Nicolaus Copernicus

Nicolaus Copernicus
Beatha
Ainm slàn	Niklas Koppernigk
Breith	Toruń, 19 dhen Ghearran 1473
Dùthaich	Rìoghachd na Pòlainn ; duine gun stàit ; A' Phruis Rìoghail
Àite-fuirich	Toruń; Frombork; Kraków; Padova; Bologna
Ciad chànan	Middle Low German (en)
Bàs	Frombork, 24 dhen Chèitean 1543
Àite-adhlacaidh	Bàislig Àrd Chathair-eaglais Àrdachadh Moire agus Naomh Anndra ann am Frombork
Nàdar a’ bhàis	adhbharan nàdarra (stròc)
Teaghlach
Athair	Mikolaj Kopernik the Elder
Màthair	Barbara Koppernigk
Foghlam
Foghlam	Oilthigh Jagiellonian ; (1491 (Gregorian) - 1495 (Gregorian)) ; Oilthigh Bhologna ; (1496 (Gregorian) - 1500 (Gregorian)) ; Oilthigh Phadua ; (1501 (Gregorian) - 1503 (Gregorian)) ; Oilthigh Ferrara ; (1503 (Gregorian) - 1503 (Gregorian)) Doctor of Canon Law (en)
Stiùiriche an teusais	Domenico Maria Novara da Ferrara (en) ; Leonhard von Dobschütz (en)
Oileanaich dotaireachd	Georg Joachim Rheticus
Cànain	renaissance Latin (en) ; Middle Polish (en) ; Middle Low German (en) ; Grèigis; Laideann; Pòlainnis
Luchd-teagaisg	Antonio Urceo (en) ; Albert Brudzewski (en) ; Domenico Maria Novara da Ferrara (en) ; Leonhard von Dobschütz (en)
Oileanaich	Georg Joachim Rheticus
Dreuchd
Dreuchd	reul-eòlaiche, lagh-eòlaiche, eaconamaiche, matamataigear, legal scholar (en) , fiosaigiche, feallsanaiche, eadar-theangair, lighiche, dioplomat, sgrìobhadair, canan agus canon (en)
Àitichean-obrach	Frombork
Fastaichean	Oilthigh Phadua ; Oilthigh Jagiellonian
Obraichean comharraichte	Commentariolus (en) ; De revolutionibus orbium coelestium (en)
Duaisean a fhuaras	liosta International Space Hall of Fame (1995) ;
Buaidh	Aristarchus of Samos (en) , Martianus Capella (en) , Domenico Maria Novara da Ferrara (en) , Ptolomaidh, Aristoteles, Al-Battani (en) agus Nasir al-Din al-Tusi (en)
Creideamh
Creideamh	Caitligeachd; Eaglais Chaitligeach

B’ e Nicolaus Copernicus (Gearmailtis: Nikolaus Korpernikus, Pòlais Mikołaj Kopernik) a’ chiad reul-eòlaiche anns an Roinn Eòrpa a sgrìobh teòiric phuncail mu An Crios-grèine agus riochdaire dioplòmasach. Dh’fhoillsich e an leabhar: De revolutionibus orbium coelestium (A thaobh Cuairtean nan Cruinne Speurach). Canar gun do thòisich reul-eòlas ann an nòs ùr air sgàth an leabhair sin.

Beatha Copernicus

Rugadh Nicolaus Copernicus air 19mh Gearran, 1473 ann an Toruń, Rìoghachd na Pòlainn (1385 - 1569) anns an t-seann dùthaich, A’ Phruis. Eadar 1491 is 1494 bha e a' dol gu Oilthigh Jagiellonian ann an Kraków. An uair sin chaidh e don Eadailt. An toiseach bha e ann an Oilthigh Bhologna, far an do dh’ionnsaich e lagh agus reul-eòlas. An dèidh sin, chaidh e gu Oilthigh Phadua ann am Padova, far an do dh’ ionnsaich e a bhith na dhotair. Chuir e an cuid as motha den bheatha aige seachad ann an Frombork/Ermland ri taobh a' Mhuir Baltach. Bha e ag obair mar fhear-lagha, dotair, luchd-obrach clèireil, riaghladair, neach-chomhairle agus neach-rèite.

