u{fn s aclt nay du ac xutit ban trong hh.u on hha" Chuang trinh Eriu» t o.

o hi eu Chat luong cao t o.i r r Vi¢t Nam vdi sZf tro giup cu a B(J ph.tin Van ho a va Hap t ac cu a Dq..i Sit qu a n Ph.tip t o.i n.uac C(Jng h o a Xii h(Ji Chit ngh.i a Vi¢t Nam".

et ouvrage, publie dans le cadre d.u Programme de Formation d'Lngen.ieure d'Excellence au Vietnam, r r beneficie du soutien du Service Cult.urel et de Cooperation de l'Ambassade de France en Rep ubl ique socialiste du Vietnam".

194 - 2006/CXB/7 - 323/GD

Ma s6: 7K443T6 - DAI

Nhiet d(lng hoc

(Ted ball ldn thu tu)

Du/xi Sit lut(y'!l?, (lilll cli"

JEAN-MARIE BREBEC

Gi.io su giang day cac lop du bi dai hoc truong Lixe Saint - Louis 6 Paris

JEAN-NOEL BRIFFAUT

Giao sir giill1g day de lop du bi dai hoc truong Lixc Des cartes 6 Tours

PIIILIPPI; DENEVE

Girio sir giang day cac lop du bi dai hoc twang Lixe Henri - Wallon 6 Valaneiennes

TIIIERRY DESMARAIS

Giao su giang day de l6p du bi dai hoc twang Lixe Vaugelas 6 Charnbery

ALAIN FA VIER

Giao su giang day cac lop dtr bi dai h9C tnrong Lixe Champoll ion 6 Grenoble

MARC MENETRIER

Giao su giang day cac l6p du bi dai hoc truoug Lixe Thiers 6 Marseille

BRUNO NOEL

Girio sir giang day cac lop dir bi dai hoc twang Lixe Champollion 6 Grenoble

CLAUDE ORSINI

Giao sir giang day eric lop du bi dai h9C truong Lixe Dumont-d'Urvilie 6 Toulon

Nguoi dich : NGO PHU AN, NGUYEN XUAN CHANH, NGUYEN HOD HO

NHA XUAT BAN GIAO Dl)C

nam thar nhat

MPSI-PCSI

PTSI

':,1 6>

.(

Thermodynamique

SOLIS la direction de

.JEAN-MARIE BREBEC

Professeur en Classes Preparato ircs all Lycec Saint-Louis it Paris

.JEAN-NoEL BRlfFAUT

Professeur en Classes Preparato ircs au Lycee Descartes it Tours

PHILIPPI DENEVE

1 re annee

Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Henri-Wallon a Valenciennes

TIIIERRY DESMARAIS

ALAIN FAVIER

MPSI·PCSI PTSI

Professeur en Classes Preparatoircs all Lycee Vaugelas a Charnbery

Professeur en Classes Prcparatoires all Lycee Champollion a Grenoble

MARC MENETRIER

Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Thiers a Marseille

BRUNO NOEL

Professeur en Classes Preparatoires all Lycee Champollion a Grenoble

CLAUDE ORSINI

Professeur en Classes Preparato ires au Lycee Dumont-d'Urville a Toulon

IHII.II ~~~~;TE

•

B¢ giao trinh nay co lien quan Mn cac chuong trinh moi cua cac lop dir bi van cac truong Dai hoc (Grandes eccles), diroc ap dung cho ki tuu tnrong thang 9/1995 doi voi cac lop narn thir nhat MPSI, PCSI va PTSI, va cho ki tuu tnrong thang 9/1996 doi voi cac lop nam thir hai MP, PC, PSI. Theo tinh than cua cac chuong trinh moi, thl b¢ giao trinh nay dua ra m¢t su d6i moi trong viec giang day cac man vat If a cac lap du bi dai hoc,

• Trai voi truyen thong dii in sau darn net, theo do vat If bi xep vao hang man hoc thir yeu sau toan hQC, cac hien nrong dii bi che lap boi khia canh tmh toan , cac tac gia dii co gang thu xep M dat toan hQC vao dung cho cua no bang each I1U tien cho su tu duy va lap luan vat If, dong thai nhan manh van cac thong so co y nghia va cac h¢ thirc ket hop chung voi nhau.

• Vat If la mot man khoa hoc thuc nghiern nen phai diroc giang day theo tinh than do. Cac tac gia da quan tam dac biet den viec rna ta cac thiet bi thi nghiern nhung viin khong bo qua khia canh thirc hanh. Mong sao nhirng co gang cua cac tac gia se thuc day thay va tro cai tien hoac tao ra cac hoat dong thf nghiern luon luon day chat sang tao.

• Vat If khong phai la mot khoa hoc coi thuong vat chat, chi chu trong den lap luan triru nrong rna dung dung voi thuc tien cong nghe. Moi khi thay mot van d~ thich hop, thi cac tac gia da danh mot cho xirng dang cho de ap dung khoa hoc hay cong nghiep, dac biet M kfch thich cac nha nghien cUU va cac ki SI1 nrong lai.

• Vat If khong phai la mot khoa hoc thuan khiet va vinh hang, rna vat If Ia san pham cua mot thai dai va khong tu tach ra khoi pharn vi hoat dong cua con ngiroi.

Cac tac gia da khong coi thuong cac ctr lieu lich su cac khoa hoc trong viec mo ta su bien d6i cua cac mo hinh If thuyet cling nhu thay the cac thi nghiern trong boi canh cua ho.

Nhorn tac gia rna lean-Marie Brebec dii phoi hop, gorn cac giao SI1 cac lop dir bi rat tung trai , da co mot be day kinh nghiern trong cac ki thi tuyen van cac tnrong Dai hQC va co nang lire khoa hoc cao diroc moi nguoi nhat trf cong nhan. Nhorn nay dii cong tac chat che voi cac tac gia cua b(> giao trtnh cua Durandeau va Durupthy cho cap hai cac tnrong trung hoc (urong duong voi trung hoc pho thong cua Vi¢t Nam).

Sach cho cac lop du bi da ke tiep hoan hao sach a cap trung hoc ca v€ hinh tlurc, noi dung liin y wang.

Chung toi bao dam ding cac cuon sach nay la nhfrng cong cu quy bau cho sinh vien d~ chuan bi co hieu qua cho cac kl thi tuyen, cling nhir d~ co mot su trau gidi khoa hoc virng chi c.

J.P.DURANDEAU SI! nghien ciru vi mo, trung mo va vi mo v€ cac he, da cho phep lam sang to c.ic cct sa ap dung cua nhiet dong hoc. (} day cling d€ cap den cac tnrong hop dac biet cua trang thai khi (voi viec nghien cUU chi tiet ap suat dong hQC) va cua trang thai long (dong nhat hay khong) (voi viec nghien cUU ap suat trong mot chat long dung yen).

SI1 nghien cUU sau v€ qua trinh bien d6i cua cac he (bang each doi chieu cac bien d6i thuc voi cac bien d6i If nrong co sir dung khai niern quan trong v~ trang thai can bang nhiet dong noi tai cua mot he) cho phep ta hieu thau dao hai nguyen If cua nhiet dong h9C.

Khi nghien cUU nguyen If thir nhat cua nhiet dong h9C, ngiroi ta dii ban luan ki va chinh xac v€ cong cua cac ap ll!c.

(} day cling trlnh bay nguyen If thu hai, kem thea rat nhi6u vi dl,l thl!c ti~n.

Sau do, cac djnh lu~t nhi¢t d(>ng h9C dl1qc ap dl,lng cho cac sl! thay d6i tr<;lng thai cua cac chat tinh khiet (co rna ta nhi6u thao tac di~u khi~n), va cho dc may nhi¢t.

MUC Ll)C

Loi n6i ddu

Muc luc

1 2 3 4 s 6

I ~ q

MtJ dau nhiet dong h9C 7

C,lC he khf 22

Tinh hoc cac chat ILIlI S3

Khuech tan cac hat R6

Nguyen If rlur nhat ella nhiet dong hoc. Can bang nang hrong lIS

Nguyen If tlur hai cua nhiet dong h9C 172

N I " / / I " . I khi " / I . h J I o

g lien cuu cac c 1at till 1 T let co uu p a _ ";I

Cac may nhiet 262

Ap dung hai nguyen 11 cho chat luu d6ng nhnt khong Ii tucng 29S

? A'

MODAU

NHIET DONG HOC

• • •

N h i (Jr d(m g hoc, klioa hoc I'e' SI{ rrllye'll II h i et . I (I nio: 1111 h I'[{C WO'llg d(y'i t t«, /"(1 d(yi vao d(/II t h e' ky XIX

N hier d(J/lg h o c Ilglliell cttn v dt c1/(tr 1'(1 cell' hiell da'i cuo 110 t rong

iuoi rrl(/mg Iwp co Illlier d¢ th ani du. Ctic I'~ir th ons; rlll((}'/Ig g6171

1II()r S(i' /"itr 10'" ('(Ie 11~/r nu) Sit hi/n ddi ri(;lIg Ii CI/O C/1l111g cd th uc llglliel11 1//" d u kiell l i rlllly/r dii'll k11011g rIle' Ilie'lI duac.

TIlY nlii eu lui C() rl/{;' dc7c trung ch o r(ip tiuh r~jp rIle' cu a ch ung h/i"g /I/(j{ soit C(Ie d ai l uong do duo: d' if"y 1110 ctia clnt n g t a .

M¢r so' Cite vi du nio r(1 t rong chuang 1I()y cz)"g voi mot I)/I'c t ranh t oan ctI,,11 l ich Sir ng(I" gon d ita: dll"g de' gioi thieu rlle'lI()O Ie) uhi et d()"g hoc

•

MVC TIEU

• On lai kha i niern thuc nghiern ve nhiet do.

• Luon quanh Iinh vue nhi?t dong h9C

• Mo til [rang th,ji VI 111e) ella milt he nh ict dong

I MQt it lich Slt

Lich SLr nhiet dong h9C duoc noi tiep quanh viec hieu ba kh.ii niem: nhi et dr?, "nhiet" va niing Luong, Ngay ca neu nhiet c1(mg h9C hien dai nghien ciiu cac van M tong quat han, thi man khoa hoc do cling chi duoc hinh thanh tai thai diem khi rna ba k ha i niern tren da duoc nhan thirc mot each dung din.

1.1. Tit thdi van minh CC> dai den LAVOISIER 1.1.1. Xac djnh vi tri ella nhiet de?

Nang lanh la mot cam giac thuong g~p. Den tan thai Trung ce kha i niern v~ nhiet bi Ian Ion voi khai niern nhiet do, lien h~ chat che voi lira. Mot s6 dung cu , cac may nhiet ngh iern, da dLfQ'C che' tao d~ lam n6i bat sir tang len cua nhiet d¢ biing each SLr dung su dan no' cua khong khf.

K~ tir thoi Phuc sinh, vat If tro thanh man khoa hoc dinh luong va cac nhiet bieu thirc sir dau t ien da xuat hien.

Mot giao SLf Y hoc cua truong dai hoc tong hop Padoue nam 1612 dEl rna tii mot thiet bi dung d~ theo doi su' tien trien cua con sot: mot ampun thuy tinh chua khong khi dat trong mieng benh nhan, dLfQ'C n6i voi mot 6ng chi! U chua day rnroc; khong khi bi dan no se dtty nuoc va hieu mire nucc trong hai nhanh cua 6ng cho phep xac dinh duoc nhiet do.

N{1111 1654 mot nhiet hieu bang ruou chfnh x ac han nhieu da duoc che tao 6 Florence. Vi ec do dac nhiet d¢ tro thanh 111¢t thao t.ic lap di lap lai bing each theo d6i tren 111¢t thang pho cap.

Daniel FAHREHEIT (1686 - 1736) d~ nghi mot thang nhiet do, gfin voi thang hien can SLr dung trong mot s6 nuoc, dua tren viec dan no' cua thuy ngan trong mot cot hinh tru. Theo quy uoc, ong gan cho diem nang chay cua mroc da la 32°, va nh iet do thong thuong cua co th~ nguoi la 96". C1C nhiet d¢ tuy y do da tranh viec slr dung cac s6 am voi cac nhiet do mua dong thong thuoug o' Chau Au. Thang nhiet do FAHRENHEIT dang suO dung hien nay an dinh nhiet d¢ tan cua nuoc da la 32°F va nhiet d¢ soi cua IWoC duoi up suat kh i quyen EI212°F.

Anders CELSIUS narn 17 41 d~ xuat 111¢t thang nhiet do bach phan dua tren su' dan nO' cua thuy ngan hien dang diroc SLr dung. Cuoc

each m'.lng Phap dil khuyen cao mot sir hop If hoa cac he do va sir dung mot each co he thong he thap ph an nhu la mot thang hop phap, Cong tree narn 1794 quy dinh rang "mot do nhiet se la mot phan tram cua khoang each gifra nhiet d9 cua mroc da va nhiet d9 cua nucc soi".

1.1.2. Cac Ii thuyet ve nhi~t

Nong va lanh Ian dau tien diroc cam nhan nhir la cac tinh chat dac tnrng cho moi vat rna mot so ngiroi so sanh voi mau sac.

Vao the ky XVIII cac nha thirc nghiern dil tron cac chat long voi cac nhiet do khac nhau, nhiing mot chat rin nong vao mot chat long lanh ... H9 nhan thirc ding "nhiet" diroc truyen tir vat nay sang var khac. Cac thi nghiern nay dil cho phep dinh nghia va xac dinh doi voi moi vat mot nhi et dung rieng ; bang ty so gifra "nhiet IU'Q'ng nhan duoc" boi mot dan vi khoi IU'Q'ng va d9 tang nhiet do cua vat. M9i nhiet dung rieng diroc so sanh voi nhiet dung rieng cua mot vat chuan. Thinh thoang d~ do "nhiet IU'Q'ng trao doi" ngiroi ta con dung calo diroc dinh nghia nhir la "nhiet" rna mot gam mroc nhan diroc khi nhiet d9 cua no tang them mot do.

Cac nha vat If If thuyet thai do, cho du cac nghien ciru cua ho va Hinh 1. Piere-Simon LAPLACE

kha nang thirc nghiern cua ho, dil khong the co diroc tir giai thich

mot each thoa dang cac hien nrong nhiet do hai Iy do chu yeu sau:

• H9 cho rang moi vat chua mot IU'Q'ng nao do cac dai hrong goi la

"nhiet" lien quan chat che voi nhiet d9 cua vat: mot vat cang nong no "chua cang nhieu nhiet", M9t quan niern nhu vay dil cho phep giai thich mot each thoa dang cac thi nghiern thuc hien doi voi cac vat co th~ tich bien deli it, nhir cac chat rin hay cac chat long; nhung lai khong giai thich dtroc tai sao mot chat khl lai nong len khi nguoi ta nen no .

• H9 khong hieu thau diroc moi lien he gifra nang IU'Q'ng va "nhiet". NhU' cluing ta se thay, cac li thuyet hien tai, diroc thiet lap trong the ky tiep theo, dira tren kha i niern v~ bao toan nang IU'Q'ng; "nhiet" chi la mot dang trao deli nang IU'Q'ng.

Cac If thuyet lien quan den ban chat cua "nhiet" diroc chia ra lam hai Iinh vue.

• Gid! thich dong hoc

"Nhiet" diroc coi la ket qua cua chuyen dong hon loan VI mo. Quan niern nay gan vci If thuyet hien tai nhirng ban chat cua dai IU'Q'ng do chua diroc dinh r6.

BERNOULLI (1700 - 1782) va LAPLACE (1749 - 1827), cling mot so nha toan h9C va co h9C neli tierig k hac tao thanh mot nhorn

Hinh 2. Antoine-Laurent de LAVOISIER

nhirng nguoi bao ve If thuyet d6, mot nh6m kha it oi trong sO' nhirng nha bac hoc duong thai .

• Chdt long nhiet

Vao thai ki d6 kh6 nrong nrong qua trinh truyen met thuc th~ phi vat chat. Nhu vay theo y kien thong dung nhat thi "nhiet" diroc cau tao boi cac hat nho hay bing mot chat long truyen trong cac "16" cua vat chat. LAVOISIER (1743 - 1794) la mot trong nhtrng nguci bao ve n6i tieng nhat cua viec giai thich d6 va ong goi chat long d6 la "chat long nhiet". Trong sach h6a hoc cua minh ong xep "nhiet" (hay "chat nhiet") trong sO' cac chat don gian hay cac nguyen to'. U thuyet chat nhiet con chiern tru the trong suot dau the ky XIX cho den khi nguoi ta tir bo khai niern v~ "nhiet" nhu la mot dai hrcng duoc xac dinh cl:l th~ chua trong moi vat.

1.2. Khoa hoc ve cac may 1.2.1. May hoi nUde

Cac may hoi nuoc dau tien duoc ch~ tao vao the ky XVIII. Nha bac hoc xu Bcot James WAlT (1736 - 1819) dii hoan thien chung

khoang narn 1780. Bill dau tir d6 viec irng dung cac may hoi nuoc dii duoc trien khai nhanh ch6ng trong van tai va trong cong nghiep.

Cac ky su hie dau dii tien hanh nghien ciiu thuc nghiern d~ hoan thien cac may d6. V~ sau, duoc sir c6 vii cua cac nha earn quyen, cac nha bac h9C dii nghien ciru chinh xac cac tinh chat cua hoi mroc va dii tim duoc cac dieu kien cho phep giam to'i thieu viec tieu thu nhien lieu d~ nhan mot cong co h9C. Cac cong trinh d6 dii cho ra doi mot mon khoa h9C moi: nhiet dong hoc.

1.2.2. Sadi CAR NOT (1776 - 1832)

Nguoi ta thuong gi6i thieu ky su Phap nay, cuu sinh vien tnrong Hinh 3. Sadi CANNOT

Bach khoa va con trai cua mot anh hung each mang nhu la nguoi

sang lap ra rnon nhiet dong h9C. Nam 1824 ong cong bo quyen

sach nhan d~ "Nhiing suy ngdm ve'sue manh phat dong eua lua va vi

cdc nU1Y ddc biet dung de' phat trie'n sue manh d6".

Chiec may diroc nghien ciru khong phai nhu la mot tap hop cac phan rieng re rna trong t6ng th~ cua n6: mot he eo kha nang cung cap cong ca h9C bing each nhan nhiet tir mot 10 ("ngu6n n6ng") va nha nhiet cho vat lanh ("nguon lanh"). M9t trong cac y nrong chu dao la viec san sinh cong chi c6 th~ nho vao su khac nhau cua nhiet d9 gifra hai "nguon'' d6.

Ong ciing trinh bay nhirng tlnh chat rna mot may can eo d~ rut ra duoc phan 16n nhat ella nhiet tieu ton, doc lap voi cac xem xet ki thuat. Hieu suat (ti so giira cong nhan diroc va nhiet tieu ton trong 16) cua cac may nhiet If urong can phai chi phu thuoc vao cac nhiet do cua ngu6n lanh va cua nguon nong du co cau irng dung the nao chang nfra.

Tac pharn do la d6i moi tren nhieu diem: CARNOT dii tan dung buoc dat lui cua cac khao sat ki thuat, d~ phat bieu cac dinh luat mot each tong quat, ong dii dira ra khai niern nhiet dQ nhu la mot dai hrong chu yeu. Han nira ong di_it ngang hang cong eung cap boi may va nhiet tieu thu,

Tuy nhien duong nhu ong luon tin vao thuyet chat nhiet, va khong di den khang dinh sir nrong duong giira nhiet va cong co hoc.

1.2.3. Tltdng dltdng giua cong va nhi~t

Cac dinh luat cua nhiet dong hoc rna chung ta se nghien ciru dii diroc phat bieu gi Ira narn 1850 va narn 1854 boi CLAUSIUS (1822 - 1888). D~ ph at bieu chung ong dii phai tir bo thuyet chat nhiet va thira nhan ding cong va nhiet la urong dirong. Cac thi nghiern ella JOULE (1818 - 1889) dii khang dinh dieu do. Narn 1843 ong dii do cong co hoc can thiet d~ dun nong mot hrong mroc thong qua mot diarno va mot dien tro.

1.3. Tli BOTZMANN den nay

Linh vue nghien ctru ella nhiet dong hoc khong gioi han a cho nghien ciru cac may nhiet rna bao ham moi tinh chat ella vat chat:

• Lf thuyet nhiet dc)ng thong ke lien ket cac dinh luat nhiet dong hoc voi cac dinh luat cua co hoc ap dung eho cac hat, Cac ket qua dau tien chu yeu la cua nha bac hoc Ao Ludwig BOLTZMANN (1844 - 1906);

• Cac dinh luat can bang hoa hoc la cac he qua ella cac dinh luat nhiet dong hoc. Cac cong trinh ella HELMHOLTZ va ella GIBBS la khoi thuy cua nhiet dong hoa hoc.

• Cac nha nghien ciru nhiet dong ella the ky XIX dii nghien ciru cac h~ din bang, nghia la cac he ngirng bien d6i, hay cac h~ bien d6i a rilt gan can bang. Nhiet dong hoc dii thuc hien mot buoc nhay moi khi mot so nha var If nghien ciru su bien d6i ella vat chat trong cac dieu kien khong can bang quan trong: su chay roi cua chat long, su thay d6i nhiet dQ manh, cac h~ tham gia phan irng hoa hoc ... PRIGOGINE narn 1977 dii nhan giai thuong Nobel v~ hoa hoc do cac dong gop vao Iinh vue nhiet dc)ng hoc khong can bang.

2 MQt so thi nghii_!m thU'dng g~p

Cac tv bang t ieng Italia thuoc v~ ngon ngfr cua nhiet dong hoc. Chung c6 mot nghia ch inh xac se duoc dinh nghia v~ sau. 6 day can hi~u chung thea nghia chung, duoc thira nhan rong rai.

2.1. Dot n6ng mc}t eye rurdc da

Mot cue nuoc da, lay ra tv tu lanh , dat trang mot ch iec noi , ban than chiec n6i lai dar treu mot bep dien. Chung ta hay thea doi su hilll d6i cua he nay.

Cue nuoc da se tan ra tir tv. Neu ta lac thuong xuyen mroc tall ra tv da va do nhiet do bang mot nhi et hii'll, chung ta thay rang nhiet do vao khoang khcJllg d(5 Celsius chirng nao van con da.

Sau khi da tan het, nhi¢t de) cua nuoc tang dan. Cac dong len va xu6ng xuat hien trong mroc: SLf ct6ng nhat h6a chat long duoc tlnrc hien boi SlJ doi luu, khong c6 SLf can thiep tir ben ng Jai (hlnh 4)

Khi IIhift etc? len den loonc, nuoc bat dftu soi va h(ll" hoi nhanh ch6ng. Nhiet d¢ do diroc gifr nguyen bang 100°C cho den khi nucc long bien het khoi n6i.

2.2. May hoi mroc so d~ng

Chung ta hay thay n6i bang mot n6i cao ap nci voi mot ong nho lam xupap. Khi mroc soi mot tia hoi nuoc thoat ra khoi ong va co th~ keo mot co cau VI nhu mot coi xay nho chang han (hinh 5)

2.3. Nen khi

Born mot lop xe dap chung ta thay rang born bi n6ng len. Hien nrong rat ph6 bien nay x ay ra khi nguo i ta nen nhanh mot chat kh i. Trang xy-Ianh cua mot may 116, khong khi bi nen lai va dat den mot nhiet do du d~ lam chay nhien lieu.

2.4. Cac ket luan

• Bep dien khong tac dung mot lire vi rna nao ca, nhung n6 da truyen cho nucc "mot cai gi do" phi vat chat, c6 dac diem lam bien d6i trang thai -cua nuoc (tan ra, sau d6 boc hoi) va nhiet do cua n6. Chung ta se goi "ca i gi do" la sir truyen nhiet , va chung ta se giai thlch n6 nhu la mot sir truye"n nang luang do cac luc khong thay duoc (Iuc vi rna) thea thang do cua chung tao

m

Hmh 4. Noi tre n 1J('iJ dieti. Cdc d/(ciIIg cl i]: hi/II dill1 ("{ic dong do'i //0/

Hinh 5. Noi up sudt tre n mot heiJ dien. Hoi tho/u ra .I'll' lam quay mot co'i xuy nho

·-'J .....

r,,'

Sir truyen nh iet tir bep dien sang nuoc (hinh 6) co th~ gay ra sir t ang nhi e: dr), nhung cung co th~ gay ra sir nang chay hay su soi 6 nhi et rt¢ khong dci.

Khi hai vat tiep xuc, nhiet et¢ cua cluing do truyen nhiet se tien den cling mot gia trio Nhu vay chat long chua trang nh iet ke co cung nh iet do cua chat long rna nhiet ke nhung trang do.

