Jump to content

Domhnach na Fola (1972)

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Teimpléad:WD Bosca Sonraí ImeachtDomhnach na Fola
Map
 54° 59′ 49″ N, 7° 19′ 32″ O / 54.9969674°N,7.3255581°W / 54.9969674; -7.3255581
Lipéad sa teanga dhúchais(ga) Domhnach na Fola Cuir in eagar ar Wikidata
Cineáleirleach Cuir in eagar ar Wikidata
Cuid dena Trioblóidí Cuir in eagar ar Wikidata
Dáta na bliana30 Eanáir 1972 Cuir in eagar ar Wikidata
SuíomhDoire, Northern Ireland Cuir in eagar ar Wikidata
Rannpháirtí
Líon básanna14 Cuir in eagar ar Wikidata
Líon gortaithe1,777 Cuir in eagar ar Wikidata

Is éard a bhí i gceist le Domhnach na Fola (Bloody Sunday sa Bhéarla) ná eachtra nó dúnmharú a tharla i nDoire i dTuaisceart Éireann ar an 30 Eanáir, 1972. Lámhach agus mharaigh paratrúpaí ó Arm na Breataine trí shibhialtach déag – ar dhéagóirí seachtar acu – agus iad ag glacadh páirt i máirseáil ar son chearta sibhialta i dTaobh an Bhogaigh. Gortaíodh cúig dhuine dhéag eile sa luíochán agus bhásaigh duine acu ceithre mhí ina dhiaidh de bharr na ngortuithe a bhain dó an lá sin.

Tábhacht

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Glactar leis go coitianta gur chuir an t-uafás fad na mblianta leis an marú ó thuaidh.[1] In 1969 a thosaigh feachtas na Sealadach ach tháinig borradh agus fás air mar thoradh ar eachtraí an lae seo. Tá Domhnach na Fola ar ceann de na heachtraí is tábhachtaí i stair na dTrioblóidí i dTuaisceart Éireann: ar an lá sin, bhí arm na Breataine páirteach sna heachtraí agus fuair muintir na tíre amach faoin eachtra go héasca tríd na meán chumarsáide, rud nua ag an am.

Cúlra

[cuir in eagar | athraigh foinse]

In 1970, d'éirigh le saighdiúirí Frank Kitson seilbh a ghabháil ar cheantair i mBéal Feirste a bhí faoi smacht an IRA Oifigiúil agus an IRA Shealadaigh agus tugadh moladh céadach dó dá bhíthin sin.

Bhí Frank Kitson i gceannas ar an gcathlán paratrúipéirí a lámhach agus a mharaigh deichniúr i mBaile Uí Mhurchú in iarthar Bhéal Feirste i gcaitheamh trí lá idir 9-11 Lúnasa 1971.[2]

Príomhalt: Sléacht Bhaile Uí Mhurchú

Slad

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Cathlán den Parachute Regient faoi, Frank Kitson, briogáidire,[2] Leifteanant-choirnéal Derek Wilford agus an Captaen Mike Jackson a bhí i mbun na hoibríochta seo. Fuair triúr déag bás (seisear dóibh faoi ocht mbliana déag d'aois), ar an bpointe, agus duine eile 4½ mí níos déanaí de bharr a bheith gortaithe ar an lá seo. Gortaíodh beirt agóidigh nuair a bhuail gluaisteáin de chuid an airm iad.

Is soiléir inniu nach raibh airm ar bith ag éinne de na 26 duine nuair a scaoileadh leo. Piléir sa droim a ghortaigh cúigear díobh.

Bronnadh gradam CBE[3] ar Kitson ar 15 Feabhra 1972, coicís i ndiaidh Dhomhnach na Fola (agus bronnadh ridireacht ar Kitson i 1980).

Cuimneacháin, Doire

Fiosrúcháin

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Bhí dhá fhiosrúchán déanta ag rialtas na Breataine:

  • Fiosrúchán Widgery[4], foilsithe ar 19 Aibreán 1972: dúirt Widgery go raibh na saighdiúirí neamhchiontach. Níor thug mórán daoine meas air, agus mar sin, tharraing an tuarascáil go leor conspóide ar feadh na blianta.
  • Mar le Domhnach na Fola, thug an Ginearál Mike Jackson le fios in 2007 go ndúirt Kitson gur chóra don Choirnéal Derek Wilford – an t-oifigeach a bhí i gceannas na saighdiúirí an lá sin – gur chóra dó "an obair a chríochnú".[2]
  • Fiosrúchán Saville;[5] 1998 - 2010: Foilsíodh tuarascáil Saville sa bhliain 2010 faoi dheireadh, tuarascáil a chruthaigh go raibh an locht ar na saighdiúirí Briotanach.[6] Tugadh le fios i dTuairisc Saville gur chuir cuid de na saighdiúirí a bhí i láthair an lá sin ráitis bhréige ar fáil don fhiosrúchán.[7] "Ghlac" rialtas na Breataine leis an toradh seo, mar a dhearfá, ach níor tharla mórán dá bharr.
  • In 2015, chuir teaghlach Patrick Eugene Heenan, fear Caitliceach ar mharaigh an UDA é in 1973, an dlí ar Kitson agus ar Arm na Breataine go ginearálta as a mharú.[8]
Balla i nDoire: Domhnach na Fola

Cúiteamh

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Íocadh pacáiste cúitimh. Ar an 18 Nollaig 1974, shocraigh Rialtas na Breataine £42,000 san iomlán (sic) a íoc le muintir an 13.

