego nun 70% e a súa poboación pasou de 2,8 millóns a 4,8 millóns de habitantes. Cando Constantino subiu ao trono de Grecia en 1913, esperouse que adoptase o título de Constantino XII, colocándose así na sucesión directa de Constantino XI Paleólogo, último Emperador bizantino. A reconquista de Constantinopla parecía entón próxima. Pero Constantino contentouse con ser só Constantino I.

Con todo non todos os habitantes das rexións anexionadas eran gregos. En Salónica, os xudeus sefardís constituían a maioría da poboación. Noutros lugares había unha alta presenza de turcos musulmáns, valacos que falaban romanés ou eslavos.

A Grande idea desempeñou un papel fundamental na "Ethnikos Dikhasmos" ("Gran Cisma") durante a primeira guerra mundial.

O "Gran Cisma"

A Grande idea primeiro foi unha vontade de reunir a todos os gregos nun só e único Estado-nación, pero a súa explotación política tivo moitas outras consecuencias.

A elección da alianza

A Grande Idea non foi en efecto unha política exterior. Desempeñou un papel que determinaba a política interior do Reino grego. Foi presentada así como o principal, ata o único, obxectivo dos gobernos sucesivos. Todos eles insistiron na necesidade da unidade nacional co fin de realizar a Grande Idea. Non había que, baixo pena de ser considerado un antipatriota, evocar outros problemas políticos (desenvolvemento lento, corrupción, suxeición ás Potencias Protectoras etc.). A Grande Idea debía pesar ante todo. e serviu para desviar a atención dos problemas internos. Así, despois de que Charilaos Trikoupis declarase o país crebado en 1893 e despois de que o país afundise na crise económica, utilizouse a Grande Idea e os asuntos cretenses para desviar a atención da poboación, o que derivou na Guerra dos Trinta Días e na humillante derrota grega.

Pero é durante a primeira guerra mundial cando a Grande Idea acaba nunha das crises máis graves de política interior que coñecese Grecia. Cando a guerra estourou, Grecia declarouse inicialmente neutral. Pero quedar fóra do conflito non era a única razón desta neutralidade. O maior obxectivo do Estado estivo en xerar as condicións para favorecer os obxectivos da Grande Idea.

Venizelos, o Primeiro ministro, pensaba en quedar como aliado de Serbia, como durante as Guerras Balcánicas, para posteriormente desmembrar definitivamente Bulgaria, aliada dos Imperios centrais, polo que desexaba achegarse ao Acordo.

O Rei Constantino, cuñado do Kaiser Guillerme II, e Feld-Marshal honorario do Exército alemán, inclinábase máis ben a unha alianza con Alemaña e Bulgaria, coa fin de ir en contra do antigo aliado serbio e apoderarse dos seus territorios.

En outubro de 1915, o rei enviou a Venizelos e fixo informar o goberno búlgaro que o seu país non interviría en caso dun ataque de Serbia. Utilizaba alí unha cláusula do tratado de alianza con Serbia de 1913, que prevía que Grecia axudaría a Serbia se era atacada por Bulgaria, agás se esta estivese aliada a dúas outras potencias (neste caso Alemaña e Austria-Hungría).

Os Británicos, para atraer a Grecia ao Acordo, propuxéronlle ao sucesor de Venizelos dar Chipre a Grecia a cambio da súa axuda. O Primeiro ministro Alexandros Zaimis negouse, proba de que o goberno grego escollera desmembrar prioritariamente ao antigo aliado, Serbia, e non ao Imperio Otomán.

Constantino I con uniforme de soldado alemán

Complicado por este proxecto, Venizelos autorizara antes de ser destituído das súas funcións un corpo expedicionario anglo-italo-francés de 250.000 homes mandados polo xeneral Sarrail, quen se instalou en Salónica. Os 150.000 sobreviventes do exército serbio, evacuados primeiro cara a Corfú, ocupada entón polo Acordo, reuníronse en Salónica en abril de 1916 (non sen que rei Constantino e o seu novo Primeiro ministro Stephanos Skouloudis prohibíronlles tomar a Canle de Corinto). O Goberno grego ata autorizou ás tropas búlgaras (inimigas do Acordo) a adiantarse cara a Salónica concedéndolles as prazas fortes de Serres e Kavala.

A ruptura

Logo de intentar unha última conciliación que o soberano que se negou a recibir, Venizelos deixou Atenas para regresar en Creta. Publicou entón (27 de setembro de 1916) unha proclamación ao "helenismo enteiro" ao que lle pide encargarse dos seus propios destinos e de «salvar o que poida ser salvado» cooperando co acordo para que «non só Europa sexa librada da hexemonía alemá, senón que tamén os Balcáns das pretensións hexemónicas búlgaras». En novembro, Venizelos organizou en Salónica un goberno provisional de defensa nacional (Ethniki Amyna), un rival do goberno fiel ao rei levado a cabo por Spyrídon Lámpros. Esta foi a chamada "Ethnikos Dikhasmos". Tesalia e Epiro, así como unha parte do exército, seguiron a Venizelos.