• Cong suat rna hoi I1lTOC nhuong cho coi xay (hinh 5) wong irng vo i mot bien dbi nhi et nang thanh co nang, nhung chi bi eu thi mot phan nho cong suat tieu thu cho viec dot nang. nit nhien nui» hoi ntta« cu a chung ta l a tho so nhung ket luan van dung doi vo'i C(IC nui» hoan thien.

• Co ton tai cac moi quan he giu'a nhiet d¢ va cac dai hrong CO" hoc:

- Mot vat se dan n6 khi nhiet do tang (VI du chat long ella nhiet bieu)

- Nhiet do cua mot chat k hf tang len khi bi nen nhanh.

- Su khac nhau v~ nlii et et¢ gifra day noi va b~ mat khi grodien IIlli¢t vuot qua mot gia tri nao do se keo thea nhirng dong doi luu lam dong deu hoa nhiet d¢.

3 Cae h~ nhi~t d{mg

Viec nghien cull cac hi( vat chat va SLT bien dbi cua cluing thuoc pharn vi cua nhiet dong h9C khi nhiet do la mot dii' lieu co y nghia. Di~u do phan biet nhiet dong hoc voi co h9C hay dien tir h9C.

Trang nhiet dong h9C var chat duoc xem xet trong jJh~//1I vi \'1 11Ic), nghia la khoug clui y den cau true phan nr cua churig. NhLT chung ta se thay, noi nhiet d¢ cua mot nguyen nr co lap la khoug co y nghia gi d.

V iec rna ta vi rna, nghia la 6 quy rna cua chung ta cua mot he khoang 1023 hat, chi can mot sO' it thong so', trang do co nhiet do. Cac dai hrong thuan tuy nhiet dong h9C, vi du nhu nhiet do, co th~ nhan duoc mot giAi thich co hoc neu nguoi ta tv dat minh 6 rmrc do vi nto , nghia la 6 rmrc do cua cac hat.

3.1. Cac mire d9 quan sat 3.1.1. Muc de? phan tl'r hay vi mo

Chung ta co th~ quan sat mot he v~t chat nhu la mot t~p hop cac hat nrorig tac voi nhau (tir ngfr 11(~t 6 day chi mot thanh phan co

dong nhict

Hinh 6, Co mot dong nhiet til he!) dien ttuven cho nuoc

ban: nguyen tv, ion hay phan tv). Chung ta khong th~ dean truce duoc sir tien trien cua mci hat rieng biet bang each ap dung cac dinh luat cua co h9C:

• so hrong cac hat la 16n den mire rna viec giai h~ cac phuong trinh vi ph an la khong the duoc trong thuc te, ngay ca khi bang phuong phap so g:in dung co sir dung cac may tfnh 16n .

• tuong tac gitra cac hat chi diroc biet mot each gfin etung.

Nell giil sv hai tro ngai tren day eta khac phuc thi viec nghien ciiu toan h9C cac phirong trinh vi phan cua co h9C cluing to rang cac loi giai cua chung mang dac tinh hon loan: cac loi giai nhan duoc tu hai cau hinh ban dau rat g:in nhau lai rat khac nhau theo thai ginn. No luon ton tai mot sir bat dinh nao do tren cac vi trf va cac van toe ban dtiu. Call true hon loan nay bat gap ngay voi cac h~ co h9C don gian: hai hen bi-a diroc nern ra tir mot diem voi cac van toe chi k hac nhau rat it sau mot so It cu n~y se co cac quy duo khong co mot chut giong nhau nao cit (hinh 7).

3.1.2. Muc de} nhiet de}ng hoc hay vi m6

Tren quy mo quan sat cua cluing ta dac trung phan tv cua vat chat khong diroc nhan thay (hau nhu han mot the ki the gi6i khoa h9C nhat trf v~ van d~ do l). Cac dac tfnh cua vat chat duoc thE hien boi cac dai lirong doi voi cluing ta duorig nhu do duoc tai 1119i diem va lien tuc: khoi IU<;1ng rieng, nhiet do, ap suat. ..

Moi lien he giira cac dai IU<;1ng nhiet dong diroc xac dinh tren quy rno VI mo, va cac dai IU<;1ng co 119C, gian doan va xac dinh 0 quy 1110 phan nr, la co ban chat thong ke. Cluing ta co th~ mo t~l rnoi lien he giira cac mire dq quan sat mot su tuong nr: mot birc anh diroc in tren mot ta bao bang mot so 16n diem den tren mot nen traug: mire dq darn nhat dU<;1C the hien boi mat dq cac diem den nhieu hay ft. Neu nhln giin hoac dung kinh hip, cac diem se r6 net va anh se khong lien tuc. Neu nhin xa, mat se khong the phan biet dU<;1C cac diem, buc anh se tro thanh lien tuc.

3.1.3. Muc de} trung mo

Trong cac dieu kien cua khf quyen thong thuong, 1m3 khf clura khoang 3x 1 025 phan tir. Mot hrnh l~p phuong canh l um nhu vay se chua 3xl07 phan tv. Mot tht t ich nhu vay la nho doi voi cac th i et bi do luang cua chung ta, nhung chu-a mot so du 16n phan tv dt cac da i IU<;1ng nhiet dong co mot y nghi a. Mire dq trung gian do diroc goi la mire do trung mo.

Hinh 7. Cae quI' dao 111(" ddu rdt grin nh au se- uri kluu: nh au sail mot it 01 ndy

·-~ '<>'

I

Chung t a lay vi du khoi hrong r ieng p: drn va d t bieu dien kh6i IU'Q'ng va th~ tfch cua mot luong vat ch Jt nao do, p diroc dinh nghia boi:

dm

Neu d t la mot th~ t ich vi mo. p se gi<ln doan: no la rat 16n 6' rmrc do cac hat nhan nguyen tir va bang khong giira hai phan tu. Han nira eric phan nr luon chuyen dong, hai Ian do ke tiel' nhau se cho cac ket qua r,lt klH1C nhau.

Nguoc lai neu d t la mot th~ tfch VI mo (vi du t~p hop cua h~ nghien ctru ), p se lien tuc nhung se khong con nhan thay diroc nira eric bien eleli cham cua khoi hrong rieng, quan sat duoc 6' quy 1110 cua chung ta.

Nhu vay d-t can phai chua mot sO' du 16n phan tir el~ cac bien ctcii th ang gi.ing gitra hai Lin do l a khong dang k~, nhung d-t cling phai du nho el~ co th~ cho rang vat chat chua trong do Iii dong nhat. Mot each telng quat eric ph an nr th~ rich sir d~lI1g trong nhiet dong h9C trong bieu tlurc vi phan phai Iii 6' rrnrc do trung mo.

3.2. Thanq giang

Cac dai luong nhiet dong dLfQ'C xac dinh 6' quy mo VI rno hoac

I

trung mo, t inh trung binh , tuan thea nhirug dinh l uat nghiern ngat.

Tuy nhien cac ket qua do dac ca bier lai co th~ klH1C cac gia tri trung binh.

3.2.1. Vi du

Xet N ph an ttl' khf elHQ'C phan b6 trong hai 0 cung the t ich thong voi nhau (hinh 9). Do sir va cham giira cac phan tli' va va cham voi thanh binh, moi phan ttl' co cung xac suat 6' trang 0 CD hoac a (?), Gi a su' n l a sc phan nr co trong 0 CD. Gia tri trung binh <II> cua n I a:

<II> ==

N 2

• Truong hop thrr nhat: mot ph an tlr duy nhat

SO' trung binh cua phan tll' trang CD l a <n> == 0,5. Nhung moi lrin do n chi co th~ co ket qua la 0 hay 1, nhu vay n thang giang giira cac gia tri ° va I.

Hlnh 8, Tu mot khodn g each nao do, cdu tru c Clla dnh tao h(fi cae die'm kh on g duac thu nhii n hdi md!

CD

Htnh 9. M6i pluin fir chiem 0 (j) hoac o @ voi Cling mot xd: suiit

• Trunng hop thu hai: hai phan tu (N = 2)

Trong so 4 each phan bo eo the, n 11191 Ian bAng khong hay 2, va hai IJn bang 1. Vo'i 1119t so len Ian do chung ta se nhan duoc do thi tren hinh 10. Cac thang giang khong Ian bang truorig hop truce day, VI mot nira cac I~n do nrong irng gia tri trung binh <n» = I .

• Truong hop thir ba: N bat ki

Voi moi phan tir chung ta eo hai vi trf eo the. So t6ng cong ella call hi nh cua he nhu vay se l a 2N.

So cau hlnh rna n phan nr ton tai trong CD Ut bang so t6 hop ella n phan nr trang mot he; gam N phfin nr, nghla la bang:

11 N!

CN=

n!(N-n)!

Xac suat Pen) d~ g[tP n phan tir trong CD la bang:

N!

Pen) = .

n!(N-n)!2N

Pen) = Pt N - n) va Pen) eo mot cue dai 111a chung ta se k i hieu I~t N

Pm"x voi n = "2 (neu N chan). Cac giLl tr] Ian can ella n cung kha

di, tuy ft kha nang han, va n thang giang thea thai gian xung quanh gi<.i tri trung binh cua no.

Chung ta danh gia rmic do cua de do thang gi.ing nay.

Viec nghien ciru bang so ham pen) trong rruong hop N = 100 cho ta cac ket qua sau:

N = 100,

P(50) = Pmax = 8,0.10- 2

n 30 35 37 40 43 45 47 49 50 51 53 55 57
P(n)/Pmax 3.10' O,()l 0,06 0,13 0,38 0,60 0)\3 0,98 1,0 0.98 0,83 0,60 0,38 57

Chung ta eLing eo the x ac nhan rang I Pen) = 0,86. Trang 86% 43

truorig hop n nam trong khoang gi u'a 50 - 7 va 50 + 7.

Cia tri co xd.: SII(rt /6/1 nlidt ella /1 l a 50 voi d(J tluing gia n g "do

cO 7.

hen)

o

. 2

n

Hinh 10. N = 2. h(n) hi/u dien so Un do rna klr que! fa n,

Hlnh 11

Viec nghien ciru so P(n) vci cac gia tr i khac cua N cho phep ghi nhan rtll1g viec ph an bo' xac suat co cling dang va x ac suat Pen) la

I~I vao k hoaug 0,37 Plllax khi n = N - H.

r
N n = Nil; P(n) = Pm"x P(n - Fn) I
N = 10.000 P(5000) = X,O.IO' P(4929) = O,36P"""
N = 1 00.000 P(50.000) = 2,5.1()"1 P(49776) = O,37P"",x
l N = 1.000. ()OO P(500.000) = 7,9.10.4 P(499293) = O,37P""" Co th6 k e] IU(1l1 ding voi cac gia tr] N du 16n so ph an nr co mat [ai N

mot thai diem x ac dinh 0- trong moi ngan la xap xi <11> = voi

2

Il1Qt c1<_,,) tharig giang V;IO co .r::;;; (hinh 13).

Dai luorig co y nghia Ii'! ti suat thang g iang, do la do thang giang chia cho gia tri trung binh. MQt dQ lech 1000 phan tu' tren mot ty "han t ir se It quan trong hon nh ieu so voi d9 lech 10 tren 100.

V6i vi du c1i} nghien ciru tl suat nay vao co ~.

<II>

Nell hai ngan co cung mot th~ tfch V btll1g 11 va neu k h i 6 trang c1i~u k ien khf (juy6n thong ihuong. <II> sc vao cO 3.1021 va ti suat thang giang vao co 2.10.12, gia tr] khong Mlng k~ va khong do duoc.

3.2.2. Sl! khai quat

Cac ket luan tren day co tfim quan trong tcing quat. Do chuyen dong hon loan phan ttl, cac dai lirong VI rno cua mot he g6!TI n hat se thang gi'lng x un g qu anh gia tr i trung bi nh cua chuug v6i c1Q

1 " , - 1

t lang grang vao co r---'

"'II<n>

3.2.3. Gia tr] cua nhi~t d9n9 hoc

Cac dinh luat cua nhiet dong hoc eho phep xac dinh gia tri co x ac suat 16n nhat ella cac dai Iuong VI !TIO lien quan den cac he gum 1119t so 16n phan nr. Neu so c10 Ii'! elll 16n de thang giang Ia k houg dang ke , va gia tri cua mot trong cac dai IU'Q'ng do tai 1119t thai di~m nao d6 se trung voi gia trj co xac suat 16n nhat ella no. Chung ta se xet lai VI du truoc day. Dai IUQ"ng duoc do dac l a s6 n phan ti1 0- I11Qt trong cac ngan.

N Gia tri co x.ic suat 16n nhat ella no bang <II> =

2

Hlnh 12.

1'(111

0,025

o

I

500 1000 n

~64

468532

Htnh 13. P(n) \"0'1 Il = lOOO. T6ng ("{Ie xcle sudt tuong l("ng mien sanh l a I'do cif () ,86.

Neu N = 100 phan nr. Cac ket qua cua mot so 16n Lin do se khac nhau nhieu so voi <II>. Mot he nhu the la qua nho d~ diroc rna tel mot each dung dim boi nhiet dong IH,)C.

Neu N = lO"l ph an ttr (vao co do 16n cua he VI mo) ti suat thang giang l a qua nho khoug do dac diroc bang thuc nghiern va viec rna ta nhict dong hoc la dung dan.

3.3. Can bang nhi~t de)ng hQC 3.3.1. SI! dong nhat hoa

Chung ta xet mot h¢ g6rn N phan nr giong nhau dung trong mot binh khong chuyen dong va co lap voi the gi6i ben ngoai. Co tht chirng minh bang cac lap luau thong ke va kiern nghiern bang thuc nghicm rang, dLI bat ki dieu kien ban dau he do se lien toi dong nhfit hoa. Viec phfll1 bo vi tr i va van toe cua cac ph au tir khac nhau la bat k i, nhung cac dai IUQ'ng thong ke xac dinh 0 rmrc d(l VI mo se bien deli d~ lay cling mot gia tri tai moi diem. Khi SLr dong nhat hoa duoc thuc hien he 0 trong trang thai noi can bang nhiet dong hoc.

3.3.2. Cac tinh chat cua can b~ng nhlet dQng hoc

Cac dai luong thong ke, chang han nhu van toe nhiet trung brnh hay so trung binh cac phan tir trong mot don vi th~ tich, se co cling mot gia tr] tai Ian can moi diem.

M9t gia trj trung binh, thi du trung binh cua d(l 16n van toe, co th~ du'oc dinh nghia thea hai each:

• hoac bting trung binh cua van toe cua mot phan nr trong khoang thai gian au dai;

• hoac bang trung binh cua cac van toe cua de phan nr trong mjiu tai mot thai diem oil eho.

Khi h~ 0 trang trang thai n9i can bang nhiet dong va so phan tir du 16n, cluing ta cho rang hai gia tri trung binh do la bang nhau (giit thuyet ecgodic).

3.4. Nhi~t de)

3.4.1. Neu b~t van de

Khai niern true giac v~ nhiet d9 diroc sinh ra tir cam giric nong va lanh. Cam xuc nay rat d6i chu quan, nhung co th~ lien he nhiet do cua mot vat, mot dai Iuong "khong nhin thay diroc" voi mot clai luong "nhrn thay duoc" va do dac dtroc: mot nhiet ke eel di~n dung

sir dan no' cua chat long (ruou co mau hoac thuy ngan) chi nhiet dQ cua vat,

Su thuc nhiet dQ la mot dai hrong ph6 cap, doc l.;tp voi vat vi mo diroc nghien ciru.

3.4.2. Can b~ng nhiet

Tuong tuong mot he vat chat g6m nhieu vat tiep xiic nhau tir mot thai gian du lau, khong co can thiep tir ben ngoai (mot sir can thiep tir ben ngoai thf du la mot dien tro co dong dien chay qua). Cac nhiet ke' 110an roan giong nhau dat tiep xuc voi tung vat do. Neu cluing ta thuc hien "thi nghiern" nay diroc so d6 hoa bang rat nhieu Ian quan sat, cluing ta thay rang moi nhiet ke cling chi mot nhiet do.

Li thuyet co hoc thong ke cho phep dinh nghia doi voi moi he vat chat, dong nhat hoac khong, mot dai hrong goi la nhiet do, diroc dinh nghia tai moi diem, co tinh chat la se dong nhat hoa khi he tien trien khong co can thiep a ben ngoai. Can bang nhiet se dat duoc khi nhiet do co cling gia tri tai moi diem,

Vai mol he vi mo co ton tai mot dai luong gol Iii nhiet dQ, dai hrong nay khi khong co can thiep tir ben ngoai co khuynh huang hlY cung mot gia tri cho moi vat tiep xuc cho du ban chat hoa hQC va trang thai vat li cua chung the nao chang nira.

3.4.3. Giili thich vi rna

Nhiet dQ la su th~ hien vi mo cua nang hrong chuyen dong nhiet cua cac phan nr. Chung ta se lam noi bat phuong dien nay voi viec nghien ciru cac chat khf trong chuang 2.

3.5. Cac dal Iltc;1ng nhiet dqng hQC

3.5.1. Tranq thai vi rna eua rn9t h~. Phuong trinh tranq thai

Xet hai binh cau giong nhau chua cling mot hrong khi a cling mot nhiet do. Hai he do co cling cac tinh chat, va moi th i nghiern diroc tien hanh voi he nay hay he khac se cho cling cac ket qua. Theo quan diem vi mo, hai he do a trong cling mot trang thai.

Trang thai cua mot he duoc xac dinh boi mot tap hop cac dac trung cua he theo nurc dQ VI mo.

Tuy nhien cac phan nr trong hai binh cau khong chiern cac vi trf wang tv va van toe cua chung khong bang nhau. MQt so rat Ian cac trang thai vi mo (cac vi trang thai) se wang irng voi mot trang thai vi mo (hay mot vi trang thai).

Viec mo ta mot vi trang thai phai dn toi mot so khong 16 cac thong tin: vi trf va van toc cua cac phan tir. Ngiroc lai, trang thai vi mo

dtroc xac dinh boi mot so It cac so lieu. Nhu vay, hai thong so (thi du th~ tfch va nhiet do) du M xac dinh trang thai cua mot hrong khf cho truce.

Cac dai IUQ"ng dac trung cho trang thai nhiet dong cua mot he duoc lien he voi nhau hoi mot he thuc gol la phuong trrnh tr ang thai cua he.

Cac dai hrong do cling diroc goi la "cac thong so traug thai" hay la "cac bien so tr ang thai". Nlnr vay voi mot lirong chat n xac dinh cua mot chat khi, cluing ta biet rang ap suat P, th~ tich V va nhiet do T diroc lien he voi nhau boi mot h¢ thuc co th~ viet:

V

f(P, =>, T) = 0 n

Chung ta se goi mot h¢ tlnrc nlnr vay la phuong trlnh trang thai.

V

Nlnr vay p- = RT Ia phuong trinh trang thai cua mot luong vat n

chat gorn n mol khi If nrong.

3.5.2. Cae d~i hlqng quang tinh va el1dng tinh

Cac dai hrong nhiet dong doi voi mot he vat chat diroc phan lam hai loai: cac dai hrong Quang tinh va cac dai hrong cirong tinh.

Cac dai IUQ"ng Quang tinh la thuoc toan bl) h¢ va co tinh cong khi k et hop hai he vrri nhau.

Khoi hrong la mot dai luong Quang t inh: Khoi luong cula mot quyen sach bang tong khoi luorig cac trang va bia cua quyen sach. Th~ tich, hrong chat (bieu dien bang mol hay bang ki logam), dien t ich , dong luong cling 1ft dai luong Quang nnh. Sau nay chung ta se thay cac dai luong Quang tfnh thuoc nhiet dong hoc co tinh chat dac tnrng han.

Cac dal IUQ"ng CHong tlnh, duoc xac dinh tai mot di~m, la dQc lap doi voi mot Iuong vat chat.

Kh6i luong rieng la mot dai hrong cuong tinh: o(M), khoi hrong rieng tai diem M la bang:

dm p(M) = - d.

Gia tri cua p(M) khong phu thuoc vao phan tir vat chat co khoi luong drn va th~ tlch dt , mien la phan til" do a Ian can diem M va no thuoc mire d9 trung mo.

Nhiet do, ap suat , dien the la cac th i du khac ve cac dai luong cuong t inh.

Nhiet d9 va khoi luong rieng cua khong khf diroc xac dinh tai m6i diem trong phong rna ban dang song, nhung mot each chat che, chung thay d6i tir diem nay den diem khac: gan mot cira so, gall 1119t 10 siroi. Nhu vay noi v~ nhiet d9 cua mot can phong Ia co )! lam dung ngon ngir. Chung ta can nho ding cac dai IUQ'ng cuong tfnh diroc dinh nghia mot each cue b9 (tai mot diem) va rang nguoi ta chi co th~ gan cac dai luong do cho mot he nell cluing Ul nhu nhau tai moi diem cua he do. Nell tat ca cac dai hrong cuong tfnh co tfnh chat nay thi he duoc goi l a do'ng nh dt .

Cac dai luong cuoug tfnh khong co tfnh coug: nhiet do cua mot ngoi nha khong bang tong cac nhiet d9 cu a cac can phong, trong chirng nnrc rna nguoi ta co th~ x ac dinh no.

DIEU CAN GHI NHO

• CAN BANG NHI~T

Vai mot he vi mo, co ton tal mot dai luong gol la nhiet d<), dai luong nay khi khong co su can thiep ben ngoai, tien tol lay cung mot gill tr] cho cac vat tiep xuc nhau bat k~ ban chat hoa hoc va trang thai vat Ii cua chung,

• TR~NG THAI vi MO ClIA MOT H~

Tr ang thai cua mot he dune xac dinh boi mot tap hop cac dac trung cua no tren mire dq vi mo.

• cAc D~I LUQNG QUANG TiNH v); CUONG TiNH

• Cac dai luong quang tinh la doi vol toan b<) he va co tinh cong khi ket hop hai he vot nhau,

• Cac dal Iuong cuong tinh, duoc xac dinh tal mot di~m, la d<)c lap voi luong chat.

• PHUONG TRiNH TR~NG THAI

Cac dal luong dac trung cho trang thai nhiet dong cua mot he duoc lien he vot nhau boi mot he tlurc goi la phuong trmh trang thai cua he.

CACHE

~

KHI

M? -+ 1\'

d o.au

Til tlut ky XV II, ctu: nh a vdt If da quem t dm dln cac tiuh ch dt ella ch dt khi: cac cong trinh CLla Robert BOYLE (1626 - 1691) )'(/ ClIO Edme MARfOTTE (1620 - 1684) dii dan dln dinh II1~it ve' IUll1g so~ CliO tieh ap sudt x th.et i ch cuo mot khi 6' nh i et d¢ khoflg drJ'i.

v ao cuoi thl ky XV 111 va ddu thi ky XIX dinh 11I~/t d6 duoc hcJ'slfng hoi dinli lugt eZla Jacques CHARLES (1746 - 1~23) va Joseph Louis GAY - LUSSAC (1778 - 1850), sau do hoi dill I! huit. CliO AVOGADRO (1776 - 1856). Cdc tiel) ('<111 thuc nghi em /lily (Mi voi cdc tinh char nhi.et dan h6'i cua ch dt khl dd clio phep xay dung cdc m du thuc nghi eni khtu: nh.au .

Cac cong trinh gdn day han, tIl cuoi the' ky XIX dCI de' c<ip de'n vi ec nghi en cuu khi hang phuang pluip thorlg ke: mot he nhi.et dong c6 tId duoc mo td thong qua tap tinh trung binh CLla cac hat cdu thanli he. Luc do nguoi ta dd c6 the' soan thdo cdc mall (mo hinli] Ii thu ye: de' nghien CZl'lI ch.dt khi.

Chuang ndy quem t dm dln hoi qU{ll1 diefll do: • Bang viec xciy dung mot mdu thong ke dan gian ve' ch dt khi: khi li tuong dan nguyen t/f, V{I chung t a se- to'ng qu.at hoa ch o nil' kh i li tllD-IIg da IIgl/yell tl;·.

• Bang viec nghien cuu cdc tinh chdt cua cdc khi thuc va su kh.ac nliau nl{, cluing do'i vai khi li tuong:

Ml)C TlEU

• M6 tii trang thai khi.

• Mall khf If wang den nguyen nr, ap suar va nh iet d9 dong hoc.

• Khi Ii tuong, cac khf thuc: phuong trinh trang thai, noi

nang.

£lIEU CAN BIET TRVOC

• H~ thirc CO' ban ella dong hrc hoc.

• Co nang ella 1119t he chat diem.