Cóir

[cuir in eagar | athraigh foinse]

De réir Fiosrúchán Saville, mharaigh "Saighdiúir F" cúigear ar a laghad : William McKinney, 26, James "Jim" Wray,  22, Bernard "Barney" McGuigan,  41, Patrick Doherty,  31, agus Michael Kelly,  17.

Ar an 13 Nollaig 2023, cuireadh F ar a thriail i mBéal Feirste faoi bheirt a dhúnmharú agus faoi iarracht a dhéanamh ar chúigear eile a dhúnmharú in 1972. Bhí sé curtha i leith 'Shaighdiúir F' gur dhúnmharaigh sé McKinney agus Wray lá úd na fola.[1]

Ar an 19 Aibreán 2024, dúirt Seirbhís Ionchúisithe Thuaisceart Éireann nach raibh go leor fianaise ann leis an chonclúid i dTuairisc Saville - gur chuir cuid de na saighdiúirí a bhí i láthair an lá sin ráitis bhréige - a chruthú i dtriail choiriúil:[7]

  • Nár bhunaigh Fiosrúchan Saville an cáineadh ar na saighdiúirí ar chaighdeán coiriúil cruthúnais.
  • Nach bhféadfaí, ar chúiseanna dlí, na cuntais a thug na saighdiúirí i 1972 a úsáid mar fhianaise.
  • Nár chuir achan duine a thug fianaise do Bhinse Saville raiteas finné ar fáil don PSNI.

Mar sin, ní chúisíodh aon duine den chúigear saighdiúir déag, ar cuireadh ina leith gur thug siad fianaise bhréige.[7]

Clabhsúr

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Cúpla seachtain níos déanaí, Rritheadh Acht Oidhreacht na dTrioblóidí[9] a chur stop a chur le fiosruithe sa Ríocht Aontaithe agus cosc ar ionchoisní is cásanna sibhialta faoi eachtraí le linn na dTrioblóidí.[10] Faoin Acht Oidhreachta, ceadaítear díolúintí coinníollacha ó ionchúiseamh a bhronnadh ar dhaoine a bhfuil amhras fúthu go ndearna siad coir le linn na dTrioblóidí.

Ach thug an reachtaíocht a ritheadh sa Bhreatain in 2023/2024 d’fhonn an fhírinne faoin drochré sa Tuaisceart a cheilt léiriú nach beag ar mheon a thugann tús áite do leas an lucht ceannais seachas leas an phobail.[11]

Féach freisin

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tagairtí

[cuir in eagar | athraigh foinse]
  1. ↑ 1.0 1.1 Nuacht RTÉ (2023-12-14). "'Saighdiúir F' le cur ar thriail faoi dhúnmharú Domhnach na Fola" (as ga). 
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 Nuacht RTÉ (2024-01-04). "An 'frithcheannairceach' an Ginearál Frank Kitson tar éis bháis" (as ga-IE). 
  3. ↑ Commander of the Order of the British Empire
  4. ↑ "Fiosrúchán Widgery, ar Cain.ulst.ac.uk". Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2011-09-23. Dáta rochtana: 2016-12-18.
  5. ↑ 5.0 5.1 Saville (2010). "Saville Enquiry / Bloody Sunday Inquiry Report". web.archive.org. Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2011-02-25. Dáta rochtana: 2023-12-14.
  6. ↑ Conradh na Gaeilge, Londain (16 Nollaig 2023). "‎Nuacht Mhall: (Baile Átha Cliath)" (ga-IE). Apple Podcasts. Dáta rochtana: 2023-12-16.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 Nuacht RTÉ (2024-04-19). "Saighdiúirí "a d'inis bréaga" do Saville gan cás le freagairt" (as ga-IE). 
  8. ↑ "Senior UK army officer to be sued over NI death" (as en) (2015-04-27). 
  9. ↑ Northern Ireland Troubles (Legacy and Reconciliation) Act 2023, nó "Northern Ireland Troubles Act" nó "Legacy Act"
  10. ↑ Póilín Ní Chiaráin (13 Feabhra 2024). "Tá claontacht na dTóraithe ag cur Comhaontú Aoine an Chéasta as a riocht" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2024-02-28.
  11. ↑ Cathal Mac Coille (20 Aibreán 2024). "Bua tábhachtach don fhírinne an breithiúnas a tugadh i gcás an Stardust" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2024-04-20.
  12. ↑ Knight Grand Cross of the Order of the British Empire
  13. ↑ Commander of the Order of the British Empire
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Domhnach_na_Fola_(1972)&oldid=1239368"