Unha zona neutra entre Grecia do norte e a "vella Grecia" foi organizada polo acordo, que sostiña política e financeiramente ao goberno de Venizelos. Unha frota franco-británica, mandada polo almirante Dartige de Fournier ocupou a baía de Salamina para facer presión (como no momento da guerra de Crimea en 1885) sobre Atenas, á que ultimatos diversos e sucesivos, principalmente concernindo ao desarmamento do exército grego, foron enviados. Nicolao II negábase con todo que Constantino fose deposto.

O 1 de decembro de 1916, o rei Constantino cedeu ás esixencias do almirante francés, e as tropas de Dartige de Fournier desembarcaron en Atenas para apoderarse de pezas de artillaría solicitadas. Con todo o exército fiel a Constantino mobilizouse secretamente, e fortificara Atenas. Os franceses foron acollidos por un nutrido fogo de artillaría. O almirante debeu refuxiarse en Zappéion, e puido fuxir só durante a noite. A matanza dos soldados franceses foi alcumada como as "Vésperas gregas". O rei felicitou ao seu ministro de guerra e ao xeneral Dousmanis.

A pesar do ocorrido, o acordo non actuou deseguido. Rusia, e tamén Italia, vacilaban. Foi só o 11 de xuño de 1917 cando a abdicación de Constantino foi esixida. O 12 de xuño, baixo a ameaza dun desembarco de 100.000 homes no Pireo, o rei foise ao exilio, sen abdicar oficialmente. O seu segundo fillo, Alexandre, ascendeu ao trono. Os seus fieis, entre eles o xeneral Dousmanis e o coronel Ioannis Metaxas, foron deportados a Córsega. O 21 de xuño, Venizelos formou un novo goberno en Atenas, e o 26, as tropas do acordo instaláronse alí. Grecia, cun exército purgado de elementos adictos a Constantino, entrou en guerra ao lado do acordo, contra Bulgaria e o Imperio Otomán.

A "Gran Catástrofe"

Consecuencias da primeira guerra mundial

No verán de 1918, 300.000 soldados gregos participaban nos combates da fronte oriental baixo o mando do xeneral Franchet d'Esperey. Bulgaria capituló o 29 de outubro, Turquía o 31. A participación grega na vitoria permitiulle obter practicamente todo aquilo co que a Grande Idea soñaba.

Grecia enviou dúas divisións preto dos Exércitos Brancos mandados por Vrangel ao sur de Rusia para protexer aos 600.000 "gregos" pónticos, pero tamén co obxectivo de imporse como a nova gran potencia ortodoxa.

Italia non esperou as decisións do Tratado de Versalles para tratar de desmembrar o Imperio Otomán. Desembarcou as súas tropas en Antalya e fíxoas marchar cara a Esmirna. Para evitar un afundimento precoz do Imperio Otomán, o Reino Unido, Francia e Estados Unidos autorizaron a Grecia a ocupar militarmente Esmirna. O 15 de maio de 1919, protexidas pola frota británica, as tropas gregas efectuaron o seu desembarco, cometéndose todo tipo de atrocidades e matanzas. 350 turcos pereceron nos enfrontamentos. As refregas e as escaramuzas continuaron, ata desencadear un verdadeiro conflito armado. Esta ocupación de Esmirna foi en efecto o catalizador da revolución nacionalista de Mustafa Kemal.

Tratado de Sèvres

Artigo detallado: Tratado de Sèvres

En agosto de 1920, o Tratado de Sèvres concedeu a Grecia: Tracia, as illas de Imbros e Ténédos e Esmirna (que entón tiña máis habitantes gregos que Atenas). Este hínterland estivo baixo mandato da Sociedade de Nacións ata un referendo previsto para 1925.

Con todo, o Gran Cisma non acabou. Nas eleccións lexislativas de 1920 enfrontáronse os monárquicos (fieis a Constantino, non a Alejandro, que acababa de falecer mordido polo seu mono) e os liberais de Venizelos. Os monárquicos fixeron campaña pola desmobilización e o propor a paz, "Unha Grecia pequena, pero honorable". Os liberais incitaban á recuperación do conflito para crear unha "Gran Grecia que abrace dous continentes e cinco mares (Mediterráneo, Exeo, Xónico, Mármara e o Negro)". Os monárquicos gañaron as eleccións e restauraron a Constantino. O exército foi agora purgado dos seus elementos vénizélistas.