• Cac dai luong nhiet dong hoc, nh iet d9, phuong trlnh trarig tha i,

I Trc;tng thai khi

1.1. Ll/C tltdng tac phan tv

Cac phftn tir cua mot chat luu (chat long hay chat khf) co kich thuoc vao eo la-10m. Chung tac dung len nhau de Iuc Wong tac luit a khcang each trung binh va d<1y a khoang each ngan. Cac Iuc hut, thuoc ban chat dien, eo ban kinh tac dung vao eo nanomet. Neu eho bac d¢ 16n cua khoang each giira cac phan ti'r (xem (ip dung I) nguci ta co th~ hi~u duoc ding cac luc nay bao dam su co ker eric phan tir trong mot chat long, nhirng anh huang cua chung Hl yeu trang mot chat khi.

Xac dinh ciJ dr) Ian do'i voi khodng each t iu ng hinl: giii'(/ liai phein til':

0) D()'i voi mot ch dt klii trong ca c die'u kien Hi (1IIye'n thong th uong, nuit dC) phdn tz'( \"(10 cO 2,1.102' p hdn tz'( trong 1m3.

h) DOl \'6-; ntrac.

Kef qllcl tim duo: s(T la l71C)t ciJ ClIO dC) lan WI khoug phdi /(111lC)t gi(1 tri chinh sac, nguoi to co the'don gidn hoa /Jeli roan hang each gid SI( rclllg ca: pluin fl( ndtn tai tam clla mC)t ch()ng deu d(in cdc 111'1111 l~ijJ phuong.

a) Nlur vay so hinh lap phuorig bang so phan nr. Khoang each d can tim vao co d¢ 16n canh cua hinh l~p phuorig (hinh 1): 1m3 = 2,7.1025d3, do do d "" 3.1O-9m. V6i mot so chat khi, nhu H2 hay O2, khoang each trung bi nh nay la du nho M co th~ bo qua cac lire hut voi mot su gan dung tot.

b) Khoi hrong cua mot mol nuoc la 18g.mol-1 va khoi luong rieng cua mroc Ia 1,0.103 kg/m ', nghia la 3,3.1028 phan nr trang mot don vi the tlch. Khoang each giira cac phan nr Ia vao eo 3.1O-lom. a day cac lire hut la dang k~ va dong mot vai tro dang k~ trong tap t inh cua rnroc (rinh hoa tan, kha nang Ui'm urn ... )

• Nguyen til' khi

{ ~ ---7---+-_ ~ -i--l-"'-: ~

I

}

I .:>

.... -:._-

- - _- __ ..... -_-

Hlnh 1.

1.2. Chuy~n d9n9 phan tlt

Chuyen dong phan ttl', hay chuyen dong nhiet, la mot hien tuong tong quat lien quan den t.1t ca cac trang thai cua vat chat:

• Cac phan ur cua mot chat ran thuc hien cac chuyen dong dao dong xung quanh ctic vi trf can bang cua chung;

• Cac phan nr k h i chuyen dong hau nhu tv do giiXa hai Lin va cham, va sau mot so 16n Ian va ch am , co th~ a Ian can mot diem nao do trong th~ tich von co. Neu nguoi ta rna mot IQ nuoc hoa , mot phan nuoc hoa se bay hoi, cac ph an tu se Ian toa trong can phorig va sau va i giay cluing co th~ diroc phat hien each xa nh ieu met sau mot so 16n Hin va cham voi cac phan ttr khong khi (fn'nh 2).

Trang cac dieu kien thong thuong, van toe trung binh cua chuyen dong nhiet vao co vai tram met trong mot giay, va mot phan tir chiu khoang 108 va cham trong mot giay.

1.3. Sl! phan bo cac van toc 1.3.1. Phan tich chuye;n d9n9

Xet mot he /I' gorn N phan ttl' cua mot khi dan nguyen tu voi khoi luong phan tu bang m. Ki hieu \i(G) Hi van t6c cua trong tam G

I

cua .'7'trong he quy chieu .11 cua phong th i nghiem, \i la van toe

cua ph an nr i trong .11, va V~ ==Vj -v(G) la van toe cua phan tir do trong h¢ kho i tam .11 '.

\i(G) la vdn to'c t dp hop (cua ca he) co th~ nhan thay diroc tren mtrc do VI mo. Do la van toe chay cua khi trong ong hay van toe cua gio. CMit khi se Ia "dung yen" neu van toe do bang kh6ng.

v~ la \'~/n t6'( chuye'n d¢llg nhi et cua phan tu thii i,

1.3.2. Chuye;n d9n9 h6n loan phan til

Van toe tap hop cua mot chat khi la bang khong va khong mot van toe nao co th~ do duoc true tiep. Cac phan tir chuyen dong voi van toe chuyen dong nhiet va van toe nay bien d6i do va cham. Chuyen dong nay la h6n loan va vecto trung binh cua cac van toe bang khorig. Chung ta cling thira nhan rang sau mot so 16n Ian va cham cac van toe chuyen dong nhiet diroc phan bo mot each dJng huang; dieu do co nghia rang moi huong deu binh ding.

Hinh 2. e,ic plut n fir 11/(0'1' lioa Ian t oa t ron g kh! ,/U\,P/I khi chill ('(Ie \'U cham.

1.3.3. V~n toe trung binh va v~n toe quan phU'dng V dn t dc trung bin h la trung binh cua d9 Ion cua van toc

Van toe quan phirong u (hay van toc can quan phirong) diroc dinh nghia boi

Hai dai hrong thong ke nay, cung goi la van toe, mot each tong quat la khac nhau nhirng co cung bac d9 Ion. Khong nen nharn Ian chung voi vecto van toe trung binh dai hrong nay bang khong voi mot chat khf dung yen.

V ~n toe trung blnh va van toe quan phuong

Dinh ludt Maxwell (ma chung ta cong nhdn] chi 1'0 rang vai mot chat khi can hang noi tai g6m N phdn til gio'ng nhau, so' dN phan tl( co van tfIe hang v trong khodng dv duac cho hoi:

? [ mv2)

dN = Av-exp - 2kBT dv

vai m la kho'i luang mot ph/in til, T la nhiet d¢ tuy¢t ddi, kB: hang so' BOLTZMANN va A IiI luing so' (se xac dinh].

1) XQc dinh gia tri clla A.

2) Ti nli v¢n to'c trung binh. v"" v¢n to'c can qudn phuong u, tl so' cua hai vdn to'c do 1'(1 van t6'c ('(5 xdc sudt ian nh.dt v· tr on g ch dt kh i.

3) Tinh gi« tri hang so' cua cac vdn t ac u, Vm va v' do'i vai khi luang hidro va luang nita 0 nhiet d¢ T = 300K.

Cac so lieu:

Cho

(f)

Jxn e -ax2 dx:

,

o

I -l_~ .

2-

4a a '

In =

I

MH2 = 2,00.IO-Jkg.moZ-';

M N2 = 28.10 -3kg.moz-J

1) D~ tfnh A chi can viet so t6ng cong cac phan tir bang N. Nhir vay :

N = A (f)Jv2 exp[- mv2 :dV = A kB T ) 21tkB T .

2kBT 2m m

o

Nhir vay:

2)

00 [ 2 :

A 3 mv

v = - J v exp - -- dv

m No 2kBT

u2 = A IV4 exp[- mv2 ]dV=!.±_= 3kB T ,

NO 2kBT 12 m

tir do u = )3k; T =J¥ Vrn = 1,09 Vrn.

u = )3k; T =)3~T ;

Vrn = )8kB T =)8RT = [8 u

rem reM ~3;

=0,921u;

v" = )2~T =)2~T =Hu = 0,816u

Kef luan

Tl so" giica II va v'" la mot hang so" khac 1 mot chut . Co the' cho hai dai IUQ'ng do trung nhau tron.g cdc phep tinh gdn dung,

Van toe co xac sU11t 16n nhat v' trong chat

., mv "

khf irng voi v2e 2kBT la eire dai doi voi van toe do, nghia la:

v' = )2k;T

3) Ap dung bang so

vim toe vim toe van toe
trung binh e6 xac suat can quan
Vm m.cr-I Ian nhat phuong
v . m.s-I u m.s I
Luang hidro 1,78.10' 1,58.103 1,93.10'
Luang nita: 0,47.10' 0,42. J 03 0,52.103 Hinh 3.

ehu y rang cac van toc nay la vao co 103m.s-'

• f)~ luy~n t~p bai 1 va 2

1.4. Ap suat trong m9t khi d((ng yen 1.4.1. Neu b~t van de

Tuong tuong mot thiet bi bieu dien tren hinh 4. La xo bi nen, dieu do chung to khf tac dung mot Iuc dtly F len tarn co dien tich S. Neu chung ta lap lai thf nghiern voi cac tam co kich thuoc khac nhau, chung ta co th~ nhan thay rang a Ian can cung mot diem cac lire do diroc la ty l~ voi dien tich va khong phu thuoc vao sir dinh huong cua thiet bi.

M(Jt khi dung yen toe dung len cdc h(J phdn CUG thanli binh mot up luc ddy vuong goc voi thanh va ti I¢ voi dien tich,

1.4.2. Dinh nghia

Cac ap luc tac dung boi mot chat luu dung yen dune dac trung boi ap suat, dai IUQ'ng vo huong, dtroc dinh nghia tai moi diem theo mire de) trung mo.

Ap luc tac dung len mot phan tit b~ mat c6 dien tich dS va vecto don vi phap tuyen ri , tiep xuc vai chat hru c6 bieu thirc df;=P(M)dS. ii , trong d6 P(M) bieu di~n ap suat (dai IUQ'ng vo huang) tai diem M.

s

Hlnh 4. Nguyen tde Clla (if! kl La xo hi nen.

Neu chat luu khong dung yen, co th~ luon luon di nh nghia ap suat tai moi diem, nhung Iuc tac dung len mot phan tu dien t ich co th~ co I11Qt thanh phan t iep tuyen lien quan den dQ nhot cua chat hru.

Don vi hop phap cua ap suar la paxcan (ki hieu Pa: IPa = IN.m-C). Don vi nay la nho so voi ap suat khf quyen trung biuh. Thong thirong ngU"oi ta cung ap dung bar (k i hieu: bar: I bar = 105Pa)

1.4.3. Giai thich vi me

Ap luc t.ic dung cua mot chat hru len mot thanh binh gay ra do tong cac luc tac dung boi cac phan tu.

• Cac lire day, co tam rat ngan , chi tac clung khi va cham len thanh binh. Dong gop vao ap suat ella cluing duoc goi Ul lip su d! dr)/Ig hoc. Do tac dung cua cluing len th anh l a l uc (Iii:)" ap suat dong h9C nay l a duong.

• Cac lire hut, co tam trung binh, giu'a cac phan tir cua chat luu va eric phan tir cua thanh binh. Do dac diem h tit dong gop cua cluing vao a p suat, goi la elp su dt I'II({II t{{'la am.

Ap suat t6ng cong bang t6ng cua hai so hang do:

2 Khi Ii tttc'lng ddn nguyen til

2.1. Cac khi don nguyen tlt

Do cac nguyen nhan rna chi co h9C luong ti'r moi co th~ giai th ich duoc, cac phan nr don nguyen ti'r hoat dong nhu cac chat diem. VI v~y chuyen dQng cua chung chi g ioi han trong chuyen doug

c;p I 'J tinh t ien va dong nang cua cluing bang <Ok = - mv " 2

Cl.ill..i:

• Cdc phdn tif da nguyen tif co mot chuye'n dong phuc tap han gom chuye'n dong tinh tien cua kho] tam cua chung va cdc chuyen d(JIIg dao dong V(f cllllye'n d(5ng quay tron.g h¢ kh.di tam.

• Chung ta ke' cdc nguyen to' cua ho khi tra (He, Ne, Ar, Kr) va cdc hoi kim lo ai nhu cdc vi du ve' khi dan nguyen uc.

2.2. Khi Ii hfbng

Khi mat d9 phan tir la nho, so cac phan tir du giln nhau d~ co th~ nrong tac voi nhau la be. Khf If wong wang irng voi tnrong hop gioi han khi co th~ bo qua cac hrc hut. M9t khi diroc goi la If tuong neu cac tac dung Co' h9C gifra cac phan ti'r diroc coi nhu cac va cham. M9t va cham la mot nrong tac 0 tarn vo cung ngan, no chi tac dung trong tnrong hop tiep xuc gifra hai vat.

2.3. Ap suat dc'?ng hoc cua khi don nguyen tlt 2.3.1. Cac gia thuyet

• Cac phan tir diroc coi nhu cac chat diem.

• Khf la dung yen: van toe cua cac phan tir chi la van toe chuyen dong nhiet va doi voi van toe do rnoi huang la binh ding (tfnh diing huang).

• Khf la 0 trong trang thai can bang nhiet dong noi tai. Cac dai hrong thong ke co cung mot gia tri tai moi diem, k~ ca canh cac thanh binh (tfnh dong nhat).

• Cac wang tac voi thanh binh diroc gioi han 0 cac va cham. Do khong co luc hut, ap suat chi la ap suat dong h9C.

2.3.2. Tinh ap suat

Cho mot khf If tuong dan nguyen tu g6m n" hat (khoi hrong m) trong mot dan V! tM tfch. Kf hieu n ~ la so cac hat co van toc.la Vi' Xet mot phan ti'r dien tfch dS cua thanh binh chua cac hat. Ap suat dong h9C gay boi hieu irng cua cac tuong tac ph an tir len thanh blnh.

Danh gia so va cham len thanh binh

Xit mot phdn tii dien tich dS clia thanh binh trong do chua cdc hat.

1) Tinh so' hat dN ddp len ph.dn tii dien tich dS trong thai gian ot.

2) Bilt ding dn = n' j(v)dv, vai

Gid Sit co mot khi li tudng dan nguyen tit go'm n' hat trong mot don vi the' tich. So' hat trong mot don vi the' tich co d¢ IOn v nia vdn toc' v nom trong khodng til v den v + dv duac cho hoi cong thuc:

dn = n" f(v)dv.

tinh dN.

3) Clio n" = 2,7.]{P;.[3 va T = 300K.

Di nh ludt pluin bovdn toe duac gid s~( III co gi(l tri . Tinh so' va cham tron.g J gidy len J 111m" cti a di en rich thanh binh trong truang hop :

a) uta khi l uiing hidro (MH2 = 2,O.1O-3kg.mol-i).

b) Clla khi luting nita

(MN2 = 28,O.1O-3kg.moli).

1) Cac hat dap len dS voi van t6e v trong thai gian 8t Iii narn trong mot hinh tru eo duong sinh v 8t va eo day Iii dS (hinh 5).

S6 cac hat dap len dien tich dS nay trong thai gian 8t voi van t6e v eo de:? Ian tir v den v + dv, narn trong khoang khong gian giua hai hinh non voi nira goc a dinh Iii e va e + de duoc eho boi

n*f(V)dV(2TCS~I:ede}veosedtdS) =

*

= ~(vf(v)dv)(eosesinede)dtdS 2

duang sinh \ dai vot \

x

phantu dien tfch dS

---t---+- dS = dS"Eh

\ \ ,-

\ \

z

y

Hinh 5. Cdc hat den dS trong thai gian 5t ndm trong hinh tru co duang sinh v 5t vel co day dS; thetich

-.

el/o no ba n g v 5t d S = v () tdS ez = vcasB5tdS

Xet tilt ca cac hat ta eo:

*

= n v m dtdS

4

2) Biet rang fey) = Av2e 2kBT, ta eo:

3) S6 va cham trong mot giay duoc eho boi

*

n v m dS eo gia tri Iii (sir dung cac ket qua

4 ..

bang s6 cua (ip dung 2):

Van toe S6 va eh~111
trung binh trong I11Qt giay
I11.S·1 tr en I mm!
Luang hidro 1,78.10' 1.20.1022
Luang nito 0,47.10' 0,32.1022 Hlnh 6.

• Di~u gi xay ra (} muc d<) thanh binh?

Chung ta khong th6 tinh toan diroc hieu irng gay ra boi moi hat trong cac hat. Thuc vay:

• Doi voi mot chat khi trong cac dieu kien thong thuong n * = I 025m·3. So va cham trong mot giay trong mot phan tir dien tich dS cua thanh binh la rat 16n: voi dien tich lrnrn ' so va cham vao co I022s·1 (xem ap dung 3).

• Han mra trong qua trinh urong tac gitra cac hat va thanh binh (khong hoan toan phang) co cac hat (PI) den thanh , co cac hat (P2) di ra khoi thanh va mot so hat nao do (P3) tarn thai 0 tren thanh (hlnh 7). Trong mot khoang thai gian quan sat 8t » r se ton tai su can bang giira dong cac hat den va dong cac hat "phan xa".

Chung ta c6 th6 sir dung mot lap luan thong ke d6 danh gia hieu irng trung binh cua cac hat tren thanh binh: cac hat den (voi van toe v) va di ra (voi van toe v'), mot each bat kl , c6 cung dQ 16n va cung phuong, cac dinh luat phan bo cac hat toi va cac hat phan X~ la nhu nhau

• Nguyen tac tinh ap suat

Trong hie va cham voi thanh binh, moi hat chiu mot luc ella thanh

binh f thanh bf nh .... hat-

Neu mot hat den voi dong hrong l' va di ra voi 1" (nrong tac giira hat do va thanh binh keo dai trong thai gian t ), chiing ta biet ding f rhanh blnh .... h at ' t = 1" - l' (he thirc CO ban cua dong lire hoc ap dung cho mot chat diem).

G9i 8t 130 thai gian dap irng cua mot may ghi dung M do ap suat (8t » t bang us). Chung ta quan tam den ket qua trung binh theo thai gian trong 8t cua cac lire nguyen to do cac hat nrong tac voi thanh blnh dien tich dS nghia la hrc dF than h b'mh .... hal'

Trong khoang thai gian 8t cac hat t6i den tren phan nr dien tich dS voi dong hrong 81', va cac hat khac di ra khoi dien tfch do voi dong luong 8p'. Dai luong 8p' - 81' lien he true tiep voi luc dF thanh bl nh .... hat boi h¢ thirc sau day:

8p' - 8p = dF thanh blnh .... hat·8t .

Theo nguyen ly IIfC va phan lire ta co:

- -

dF rhsnh bl nh .... hat = - dF hat .... thanh blnh •

life dF\[l.n lac dung d~ giil dien nch dS co dinh

dang khong hoan roan

phnng cua be mat

r- PI : ~1!~ 7~~,';~6~~nh

r- 12 : ~~~ah~~S~~~fl~'I~lnh cr- I}: ~al~.~;;1:~~~ t~l~lih

Hinh 7. Trang qua trinh va cham giiia ccic hat va thanh binh (khong h oan roan pluing), cae hat (PI) din thanh binh, cae hat kluu: (P 2) roi kho! thanli binli \'(/ mgt so' hat (Pi) tam thoi (trong mot khoang thoi gian t rdt ngdn) d tren thanh hill".

-o "

Nhu vay ta eo op - op' = dF bar-e thanh blnh.ot .

Theo 1.4.2. dF har-e thanh btnh = PdSez do do :

Ap suat P dune xac dinh boi op - op' = pot.dS.ez, trong do 0)5 la dong luung cua cac hat t&i dap len dS trong St, op' la dong lirong cua cac hat rai khol dS trong St. op - op' bi~u dien su truyen dong luong cho thanh binh .

• Momen dong Iuong cua cac hat t&i

Chung ta se xet dong hrong cua cac hat "toi" dap len dS trong thai gian ot. Chung ta se tinh or diroc dinh nghia boi:

op = Iotmv

c a c hat toi tr en thanh rrong 8t

Cac hat cua khi eo van toe v dap len phan ti'r dien tfch dS cua thanh (thanh phan v, nhir vay se dirong) trong khoang thai gian ot se chua trong hinh tru eo duong sinh v ot va day dS (hinh 5): n" bieu dien so hat co van toe v trong mot dan V! th~ tich: xung hrong tuong doi cua cac hat la bang n·vv,otdS.

KE den tat ca cac hat, ta co:

op = In>zmv.otdS.

c a c hat v6i Vz >0

Do phan bo van toe la dang huang, tinh trung binh dai hrong nay huang d9C thea true (Oz) la duong: cac thanh phan huang d9C theo cac true vuong goc bi khi'r ca hai. Nhir vay 8p co the duoc viet:

c a c hat voi vz>O

ca c hat vci vz>O

Hoac do ke't qua khong phu thuoc dau cua v, ta con co:

8r = ~ In:mv~.8tdSez'

ca c h a t

• Momen dong lueng cua cac hat "phan xa"

Chung ta se xet dong hrong cua cac hat ra khoi dS trong khoang thai gian 8t. Cluing ta tinh 815' duoc dinh nghia boi:

<;:-, up =

ca c ha t ra khoi thanh trong 8t

Lap luan wong tu doi voi cac hat "phat r a" tir thanh eho ta:

-, 1 '" * '2 -

8p = - L..J nv,rnv z .8tdSez•

2 . h

cac a r

• SI! truyen dc)ng luong eho thanh binh do cac hat "toi" va cac hat "phan xa"

Nhir vay, su dong gop cua tilt ca cac hat duoc eho boi:

- - - 1 rl ~ * 2 ~ * 12] -

8p - 8p' = 8p tong coug = - L..J nv v z + L..J nv'v z rn8tdSez.

2 ca c hat cac hat

Biet rang n", = n*v' , ta eo Ln:v~= Ln:'v'~ va do do xung

eric hat cac hat

luong ella tap hop cac hat wong tac voi dS trong 8t la bing:

8p t6ng cong = L n: v;rn8tdS~z .

c dc hat

Ngoai ra dieu kien d~ng huang ella van toe eho ta

Xung luong ella cac hat wong tac voi dS trong 8t la bang 1. 2 8 -

8p tong cong = - n rnu . tdS.ez.

3

• Xac dinh ap suat

- -

Biet dng op - op' = P otdS.ez, chung ta nhan diroc bieu thirc

cua ap suat

1 * 7

P = P = -n mu .

c 3 '

bi~u thirc nay e6 Sl,I tham gia cua van toe can quan phirong cua cac hat mang ten la ap suat dong hoc,

Mjiu (rna hinh) rna cluing ta vira trlnh bay la phu hop voi thirc nghiern.

Thong thuong a mire d9 VI m6 nguoi ta tinh so mol rna khong tinh so phan nr. M9t mol chua NA phan nr (NA ::::: 6,02.1023: so A YOGADRO), n bieu dien IU<;1ng chat (tinh bang mol) chua trong the tich V va M la khoi IU<;1ng cua mot mol:

Ap suat ella khi Ii hro-ng don nguyen tir duoc bieu dien bang mot ham s6 ella van toe can quan phuong u, ella khoi hrong m ella m6i pharr tir va ella mat d() phan tir n":

1 ° ,

P=-nmu-

3

1 ,

hay PV = -nMu-.

3

Nhu vay, mot dai IU<;1ng duy nhat (ap suat) noi lien voi mot dai IU<;1ng thong ke (van toe can quan phuong) cho phep xac dinh cac anh huang co hoc tac dung boi chat khi len thanh binh rna khong can thiet phai biet trang thai ca hoc cua moi phan nr cua chat khi. H¢ thtrc tim duoc dua tren gia thuyet v~ str ding huang cua cac van toe. Gia thuyet nay chi dung tai rnoi thai diem (va kh6ng chi tinh trung binh) neu cac thang giang la khong dang k~, nghia la he khf nghien ciru chua mot s6 du Ian phan tir.

Cach tinh khac v~ ap suat

Cia sit mot khi co n° hat tron.g f11(Jt dan vi the' tich.. S6' h.at t rong mot dan vi tl'll rich nHz d(j 16'/1 v c/la will t6'c v ndm tr ong kh odn g flf v den v + dv duoc d10 hoi du = '/f(v}dv. Nguoi t a gui Sir rang va ch ant ClIO cac lt at tren th.anli binh tuy~t (Mi I)/t(fng /(1 dan h6i 1'([ khon.g nt a sat, Tinh II/c tiu: dung len phdn tlr di~n tich dS ClIO tlianlt binh do.

Hinh 8. M(it hat kho! luang m din voi van lo'c v va di ra voi vdn 10'c Y'. Do va cham ta dan hoi WI khong ma sat ta c6 v'x = v, va v', = -v,.

D(i bien thien etta xung luong (hay cu« dong luang) ciia hat nhu v¢y se- bdng:

m v' -mv = -2mv,ez = -2mvcos8ez.

dieu d6 tuang un g voi mot .1'/.' truyen dong "hWng cho tlianh binh hang 8p = 2mvcos8ez.

