Laréynyon

Laréynyon La Réunion (fr)



Lanng ofisyèl	Fransé, Kriyòl réynyonnen (lanng réjyonnal)
Kapital	Saint-Denis
Siperfisi total	2 512 km²
Jantilé	Réynyonnen
Popilasyon total	850 727 zab. (2015)

Laréynyon sa roun zilé di Lwès di Loséyan Endjen annan lémisfè sid ensi ki roun départ di lout-lanmè fransé.

Di roun sipèrfisi di 2 512 km2, Laréynyon sa sitchwé annan larchipèl dé Maskarengn à anviron 684 km à lès di Madagaskar é à 172 km à lwès-sid-lwès di zilé Moris. A roun zilé vòlkannik ki kréyé pa roun pwen cho : ki ka kilminen à 3 071 m o piton dé Lannèj, li ka prézanté roun rélyèf èskarpé ki travayé pa roun lérozyon ki tré marké. Piton di Fournéz-a, ki sitchwé annan Sid-Lès di Zilé, sa roun dé vòlkan ki pli agtif-ya di monn. Bénéfsyan di roun klima tropikal é sitchwé asou larout-a dé siklonn, Laréynyon ka abrité roun andémism ésèpsyonnèl.

Jéyografi

Lokalizasyon

Laréynyon sa roun zilé ki ka sitchwé so kò annan Lwès-a di loséyan Endjen-an pa 21 dégré di latitid sid ké 55,5 dégré di lonjitid lès. Li sa sitchwé annan lémisfè sid-a, à 684 km à lès-a di Madagaskar.

Laréynyon sa zilé-a ki pi ògsidantal-a dé Maskarengn don ka fè égalman pati zilé Moris, à 172 km à lès-nò-lès, ké Rodrig, tout 2 ka fè pati di répiblik di Moris. Maskarengn-yan sa tradisyonnèlman rataché o kontinan afriken.

Jéyoloji ké rélyèf

Laréynyon sa roun zilé vòlkannik ki nèt i gen tchèk trwè milyon di lannen ké lémèrjans-a di vòlkan di piton dé Lannèj ki sa jòdla, ké roun laltitid di 3 070,50 m, pik-a ki pi élvé-a dé Maskarengn é di loséyan Endjen-an. Lès-a di zilé sa konstitchwé pa piton di Fournéz-a, roun vòlkan ki byen pi résan (500 000 lannen) ki konsidéré kou roun dé pli agtif di plannèt-a. Pati-a ki émèrjé di zilé-a ka rouprézanté ki roun fèb poursantaj (anviron 3 %) di montangn sibmaren-an ki ka fòrmen li.

Listwè

Dékouvèrt ké pronmyé zabitan

I posib ki èsploratò ostronnézyen ki té ka siyonnen loséyan Endjen-an dipi Lendonnézi jouk Madagaskar ké Lafrik byen dé syèk anvan J.-K., roupéré zilé-ya dé Maskarengn é donk zilé-a di Laréynyon. Plita, o xe syèk apr. J.-K., dé navigatò arab ka dékouvri zilé-a di Laréynyon é ka nonmen li « Dîna morgabin ».

Néyanmwen pronmyé zabitan-yan di zilé-a fika dé miten ki vini di Madagaskar. Annéfè, zilé-a té ka sanblé totalman inabité lò di rivé-a dé navir potidjé di xvie syèk an larout bò Lenn-yan.

Départmantalizasyon ké lògsidantalizasyon

19 mars 1946, Laréynyon ka divini roun départman di lout-lanmè fransé épi, an 1997, roun dé sèt réjyon iltrapériférik di Linyon éropéyen-an.

À départmantalizasyon-an, Laréynyon sa an rwin. Mé métropòl-a mennen à konsanti di gro léfò pou roukonstrigsyon di lékonnonmi ké progré sosyal-a. Lenstrigsyon obligatwè-a ka konstitchwé roun progré désizif. Mété an plas, ké roun léjé dékalaj, di sistenm di sékirité sosyal ègzagonnal ka apòrté roun miyò konsidérab. An koumansman dé lannen senkant, palidism-an, fléyo sanitèr majò dipi roun syèk, sa éradiké. Nonm-an di lit di lopital ka triplé an dis lannen. I ka swiv roun lanmélyorasyon enpòrtan di santé piblik-a, roun chit konsidérab di mòrtalité ké roun logmantasyon galopan di popilasyon-an, natalité-a ki ka kilminen à roun nivèl rékò ki pròch di 50 pou mil.

Kiltir ké patrimwenn

Tradisyon

2 fòrm di lèsprésyon mizikal-a ka konpozé istorikman tradisyon folklorik-a di Laréynyon. Si roun, séga, sa roun varyan kriyòl di lakadri, ròt, maloya, à zimaj-a di blues anmériken, ka vini di Lafrik, ki poté pa nostalji ké doulò-a dé katib ki dérasinen é déporté di yé latè natal.

Séga, dans di salon kòstimen ké ritmen pa dé enstrouman ògsidantal tradisyonnèl (lakòrdéyon, larmonnika, gita…), ka témwengnen di divèrtisman polisé an kour annan sosyété kòlonnyal-a di lépòk-a. I ka rété jòdla dans-a di salon tipik di Laréynyon é di larchipèl dé Maskarengn an jénéral ké séga morisyen épi séga rodrigé.

Maloya dé katib, dansé di lalir ritchwèl tout an mélopé é an jéstchwèl, ki ka fè so kò kazi klandéstinman lannwit otour di roun difé ; tchèk enstrouman di lakonpangnman té di konfègsyon véjétal (banbou, kalbas, etc.).