A aplicación do Tratado de Sèvres decidiu os acontecementos. Contrariamente á cidade, as terras interiores de Esmirna eran maioritariamente turcas e opostas á dominación grega. Os monárquicos ao goberno renegaron o seu programa electoral e cubriron unha política expansionista baixo o eufemismo da conservación da orde, o que derivou nunha nova guerra greco-turca. Con todo, desde o regreso ao poder de Constantino, os occidentais desconfiaban de Grecia. Esta non podía contar máis coa mesma axuda que en 1918. Todas as peticións solicitadas, de armas, de municións, ata de víveres foron rexeitadas. Turquía, liderada por Mustafa Kemal Atatürk opuxo unha tenaz resistencia. O nacionalismo grego chocaba desta forma co nacionalismo turco. A ofensiva grega sobre Ancara de marzo de 1921 foi un desastre. En marzo de 1922, Grecia declarouse preparada para aceptar a mediación da Sociedade de Nacións. O ataque perpetrado por Mustafa Kemal o 26 de agosto de 1922 obrigou ao exército grego a replegarse diante do exército turco, que masacró a todos os gregos presentes na rexión. Esmirna, evacuada o 8 de setembro, foi incendiada. Considérase que 30.000 gregos morreron no evento.

Tratado de Lausana

Artigo principal: Tratado de Lausana.

Artigo principal: Intercambio de poboacións entre Grecia e Turquía.

O Tratado de Lausana de 1923 que seguiu foi desfavorable a Grecia, que perdeu Tracia oriental, Imbros e Ténédos, Esmirna e toda posibilidade de quedar en Anatolia. Os gregos foron rexeitados de Asia Menor logo de 3.000 anos de presenza. Desta xeito, a Grande Idea non sería realizada xamais.

Para evitar calquera nova reivindicación territorial, procedeuse a unha deportación masiva de poboación, suceso que se coñeceu como a "Grande Catástrofe". Durante o conflito, 151.892 gregos xa fuxiran de Asia Menor. O Tratado de Lausana desprazou a 1 104 216 de gregos de Turquía, 40.027 gregos de Bulgaria, 58.522 de Rusia (por mor da derrota de Vrangel) e 10.080 doutras procedencias (Dodecaneso ou Albania por exemplo). En resumo, a poboación grega aumentou dun só golpe un 20%.

En cambio, 380.000 turcos deixaron o territorio grego para emigrar cara a Turquía e 60.000 búlgaros de Tracia e de Macedonia reuníronse en Bulgaria. A acollida inmediata dos refuxiados custoulle a Grecia 45 millóns de francos; logo a Sociedade de Nacións organizou un préstamo de 150 millóns de francos para a instalación dos refuxiados. En 1935, Grecia gastara 9 mil millóns de Francos en todo o proceso. A Grande Idea saíra moi cara, e o seu fracaso parcial borrouna do primeiro plano da vida política grega por un tempo. En 1930, Venizelos ata nunha visita oficial a Turquía chegou a propor a Mustafa Kemal Atatürk para o Premio Nobel da Paz.

A Grande Idea do século XX: Chipre

A Grande Idea non desaparecera completamente. Continuaba, sen dicir verdadeiramente o seu nome, xa sexa como propaganda de goberno, ou para desviar a atención da poboación.

Así, despois do golpe de estado do 4 de agosto de 1936, Ioannis Metaxas proclamou a chegada da "Terceira Civilización Helénica", que proseguía á civilización da Grecia antiga e a civilización bizantina. O ataque italiano dende Albania e as consecuentes vitorias gregas permitiron a Grecia conquistar durante o inverno 1940-1941, Epiro do norte que entón foi administrado como unha provincia grega, antes da ofensiva alemá de abril de 1941.

A ocupación, a resistencia e logo a guerra civil postergaron a Grande Idea a un segundo plano. A anexión das illas do Dodecaneso en 1947 non ten que ver en nada con isto, xa que era o resultado da derrota italiana e do feito que Grecia formaba parte do campo dos vencedores.