So cac hat dN den dien tfeh dS do trang thai gian ot voi van toe v:

• co dQ Ion v narn trang khoang tir v den v + dv,

• narn trong khong gian gifra hai hinh non mra goc a dinh bang 8 va 8 + d8, diroc eho boi:

* (2nsin8d8]

dN= n (f(v)dv) 4n (v cos Ootdx)

*

= ~(vf(v)dv)(eos 8sin 8d8)otdS. 2

nhu vay se bang op = dN2mveos8 ez ' nghi a l a:

* 2

n mu s: dS-

= ot ez.

3

Ket qua nay phil hop voi bieu tlnrc da biet v~ ap suat dong hoc

• 2 P = n mu

c 3

Chii y rang mau nay la kern thirc te han, nhung eung cap mot bieu tlnrc dung ve Pc.

Gia su rang cac hat chiu mot bien thien dong hrong bang -2mveos8 ez ' viec truyen dorig l irong den thanh tren d ie n t ich do

--------------------------------------~

~ D~ luy~n t~p bal t~p 3

2.4. Nhi~t d9 d9n9 hoc 2.4.1. Djnh nghia

Nhiet d¢ dong hoc T cua mot chat khi li tueng don nguyen tiI lit bang:

m<v2> mu2

T=---

kB la mot hang so phd bien goi la hang so BOLTZMANN. Neu nhiet do dtroc bieu dien bang kelvin (ky hieu: K) dan vi hop phap cua nhiet dQ se dtroc dinh nghia ve sau, kB = 1,38.1O-33J.K'.

Nhiet do tai mot diem dtroc xac dinh tir mot th~ tich trung m o bao quanh diem do. Neu so phan nr chua trong th~ tfeh do la qua nho nhiet dQ se bien d6i theo thai gian theo cac th dng gi dng ngil.u nhien.

2.4.2. Can b~ng nhiet ella m9t h~ dong nhat

Khuynh huong dong nhat hoa cua cac dai hrong thong ke cling dung voi van toe can quan phirong. Nhir vay khi khong co cac can thiep ben ngoai mot he khi co khuynh hirong tien den can bang nhiet, hie do nhiet do la dong deu. Xet mot binh chua mot hon hop hai khf If luang dan nguyen tir. Do chuyen dong nhiet va do cac va cham hon hop khf tien den dong nhat hoa. Cac phan tir tron lil.n vao nhau va trao d6i nang hrong gifra chung voi cac thanh binh.

· co'

<¢' I

Mat d(> ph an tir (so phan tir trong mot dan vi th~ tfch) cua moi khi tro nen dong deu, he hie bay gio la d6ng nhat.

Dong nang trung binh cua moi phan ti'r cua moi chat khf la doc lap voi phan tir th~ tfch, rna dong nang diroc xac dinh trong do. Han nira mot nghien ciru thong ke chrrng t6 ding dong nang trung binh nay tien den mot gia tri duy nhat doi voi hai khf do:

1 2 1 2 "2mjuj ="2m2u2

(xem bai tap 9 voi mot chirng minh dan gian).

Nhu vay, he tien den mot trang thai can bang nhiet, doi voi trang thai do cac nhiet d(> dong h9C cua mci chat khf la bang nhau.

Tinh chat nay chirng thuc dinh nghia cua nhiet d(> dong h9C, dai hrong doc lap voi chat khf khi can bang nhiet.

2.5. Phironq trinh tranq thai

Ap suat va nhiet d(> dong h9C lien quan voi van toc din quan phuong. Bang each khi'r van toc can quan phuong chiing ta nhan duoc, voi mot khi a can bang nhiet dong, g6m N phan tir co th~ tich V, ap suat P va nhiet do T:

PV = NkBT,

kf hieu n la hrcng chat tfnh bang mol, phuong trrnh tren day trc thanh PV = nN AkB T = nR T, trong do hang so pho bien R dtroc dinh nghia la R = NAkB' nghia Ia R = 8,134J.K-'mol-'.

Nho he tlurc nay, nhiet d(> dong h9C cua khf If wang, hie dau diroc dinh nghia tir mot dai hrong vi mo kh6ng do duoc (van toe chuyen dong nhiet) tro thanh co th~ do duoc.

DQ nhay cua mQt dau ghi v6i cac thang giang M(it may do ap sudt co dien rich S = l mm". Thai gian dap ung clla may, hay thiJi gian thu nhon La t = l ms, nghza la may co tId cling cap mot ldn do trong mot ph dn nghin gid». Khi fa heli (M = 4g.1110t1) (Y nhiet d9 T = 300K va <1 ap sudt P = l bar = 105Pa.

1) XQc dinh mat d¢ ph/in tit n* va van t//c can qudn phuang u.

2) N gT./iJi ta co the' trong doi may do him ndi h(lt duac ctu: thdng giang khong ?

3) Ldp lai C(I(, ctiu hoi tren d(ly voi ap sud! P = 0,001 Pa.

V IIi mot phep tinh gdn dung chung ta co the' cho rang moi ph.dn tIi co vdn t dc u nhung chi 1/6 s6' ph.dn tIi co vdn t6'c huang vi?' phia ddu ghi (xem hili tdp 3).

* p

1) n = --, nghia la n" = 2,4.1025 phan tir

kBT

trong rrr'.

3RT

2 -- hi I' 14k -I

u = M ,ng ra a u =, m.s.

2) Can xac dinh eo cua do Ion cua so phan tir N dap van d~u ghi trong thai gian mot I~n do, nghia la mot miligiay.

0' "0

V~i phep tfnh gan dung cua cluing ta, so phan nr nay chira trong mot hinh tru eao ut:

N = .!. n" Sut = 6.1018 phan tiro

6

Ty suat thang gi ang la van eo 10-9 nhtr vay khong do dtroc.

2) Van toe can quan phuong la khong d6i, n" = 2,4.1017 phan tir trong 1m3 va cac thang giang (gia tri wang doi bang 10-5) eo th~ do diroc a gioi han cua mot dau ghi rat nhay.

2.6. N9i nang

2.6.1. £>9n9 nang cua cac phan tu

Chuyen dong cua cac phan nr diroc phan tich thanh chuyen dong cua he va chuyen dong nhiet hon loan: Vi=VG+V~. Ngiroi ta clnrng minh trong ea hoc (xem dinh If KOENIG. Co hoc II) rang nang hrong g'K eua.CfJ trong.o/( diroc tach ra nhtr sau:

1 2 ~ 1 *2

g'K = -Nmv(G)+ Z: -mvi .

212

1

So hang thir nhat g'Kmacro = '2 Nmv~G) la dong nang cua he, hay

dong nang vi mo. No la khong d6i voi met chat khf dung yen.

N

S '" h lui h . Sf' • ,,1 ·2 I' d' , khoi h

o ang t u ai "1c = Z: '2mvi a ong nang eua 01 tam ay

1

nang hrong chuyen dong nhiet,

2.6.2. The nang tuang tac

Cac lire nrong hie a khoang each gifra cac ph an tir la khong dang k~, the nang wang tac la mot hang so eo th~ lay gia tri tuy y bang khong.

2.6.3. £>jnh nghia n9i nang

Noi nang U cua h~ .CfJ bang tong dong nang chuyen dong hon loan ~. va the nang wang tac cua cac phan tir tao thanh .CfJ.

U = ~. + g'P wang tric

• <)' '0-

I

V6i khf If tuong noi nang rut gQn lai bang

2.6.4. Ne?i nang va nhi~t de?

NQi nang cua mot h~ gom N phan tfr khi Ii tuong dan nguyen tir bang dong nang chuyen dong nhiet:

2

u= I mv = Nmu2 hayU=~NkHT=~nRT.

2 2 2 2

NQi nang nay chi la mot ham s6 cua T.

3 Khi Ii htdng va khi thlfC

3.1. Nhi~t dQ tuy~t doi

3.1.1. Tlnh chat cua cac khi d ap suat thap

Tir the' ky XVII BOYLE a Anh va MARIOTTE oPhap dii chirng to ding voi cac khf thong thuong va a ap suat khong VUQ't qua vai bar thi ttch PV la mot hang so khi nguoi ta 11(~n mot khf a nh iet do khong d6i.

M9t IUQ'ng khi dii cho tuan thea dinh luat BOYLE- MARIOTTE \le'U tfch so PV chi phu thuoc nhiet do.

Cac thf nghiern v~ sau chfnh xac hen dtroc t ien hanh chu yeu trang the' ky XIX dii chrrng to rang a cung mot nhiet do tich so PVm (V rrt th~ t ich cua I mal) t ien den mot gi6i han d9C I~p voi ban chat cua khf khi ap suat tien toi 0 (hinh 9)_

Gioi han a ap suat yeu cua khf thuc Wong irng voi mo hinh If wang 110a cua khf If tuong.

DE mot khf la If Wang dn thiet la t ich so PV phai d9C I~p doi voi ban chat 110a h9C va ap suat va chi phu thuoc vao nhiet do.

MQi chat khi deu co mot trang thai gan vci trang thai cua khi lt tuong a cac ap suat yeu. Nhu vay khai niem ve khi li nrong khong chi han che a cac khi dan nguyen tir.

3.1.2. Nhi~t ke dung khi Ii hl'dng

M9t vat nao do va mot khf If wang can bang nhiet co cung mot nhiet do. Viec do th~ tfch mal va lip suat cua khf If tuong cho phep xac dinh mot dai hrong (tfch cua chung) dac trung cho nhiet

do. Khf l i wang (thuc te do la khi thuc a ap suat thap) va thiet bi do dac nhu vay tao thanh mot nhiet ke. Tinh chat can bang nhiet cho phep xac dinh nhiet do cua ca he d9C lap voi ban chat cua no.

Nhiet dt) tuyet doi T ella mot vat duoc dinh nghia tir can bang

nhiet cua n6 v6i mot khi Ii nrong nao d6 0 ap suat P va th~ tich 0,D25

mol Vm:

T = PVrn R

Nhi et d9 tuyet doi cua mot k h i l i tuong nhu v~y bang nh iet do doug hoc cua no. Chung ta se khong ph an biet hai nhiet d9 do nira.

3.1.3. Thang hQp phap ella nhi~t de?

Nhu chung ta se thay trong chuang 7, nuoc tinh khiet chi co th~ dong thai ton tai duoi dang hoi, long va fin (ruroc da) a mot nhiet do hoan toan x ac dinh , goi la nhiet do cua diem ba Till' Nhiet d9 nay diroc dung lam g6c d~ dinh nghia mot dan vi hop phap CLIa nhiet do, d9 Kenvin (ki hieu K).

Theo dinh nghia

TIll = 273, 16K.

Gia tri nay da: duoc chon d~ lam trung hop cac khoang each nhiet d9 cua thang hop phap voi cac khoang each nhiet d9 cua thang CELSIUS ("C) da dircc sir dung truce day.

Nhiet do O°C nrong irng voi nhiet do nong chay cua mroc da duoi ap suat 1 bar. Nhiet do nay nrong ling voi 273,15K.

Su wang ling gifra cac thang nhiet d9 nhir yay la:

T(K) = eeoC) + 273,! 5

Viec chon nhiet do chuan da xac dinh gia tri R = 8,314 J.K-I.mol-I.

3.2. Ap suat

Tuy cluing ta da: xac dinh ap suat tir luc rae dung boi chat khi len !119t ph.in nr cua thanh binh, ap suat duoc dinh nghia tai moi di~111 trong chat hru (xem c/u((mg 3).

Voi mot khf If wang, nh iet d9 va th~ t ich mol diroc di nh nghia tai moi diem. thi:

p=

RT V

m

0,023

0,021

50

250

Hinh 9, S~( bien do'i CLla ticli PV", thea P voi cac: khi kluic nhau 0- T = 273K.

Ap suat, duoc dinh nghia tai moi diem, cho phep xac dinh luc wang tac gifra hai phan cua mot chat hru , d rmrc do vi m6 S\! va cham gifra cac phan tu giii thich luc d~y do. Chung ta se thira nhan ding lire nrong rae do diroc bieu dien bang ham cua ap suat giong nhu luc tren mot phan tir cua thanh binh, du rang thoat dau dieu d6 kh6ng r6 rang lam.

3.3. Phironq trinh tr~ng thai

Phuong trmh trang thai cua mot khi la mot he thtrc lien h~ ap suat, nhlet de) va th~ tich mol:

Voi mot khi II turrng (dan hoac da nguyen til), phuong trinh trang thai la Pv., = RT hay PV = nRT.

Cac khf thuc 6 cac ap suat thap co tap tf nh so sanh diroc voi tftp tfnh ella mot khf 11 Wang. Nguoi ta co th~ thir tim I11Qt plnrong trinh trang thai g<1n dung bang each b6 sung them c.ic so hang hieu chinh vao phuong trinh trang thai cua khi 11 ttrong.

• Cong tich

Khi ap suat khf tro nen rat 16n, hoiic khi nhiet do tuyet doi tro' thanh rat thap, th~ tich mol cua kh i If nrong tien den khong, dieu do khong th~ X{lY ra doi voi mot chat luu thuc. D~ k~ den sir t6n tai cua 111Qt th~ tich toi th ieu kh6ng bang khong, lien quan den su chiern cho phan tir nguo'i ta co th~ thay Vill bang Vill - b:

peV", - b) = RT

trong do b > 0, cong tich hay th~ tich toi thieu , co tlui nguyen cua the tich mot mol.

• A.p sudt phdn tit

Chung ta thira nhan rang bieu thuc cua ap suat dong h9C v5n giu' RT

nguyen P, =--.

Vm

Ap suar tong cong la P = P, + Pn" ap sua] phan nr l a mot dai !U'Q'l1g am tien toi khong khi th6 nch mol tro thanh rat 16n.

Vice xem xet dinh tinh nay se phu hop voi:

Neu cluing ta k~ den hai so hang hieu chinh do thi:

Trong mot khoang giui han ella nhiet dt) va ap suat, mot dang gan dung ella phirong trrnh trang thai ella mot khi thuc duoc eho b&i phuong trmh V AN DER WAALS.

(p+ V~ }Vrn - b) = RT.

Cac h~ so a va b phu thuoc loai khi se diroc hieu chinh thea ham ella khoang ap suat, nhiet dQ va cua ban chat loai khi.

C 1111 Y

Quan trong cdn phdi nhdn manh la trai voi a va b, R la mot hang so' phD' bien.

Ccic do dac the' tich eua mot dan vi kh6i 1I19ng (hang m3 kg'}) cua dioxy O2 voi cac gia tri khac nhau cua nhiet d¢ va ap sudt cho cdc klt qua sau:

~ 200 225 250 275 300
)
I 0,51813 0,58346 0,64871 ,071389 0,77904
20 0,024395 0,028051 0,131597 0,035073 0,038502 H1nh 10.

Kllo'i lirang mol CliO aioxy la; M = 31,999 g.rnol " .

So sanh ('(1(' klt qua thuc nghiem na y voi cac kit qtui 17Ul nguoi t a nluin duoc tlr mot phuong t rinh t ran g t h a! g(i'n dung

b) PIII(m/g t rinh VAN DER WAALS, neu : a = 0,170 Pa.rn't.mol "

Chi! Y

Thuc ti do la SI( so sanh cdc gid~ tri thuc nghiem vel li thuyit cua cdc hang (H.ll vel H.12) cho phep hieu chlnh cdc gia tri cua a vd h dOll'o"i chat khi nghien cult.

Clio l' I/[ the' t ich c/[O mot don 1'1 kh o] luong, The' tichmol hang:

Vm=vM

a) Voi mau khi If tuong:

r
T(K) 200 225 250 275 3()O
-
P thuc (bar) 20 20 20 20 2()
P tinh 21.3() 20JI4 20,56 20,37 20,24
P t lnrc (bar) I I I I I
P tinh 1.003 1,002 1,001 1,001 1,001 H1nh 11.

b) Vai mau VAN DER WAALS

T(K) 200 225 250 275 300
P IhlIC (bar) 20 2U 20 20 2()
P linh 21.0()0 1l),l)~6 1l),l)~6 1l),l)l)2 Il).l)l)l)
P thuc (bar) 1 I I 1 1
}) tinh o, 9l)l)~ , Ol)l)l)~ O,9l)l)~ 0, l)l)l)~ O,l)l)l)l) Hillh 12.

.c:;

"

3.4. NQi nang ella khi

3.4.1. Tntdng h<;1p khi Ii tUdng 3.4.1.1. Khi Ii tuang dan nguyen tli

V6i mot khf If wang dan nguyen nr, noi nang diroc xac dinh boi:

3

u= -nRT

2 .

T bieu dien nhiet dq tuyet doi, bang nhiet do dong hoc.

3.4.1.2. Khi Ii tuang ILtang nguyen tli

Xet mot khi luang nguyen tir nhu H1, N2 hay 01' Do cac Ii do lien quan d~n cac dinh luat cua co hoc hrong tir, a cac nhiet do thap cac chuyen dong quay va chuyen dong dao dong bi chan va khf hoat dong nhir mot khf dan nguyen nr.

6 nhiet do thong thuong chuyen dong quay la eho phep va co the chirng minh mot each gan dung ding:

5

u= 2nRT.

Hinh 13 chirng to su bien thien dao ham cua noi nang I mol theo nhiet do d6i voi cac khf luang nguyen nr va cua acgon. V 6i acgon

, 3

dao ham do gift nguyen bang 2 R; ngiroc lai a cac nhiet dq thong

5

thuong dao ham do bang 2 R voi cac khf luang nguyen tir.

6 cac nhiet dq eao han, cac dao dong la eho phep va cac phan tir co the dtroc phan ly, dieu do giai thich gia tri 16n han cua f(T).

3.4.1.3. Khi Ii tuang bat ki

V6i mot khf da nguyen nr, dong nang cua cac phan nr la 16n han do co the xay ra chuyen dong quay va dao dong. NIH!' vay

3

u ~ 2 nRT . The nang nrong tac gi fta cac phan tir la bang khong,

co nang cua cac phan nr va do do noi nang chi phu thuoc nhiet do.

V oi mot khi li ttnrng, nQi nang cua 1 mol chi phu thuoc vao U

nhiet dt): - = f(T)RT.

n

dU dT

N2
5R H2
2
3R AI
2 300 600 900 T(K) dU

Hinh 13. SI! (hay d6i cua - vai dT

cae khi khac nhau,

V oi mot khi Ii Wong don nguyen tit: f'(T) = ~ V oi mot khi li tinrng da nguyen tit: f'(T) > ~ 3.4.2. Tn.rdng hop khi thuc

3.4.2.1. cac bang nhlet d9n9 h9C

D9 bien thien cua noi nang co th€ diroc suy ra tir cac do d'.IC cua cac trao d6i nang luong. Ket qua cua cac do dac do co th~ tham k hao trong cac bang so lieu. Cac do dac nay chi co th~ co hieu luc d6i voi cac bien thien cua noi nang, cho nen cac gia tri trong cac bang duoc x ac d inh boi 1119t hang s6 cong.

~

Ap d~ng 7

Cdc gia tri thuc nghiem eua noi nang, cua mot dan vi khO'i IUQ"ng U (hclng kl.kg-l) eua hoi nuac nhu sau:

~ 523 573 623 673
r
10 2711 2793 2874 2956
20 2683 2773 2859 2944 Hinh 14.

Hay binli ludn bang tren.

N9i nang khong chi phu thuoc nhiet do. V6i P khong d6i d9 bien thien noi nang giln dung ti I¢ v6i d9 bien thien cua nhiet do:

L1U(kLkg-l) = 1,7L1T(K)

Hay irng voi 1 mol:

L1Um(Lrr\ol-') = 31 L1 T(K).

3.4.2.2. Ham tr'llng thai cua n9i nang

M9i dai IUQ'ng nhiet dong hoc (trong do co noi nang) cua mot he khf se diroc xac dinh neu hai trong s6 cluing diroc X,lC dinh. Tuy thea hai thong s6 diroc chon, noi nang co th~ diroc bieu dien nhu la mot ham cua hai thong so, vi du U(P, V) hoac cit U(T, V).

3.4.2.3. Khi VAN DER WAALS

Cac nghien ciru If thuyet khong trinh bay a day da dan den viec d~ xuat noi nang cua mot mol khi V AN DER WAALS nhu sau :

a

UIll = f(T)RT - V

f(T) la mot ham cua T.

Neu a = 0 hoac V tien den vo cling chung ta lai tim duoc dung truong h9·P kh i l i nroug.

o nhiet d9 khOng d6i nang IUQ'ng giarn thea th~ tfch. Nguoi ta co th~ giai th ich su thay d6i do khi nho ding noi nang bang tong cua

dong nang chuyen dong nhiet va the nang wang taco Cac luc wang t.ic cia la cac lire hut va the nang, bang khong khi cac phan tv rflt xa nhau , tr6 nen cang am han khi khoang each phan tv giam.

-DIEU CAN GHI NHO

• Ap SUAT TRONG M9T KHi DONG YEN

Ap Iuc tac dung boi mot chat luu dung yell duoc dac truug hr'li ap su Jt, I1H)t dai luong va huang, duoc dinh nghia tai moi ditim a mire d(l trung mo,

Ap luc tac dung len mot phan tll: dien tich eo dien tich dS va vecto don vj phap tuyen Ii tiep xuc vol chat luu eo bitiu tlurc de := P(M)dS. Ii, trong do P(M) bieu thi ap suat tai diem M.

• KHi Li WONG DON NGUYEN nl

• A.p sufit I} duoc dinh nghia hoi op - Opl = l}otdS. ez, vOl op Iii dong hrong ella cac hat den dS trong ot, bp' la dong luong ella cac hat rt'ri khoi dS trong ot. bp - bp' bieu dien dong hrong da truyen eho thanh binh.

• Ap suat cua mot khi li tuong don nguyen tll: duoc bitiu dien bang mot ham so ella van toe can quan phuong u, ella khoi luong ella mot phan tjr m va ella mat do phan tir n*:

1 ., 1,

P := -n mu hay PV:= + n Mu '

3 . 3

m<v2> mu2

• Nhiet d(} d(mg hoe T ella 111M kh i li turrng don nguyen tlr la: T " ---

JkB 3kB

• Noi nang etta mot he gom N phan tt'r khi li tuong don nguyen tir 1:'1 bang nang luoug chuyen d()ng nhiet:

mv ' N 2

U = l: -- = - mu hay

2 2

• No i nang nay ehi la mot ham so cua T. • KHi Li WONG vA KHi THVC

• Nhiet d(l tuyet doi ella mot vat duoc dinh nghia tir su can bang nhiet ella no vai mot khi li tuong nao do e6 ap suat P va th~ tich mol V m:

1':= PVm R

• Phuong trInh trang thai ella mot chat khi la he tlnrc lien he ap suat, nhiet (1() V~I the tich mol cua nil:

rep, 1', VIIl) := 0

Voi 1111)t khi li tuong (don nguyen tll: hay da nguyen tir) phuong tr inh co dang:

PVIIl = RT hay PV = nRT.

• Trong I1Hit mien giai han cua nhiet do V;'I ap suat, mot dang gan dung cua plnrong tr inh trang thai

a )

Pt~1- Ym -b)=RT .

VIiI

ella khi thuc dune eho hi1i phuong trinh VAN DER WAALS:

U

V(ri mot khi li tuong noi nang cua 1 mol chi phu thuoc nhiet do: - = fCORT .

n

3 J

V <ri mot khl li tuong don nguyen tir: f'(T) := -, vai mot khi li turing da nguyen tu' f'(T) >

2 2

• Moi khi eo 111(1t tap tinh gan voi tap tinh cua khi Ii nrong (} ap suat thap. Khai niern ve khi li ttrorig nhu V::lY khong chi giui han a cac khi don nguyen tll:.

.... .-. 1''''' ?

BAI TAP CO LOI GIAI

.

06 khong khl trong rnct cabin vu tru

DE BAI

MQt cabin vii tru th~ tfch V (50m3) chua khong khf hen hop luang Nita N2 (80%) va hrong oxy (20%) duoc gifr 6 nhiet dQ To (295K). ache dQ binh thuong Po bang 1,0bar (l05Pa).

Do mot su co, mot 16 dien tich S lam cabin thong voi chan khong ben nga~li. So" d ieu hoa khong k h i luon luon hoat dong, nhiet do gifr nguyen bang To, nhung ap suat giarn cham.

1) Ap suat r ieng phan cua N2 va O2 cling nhu ti so cua cluing se bien deli nhu the nao?

2) Tim co' do Ian cua ap suat P va ti so cac dai luong O2 va N2 sau mot gio doi voi S = I mm ' va sau do doi voi S = l cm '.