Siostam heliocentric

Siostam geocentric (sios), Siostam grian-mheadhanach (gu h-àrd)

Anns an 16mh linn bha am mòr-shluagh agus an Eaglais Caitligeach den bheachd gun robh an Saoghal ann am meadhan fànais (Siostam cruinn-meadhanach). Ach bho àm gu àm nochdadh beachdan eile: Is dòcha gur e A' Ghrian a th' aig cridhe fànais (siostam grian-mheadhanach). Mar sin dheth, cha robh na beachd-smaointean aig Copernicus cho ùr sin. Bha reuladairean a’ sgrìobhadh mu dheidhinn bho chionn linntean:

reuladairean às na h-Innseachan, m.e.: duilleagan Vedic Sanskrit a chaidh a sgrìobhadh ann an 9mh neo 8mh linn ro Chrìosda
às a' Ghrèig, m.e: Aristarchus à Samos, mu 270 ro Chrìosda
às an Ear Meadhanach, m.e: Ibn al-Haytham às Iorac, (965 - 1039).

Chuala Copernicus mun t-siostam Greugach nuair a bha e anns an Eadailt. Rinn e rannsachadh airson faighinn a-mach mu ghluasad nam planaidean. Mar sin dheth, b’ e Copernicus a' chiad reul-eòlaiche aig an robh siostam matamataigeach gu math mionaideach mu heliocentrism. Thuirt esan gu bheil a’ ghrian anns an aon àite agus gu bheil an Saoghal agus na planaidean eile a’ cuartachadh na grèine. Rinn Kepler obair a bharrachd air an t-siostaim sin. Ach b' e Galileo Galilei am fear a chaidh le teòiric Chopernicus an aghaidh na h-Eaglaise Caitligich (1610 - 1633).

An leabhar

Nicolai Copernici Torinensis De Revolutionibus Orbium Coelestium, Libri VI - On the Revolutions of the Heavenly Spheres, le Nicolaus Copernicus à Torin, sia leabhraichean 1566)

Ann an 1510 sgrìobh Copernicus leabhar beag Commentariolus (Litte Commentary), anns an do thug e seachad na beachdan ùra aige. Thòisich e air sùil gheur a chumail air gluasad nam planaidean airson a dhèanamh cinnteach gun robh an teoiric aige ceart. Bha e ag obair gu math cruaidh fad bliadhnaichean agus chruinnich e na smaointean aige ri chèile ann an leabhar De revolutionibus orbium coelestium (A thaobh Cuairtean nan Cruinne Speurach). Ach bha Copernicus ro dhiùid an leabhar aige fhoillseachadh. Ann an 1539 thachair e ri Georg Joachim Rheticus, (sgoilear Mhelanchthon agus ollamh matamataig à Wittenberg). Chunnaic Rheticus dè cho math 's a bha an leabhar agus thug sin misneachd do Chopernicus. Mu dheireadh thall, dh'aontaich Copernicus an leabhar a chlò-bhualadh. Bha e deiseil dìreach mus do chaochail e air 24mh Cèitean, 1543 ann an Frombork.

Ceanglaichean a-muigh

MacTutor History of Mathematics archive, Duilleagan fìor mhath le John J. O'Connor agus Edmund F. Robertson. Tha iad ag obair ri chèile le Oilthigh Chill Rìmhinn ann an Alba.
gutenberg.org; Duilleag Project Gutenberg
De Revolutionibus, autograph manuscript — Full digital facsimile, Jagiellonian University
De Revolutionibus, 1543 first edition — Full digital facsimile, Lehigh University
The Copernican Universe from the De Revolutionibus
Copernicus and Astrology anns an Oilthigh Chambridge
Stanford Encyclopedia of Philosophy entry
Taigh-taisgaidh Chopernicus ann am Frombork