O cambio de poboación de 1922 non fora total. En efecto, algúns gregos quedaron en Constantinopla, xa convertida en Istambul. Contábanse aínda tamén preto de 120.000 turcos en Grecia. Ata os anos 1950, sobre todo grazas á presión da OTAN, Grecia e Turquía mantiveran relacións cordiais. Chipre, ocupada polo Reino Unido, converteuse na "mazá da discordia". En 1955, o coronel do exército grego, pero de orixe chipriota, Georgios Grivas lanzou unha campaña de desobediencia civil, logo de realizar algúns atentados, cuxo fin era primeiro expulsar aos británicos, para logo realizar a enose con Grecia. O Primeiro ministro grego, Alexandros Papagos non era desfavorable a isto. Os británicos enfrontaron aos turcos chipriotas contra os gregos chipriotas. Ante a petición de enose da poboación grega (o 80% da poboación chipriota), o 20% de turcos respondía por unha petición de "taksim" (partición). Os problemas chipriotas tiveron repercusións sobre o continente. En setembro de 1955, reaccionando á petición de enose dos gregos chipriotas, motíns antigregos efectuáronse en Istambul: 4.000 tendas, 100 hoteis e restaurantes e 70 igrexas foron destruídos ou danados. Isto arrastrou unha última grande onda de migración dende Turquía cara Grecia.

Os acordos de Zürich de 1959 acabaron na independencia da illa no seo da Mancomunidade (Commonwealth) británica. Os enfrontamentos interétnicos a partir de 1960 conduciron a unha intervención soada do presidente dos Estados Unidos, Lyndon Johnson e o envío dunha forza de interposición das Nacións Unidas en 1964.

A situación chipriota foi recuperada pola ditadura dos coroneis. Esta presentou o seu golpe de estado do 21 de abril de 1967 como o único medio de defender os valores tradicionais da civilización heleno-cristiá. O brigadier-xeral Stylianos Pattakos declarou en 1968:

Novas de Grecia... Vostedes ocultan, no seu peitos e na súa fe, este sentimento profundo do sacrificio. Volve remontar o «¡Ven tomalas!» de Leónidas, ou o «Non lles darei a Cidade» de Constantino XI e o «¡Non!» de Metaxas. Iso foi o «¡Pare ou disparo!» do 21 de abril de 1967.

División Política de Chipre

O tamaño da Grecia da Antigüidade a Bizancio, logo a dos diversos ditadores saía á superficie. A Grande Idea non estaba tan lonxe.

A crise do petróleo de 1973 agravou as relacións greco-turcas. Pozos de petróleo foron descubertos preto de Tasos. Turquía pediu poder prospectar en zonas que se rifaba coa súa veciña Grecia, á vez que a situación dos coroneis deteriorábase. Estudantes rebeláronse en novembro de 1973 e a xunta enviara tanques para reprimir a Escola politécnica. A Grande Idea entón foi empregada de novo para desviar a atención dos problemas internos.

En plena crise do petróleo no Exeo, o Cabo-xeral Ioannidis intentou, en xullo de 1974, derrocar ao Presidente chipriota Makarios e proceder á enosis con Chipre. Isto xerou unha reacción inmediata de Turquía. Invadiu o norte da illa, a maioría turca. Ambos os países procederon a unha mobilización xeral. Con todo, a ditadura grega non sobreviviu a este novo fracaso. A Grande Idea aínda tiña repercusións na política interior.

Nunha Europa estabilizada, a Grande Idea semella desaparecer completamente, aínda que os desacordos greco-turcos a propósito de zonas fronteirizas lembran reivindicacións irredentistas gregas e aínda certas. Pero, a economía (petróleo ou pesca) converteuse na causa principal destas disputas.

Véxase tamén

Bibliografía

• Richard Clogg Historia de Grecia, Cambridge UP, Cambridge, 1998 ISBN 0-521-37830-3 (para a versión orixinal en inglés).
• Georges Contogeorgis, Histoire de la Grèce, Hatier, coll. « Nations d'Europe », 1992 ISBN 2-218-03841-2. (en francés)
• Nicolas Svoronos, Histoire de la Grèce moderne, Que Sais-Je ?, PUF, 1964. (en francés)
• Marc Terrades, Le Drame de l'hellénisme. Ion Dragoumis (1878-920) et la question nationale en Grèce au début du XXe siècle, L'Harmattan, coll. « Études grecques », 2005 ISBN 2-7475-7788-0. (en francés)
• Constantin Tsoucalas, La Grèce de l'indépendance aux colonels, Maspéro, París, 1970 ISBN 0-14-052277-8 (para a versión orixinal en inglés).

Ligazóns externas

• A Grande Idea vista por un sitio grego sobre Historia de Grecia (inglés)
• A xeración do '30 en Grecia e as súas repercusións na Grande Idea
• Jean-Yves Guiomar e Marie-Thérèse Lorain, «O mapa de Grecia de Rigas e o nome de Grecia», en Annales historiques de la Révolution française, Número 319. (francés)
• Introdución de Grèce : identités, territoires, voisinages, modernisations, publicación do CERI, permite ver as ramificacións actuais da Megáli idea. (francés)
• Curso sobre a Grande Idea por Alexandros Dagkas, na Universidade de Tesalónica. (francés)