D~ nhan duoc co' cua dQ Ian chting ta chap nhan cac gia thuyet dan gian sau day:

• 16 la nho, khong kh i dan ra mot each cham chap va gifr nguyen trang thai dung yen. Bo qua moi chuyen dong VI mo;

• viec dieu hoa khong khi baa dam gifr nguyen nhiet dQ va lam doug nhat hoa kh6ng kh i trang cabin;

• gill sir rang moi phan nr co cling van toe bang van toe can quan phuong u. Ngoai ra cac v(1I1 toe nay chi dinh huang thea ±~x, ±~y va ±~z. SI! phan bo thea sau huang nay I~I d5ng lurong.

HUaNG DAN

Bai todn la 6 eh6 thong ke s6' ph.dn tIl· thoat ra trong mot dan vi thai gian va lien h¢ s6 phdn tic do vai su thay d6i ella ap suat. Di giai quye't dilu do cdn hiiu cdc ph dn tif thodt r a nhu the' nao: do ehuyin dong nhiet mot s6' pluin tif nao do va vao thanh va nhiing phdn tif den 16 se thodt ra ngoai.

V ai m6i loai khi ap sud! lien h¢ vai mdt d¢ phdn tif nhu the' nao?

• Hay gqi y each tinh dp sud! dong hoc di ddnh gia s6' phdn tif dat den 16.

1) Gia sjr UI' u2, n., n2, PI va P2 Ia cac van toc din quan phuong, cac mat dQ phan nr (so ph an nr trang I m ') va cac ap suat rieug phan cua N2 va 02.

1/6 so phan tir nay se co van toe huang doc thea ex thea rna u dan gian cua chiing tao

• Cac phan tir di ra khoi 16 trang khoaug thai gian nguyen to cit co van toc huong doc thea ex va chua trang hlnh tru th~ t ich dV = Su.dt. So nay bieu dien do giarn cua so NI phan nr trang dt.

1 PI ' dN I RT 1 SUI

Nhu vay dl-l, = --NA -Suldt tu do df' = ----=---P dt.

. 6 RT [ N V 6 V I

A

Nhu v~y PI(t) la nghiern cua phirong trinh VI phan tuyen t inh hang nhat:

til

• Chu y rang s()' ph dn tu thodt ra hOng d(J giam s6 phan tu hien co. M(Jt su din do'; tron g mot khodng thoi gian nguyen to' cho phep thief lap mot ph.uang trinh vi ph.dn.

• T'ai S(/O /)/1(/11 cu a m6i klii lai bien ddi? Khong cdn tinh todn co the' gidi thich rang khi nhe hun (N2) thoat r a nhanh hun khong?

dPI SUI

-=--P

dt 6V I'

K~ den gia tri ban dau :

PI = 0,8Po ex{ - ~~ t) , voi UI =

~. V~

Chung ta cling co:

voi u , = w,.

• Ti so ap suat cling ch inh la ti so cua so cac phan tir bien dbi thea dinh luat:

Rt_ = 4exp[- 2_Cu -u, ". .

P2 6V I -

2) UI = 513m.s-l, u" = 480m.s-1 va t = 3600s .

SUI ~ Su., ,

• S = I mrrr': - t = 6,2.10-' va _- t = 5,8.10-.1 •

6V 6V

P = PI + P, = 0993P va ti so iL hau nhu khonz dbi.

- , 0 P2 ~

Su

• S = l cm ': _I t = 0,62 va 6V

SU2 t = 0,58 6V

PI I

P = 0,54 bar va - = 0,26. Phan 0, da tang len mot it.

P2 - .

cAc HAl TAp

.

Ap Dl)NG TRl,J'C TIEP BAI GIANG

1 esc bi~u thirc cua cac v~n toc can phironq va trung binh

Cho mot kh i gorn n * phan tir trang mot dan vi the tich. So hat trong mot dan vi th~ tich co d9 Ian v cua van toe v bang v diroc ky hieu la n: .

1) Gia tri cua 2:>: bang baa nhieu? tap hap

de hat

2) Hoi bieu thirc cua van toe trung blnh v.; va van toe toan phuong trung binh u thea ham cua n: ?

3) Tfnh < v~ > thea ham cua u

4) Tlnh <v,>.

2 * Cac bi~u thirc cua cac v~n toc can phironq va trung binh

Cho m9t khi g6m n" phan tu trang mo; dan vi th~ tich. So hat trong mot dan vi th~ tich co gia tri v cua van toe v la v + dv duoc cho boi dn = ri'f'(vjdv.

00

1) Gia tri cua J f(v)dv bang baa nhieu? o

2) Tim cac bieu thuc cua van toe trung binh vm va cua van toe can quan phirong u thea ham cua f(v)?

00

3) Tfnh gia tr i Uz = J v J(v)dv doi voi cac o

3** "Can bang" cua mQt tam kh6ng d~ng nhi~t trong mot chat khi

1) Cho mot khi g6m n" hat (voi khoi IUQ"ng m) trang mot dan vi th~ tich. Chung minh rang bieu thirc doi voi ap suat d9ng hoc co th~ nhan duoc bang each cho ding mot so hat den tat eli deu toi vuong goc voi thanh voi cung mot van toe bang van toc can quan phuong irng voi nhiet d9 T cua khi va di ra khoi thanh voi van toe can quan phuong tuong irng voi nhiet do T = T cua thanh.

2) Cho mot tam dien tfch s dar trorig mot chat khf voi cac hat 6- nhiet d9 T. Hai mat cua tam khong cung mot nhiet do: mot mat 6- nhiet d9 T (nhiet d9 cua khl) con mat kia 6- T' > T. Hay d~ xuat mot mau rat dan gian cho phep danh gia tong hop cac luc (do va cham cua cac hat voi tam) tac dung len dien tich s. Nguoi ta se gia sir rang van toe can quan phuong bien deli thea

ham cua JT: uT =aJT

Lire do huang nhir the nao tren hinh ve?

Lire do tray deli nhu the n30 thea ham cua T va T' (riguoi ta se khong tim each xac dinh mot bi~u thirc chinh xac cua hang s6 nhan)?

r trim dien rich s r-------f-I-----'~ -- binh chua khi

T' > T I a nhiet do T

¥

x

khi {j nhict do T

y

4 Can bang dQng nang vi mo

hat co vz> o. Bi~u thirc nay diroc sir dung khi

tfnh so va cham rna thanh binh chiu trong mot M9t qua diu th~ tfch khong deli chua heli diroc

dan vi thai gian. nern voi van toc v . Xac dinh gia tri cua v d~ cha

nhiet do cua khf tang them 1 d9 khi van toe cua qua cau giarn xuong khong.

Gia su rang dong nang t6ng cong cua cac phan V~N DI)NG VON KIEN THUC lLl' khf bao toan.

S* Tinh chju nen cua khi Ii tltdng va cua khi VAN DER WAALS

Theo dinh nghia do min d6ng nhiet Ia IUQ'ng:

X T = ~ _l_ ( 3V ) V 3P T

1) Giai thich dau "~" trong dinh nghia cung nhu ttl' ngil' do ncn.

2) Bi~u dicn XT theo ham cua P va Vmol doi voi khf If tirong va doi voi khf V AN DER WAALS.

6 Khi VAN DER WAALS d ap suat thap

M9t khf tuan theo phuong trinh trang thai V AN DER WAALS se xir str nhu the nao khi a mot nhiet d9 cho tnroc cho ap suat cua no tien den O?

Nguoi ta se bitiu dien PVm theo ham cua P khi chi gi il' cac so hang c6 y nghia. So sanh voi cac duong cong cua hinh 9 §3.1.

7 Sl! ton tal khi quy~n tren Sao Thuy va tren Trai Bat

1) Hay nhac lai xem (xem co h9C I) gia tri cua van toe thoat khoi sire hut cua sao thuy va cua Trai Dat.

Cho mST = 0,055mTD va RST = 0,38RTD

2) Nhi~t do tren sao Thuy van cO' 350°C khi Mi[tt Troi a dinh dau. Giai thfch tai sao hanh tinh do khong co khf quyen. Nguoi ta co thti nghien ciru tnrong hop khf CO2, thanh phan quan trong cua cac khf quyen cua sao Kim va sao Hoa, cung nhu cua khi quyen nguyen thuy cua Trai Dat.

Nguci ta muon bam chan khong mot binh th~ tfch V hie dl1u chua khong khf (coi nhu khf If tuong) bang mot bam. Xupap L\ se d6ng neu up suat p trong than bam la 16n han ap suat P cua binh, hoac thti tfch cua than bam giarn. Xu pap L2 se d6ng neu ap suat p thap han ap suat khong d6i Po.

Thti tfch v cua than bam la nam giua VI (thti t ich du) va v2•

Gi a s ir rang nhi et d9 kh6ng khf la kh6ng d6i va bang T.

Gia tri ban dau cua P bang Po.

______ -----, /" xupap L2

Po

pittong chuycn J6ng

P II

xupap L,_/

1) Trong Ian bam thir n, the tfch v bien d6i tir v \ den v2, roi tir V2 tro lai VI' Ap suat P trong binh bien d6i tir P, den P,; \.

Xac dinh he thirc truy toan giira cac Pn.

2) Xac dinh Pgh, gia tri cua P hie Pn+1 = r.. Y nghia cua ap suat d6?

3) Xac dinh day P, ~ Pgh, sau do gia tri cua Pn• Nguci ta c6 thti thuc hien diroc chan khong trong binh kh6ng?

q 51! phan bo deu dc}ng nang

Hai hat khoi luong m, va m, chuyen dong doc theo mot true thang (Ox) va cham dan h6i voi nhau.

4) Khoang each nang hrong gifra hai I11ll"C electron dau tien cua nguyen nr hel i la 20e V. Chung minh ding nang lu(;mg nhiet "nguyen to" khong cho phep chuyen dich electron a nhiet d¢

1) Van toe ban dau cua chung la VI va v2, x ac xung quanh. Bien luau.

dinh do hiln th ien dong nang L'l78K cua moi hat. Cho ks = 1,28.10.23.1 .K-I, h = 6,62.1 0 3~ J.s,

2) Mot s6 rilt 16n cac hat kh6i luong m, va me NA = 6,02.10e3mol-l,

chuyen dong tren mot true giira hai vat chan c6

dinh. Cac hat duoc phoug ra voi cac van t6c nao

do va chiu cac va cham dan hoi. SAl GIAI

Chung minh rang tin" tru ng binh sau mot s6 rat

16n va cham dong nang cua cac hat kh6i hrong 11) Biet rang khi ke'de'n tat cd cdc van to'c co

m , bang dong nang cua cac hat kh6i hrong me' the' co, ta nhan dl1(,YC t(ip h(,Yp cae hot cua khi:

Nc}i nang ella khi Ii hrdng de," nguyen tli

Chung ta quan tam den tinh hieu hrc cua bi~u thirc n¢i nang cua mot khi If tuong don nguyen tir heli.

1) Chung ta thira nhan ding moi bac nr do cua chuyen dong tinh tien x (hay y hoac z) dtroc dac trung boi mot gia tr i trung binh cua dong

nang cua mQI hat (;~) ~ ~ k B T . Chirng minh rang nguoi ta tim diroc bieu thirc cua giao trinh:

3

U = -NkBT

2 '

trong do N la s6 hat kh6i hrong m cau tao nen he. 2) Danh gia mat d¢ hat va co d(> 16n khoang each giira hai nguyen tu heli.

3) Mot each xu If luong nr d6i voi chuyen dong tinh tien cua cac nguyen nr tro nen can thiet khi dai hrong xp, vao co d¢ 16n cua h, hang s6 PLANCK.

Danh gia co cua khoang each giira cac nguyen nr rna diroi khoang each do each xu If tren la can thiet. Bien luan.

L>:

taphop each at

, =n

2) Biit rang v¢n tdc trung binh dl1(,YC dinli nghia hai v'" = «] v }», ta co:

\'m =

Ivn:

tap hop cok h~t

- n * I yn: hay fl'V", = I yn: .

tap hop tap hop

cac hat cac hat

~>:

t~phqp cac hat

Bilt /"(l/1g 1'c!/1 toe Call (juan phuang duac dinh nghia hai u = <v2>, ta co

Iv2n:

rap hop

cac hat u=---'---

• Iv2n: hayn'u= Iy2n:.

n t*p hap taphop

cac hat cac h~t

In:

t~p hop cac hat

3) Cluing ta hilt rang v2 = v; + v; + v; va /"(lng su ph/in h6' vcJn taL' fa dJng huang, nghia ta

2 2 2

< Vr >=< v y >=< v z > nhu vcJy til do suy ra:

) )

) < v : > u:

-c v; >=---=-

,\ 3 3

6p + 6p' = 6p t on g 'O/lg =

n: r n: r

= I -u(mu)dS6tez= -mu2dS5tez'

6 3

dieu do phil h9P voi ap sudt don.g h oc

•

P = !!_mu2 c 3

2) Chung ta Sir dung mdu don gidn truac day. Cdc liat de'n voi v~n tdc can qudn phuang UT a uhiet d¢ T cua khi va di ra voi van tOL' can (juan phuong a nhiet d¢ cua han (u; hay ur)

• Mat han a nhiet d¢ T.

•

T J' .. s: n s: J d' "d

rang t WI gum ot, -uT sot tat ell VOl ¢lIg

6

luang mUT~Z WI so' hat nay se- di ra khoi han voi dong luang nguoc l ai; dieu do cho m¢t SI/ vdn chu.yen dong luang den thanh bdn g:

• M(Jt han a nhiet d¢ T'.

•

Trang thai gian &, !!_UTs6t so' hat den vai dong

6

luang - muT;z va so' h at nay se di ra klioi han vai

dong IU9ng mur;z; dieu do cho mot su v dn ehuye'n dong IU9ng den thanh bdng:

T'>T

I\lC F

- - n: .....

Til do tring 6 PT + 6 Pr:: = - uT( muT-mur )s6tez 6

tuong ung vai mot Il(C F co dang:

~ n' r;;; r;;; c - n" ~' -

F= -sa2vT(vT-vT)e:=-sa2T(l- -yeo.

6 6 T

kef qud /lay dung biin g kh otig lIell T = T'

Nell T' > T thi cac liat di ra khai "T'" voi vell1 taL IOn han cac hat di ra khoi "T", tlf do co S~( dinh huang ella luc tren so d6 tren day: plu! Ili7fJ vai hilu thuc tim duoc,

us« go'/1 dung nay phi! h9p trft vai thuc ughiein co the'thl/e hi¢1l duac,

4- G9i N la sopluin tlf vai kho'i luang m, Cluing ta hie't rallg do n.g 111711g hdo toau:

1 ,3 3

- NfIIl'- + - NkBT'i<;u = - NkBT,,,,,',

2 2' 2

LJT =

3kB 3R

Nguoi ta /111(jn duoc v = 79m.s-l

V~/1 to'e nay nlui hall vai cac ph an tlr nang hall .

S 1) He srf XT (duon g] chi /(11(} nang chat luu gidm tlui tich cuo no klii t dng ap sudt

2) Khi l i tuang XT = -~, khi VAN DER WAALS:

P

XT=-----

a hP

P -- + --?

V'~I vnl

o PV", = RT + hP - [~J[l-!!__J.

VIII VIII

6 cdc ap sudt th dp V « V", va PV,,, = RT.

Trang cdc dieu kif/l durrc mieu td, b la l an 110'11 _!!__ do'i vai H2 va nho han do'i voi 02'

RT

? 1) VIIIO<;' = ~2~m = ~goR , tron.g do R la ban

kinh, ni la kh.oi luang va go la gia ide trong truang 6 he' mat ella h anh. tinh .

Trai ddt: VtllO01 = 11.104m.s-'; Sao thu»: V1hOlt/ = 5.104rn.s-I.

2) Sail mot sol on l dn va cham, chuye'll d¢llg Clla cac pluin til', vel cac d ai luang tru ug biuli do'i vai moi l o ai fa dn dinh.

. .

M¢t each hop Ii phd; tlura nluin rung:

2) Khoi luang mol cua CO2 lei 44g.nlOrl. Vdn tdc call qudn phuong cua pluin tzr vao eiJ 400fll.S-1

tren Trdi o.u, eiJ 600m.s-' tren sao Tluiy, TZf do cluing t a suy ra :

o ?

V dn toe flay chi fa vdn Mc trung binn va mot phdn fIl2 < Vz > = m 1 < vj >.

1I11() cac phon tu co van ide Ian han V/llOol' Ph/in

cdc pluin tu nay lei nhieu. han tren sao ThzlY do van to'c' tho at gdn vdn tdc trung binh lion,

;1) Khi v = VI' hom vua moi hoat dong trong khi quye'n va P = Po. Trang qua trinh. hut, luang khong kh i clura trotig Iz~ (binh + thdn hom) fa khong ddi, Ap sudt PII+1 se dat duoc cuoi luc hut, khi v = "2'

Nhiet d¢ la khong ddi, luang khi la ti f~ voi tich PV. ra as.

AI' sudt Pgh dat duoc khi P khong bien ddi 11/(0. D6 la gioi h an cu.a P salt mot so'vo cung ldn hom.

3) PII+1 -Pgh = (P,,_Pgh)_V_. Vgy:

V+v2

PII = Pg" + (Po -Pg,,) (_V_J" V+v2

SI! ton tai cua mot the' ticli v, (khong hang kho ng] ngdn can hut cluin khong to an binh,

? 1) mJvJ +m2v§ = m}v/ +m2v/ (bdo toan dong ndng), rnJv J +m2v2 = rn}V~+m2v~ (bao toan dong luang).

Tu' do nguoi ta suy ra cdc van taL' v', va V'2' sau do:

10 1) M¢t b dc tl_r do cua chllye'll doug tinli tien

tUOIIg iaig voi mot doug liang tru.ng binli !_ kaT 2

(tinlz acing liuoug cu a cd c Will tal"). D¢llg nang ,

trung binh ella mot h.at lei <ei» = .:_ kaT WI do'; voi 2

3

U = -Nk T 2 B

Ket qua /l(IY duac SIlY ra:

• tu hie'u thuc cua dong nang cu.a co h9C ed die'n;

• tu viec chi co doug liang CliO clllIye'1l dong tinh tien hi dirac ke'dell trong viec tinh U.

2) Mdt do cac liat la II' = _!__ = 2,6.1025/1/-3 Neu

.. . kBT

nguoi ta gall clio mot nguyen tzr mot the' tich va( eiJ d3, d z 11*-113 z 3,3 nm.

( M He 1112 I

kBTti;) {o·

Nhu vay a > > do va xU li luang tu La khong cdn thief.

Clll! V

6 nhi et d¢ rdt thtip (vai K) heli ho a long. d luc

do khil nho han va do lim han. Thuc nghiem ch ung to rang heli la mot ch.dt long luang tit voi cac tinh chiit ddc bie: (ch d; sieu long. do dan nhiet rilt Ion).

4) 6 T = 400K nang luang nhiet nguyen t ovao ciJ

21 1

kaT = 4.10 J z -eV

40

Gia tri nay rift nho so voi 20eV cdn thilt cho chuye'n dich electron. Til thuc te' /lily C(lC m ut: nang luon g hi "dong hiing" I'd nguoi to co flu/ kliong ke'dell dong /Ii/ng chuye'n d¢lIg tiuli fiell trong hie'u tlurc ella U.

,...,

TINHHOC

•

cAc CHAT LUll

M? -+ ,,' d aatA

Tro ug ell/r(//Ig II(I.V clllillg (0 rill' d i nh tint hic'1I kluii lIi(;/I1 'l '!'!'! tron g l'e' (IP SII(t( t rong m(J( ch dt 111'11 '1110 do Ap SII(t( /I()Y co IIg,,6/1 g(fc (If sir dlllye'" d(Jng hr5n IO~1Il CI;O c(/e I,\,( F() ("(/1' (1((/IIg ((Ie ((5'11 t ai gill'o ciu hut.

AJ) s,,(tl d() 11161 ("(I ell (dllg !f"ci( lei khollg dd1lg d eu Iro"g ,"(J( (Id t ich : dieu d o ch o phep cllllng (II Ie/III 116'i b dt dill" Ii ARCIIIMEDE

MVC TiEU

• Chat IU'LI: chnt long V~t khf.

• Cac luc chiu brri mot ch[lt hru khi dung yen.

• Tinh h9C c.ic chtlt luu chiu nen vit kh6ng chi u nen

• Cac tac dung co' hoc t.ic dung boi 1TI9t c luit Iuu dCrng yen.

£>IEU CAN BIET TRUdC

• M6i tru'0ng lien tuc,

• Phuong trinh trang th.ii.

• Ap suat.

I Trc;tng thai hlU

1.1. Cac chat hru: cac chat long va cac chat khi

1.1.1. Moi tntdng lien tuc, phltdng trinh tr~ng thai

Mot chat luu duoc mo ta boi cac thong s6 trang thai wang tfnh: khoi lirong rieng p, ap suat P, nhiet do T ....

Cac thong s6 nay diroc x ac dinh t ai tung vi trf (duoc tfnh trong eric th~ tfch trung rna) va bien deli lien tuc 6 rrurc d9 VI mo: O1¢t chat hru la mot moi truoug lien tuc.

M9t chat luu d uoc rna ta b o i mot ph u on g t r i nh tr an g thai

f( P, ~ ,T)= 0 hay g(P, p, T) = O. Cac tr ang thai 16ng va kh i cua

c.ic chat luu co th~ duoc phan biet boi mot s6 cac ca dai hrong. Cac ca dai hrong do cho phep chung ta sir dung mot s6 phep t inh gan dung khi nghien ciru tinh hoc cac chat luu.

1.1.2. M~t dQ hat va khoi Ilt9ng rieng

Chat hru Trang thai Khoi lirong 11101 Kh6i luong Mat d(J hat
(300K,I05pu) M (kg.mol ") ricng ptkg.m :') nJII1~')
Khong khf khf 29.10-' 1,3 2,7.10"
Nnoc khf I S.IO-' O.SO 2,7.102\
NlfOc long I H.IO-3 1,0.10' 3,3.102K Hinh 1.

Cac chat khi nhu vay x uar hien vao ca mot nghrn Ian kern dac han eric chat long trong cac dieu kien thong thuong ella nhiet d¢ va ap suat (hinh 1).

1.1.3. Tinh chju nen

D9 nen cua mot chat luu la ti s6 gitra d¢ giarn wang d6i cua the t ich va d¢ bien thien cua ap suflt wang irng.

V6i mot bien d6i d~ng nhiet, chung ta dinh nghia he s6 nen d&ng nhiet boi:

06 lil mot dai luong cuoug tinh rna chung ta co th~ tfnh duoc tir plnroug trinh traug thai cua chat luu f( P, ~ ,T )=0.

Lien he giii'a d<) nen va d<) bien thien cua khdi luong r ieng

Cluing tu co th~ rf nh do nell, mot dai liroug cuong t inh, khi xct m ot khoi luong cion vi cua chat luu.

TI;' ich c i 'I' V I 0 eI'

ie tIC cua no a = -. 0 0:

p

XT = +.l ( dP) .

P dP T

X(1c d i uh lie t h irc lien llif de) nen clio clui] 1/(// l'()'i d r) hi/II r h i e /1 r iran g d (ti CI/O kit ()'i t/(allg riellg g(IY hdi d¢ bien t hien cua (1/) S //(1'1.

V6i mot kh i If tuorig co phuong trinh tr ang thai P v = RT, di? nen n

eli1ng nh iet l a XT = ~. V6i cac khf thuc, phuong trinh tr ang

t h.i i noi chung khtic it so voi phuong trinh trang thai cua khf If tuoug. Ket qua nay cho cluing ta mot bac cli? 16n tot vt: tTi? ncn cua k lu o' ap su at va nh iet di? thong thuoug:

XT"" I bar-I = 10,sPa-l.

Do nen cua mot chat long be hon nhieu so voi do nen cua mot chat kh i. Vi du voi nucc a th~ long eli? nen dang nhiet vao co

I bar-I = 5 .1O-IOPa-1 (1 bar = 10sPa)

20.000

dF=!ldS

Cue chat khi va chat long tao nen chat luu. Cac chat khi la kern dac hon nhieu (khoang mot nghin Ian kern hon) va co do

, lo h hie (X Ib -I lO-'P -1 'X

nen on on n leu T k hi = ar = 'a va T ch at 1"'llg =

lO-IIIPa-l) so v6'i chat long trong dieu kien nhiet dO va ap suat thong thuong.

-

dF N

ph.in ur dicn tich dS

1.2. Tac dunq co hoc trong m9t chat hru 1.2.1. Cac life be mi\lt

ph.in ILr chi'l hru Ih~ liLh dr

Xct mot phtin nr chat I uu th~ t ich d t tiroug tric voi moi truong ben ngoai. Pluin tLr do chiu rae dung cua cac IHC tam ngan (co ngu6n goc t inh dien xern ch uoug 2) lien quan den de hat a gfin bt: melt x ac dinh ranh gici cua dt .

Hlnh 2, Crlc lire !tll (llIlIg 1;11 mot 1,1/(/'11 IIi clui: 111'11

Lire be mat tac dung len phan nr chat hru tren mot phan nr d ien t ich dS l a:

dFs=fsdS,

trong do fs la mat do dien tfch cua cac lire, eo th~ eo mot thanh phan tiep tuyen va mot thanh phan phap tuyen.

1.2.2. Cac hrc th~ tich

Mat k hac cac hat ella phan tir chat hru eon chiu tac dung cua eric IVe tam xa (vi du wong tac hap dan) tac dung len rnoi hat. Dieu do lien quan den cac IVe th~ t ich rna cluing ta eo th~ viet:

d Fv=fvd t ,

trang do f , la mat d¢ th~ t ich cua cac IVe. Voi trirong hap din g, cluing ta eo:

~ --

dFv=cimg=pgd1:, nghia la fv=pg

2 Chat lU'u dung yen

2.1. Ap suat ella chat ILIU

2.1.1. Nim b~t van de ve cac hrc tac dl;lng bdi chat luu lim m<;>t be m~t

Co nhieu may do ap suat. D6i khi cluing rat tinh x ao nhu cac dau do trong mot so dong h6 cua nhirng nguoi leo mii (d~ biet d¢ eao ella 119) hoac cua cac tho Ian (do cac If do an toan). D¢ nhay cua c.ic loai dfiu do do, nhu cluing ta se thay sau nay, rat khac nhau.

Hoar dong cua chung dua tren nguyen If sau: can phai eo kha nang do duoc mot dai hrong ti I~ voi hrc chiu boi mot be mat.

Cac ap ke cii , thuan tuy co hoc, eho mot dai hrong ti I~ voi d¢ bien dang cua be mat do (tip ke hop, hinh 3).

Hien nay eo th~ nhan diroc mot dai lirong dien ti I~ vci do bien dang cua bt'! mat do voi mot dich chuyen rat nho cua be mat bang erich sir dung cac may vt'! irng suat.

Nhiing dau do bieu dien tren hinh 4 vao nuoc, cluing ta nh(1I1 thny mot d¢ chi cua "ung suat" chiu boi be mat nhay, d¢ chi do:

• phu thuoc d¢ sau nhung trang chat long;

• khong phu thuoc su dinh huong ella bt'! mat do trong chat long.

Mat bien dan"

. . c

duui Ilk .9\mg

ella hrc Fphap tuycn vui 111~1 S d6

cac dau do nhay v6i cae bien dang

tham chi r£il nho ella be mal

TIn hicu ';:t====:dien Ii Ie voi IlfeP

Hinh 4. Sa rl6 hout d(mg ben tron g ('I;({ 11l(J1 drill do do (ip sudt.

Chung ta co th~ suy ra rang chat hru tac dung len b~ mat S nhung trong do.

Lire nay la:

• vuong goc voi b~ mat;

• huang v~ phia trong diiu do;

• co cuong do kh6ng phu thuoc sir dinh huang cua b~ mat (dang huang cua ap suat).

Sir dung cac dau do voi cac dien tich khac nhau co th~ suy ra ding hrc do ti le voi dien tich.

2.1.2. Dlnh nghia

Xet mot chat hru dung yen trong d6 mot dien tich tuong tuong L, kin ngan each hai mien. Cac tac dung gifra cac hat phia trong va phia ngoai (va cham, hut...) la cac lire tarn ngan, nhir vay dinh xu a ngay gAn mat do.

Lay mot phtin nr dien tich dS tren L, tai mot diem M nao do.

Lire b~ mat dF tai diem M gay boi tac dung cua cac hat phia ngoai L a giin diem M (xem §1.2.1). Khi chat luu dung yen chiing ta thira nhan rang dF vu6ng g6c voi dS (hinh 5) phu hop voi cac thf nghiern m6 tii trong §2.1.1.

A.p suat P(M) tal mot di~m M trong chat luu duoc dinh nghra bnl:

- -

dF = -P(M)dS n

trong do dS Ht phan tit dien tich nao do bao quanh diem M va Ii la vecto phap tuyen don vi vai dS. ap suat tal mot diem trong chat Iuu la mot dai IUQ"ng vb huang.

Cac hat a trong phan ti'r th~ tich dV gioi han boi mot mat kin (hlnh 6) chiu tac dung cua mot tap hop cac hrc be mat.

c..!.If0!.

V ai mot chat luu chuye'n dong, cdc luc khong nh.dt thief vuong g6e vai phdn ttl dien tich. Cdc ung sudt tiel) tuyen can tro SI( "truot" ella cdc ph.dn ttl ella chat luu ding XLI(rt hien trong mot ch.dt IIlLl nhat dang chuye'n dong,

2.1.3. Cac nguon goe ella ap suat

Nhu cluing ta dii thay trong chuang 2, ap suat cua chat luu lit:

Hlnh 5. LI_fC d F Id do rae dung cuo cae hat cuo char l uu 0- phia I1godi l en c(ie hat 0- hen tro ng l::

(JF = -P ~ dS.

Hinh 6. Ap luc chiu bo! pha'n rlf rId tich dV (clla chtit luu cluing h an] gay hoi phdn chtit luu o ngoai dV tren hai mat "d oi dien".

Chuyen dong nhiet ("gay cac va cham") la nguon gee cua s6 hang ap suat dong hoc. Khi nghien ciru mjiu khi If nrong cluing ta dii nhan duoc bieu tlnrc:

Viec tinh den cac nrong tac phu (cac tuong tac khac voi nrong tac lien quan den chuyen dong cua cac hat) dan den s6 hang phu ella .ip suat phan nr Pm.

V 6i chat khi, s6 hang ap suat phan tir thuong la mot s6 hang hieu chinh khong dang k~: Pm < 0 (sir hut giira cac phan tir) va IPml « Pc.

V6i mot chat long, mat d¢ hat, va ap suat dong hoc P, la co 1000

l<1n 16n han trong chat khf 0 ap suar thong thuong. Ap suat phan ur co cung co do 16n voi ap suat dong hoc va co dau nguoc lai:

Thong thuong cac nrong tac phan tir la cac lire hut: luc tac dung len cac hat phia trong L bci cac hat ben ngoai la huong ra phia ngoai be mat do; luc phan tir dPm diroc cho boi:

-.,

6

- -

dFm = -Pil n dS, voi P; < 0 (hilll! 7). Hlnh 7. Lac dFm I{) do II/c lutt Cliu

CeiC hUI .. 11I1"r l ui. IIgo,)i L I{ic dl.'ng 1(>11

2.1.4. "Ttronq dironq th~ tieh" ella ap luc ({ic h,,11 d ph/a tron g L.

- -

, -, I dFm =-P",ndS,v6iP",<O.

Chung ta t inh tong dF cua cac ap hrc tac dung len mot hinh h9P

chat luu nho th~ tfch dt = dx.dy.dz bieu dien tren hiuh R.

Thanh phan cua luc do doc theo true (Ox) la:

oP

df', + dydzP(x, y, z) - dydzP(x + dx, y, z) = -dx ox dydz .

Xet cac luc nguyen t6 tac dung len sau mat, chung ta thay ding:

- oP - oP r oP -

dF = -ox-dydze,-oy-dxdzey -oz-dxdyez .

ox oy oz

Lire nay gi6ng het voi luc rna th~ tfch dt chiu neu tren dt co mot I uc th~ tfch tac d l,Ing, VI rang dP = -gradPd't.

Sir wang diroug nay diroc siX dung d~ tinh tcing hop luc hay mornen cua cac ap luc len mot phan tir bao boc boi mot chat hru. "Th~ rich nrong duong" nay, duoc bieu dien cu th~ bing cac toa do Descartes, la co hieu lire du h~ cac true the nao chang nfra: tru, duo No khong sir dung duoc d~ tfnh cong cua cac lire nen.

.

t' jy

oL.ex

-p (x,y" + dz) dxdy;, -P (.T, y + dy, z)

......+=~ dxdze,

:'::::;

-P (x,y, ,) . ': )'{;'': -p (x + d.T,y, ,)

dydz t, /fil::'lli"::"@:: @:4:~ IT:> i9 dydz e,

-P (x,y,z) dxdz;,

-p (x, y, z) dxdy;,

Hinh H. Di{'in M l a trim ('till phII'll Ilr Ih/lich dxdvdz .

Cac hieu ling co h9C cua 1119t ap suat

dong deu tren 1119t mat kin

1) Tim r dll g h I!P ciu: (I P lui: r ac (IIJ II g len /7/(5r nuit kin S hoi l7l(jr truang cip su/it de'li Pc}

Hillh 9.

2) Tim mall/ell ella trtran g ell' 11(1' do al/; voi d i /171 O.

1) Tren hinh 9 xet hai phan tir "doi dien" cua dien tfch k in L gi6i han th~ tich V d9C thea true (Ox):

dSnx =(dS2 .~2 )~x =- (dS,.~, )~x ;

dS"x la vuong goc voi (Ox).

Thanh phan d9C thea ~x cua lire nguyen to' t6ng cong dF=dF,+dF2 la:

dFx=dF.~x=(- PodS2.~2-PodS2.~2 )~x=O.

Chung ta co th~ rna rong ket qua nay cha toan bo mat k in gi6i han th~ tfch V, sau do cha cac thanh phan khac cua luc t6ng hop F, lire nay se bang khorig:

F = # - PodS = 0 .

L

2) Thanh phan d9C thea (Ox) cua mornen d6i voi diem 0 cua luc nguyen t6

~ -

dF=- PodSn la:

df'" .~,=[oM/\ (-PodS.~) }~,=Po (-ydSz +zdS,).

Gi6ng nhu truoc day, chung ta co th~ cho nrong ung voi ph.in nr dien t ich dS.n mot phan nr "do] dien" CLIng loa do tren true (Oy) va CLIng dien t ich "ngang" dS," SO' hang -PoydSz se bi khu khi lay t6ng tilt ca ca eric phan tLr cua d ien t ich S chua th~ t ich V.

Lap luan urong nr co th~ duoc ap dung cho s6 hang +PozdSz.

TLr do chung ta suy ra rCll1g mome n doi voi mot diem 0 nao do cua eric ap luc gay ra boi ap suiIt deu Po la bang khong:

_, rH ~ r -]r = Jj OM/\ L- PodS = O.

L

0111 y:

Chung t a co rIte' nh anli elt611g IIh~;1I duo: kef (illel 1I(Iv khi S/.,· d u nv "tuou e d uouv rite'

~ . ~ 0 0

rich" - gruel]' (dciy klt611g pheii Ie) I7l(Jr lit«

rhe' rich') cu a ('(Ie (IP l uc, h/illg khoug voi mot (ip sutit d eu ; ,,11/(lIg kl,ollg clui : ehdll rcltlg gradi en cua up su dt Id xa: dinli troug r(tr cd rlu!' tich qtt.an sat (I'I d'J co 17I!/r 1I,~)r ch dt rd /I cI/(i II g 1I!1Il).

2.1.5. Dieu ki~n d cac gidi han

Ky hieu PI va Pz la ap suat 0 ben nay va ben kia cua mot phan nr dS cua mat phan each hai chat hru, kf hieu CD va ~.

V oi mot th~ tich nguyen t6 dV = hdS voi be day rat nho narn 0 mat phan each hai chat hru (hinh 10) phuong trinh co ban cua dong hrc h9C diroc viet:

- + -

dma = fvdV+(PI-P2)nI2dS.

Neu lay h va cling be 0 dS da cho , chung ta thay dm va dV bing khong, dieu do khien PI va P2 0 hai phia mat phan each hai chat luu phai bing nhau.

Chung ta se ap dung v~ sau ket qua nay:

o mat phan each hai chat luu, ap suat la lien tuc, Chl1 y:

Voi mot mat cong ket qua nay hi sai l¢ch ne'u chung ta ke'de'n cdc su khac nhau ve' tuong tdc giiia cac ph.dn til cua chat luu CD WI ~ hieu ung sue cdng mat ngoai 6 he' mat ph.dn each,

2.2. PhLtdng trinh co ban cua tinh hoc cac chat ILIU 2.2.1. Cong thtrc t6ng quat

Xet mot phan nr nho cua chat hru co the tfch dt chiu mot truong lire voi mat d¢ th~ tich L va cac hrc b~ mat do ap suat cua chat hru. Khi dung yen phan nr nay chiu lire tong -grldPd't cua cac ap

lire va chiu hrc L d t . Khi can bing t6ng cua chung bing khong.

Dinh luat CO ban ve tinh hoc cua cac chat luu la:

~ +

- gradP + f v = 0

H¢ thtrc nay la doc lap d6i voi h¢ quy chieu. 2.2.2. Tinh hQC chat h.ru trong'trQng tn.rdng

Trong tnrong hop mot chat hru chi chiu cac luc th~ tich cua trong truong dac tnrng boi gia t6c g (voi cac luc do f v = pg), ta co:

~ --

-gradP + pg = O.

Hinh 10, Mat pluin each hai ciuit luu

Bien d6i ella ap suat trong khong khi va trong nuoc

Drinh girl gradien CliO {/P sua! trong III1'/rc CliO mot he' b oi I'd cu a kh ong klii tren he' hoi do. Bil/II l u d n .

Trorig truong g l a V~IO khoang 10111.S-2, khci hrong rieng cua nucc vao co I kg.L'", gradicn cua ap suat co gia tri pg = 104Pa,m-1,

Th~ t ich mol cua khong kh i, giong nhu khf If nrong, vao co 22,4 L.mol-1 (duoi ap suat I bar 0 273K), Khoi hrorig r ieng cua khoug khf g6m 4/5 luong nita va 1/5 lirong oxy Ia bang:

(4 I ) I _,

P = -x28 + -x32 -- ~ 13ku.111 .

5 5 22,4' b

Graclien cua ap sU[lt nrong u'ng EI 13Pa,m-1• Hai bac cua eric d9 Ion nay rat khric nh au. 6 do cao 10m treu mire mroc, ap suat chi giarn khoang 130 Pa, trong khi ap sunt trong nuoc tang 130 Pa khi xuong 1,3cl11 duoi mat nuoc va tang I bar khi xuoug 10m, Ch ung ta I uon I uon co the' coi a p s u[it khf quyen la doug deu 0 quy mo bai roan nghien CUll.

2.3. Cac m~t d~ng ap trong mot chat luu trong tronq trtronq

2.3.1. Cac mat d~ng ap

Cac mat cli\ng ap duoc dinh nghia boi pluroug trinh co dang P = const. Vecta gr~dP la vuong goc voi cac mat do.

6 day cluing ta xet truang hop mot chat hru trong trong truong g. Chttt luu chiu rae dung cua mot truong luc voi mat cl9 k hoi luong

~ - --7

Ln= g = -grac\(gz) (z la cl9 cao) diroc SllY ra tir the nang cua mot z

cion vi khdi luong ~fp = gz + const (true (Oz) huoug len "cao").

Vecta fm, va nhu vay mat cl9 th~ tich L = p g = -gnl~P, la vuong goc voi cac mat cling the z = const.

2.3.2. Cac m~t d~ng the

Tir do ta suy ra rang:

• dfmg ap

g

a

Cac 111~lt ctiing ap la cac mat dang the (0 clay 0 et9 cao khong doi ).

Hlnh 11. C{le nu)! ddnt; lip l'{i dr7nt; 111/ trong tro ng tU({!'lIg

Cac mat dang ap trong mot he quy

chieu quay

Viet phuoug trinh co ban cua d(mg h9C cac chat IHU trang mot he quy chieu .1( quay voi van toe g6c khong d6i Q = Q~z xung quanh mot true thang dung (Oz) trang he quy chieu mat dat ,j( ()»

z = Zo

_-------- ----f---- ez

, - __ H. ---------M er

y(~)

x

H1nh 12.

TLt' do suy ra dang cua cac mat d<ing ap. Trang h~ quy chieu quay, can ph iii k~ den cac IHC quan tinh keo thea mat d9 th~ tfch

trang h~ d6 diroc cho boi Lqt = - p;e .

Khi v~t dung yen trang h~ quy chieu quay, eric luc quan tfnh CORIOLIS bang khong.

Khi h~ quy chieu ,j( quay v6i van toe g6c khong d6i xung quanh (Oz), gia toe keo thea (gia toe trong he ?I?n cua diem trung hop ve mot Yang tron ban k inh r tam H vci van toe khong doi ) la ;e= - Ql HM , va lire th~ t ich cua qu an t inh keo thea la

~ ~

fvql= +prQ2 e,.

Tir do cluing ta suy ra phuoug trinh co ban cua tinh hoc cac chat IHU trang //1 la:

-----7 - ~-

-gradP + prQl e,- pgez= O.

H~ la bat bien d6i voi chuyen dong quay thea e, ap suat chi phu thuoc cac bien so r va z: per, z). V6i mot dich chuyen nho

-7 ~ _ .. .,

dM = dr ez + dz ez tren mot mat dang ap:

-7 -----7 -i

dP = dM.gradP = p(Q-rdr - gdz).

Nhu vay phuong trinh cua mot dling rip la: n\r2 -r(~)

z = Zo + .

g

D6 la mot mat paraboloit c6 true (Oz ). Chung ta da thay rtll1g gradien cua ap suat la rat nho trang 1119t chat k hi: mat nr do ella mot chat long quay v6i V~lI1 toe g6c khong doi , dang rip 0 rip suut khf quyen nhu vay c6 dang mot mat paraboloit.

Dac diem nay da goi y c.ic nha thien van suo dung mot bon thL1Y ngan quay deu d~ co duoc mot guong parabon long eha k inh thicn van. (Cat guong thLIY rinh trang bac c6 kfch ihiroc han che voi duong k inh cO' 2 hay 3 met, VI rang kh6 lam lanh mot vat nhu vay mot each thich hop sau khi c15 lam n6ng chay no).

Chung ta nghien ciru ap sufit trang chat luu:

ap pQ2r
ar
lap 0
I' ae
ap
az -pg Dieu do cho ta:

) )

pQ-r-

per, z) = - pgz + canst.

2

~ £)~ t~p luy~n: bal t~p 3

3

Tinh hoc cac chat hru dong nhat chju nen: tnldng hop khi quy~n

3.1. Mo hinh hoa khi quy~n Trai Dat 3.1.1. Troriq tn.rong

Truong hap dan cua Trai Dat, voi mat dQ khoi luong duoc gill slr co dang cau , la:

trong do RT = 6400 km la ban kfnh cua Trai Dar va z la do eao. B~ day khf quyen Tr ai Dat van khoang vai ehue k ilornet, nhu vay cluing ta co th~ eoi twang hap dan cua Tra i Dolt, va do do g, co cuong dQ deu trong pham vi khf quyen,

3.1.2. Nhi~t de;> khi quy~n

MQt SI! giai thfch thoa dang cac dac trung cua khf quyeu can phai k~ den su trao d6i nang lirong: tile dung cua cac birc x a mat troi , biic xa va doi luu trong khf quyen. Cling can phii tfnh den vai tro ella hoi nuoc chiia trong k h i quyen,

Chung ta se bang lang voi viec nghien cuu ITIQt mall don gian cua khf quyen dang nhiet, sau d6 mot mau khac voi mot gradien nhiet 0(>.

3.1.3. Mau khi 19" tl.rang

Khong khf chu yeu gorn lirong nita va luang oxy, chiern cac phan cua mol Ia:

4

xN '" - va 2 5

Chung ta se coi khong khf giong nhu ITIQt hen hop cac klu ly wang. 6 nhiet d9 T va ap suat P, kh6i iuong th~ tich cua khong khi bang p = MP , voi M '" 29g.mol-l.

RT

3.2. Khi quy~n d~ng nhlet 3.2.1. Truong ap suat

Khi quyen duoc nghien CUll a day co mot nhiet d9 To 09c I~p voi 0(> c ao z. No dung yen trorig trong truong deu g.

Phuong trinh CO' ban cua tinh hoc chat hru diroc viet a day:

~ -

gradP = -p g ez, voi

MP p=-.

RTo

Ap suat nlnr vay chi phu thuoc z va thoa man

dP [ Mg } - ( Mgz J

- = - -- z, nghia la P = P(O)exp - -- .

P R~ R~

Ap suat va khoi IUQ'ng the tfch g iam thea do cao.

3.2.2. DC? cao d~c tntng H

Dinh luat bien d6i do cling co th~ dUQ'C viet:

P P (z ) d' H __ RTo = oexp - H ' trong 0 Mg

H la de) cao ddc trung cua cdc bien thien ap sudt trong mall khi quye'n ddng nhiet. No vao khoang Skm voi To = 273K.

Trong tnrong hop thuong g~p khi nghien ciru cua chiing ta chi dung nhtrng d¢ cao nho so voi H, chung ta co th~ coi ap suat khi quyen nhir la mot hang so. Hinh 13 bieu dien dang cua bien thien

cua ~ thea z va z thay d6i tit 0 den 25km.

P(O)

3.2.3. Thlia so BOLTZMANN

,

Coi khong khi gom cac phan ti'r giong nhau voi khoi IUQ'ng m, the

nang cua cluing trong trong tnrong la iSp = mgz + iSp(o) (true (Oz) huang len "cao").

6 do cao z mdt de) hat cua khong khf la:

n'(z) = 2._; p = MP va Mgz = mgz = q,(z)

m RTo RTo kB To kB To

A' • ('q,(Z)J" * NAP(O)

Nhu v~y, n (z) = n (O)exp - -- ,Val n (0) = .

kB To RTo

Xac suat, ty I~ voi n", d~ tim mot phan til a mot trang thai the nang '?f() h A ? IA ,. hi A' (q,(z) J d . I' I' A'

Up Z n U vay ty y Val t ua so exp - k B To uoc gQI a t 1Ua so

BOLTZMANN. MQt each tong quat han chung ta cong nhan rang:

Trong mot h¢ vi mo din Mng 0 nhiet de) To, xac suat d~ tim mot hat da cho 0 trong trang thai nang hrong 'is la ty l¢ voi thira s6

P

1 P(O)

0,8

0,6

0,4 0,2

O+--'r--'-,--~~-' o

25000

P

Hinh 13. Bien. d6i CLla - eua mot

P(O) .

khi quv/n ddllg Ilhi~t theo helm ('[fa d¢ X(lU z: \,o'i To = 273K: If = Sk m,

( /p (z) ) ., , ' "

exp - -- gOl la thua so BOLTZMANN. Hang s6 BOLTZMANN

kBTo '

kn = _B_ = 1,38.1O-23J.K-1• NA

Cii: rr\llIg t h a] ruing l uoug rliell) 110'11 co khd /I(Ing hi chien: nhieu h ou . \fiee rc7/1g nlii et d(J gi dm klu! 1I(/lIg l u« elton do.

Trong truong hop trong truorig Tr a i Dflt, cluing ta nhan thay co I11l)t sir dua tranh g iira chuyen dong r oi t u do cua cac phau ur kco churig v~ cac trang thai the nang cue ti~u, va chuyen dong nh iet co khuynh huang Hun chung chiern cac trang thai bat k i voi cac nang hrong co the. Chii Y rang khong khf g6m nhieu loai hat va vi v~y eric phan nr nang nhat se chiern ty I~ nhieu han a dQ cao be so voi a dQ cao lou.

?

3.3. Khi quyen co gradien nhiet dQ

Mau khf quyen d~ng nhiet rno ta kha dung tiing binh hru a do cao gifra 11 km va 25 km, a do sir tron ltin cac 16p khong khi la dll d~ b,lo dam su dong nh3't kha tot cua nhiet do. Trong eric 16p khf quyen it c ao han (tang doi hru), nhiet do co khuynh huong gram khi tang dl) cao. Luc do cluing ta chap I1h~1l1 diuh luat:

'T(z) = To( 1 - Az)'

G di d'I' "T" d' d ' , '1' khc d "

Ira len dz = - r; 0 a ay uoc gra sir a iong 01:

dT _I

- = -6,5K,km ,

dz

Lay lai ket qua nghien ciiu v~ tnrong ap suat , ta co:

dP = _ Mg dz nghia la dP = _ dz

P RT P H(1-h)

1 IflY t ich phan ta diroc: P(z) = A(O) (I_h)A.H ,

Hiuh 14 cho phep so sanh cac ap su.ft trong khf quyen dilng nhiet (duong cong tren) va da bien (duong cong duoi). Trong hai tnrong hop ap suat giarn khi tang dC? cao, dieu d6 giai th ich khong k h i bi loiing ra khi len cao str tho hon htn nhanh a cac van dong vien leo 111li cao, su din thiet phai dieu ap trong cac cabin cua cac may bay trong cac chuyen bay a dQ cao 16n),

P I P(O)

0,8 0,6 0,4

0,2

I'

- kh i

P(U)

{Iltr{;/I \'o'i gatlirn nlii(;{ do , t h e o Ill/III {,IIa do cn o z .

C 1111 Y

V(J'i AI-I « I. chung to co mot kli! CjIl.Y(/I chilei'" d(7l1g nliiet 1'(1 I'I( do clning 10 lui t itu t lia»:

P(z) = p(o)exp[A~ InO-Az)] "" Po exp( ~ )-

4

Tinh hoc cac chat luu dong nhat khong chlu nen

V6i eric chat l uu nay, cluing ta coi khoi IU9'ng rieng IA khong d6i, khong phu thuoc ap suflt va nhiet do, va_chung ta nghien ciru tinh hoc cac chat luu do trang trong truong g.

z
> {.} }) :} ) } ':'<:< ??
in i m i> un m )i i? ),
\ ) i> ·i % % m in ?
u t » ii M }) ::.'.:::. @ U) i
'···i >2 ;g W Hi n i· n IOJ )
i > < •• >} + ;g. H iH Hi
{I@ @ < ••• it tt } i it it ••••••••
Fi: }\) :::'::":,:: U
n )} \ jj •••••••••• ?
mn: am I. :: .. :.: }}} «<. :. <}: »> <> 4.1. Tntdng ap suat

~ -

Trang tnrong h9'P trong truong Trai Dat, phuong trinh gradP + p g = 0

diroc tfch phan ngay (v6i I11Qt chat IHU khoug chiu nen p = canst):

NIHr vay ap suat cua chat IHU chi l a I11Qt ham cua dQ cao.

VI vay mat tu do (tiep xuc voi khi quyen) cua chat long la nam ngang.

4.2. Cae h~ qua 4.2.1. B~c de? ldn

Hmh 15. CIIJ, l on-; (liillg \'(;11 t ro ui; III(JI bi.ih clnr«

Trang long mot chat long, mil rip suat 6 tren mat l a .ip SUi'lt khf

quyeu Pa zz: P" = 1 bar = I 05Pa, ap suflt thay d6i thea do sau h (hinh 15) thea dinh luat:

Prh) = P" + pgh;

Trang truong h9'P cua nuoc, tip suflt tang khoang 105 Pa = I bar khi dQ sau tang 10m. Sir thay d6i nay la dang k~ neu nguo'i ta nghi den dieu la: 105Pa bieu dien 105 N.m", va tuong duong mot tai troug vao khoang 10 tAn tren mot met vuong.

V6i I11Qt tho l an l11ang thea mot binh khong khf nen , luong khf tan trang mau tang ty l~ v6i ap su ft (can bang: khoug khi., ~ khorig khi(d))' MQt qua trinh len nhanh len mat nuoc khong cho du thoi gian dt khf bai xuat khoi eric mach m.iu, va nguoi tho lim can phai

thuc hien cac nghi ngai d~ giarn ap khi len mat mroc. Binh 16. Tllllllg 16111} (1/(( Pnscal

M9t ap dung gay an nrong manh cua ket qua nay la thi nglii¢l17 1'(;' th ung t ono Celli PASCAL (hinh 16). M9t thung tono chua d~y n116c, dong k In, roi noi len tren mot ong dai tiet dien nho. Ong, phia duoi noi voi thung tono, den 111qt no diroc chua day nuoc: ap suat du ~P mang vao cho chat long phu thuoc chieu cao cua mroc trang ong rna khong phu thuoc tiet dien cua ong.

V6i mot ong nrong doi nho (vf du I cm '), co th~ lam tang dang k~ up suat trang thung tono voi mot lirong nucc them vao wang doi It: chi can d6 mot l it n116c vao ong va C9t nuoc da cao 10m, dieu do tao ra mot up sua! dir khoang I bar. NhH vay chung ta nh(1I1 duoc 1119t hieu irng co ve nghich ly: rot them mot 1ft mroc co the HII11 n6 tung 1119t thung tono '

Giol han hoat dong

ella mot bam hut

M(Jt ham IJlIt riling de' tho II mot h dnt ddy JI/(/)'c d d(J sti n H. DllJlg klt ql/el thief 1~/jJ l' o'i C (I C C h (If 11t'1I d 11'// g yen, clurn g l17 i II h /'lIng ham chi co tId thuc hien nhi ent 1'1.1 cu a I/O nill H nlui han m(Jt gi(1 tri gi(!i h an .

Co tlui' tim duo« gi(/i jJlulp nao ch o vdn de' JUlY?

Ap suat 0 111UC cua bam la P = Po pgH . Ap suat nay la a111 khi d¢ cao hut H 16n han

Po , vao khoang 10m!

pg

Tlurc te mroc se boc hoi truce khi den bam: khong th~ hut duoc nuoc long,

4.2.2. Binh thong nhau

Hlnh 17.

V6i cac ba111 khoug phai l a "If tuorig", thi 1119t gi6i han doi voi H vao co 7m den 8m la hop If. V6i 11191 d9 cao 16n han can phai dung mot bam IH~n dat trang ham ngap mroc, d~ chirn hoac tha noi.

o mat chat long chua trong mot binh, ap suat khf quyen la giong nhau. Se bing nhau cua cac ap su at 0 mat thoang khong khf - chat long cho ta:

M9i mat tu do ella mot chat long dong nhat clung yen trong trong truoug nhu vay l a 6 cung mot do eao (llinh J 8). Ket qua nay duoc ap dung M chua mroc 6 cac b~ ella cac oug.

Ket qua nay cling giai thfeh hoar dong ella cac ong x iphong: tren liinh 19 ap suat 6 A 16n hou 6 B. ong Xiphong se hoat d(>l1g khi mo' robine (nhu cluing ta dfi thay trong truong hop bam hut, hoat dong xay ra khi H khong qua 16n).

4.2.3. cac ap ke

Nguoc lai si! chenh lech giifa hai mat ttr do cua mot chat long eho phep danh gia duoc hieu ap suat. Tren Mill! 20, P A - Ps = pgh. Biet mot ap suat, vf du PA = P" ap suat kh i quyen (ap ke voi khong kh i nr do), doc h eho phep xac dinh duoc PR,

4.2.4. Cae phong vu bi~u

Trong phong vil bieu thuy ngan (llil/ll 22) ap suat PA l a ap suat khf quyen P" va up suat Ps bang khong (chan khong). Luc do do chenh lech ella cot thuy ngan ch gia tri cua ap suat k h i quyen:

Po = PHggh,

r;:::: kh f bPI.

chan khong

B

- ----------1-A

h

Htnh 21. SO'do pliong 1'17 hilJ/1 TORllTLLI

z'

Hinh 18. e,i" /l1i)1 fI( do C/;U mill dlli't Idllg do ng "hJI "((II.~ \"'11 d/u Ii' I/'{'/I ('lIng mot d¢ ca o

XIP ong ay uiroc "-
II .> -lhill1h
Po 1";1n
':<, :::{{ {: ::::::::
':''::' ':::::'::' ::'::::: (:: ___ B I- r; -pgh
) <:,) :: -Pn
" :'{< «
): ":':i~1 ({it :':':':' mJ\i~i Hmh 19. Ongli ph611g

Nhir vay 760mm thuy ngan wang ung voi I at = 1,013 bar. Vi ec chon thuy ngan la dn thiet do d(> 16n ella kho] Iuong rieng: mot phong vii bieu dung nuoc dn co d(> eao co 10m (!) M do

up suat khf quyen co I bar. Hinh 22. Phong 1'17 hi/II 1111,,', ph(llI

CJJKj_

Trang thuc tl tip sudt trong phdn chan kh.ong khong hang khong rna bang ap sudt hoi b do had cua thuy ngdn J nhi et dQ cua nhi et kl. ap sud: na» rdt nho vd thay ddi thea nhi et do,

4.2.5. Djnh 19 PASCAL

6 trong chat long dung yen trong trong tnrc)'ng cua Trai dat:

P(z[) - P(Z2) = pg(z[ - Z2)

NIHr vay neu mot h ieu ap ~P duoc dat tai mot diem CLIa chat luu , hieu ap do se tac dong den ca chat luu: ~P(z[) = ~P(zJ vi rang pg(z[ - Z2) la hang so khi z[ va Z2 co dinh.

Dieu do tao thanh dinh I;' PASCAL, 111~ cac ap dung nhu cac may ep va may k ich thuy luc ta tluroug gap. Tren hinh 23, o' do cac rip sunt tai A va B giong nhau , chung ta nhan thay rang d~ gilt· pittong A khong chuyen dong chi dn g tac dung len B ITIqt l irc f = F ~ nho han nhieu so voi hrc F.

S

5

Ap dyng cho tntdng hop nhieu chat dong chat khong nen va khong trQn Ian nhau

V6i eric chat luu nay chung ta coi khoi 1U'Q'ng rieng cua chung la hang so va khong phu thuoc ap suat va nh iet do. Chung ta se

I

nghien ciru dqng h9C CLIa eric chat l uu nay trong trong twang g.

5.1. Quan sat thirc nghi~m Ian thu nhat 5.1.1. Hai chat liru trong mQt binh

D6 nuoc (p,w&c = 1,O.103kg.m-3) va dau (Pd~u = O,9.103.kg.m-') van trong ITIqt binh va quan sat mot khi can bang duoc thiet lap (htnh 24). Dau (chat long nhe han) luon 6 tren va ruroc (chat long nang han) 6 duoi cho du thtr nr rot the nao chang nira. Duoi day cluing ta se gi~li thfch viec quan sat nay, phu hop voi viec quan sat tien hanh voi ITIqt chat hru nen dtroc khi nghien ciru ap suat khf quyen.

Mat ph an each gifra hai chat hru la mat nam ngang.

5.1.2. Cac m~t d~ng ap

~

Trong truong hop trong tnrong, phuong trinh gradP + pg = 0 van

co gia tri doi voi moi chat d6i hru.

£=L
F S s
l
/' _tiet dien S
II tt k't) tiet dien s _j ••••••
f· II i ·I
II )I ii fI
t. it ......... <
it \\i .' .... '.' . ......... ), Hinh 23. Nguyen tde dia elie mliy ep va cae may kich thll,Y II/c.

!T'-- khong khf (p = 1,3 kg.m-3)

rmmwBlNllW

-----mr6c (p= 1,0.103 kg.m-3)

Hinh 24. Can hdng cua hai ch dt long dong ch dt, khong chiu nen va khong tron hin nhuu (nude, ddu ). ch dt long ndng lion 6' phia duoi binh va mdt pluin each cua hai ch dt long nay nam ngang.

------ -J -- B

A hcl,lU

. - - ~.:. - ---

k hlllhJL

g ~i ,'; 1 ,;

IlLroc=,.~:: ... ::;.:>·: H _"_

----------~~-=-----------

('~IC mat dang ap la cue Il1~H nam ngang trong cac chat luu dong chat: gradien ella ap suat tai mot diem Mella khong gian lit ham ella khoi luong r ieng ella chat long eo mat tai M.

5.1.3. M~t phan each gilra hai chat long kh6ng trqn Ian nhau

Xet mat phan each giihl dau va nuoc. Chung ta bier ding ap sufit iii lien tuc khi c1i qua mat phan c.ich do. Gi a slr ding mat do El m~t ughicng: bier rung eric mat drl11g .i p Ifl narn ngang. t a can ph a i co (hilll! 25) PIIlI'i,gh = Pdillgh, nghi a l a PII'"'' = Pd:ill' dicu nay k houg th~ xiy ra trong trtroug hop h a i chat long khac nh au. Mat phan each giira hai chat long khong tron 15n nhau la narn ngang.

5.1.4. Nghiem ciru ap suat doi vai tnronq hop quan sat nay

Grad ien ap su,lt ve mat do 16n (; trong nuoc 16n 11O'n (; trong dtiu va .ip su,lt giarn khi Z LIng. Cac hinh 26 va 27 chi cho cluing ta s ir dinh 11Lr6ng V~l c.ic do 16n uroug iiug cua vccto gradicn .ip su{it.

5.2. Quan sat thirc nqhiern Ian hai 5.2.1. Hai chat liru trong mot ong chir U

Gia slr trong mot ong chilo U cluing ta rot nucc va cnn than rot d.iu viio mot trong hai nhanh cua ong.

Chung ta thny raug (hinh 2R)

• dau luon cao lion n uoc

• cac mat tu do (; trong hai nh anh khong cung mot d(J cao. r

dP dz

Illr6c eI"u kh<illg khl

,

i~ z

dP i grad P:: 0

:, = -Pelau g ---------t--j

dz=-~u,jcg

p

;\]1 suSt ,'j 111'~lt phan dell ruroc-dau

:lI'sui'l

kill qUYl'1l

---------:.......... i

---------r-j

z

Hrnh 17. D/ tlui» riJ gradien (1/, Slutl l"(1 Hlnh 18. Tinh Ir!lng qll(fll .WII d urr:

Iii' .I'llJI tirong diJ'i d th i IIg/Il'!;11l

~l

' __ J_h

Htnh 15 Nru IIII{I ri() /,/ IIgliil;1I Iii ('(/'1/ I)//{;; ('() P/Ii((!, gh = P'/'ill gil. ng/J/o /(/ p",,,,, = P.I"" . di';11 no v k1f(illg liI/ \Ii'\" ru tro uu 11"/((i"lIg /10"1' hai !llIilhlllg klui: 11//(/11' II/()I /'//(111 ciuh IiI 1111111 1I,t.:Ullg.

I grad l'

+ trull,~ lUll

rnror

j grad P

t ron!! mr6'c

o

Hlnh 16. Grartien iuu ,II' XII(Ii Ii" troni; II/(()"("("() gill rri lou lurn ()- I/Dllg clan

drill

criu

c

Hlnh 19. Kili ('(III h(/lIg PI = I'll = 1'" \'II PI' = 1'" = P" - p"",,, gll. dicu dl) clio fa P!II((i, ghlll('(1 = P'/lIiI g It",i//"

5.2.2. Nghi€m ciru ap suat doi vol tntdng hop quan sat trim

Nghien ciru hinh ve 29:

• Ap sui'(t a cac diem A va B bang nhau va bang up suat k h i quyen

PA=PB=P,,;

• Di t ir diem A va thuong xuyen a trang nuoc, ta co:

Yay nr do ta suy ra:

Ket qua phu hop voi quan sat. Dt dang k iern tra rang:

6 LIfC tac dyng bdi cac chat 100 dLtng yen

6.1. Ap suat chlu bdi mQt thanh binh

6.1.1. Ap suat hi~u dl;Jng

Khi mot thanh binh dung d~ dung mot chat long, cluing ta tl1Lr~mg dung truce mot truong hop la ap suat k hi quyen P, tac dung vao mot ph ia CLIa thanh binh, trang khi ap suat P, + pgh tac dung len phia cua chat long (Iu'nh 30). Phan nr dS cu a thanh chiu eric lac dung ella chat luu va khf quyen va cac l{IC dung do tao thanh luc dF=pghdS. 6 day chi co phan ap suat du sa voi ap suat kh i quyen lil co tac dung.

6.1.2. l.irc d~y trim mQt phan tll ella thanh binh

Xet mot dien tfch nguyen to' voi vecto dien t ich dS. Ap luc tac dung I en phan tir do lil dF=PdS voi cac huong duoc chon tren Iu'III! 31

Thanh phan cua luc tren true (Ox) lil:

df', = Pd.S.e, = PdS,

V~I no chi lien quan den tiet dien d S, vuoug goc voi true (Ox).

Hinh 30.

~-------------------~

o x

Hinh 31.

x

x

Hinh 32.

VI du luc dily tac dung len mot dap cao I-I la giong nhau du dap d6 la phang hay nira hlnh tru (hinh 32)

~ ~ H H2 F=Fx·ex va r, = f pghLdh = pgLT o

Viec chon dang hlnh ban tru khong lam thay dbi IIfC tac dung boi chat long len dap, nhung cho phep db belong vao thanh "bang each nen" rna khong chi "bang each xoan", dieu d6 lam tang sire chiu dung cua betong.

LI!c diiy tac dung len mot thanh phang M(Jt hinh chua nuoc kh6'i luang rieng Id p. N guai ta quan tam den luc ddy ella chdt long len mot ph.dn tri ella th.anh phJng tren hinh 39.

1) Hoi luc day Celli cluit long len l11(Jt plidn tlf ella thanh.?

2) Chung minli rang vi ec tinli monien t6ng cong ella cdc luc nay sf! xdy ra tuang f1! nhu neu luc d6 tac dung tai mot diem C ctia thanh, g9i ld tam ddy vd JUlY xiu: dinh C.

x

Hlnh 33. Ap suat trong mot chdt luu thay d6'i t/lye/) tinh vai do sail z , nhu v~y cdc II/c da:y ,\'(~ Ian lion d' day h¢p

~ D~ t~p luy~n: bal t~p 9

~ ~

1) Luc nguyen to duoc viet dF=PdS.ex voi

cac dinh huong diroc c119n tren liinh 33

_ 4' _ ~

Voi dS = Ldz.e, , dF=PLS.ex tir d6

voi

H I

F = f pgzl.dz = 2PgLH2

o

2) Chung ta ciing se tinh momen cua cac ap lire doi voi Gi~m 0, bang each chieu len (Oy) dl", = zdF, n1111 vay

H I

r, = f zpgzLdz = 3PgLH3

o

chung ta thay rang ket qua nay giong voi

~ ~ ~

Io,;;:OCI\F

~ 2 H3 ~ 2 ~

khi lay OC = --ez= - He,

3 H2 3

6.2. Dinh Iy ARCHIMEDE

Xet 11l9t th6 tfch V, gi6i han boi mot mat kfn Strong mot chat liru nao do dCrng yen trang trong truong g (htuh 34)

Hlnh 34a

Hlnh 34b

Viec phan ba khcng dong deu cua ap suat xung quanh S tao nen su' Xll[tt hien cua hrc d~y ii .

Chat hru chua trong V chiu tric dung cua trorig lire P cua no dat tai trorig tam C.

Khi din bang, cac ap hrc tac dung boi chat hru , d6ng ch dt hoy kh6/lg, chill nen hay khon g ; bao quanh th€ t ich V, se co mot t6ng hop Iuc n can bang voi trong hrong: n =- P. Momen cua cluing co th6 diroc tfnh bang each tac dung fi V~IO C. Mot vat nao do th6 tfch V dat trong m9t chat Iuu dung yen (hinh 35) duong nhu chiern cho cua mot IUClng chat luu rna chung ta se goi la "c/UI! 1z(1I hi chlly/n ch o":

Neu viec trao d6i vat va "chat hru bi chuyen cho" khong lam thay d6i cac hrc b~ mat tac dung boi chat luu bao quanh S, cluing ta co th6 phat bieu dinh Iy ARCHIMEDE nhu s au:

Cac ap luc tac dung bO'i mot chat luu nao do dung yen len mot vat d~t trong long no co mot luc tbng hop goi la luc day ARCHIMEDE nguoc chieu voi tr ong IUQ'ng "chat luu bi chuyen cho". Mornen cua cac luc nay co the tlnh khi biet rang luc day tac dung dat 0 khoi tam C cua "chat luu bi chuyen cho ", gl.)i la tam day.

"Chat hru bi chuyen cho" co dac tfnh wong nroug: tren hinh 36, twang hop a, bieu dien mot coc chua mot the tfch nuoc v kha nho. Trong tnrong hop b, mot v~t co th6 tich V hau nhu chiern dfiy hoan toan coc nuoc dtroc dat chirn trang do va bi ngap hoan toan. Th6 tfch cua "chat luu bi chuyen cho" dung trang tiuh toan IHC d~y ARCHIMEDE la V. No khong co quan h~ gl voi th6 tfeh v cua chat hru bi dich chuyen trong cac d6 cuoi cung baa boc lily vat: chat ~u bi chuyen ch6 thuc su la nrong nrong va diroc nghi ra d6 tfnh n khi xet truong hop C.

lIinh 35 va, frI:JIIg 111'0'1115 P va klioi /ellli G ci,;11 /e/e dung ClI(/ lu: cI,i\'

Arch irne cl« fI

tnrong hop a trtroug hop b

Hlnh 36.

r----·------:

, ,

, '

, '

, '

, '

, '

, '

, '

, .

, '

, '

, '

, .

, .

, '

, '

r..; -------:

truong hop c

Lire can thiet d~ gill' mot ong nghiern

din bang

Hoi II/e cdn t ac dung !en o~ng n ghi em CliO litnh 36 di gill n6 can hang?

Cac so lieu: Khoi 11(9'ng C/I(l o~ng nghi ent la TlI, khol hf'f/ng rihlg ClIU 111(O'c Ie, p, tiit dien trong do (fng nghi em Ie} S vel cac th anh ('110 /10 e6 di¢/I rich Ie) s.

1) TIII/c hi¢n phep tinh hang ctuh SII'dl;lIlg di uh If ARCHIMEDE.

2) Tim lai kit qud do hang each xem set ctu: ell) life t ac dl.1I1 g Ie /1 O~/I g ngh i ¢111.

1) Chung ta ap dung dinh 19 ARCHIMEDE d~ tinh luc da'y tac dung len he gioi han boi duong cong kin bieu dien boi cac cham (H.38). Lire dtly ARCHIMEDE do chat luu tac dung len h~ do lit:

Lire dtly ARCHIMEDE do khong khi bi d ich chuyen lit nho so voi luc dtly ARCHIMEDE cua chat long.

Trong IU9'ng cua h~ quan sat lit:

P = (m + ph.S) g = -em + phlS)g ~z.

Khi h~ can bang, lire tac dung len h~ se sao cho F+P+IT = F+pgh2(S+S)~z-(m+phIS)g~z = 0,

Hlnh 37,

's,

c

Hlnh 38,

2) Luc tong h9'P cua cac ap lire la huong d9C theo (Oz). Chi eric hinh chieu cua cac dien tfch cua ong nghiern d9C thea (Oz) lit din k~ den. Nhu vay khong khi ben ngoai tac dung mot luc:

~ .+

FI = - P, (s-tS)e, ;

khong khi ben trong:

~ ~

F2= (POl -pghl )Sez;

va nuoc:

~ ~

F F (P, +pgh2 )sez.

Nhu vay lire tac dung bang:

F=- P-FI-F2-F3={m+p( -h2s+hIS)] ~z,

ket qua nay gi ong ker qua truce.

~ D~ t~p luy~n: bal t~p 1 va 7

.-~ "'.

6.3. Ap dunq djnh Iy ARCHIMEDE

Dinh ly ARCHIMEDE chi dung ITIQt each chfnh xac khi chat luu dung yen, nhirng voi nhirng hien nrong dien bien "cham" dinh If nay cho ta tim duoc, voi mot su giln dung rat tot, cac luc chiu boi mot vat trong mot chat hru khong nhot.

6.3.1. Can bang mrdc - dau

Chung ta lay lai vf du trong §5 .1.1. Tirong nrong mot giot dau thti tfch V 0 trong nuoc. T6ng hop cua cac luc tac dung len giot dau nay huang len tren va bang:

(Plluac - PdiJV;C 0 .

Nhu vay giot dau nay khong nam din bang va chuyen dong len mat tren cua mroc. Chat long nang han se 0 day cua binh chua.

6.3.2. Khi cau va khi cau dot Il'ra

MQt binh cau chuyen dong trong khf quyen chiu tac dung cua trong lire cua no va luc dtiy ARCHIMEDE tac dung boi khong khf. No se chiu mot luc dfty len neu khoi hrong cua no nho han khoi luong cua khong khf "bi chuyen cho". Klii cdu hI mot qui] hong clnta I1/(Jt ch dt klii uhf! lian khong khi .

Giai phap dau tien la n~p mot chat khf co khoi luong mol nho han khoi hrong mol cua khong khf (hel i , hrong hydro) vao trong mot qua bong kfn. Khi ap suat va nhiet do nhu nhau:

Pkhi

Mkhi --="--< 1.

P khong khi M khong khi

Giai phap khac la suo dung mot qua bong thong voi ben ngoai , chua khorig khf dot noug, nhe han khong khf xung quanh*. Do la nguyen tac cua cac khf cau dot lira,

~

S" len cao cua bong tham khnng M¢t bong tluim kh ong kho'i luang 111 (hing de' niang len cao mot thiet hi I7lulIII tlurc hi ¢n ca« do dac. V 6 hong hie ddu chua n mol dihit ro (/Ilong hi dro ) (kho'i 11(Q"ng mol hI MHo)' Khi quye'n duac coi hI mot k hi

If tlfong co kh ai 11IQ"llg mol Mkhollg khi cdu hOng dc1ng nhi et a nhi et d¢ To. D(1t:

(*) M\)I c.uh lo'lIg qUill hou. kllrJlIg kh i "n on g" co kliuvnh /1lI"1)'lIg di I~II. l'(1 ngtro« l ai do! 1'6'i kllollg kh! "1\11111". Hien IIW"g d(/i l uu IIllifl lIi1y Iii tlurang g\lf!." ("(Ie dOllg 1111/'\;1 do M\II Troi d6'1 noug, SI_( l tru Ihollg ClI(/ kllOllg klii 1I0llg loa ra ho-i 1/) suoi Irollg 1//91 ("(III phoug,

m

no

M khong khi -M H2

1) Tim lu: ndng F= Fez ta« (h.lllg len qui] hong. Chung minh r/J/lg n, leI gi(i tri to'i thie'll ella diliydro de' ndng qiu] hong kho/' 11(Q"l1g nt = 50kg len, WJ tinh th etich v" cua qlld hong a d¢ cao h/ing kh ong hie .\lIclt pluit .

2) The' ticli C1;0 hong (/IIC ddu hi det] khong fltll'llt;ff qU(I mot gia tri chi eI/in V} de' hOllg khollg hi no'. Chung niinh dillg dieu do boo luim vie« fO'1I t ai 11I9f do coo Z}, CI/C dai dat duac ClIO qua hong duoc hi/II (liell th eo

. . R~.

ham CI/O II, II", H = , V 0 1'(/ V I'

M khong khig

3) Tron g tliu: t e, khi lell qu a Z}, qlld hOllg

co mot XI/I}(fjJ clio 17liel' X(! khi de' dot fld' t iclt khong d6i VI' Chung nii nh r/ing di eu do clio phil' hong dat duoc d9 C(10 cu: dai nioi Z2'

1) Luc nang gay boi trong hrong cua bong, trong Iuong cua khf chua trang vo va luc diiy ARCHIMEDE tac dung boi khong k h i:

F = [(Pkhong khi(z)-PH2 (z))V(z)-m]g,

trong do V(z) chi th~ t ich cua bong 6 dt) cao z:

nRTo V(z) = --

P(z)

Cllli y:

Ap SII(tf P(z) chi' (ip sudt hieu dung truug biuh (jIIWI sa! hoi hong 0 d9 coo z. Cluing t a hiet rc7l1g 110 hie'n do'i voi 1119f d(jc truttg H r d! 10'11 t ruoc cal' kich th uoc ClIO qtui hong, 1'(/ ki hifll tidy kh ong I7Iu/i lei nluip II IUlllg , TIlY nltien, nhu ch tutg fa d(l C/1I1 ,V, chinh SI/ khong dbng chdt clla (IP siuit d(l gidi tliich S~( ton t ai ClIO II/c ddy ARCHIMEDE.

Nhu vay lire nang co th~ diroc viet la:

F = [n(M khong khf -M H2 )-m]g ,

Viec di len co th~ xay ra neu luc nang la duong khi z = 0, tire hie P = Po.

m

Tir do voi no = ta suy ra:

M khong khf -M H2

mRTo

Vo= --------~~----

Po (M khong khi -M H2 )

V6i To = 273K va

v, "" 42m3.

Po = I 05Pa, ta co

(vao khoang mot qua cau ban k inh cO 2m). Th~ tich nay da la kha 16n voi mot tai trong wang doi be, VI rang eric kho] hrong r ieng tham du trong sO' hang cua lire d~y la cac khoi lu<;>,ng rieug ella eric cha] khf.

V~y luc nang, khong deli dO'i voi mau nay, bang:

F = mg[~-l).

no

2) Ap suat trong khf quyen dang nhiet bang:

( z) Mkhono khig

P(z.) = Po exp - H ' voi H = c-

RTo

Nhu vay th~ tfch ella qua bong, duoc gw st'r la can bang d~ng nhiet voi khi quyen , bang:

( z) nRT / z)

V(z) = Vo exp - = __ 0 expi- .

H Po i,H

3) Nho co xupap, V con lai bang VI o phia tren z., va sO' mol n(z) chira trang vo bong giarn. Luc nang khong con Ia hang sO' nira va co gia tri:

L~rc nay bang khong voi Z2 = H In[ ~:) ) .

6.3.3. Can bang ella mot v~t nhunq trong mot chat hru 6.3.3.1. V~t n6i

V6i cac V~lt noi , "chat liru bi chuyen cho" gom mot phan chat khf va mot phan chat long, phan nay "ch iern" th€ tfch cua long tau v cdiroc to darn tren hinh 39. Ti so cua eric khoi luong rieug cua chat

khf va cua chat long thuong cho phep );In IQn luc c1Jy ARCHIMEDE Htnh 39.

voi luc c1Jy ARCHIMEDE cua chat long. Neu vat n6i bi an xuoug.

th€ tich bi ngap mroc tang len va hrc c1Jy ARCHIMEDE 16n hou

trong hrong cua vat: vat bi nang len. Lap luan cling diroc ap dung

cho truong hap khi v~t noi di len. Chung ta co th€ ket luan v~ SLr

611 diuh cua cac can bang do doi voi cac chuyen dich.

6.3.3.2. V~t can b~ng giiia hai chat ILfU

Cho mot vat ran can bang (hinh 40) co th€ rich V, bi ngap chirn hoan roan giira hai chat hru. Chung ta thu dua ra mot so ket qua CLIa viec quan sat do:

• cluing ta d5 biet rang su' phan bo cua hai chat long wang irng voi P'llIOC > P":lu ;

• khoi luoug rieng trung binh cua vat dn can phai nho han khoi luong rieng cua mroc, neu khong no se chirn xuong: Pva! ran < Pnlllic'

• khoi lircng rieng trung binh cua vat ran can phai 16n han khoi luong rieng cua dau , neu khong no se n6i len: Pva! run > Pelon'

V~IY ta co: P'lltoC > Pv;l! r an > P"ou'

ChClI1g ta tlnr xac dinh r6 cac h~ tlnrc tren day bang each sir dung cac ky hieu cua hinh 41, khi vat rJn can bang:

hay

V,Pdfiu + V2Pnuoc V,+V2

P v~t r au =

6.3.3.3. Cac chuyen di?ng tjnh tien

THong tuong mot chuyen dong thing dung cua mot vat can bang trong chat hru 0 dQ cao Zoo 6 dQ cao z; + dz, ap suat thay d6i mot ft, do do:

• th€ tich cua vat ran d5 bien doi:

• khoi hrorig rieng cua chat hru bi chuyen cho khong phai co cling gia tri:

dtiu (p = 0,9.10' kg. 111-3)

khong khf (p = 1,3 kg. 111-3) \

Hinh 40. Can hdng 1'1.10 /1/91 vdt tdn giii'o lur! ch(rl long dong cluit. kliong ncn 1'(1 kh o ng t ron lcin nh(1I1.

d;·iu (p = 0,9.103 kg. m-J)

!ttIlie (p = 1,0.103 kg, 111-3)

lhd 11('11 V2 ella V(II ran th~ tfch VJ cua V(ll r;'111

1lg_{\P trong I\lf6c ng~\p hong tb'll

Hlnh 41. Chi I'D ('(Ie Ih/ ticlt VI 1'(1 V2 CliO f1191 l'(il I'dn ng(ilJ troug liai chetl 11l1I. Cluing tuoug trng voi CciC Ih/lieh cu« ('(Ie clui! luu hi d ich clilly/n.

Luc do khrii luong cua chat hru dich chuyen bang:

M + dM = p( z.; + dz)V(zo + dz)

= p( z,,)V(zo)[ 1 + (Xehel, l uu - XV;i' r;in)dPj = M[ I + (XchS, l tru - XV"' r;.JdP].

Bier rang dP = -pgdz, tren vat ran co mot lire phu tac dung: dF = -Mg + Mg[ I - (Xeh;\, l uu - Xvii' ril,,)p(zo)gdzJ = -M(Xch{(' l uu - XVii' d,Jp(zo)gdz.

Xchat l uu > XV;II 1';1.11 ,

Neu dF l a nguoc dau voi dz, vat ran se can bang ben , V[lY neu:

nghia la neu vat ran bi IH~n kern han la chat hru.

Thi nghiern ve "cac mau nhn do"

C(IC nuiu nh o do nay nhdn dtrac h/ing each cclf bo ddu que diem. Ba J1/eI'lI do dirac ddt l'(/o f rong l1I(Jf chai f h II Y tin h dun g d{1 Y uuoc d{n cd, B(lng ca cli nluin 1JI~lIIh I//(Jf ngon fay t ren he' I1I~Jt fl/ do cu« ch dt long, ({) fhe'.rdy 1'(1 t inh fr~lIIg san dtiy: l7I(Jf l7IiI'lI chim .\'IIo'Jlg d(IY ch ai , nuin th tc liai 0- pliia tren cliai trong khi 111(//1 fIlii' b a co fill duac dU'(1 de'JI giii« ch ai t)(lng each dr/JIg ngon fay de'diJlh hrrjllg lII(Jf (IP sudt. Hiiy de'XII(tf lII(Jf each gidi thi ch.

G6 diem la mot vat lieu Wong doi de chiu nen: g6 cay duong dung d~ che tao diem la mot loai g6 nhe va cung (no duoc sir dung d~ che tao cac dWYng gan <1 cac canh cira cac mo hinh thu nho cua may bay), nhung no co th~ bi nen khi an vuorig goc voi huong trung binh cua cac tho g6. M9t ap suat do ngon tay thuc hien <1 mire Cel chai se tao ra mot ap suat dir trong ca chai. Ba mau do, bi nen nhieu han la nuoc, se co

khoi hrorig rieng tang len, Do do chill nen clla chung khong hoan toan giong nhall nen co th~ an du manh d~ mot mall chlrn xuong day trong khi mot mau van con neli. Viec giu' mau tlnr ba <1 giu'a chai nhan diroc khi ta d ieu chinh luc nen <1 Cel chai.

__ ngou lay

c.ic m[lll diem can btlllg lrong mroc

chui d.iy nuoc

Hlnh 42.

Dau bi b9C thuoc eua que diem co khoi lucng r ieng Ian han la g6. NhU' vay viec lam chirn eric dau do se d~ dang han so vai cac mau g6 khong b9C thucc.

6.3.3.4. Chuye;n dQng quay

Xet mot vat rAil trang long mot chat hru. Ta co th~ dua them cac chuyen dong quay vao cac chuyen dong tinh tien tren day. Cac chuyen dong quay do co th~ duoc nghien cuu khi khao sat cac momen cua trong hrc tac dung tai G va cua lire d&y ARCHIMEDE lac dung tai tam dfry C.

Cac liinh 43 va 44 cho phep ta nhanh chong nhan diroc cac ket qua sau day: can bang se x ay ra neu C va G narn tren cung mot duong thang dirng, can bang la ben neu C 6 tren G, neu khong thi lA can bang khong ben.

Viec nghien CU·u su' eln dinh cua cac vat ran doi voi chuyen dong quay (su lac lu, su dap denh) lA kho khan hon nhieu: khi vat bi nghieng, dang cua th~ tich bi chirn thay deli, vi tri cua tam day C ciing thay deli.

Hinh 43. Tro I~I; can hdng: 0'11 dinh

Hinh 44. Khon g frO- 10; Celli h/ing: khong o'n dinh

DIEU CAN GHI NHO

• cAc CHAT LLJU

Cac chat khi va cac chat long la cac chat luu, Cac chat khi lil kern dac hon nhieu va co cU) ncn 1(1n hun nhieu so voi chat long trong cac dieu kien thong t111Timg cua ap suat va nhict d() (X T = 1 bar-r =

kill

• Ap SUAT CUA M(n CHAT LLJU

• Dinh. nghia

Ap suat 1'(M) tai mot diem M nao do cua chat hTU du'l_c dinh nghia IH'ri dF= - P(]VI)dSh, trong d{) cIS la mot ph an tir dien tlch nao d6 bao quanh diem M, va n hi vecto dan vi phap t uyen voi ciS.

Ap suat trong mot chat luu la mot dai luang vo hmmg.

• Dieu kien gi6i han

6 mat phan each cua hai chat luu, ap suat la lien tuc.

• D!NH LuAT co BAN VE TiNH HQC CUA cAc CHAT LLJU

- grtdP + f v = o.

• KHI QUYEN DANG NHI$T

• Truong ap sudt

( z) RTo

P = P(O) exp - H' trong d6 H =

ivlg

• Thua S(l' BOLTZMANN

Trong mot he vi mo can bang 0 nhiet do Til, X{IC suat tim thayimot hat cho tr uric trong mot tr ang thai

nang hrong (~' la ti Ie voi thira s6 CXp(- 'c;(z) l' g9i la thira s6 BOLTZMANN. Hang s6 BOLTZMANN

knTo

R

kll =

NA

• cAc CHAT LLJU DONG CHAT KHONG CH!U NEN vA KHONG TRQN LAN NHAU

• Cdc mat ddng ap

Cac mat dfing ap luon la cac mat nam ngang trong cac chat hru cUing chat khac nh au : gradicn cua ap suat tai mot diem M cua khong gian la mot ham cua khoi luang r ieng cua chat long co mat tai M.

• M{it pluin cacti

Mat phan each giUa hai chat long khong tr on Ian nhau Iii nam ngang. • D!NH L Y ARCHIMEDE

Cac ap Iuc tac dung boi, mot chat luu nao d6 dung yen len mot vat ran dat trong long no co mot hrc t{jng hop, g9i la luc day ARCHIMiWE nguoc chieu vrii trong luong cua "chat luu b i chuyen clll) " . Momen cua cac lire do co the tinh duoc k hi coi rang luc day duoc dat vao k hoi tam C cua "chat luu bi chuyen cho" goi Iii "tam day".

cAc BAI TAp

.

Ap DVNG TRl!C TIEP SAl GIANG

1 M9tel:le rurdc da tan ...

M9t cue nuoc da noi trang mot coc chua day nuoc. Co can thiet phai hap tap d6 bot mot It mroc d~ tranh coc bi tran khi cue nuoc da bi tan khong?

2 SI! khong 6n djnh cua m9t eon I~n

Con Ian gorn mot chiec do mac vao mot chiec chu6ng duci do co dua vao mot it khorig khf. Luong kh6ng khf dua vao cho phep lam n6i con Ian, dinh cua no a gan mat thoang cua nuoc chua trong mot binh nhu trong SCI d6 duoi day.

~--'-- rnang

rrong 111(!

khf

Binh duoc d~y kfn bang mot mang mong mern kh6ng cho khong khf di qua. Khi nguoi ta an vao mang mong con Ian se chirn xuong. Hay giai thich hien tuong quan sat do.

3 M~t thoanq trong h~ quy chleu ehuyf!n d9n9 tjnh tien eo gia toe

M9t chiec xe chuyen d9ng tren mat dilt voi mot gia toe khong d6i ; = a~x. Hoi hinh dang cua mat thoang chat long khi mat thoang da 6n dinh?

4 SI! quay Ii tam khi

1) M9t hinh tru co thanh tham nhiet ban kfnh a chua mot khf If tuong voi khoi lirong mol la M a ap suat Po. Khf quyen a nhiet do To. Cho hinh tru quay voi van toe goc CD. Xac dinh truong ap sutit PCr) quan sat duoc khi co can bang trang he quy chieu quay, ria khoang each den true quay.

2 2

K' I" K MCD a

Y ueu =

. 2RT

2) Chung minh rang ket qua nhan ducc co th~ giiii thfch qua cac so hang cua thira so BOLTZMANN.

S Ap ke vi phan

Hay lien he mire chat long trong ap ke vi phan bi~u dien dudi day voi hroug ap suat du a trong binh ben trai. Binh luan ket qua bang each so sanh voi he tlurc rna nguci ta nhan duoc voi 1TI9t ap ke' c6 dien voi ong co dien tfch khong d6i.

V~N DVNG VON KIEN THUC

6* Dao d9n9 cua m9t hinh ban tru n6i

M9t hinh ban tru ban kfnh R n6i tren mat chat long voi khoi luong rieng p.

R

1) Khi din bang hinh tru ngap xuong trong

2

chat long. Hoi khoi IUQ'ng rieng ella chat long u?

2) Hoi ehu ki ella de dao dong nho thang dung ella vat?

/**. 51! n6i lim cua chorn C3U

Muc nuoc trong mot chorn diu khoi IUQ'ng m lat nguoc tren mot mat phang narn ngang se nang len mot dq eao bang bao nhieu?

g** Hi~u chinh ap suat trong m9t chat long

Do nen cua mroc (0 T = 273K) Hi nho nhung khong bang khong. XT = S.IO-IOPa-l. Khoi luong rieng eua no 0 ap suar khi quyen Hi Po = I,02kg.lO'.m-3.

Hay danh gia sai so wong doi pham phai khi gia tr i ella ap suat du P = P - Po, bi dong hoa, eoi rang nuoc hO~lI1 tO~lI1 khong bi nen, voi pgh 6 do sau h.

Hay t inh dq chenh lech ti doi bang so 0 dq sau h = 8000m trong mot dai duong.

1* Ll!c d~y va Him d~y tren m9t buc tuang cua m9t con d~p

Tfnh cac dq dai hi va h2 bao dam sir dong nhat ella cac luc day nam ngang tren ba dO<_ln eua bue tubng cua mot con dap ben canh. Luc do hay tfnh vi trf cac tam d&y wang irng.

h

1 Thea dinli Ii ARCHIMEDE, va gid Sir /"llllg chl]'f 1011g a trong cOL' c6 kho'i luang rieng clio III(OC 101lg, flu' kh on g cdll phdi v¢i vang; /l1I/C III(OC giii' khong do'i Hi cue IIlloc da (duoc lam fir IIl(OC) tun,

2 Khi £I'll 1'£10 mang, d p sudt troug binli tang, tuoi die'1II tron g cluit l uu de'l1 cdlll IIh(/1I flllty lip siui: £III' ua». Di("ll do HOlIg lam tha y d6'i gi cd kllo'i l uon g riellg ClI(/ UI(OC /lIIIOIg gi/Y I'll lI1¢f SI_!' uen kliong kli! (rang fil'i khon g khi hi giant trong COli ldn. The' tich nuac "hi dietz ellllye'I1" hoi can 1(111 gidn, trou g khi t rong Luong ('/[(/ III) 1£1 kh on g do'i. LI/e dJy ARCHIMEDE klion g Call dll /lifo de' du» tri ('(III h/iug va call 1(1lI hUf delll cltim xuou g. Khi cliint up su/it nhin fir call l an vdn fiel) t ui: tang, "£1 hifll t uang tren ddy duoc uin g 11'11: COil l dn cliim clio dell khi CII(IIII d/IY binh .

Tuy nhien SI/ bien do'i el/a khi khon g plrdi 1£) ddllg nhiet va 11/11 thi ngliiem /I/O fd 1/0/11/ t ouu duoc tliuc hieu thi kliong 111'11 que; voi 1'£1l1g k/r 111(111 \'1" SI/ khollg dl1 dinh 1/(/0 do ClIO mot COli l a n 0111 hung giiia liai elid'f II/((/e,

3 Trang hf quy ehiell duoc gia fife fluJlIg deu l ieu quan vai Xl'. phuon g trinlt co bou \'1" tiuh h9C cu a cac clui! l uu cdn pluii boo h am cd (,(IC II/e fIll" ticli quan tinli: a di/Y chi cdn k{ de'n II/e fhe' t icli keo

~ -

fv=paex. Nhu v¢y khi ch.dt luu dung yen trong

.re , ta co:

ap ap ap

ax = - pa, ay = 0, az = - pg

va ap sud: trong chat luu co dang: P = const - fXJ.X - pgz. (; he" mdt ch dt luu ap sudt bUng ap sudt khi quye'n. La nhu nhau a quy mo cuo xe. Nhu v¢y phuong trinh DESCARTES cua no co dang:

ax = - gx + con st.

Do la phuong trinh cua mot mdt ph.dn g nghieng,

4 1) Trong h¢ quy chieu quay. v6i khi u tuong a nhiet d¢ To. phuong trinh tinh hoc duac viet:

dP MP 2

-=+--rco

dr RTo

Do hiet duac dnh huang cua trong truang len ap sudt trong ch dt khi, ta co the' ho qua no a day.

Lay tich phiin ta co:

(1M 2co2] (r2]

per) = P(O) exp - r =P(O)exp K 2 .

2 RTo a

Ap sudt prO) chi dp sudt tai r = 0 va khac vai ap sudt Po (su lodng di cUa khi tren true quay do luc Iy tam). Chung ta co the' nhdn duac prO) khi xet su hdo toan IU9'ng vd! chdt cua khi:

2

Po na H (H h . " d" hi h )

n = - c leu at In tru

RTo .

a 2 K

va n = JP(r)2nHrdr P(O) na H ~.

o RTo RTo K

cus. cung ta co: per) =

[2

K +K-z

P ---e a o K

e -1

2) Chung ta hier rdn.g trong h¢ quy chieu quay voi v¢n toe goc khong doi, luc quan tinh li tam 1= mrOJ2;1I. tac dung len mot hat khdi luang m, nhdn duoc hling each lay dao ham the' nang "qudn tinh keo theo":

CR I 2 2

(Op = - - mr OJ +const .

qt 2

Xac sudt g(Lp mot pluin tif khi a khodn g cacli r so voi true quay l.a ti I¢ voi mgt d¢ hat n", nghia la vai P(r). Ma

'tip (r) qt

v¢y chung ta nhdn duac mot xdc sudt hien dien a khodng each r trong mot trang thai voi the' nang

'tip (r) ti I¢ voi exp(- 'ti Pq/r )].

qt ksTo

SCan bdng cu.a pittong duac the' hien hoi

Po(S - so) + (Po + p)s + Mpitt6ngg = P'S.

Khi P = O. C~u y rang P'O ta gia tri cua P':

PaS + Mpiflongg = P'S.

Khi P ~ 0, muc chdt long dich chuyen mot doan bdng h, hieu muc giiia mdt thodng cu.a chdt long va mgt duai cua pittong la:

s ~h = h + h-.

S

Luc do su can bdng cua pittong duac viet:

P .s + pSo + Mpitt6ngg = (p~ + pgh( 1 + ~))~,

(S+s)

til do ta suy ra p = pgh --;:: .

V oi mot ap kesa cal) voi 6ng co tiet dien khong dbi (S = s = so) chung ta dd nluin duac P = pg(2h).

V6i mot tie't dien S » So chung fa nhdn tlui» thie: hi nay co d¢ nhay IOn.

6 KhO'i IU9'ng rieng cua nuac lan hem nhieu kho] luang rieng cua khong khi, v~y ta chi tinh luc defy do nuac gay ra .

1) Khi can bang,

tron g IU9'ng clla hinh him tn.' d¢ cao h pluii duac hu tnt bui h.'e ddy ARCHIMEDE:

The'tich hi chim, ki hieu hdi mien ki vach tren SO' do , co gid tri:

V chlm = 8fh(2R sin 8)d(R cos 8) = hR 2 (a _ sin22a) . 8=a

R n

Nell hinh hall tru hi ngdp "2' a = 3 va

v.., = hR2( ~ - ~J

Nliu \'(jy kho'i 11/9'ng rieng cua liinh to! co gia tri

f.1 = ('!:_ - f3Jr.

3 2n

2) Chung ta thira nh an rang luc defy ARCHIMEDE 1'(111 la mot SI/ gdn dung tat cua luc tdc dung hdi clidt luu len vdt 110'; khi no dao dong (vdt ndi dao dong khon g COli h) mot truang h9'P tinh hoc nita],

Phuong trinh chuyln dong th dng dung cua hinh han tru hu: do se lo.:

Mz = -Mg + pgVch1m(Z),

R2

voi z = Rcosa + cosnt va M = ,.m-h· v¢y: 2 '

MR(-asina+2a2 COSo.) = -Mg + pgVch1m(a).

Do n ti hti l' ,

at a = -+E, VO'l ac cua G ta co:

. 3 .

MR . n ..

- Slll-E

3

(dVch1m'1

= pg I G,

do. )a=2:.

3

nghia la

E+ [ n g 1) E = 0, co dang £+02£ = 0, do la

R ---

3f3 4

phuang trinh clla dao dong dieu hoa vai chu ki: 2n

T=

7 V ai viec tinli 11/(' tdc dung hui cluit luu

len va han cdu, chi co ap sudt du p = pg(h -

z) cua nuac do'; vai h khong khi them gia. Luc defy toan bo sehuan g doc tlie o true

thdng dung (Oz), vai:

dl-, = p2rcrdr

z

dr

cho p luin tIt dien tich ki vach tren hinh ve-.

Ma r2 + Z2 = R2, vgy r(z)dr(z) = -edz; va luc ddy phdi chiu co gid tri:

h

F = Fez voi F = f pg(h-z)2nzdz = ~ pgh 3 ,

z=o

luc nay phdi II!n han trong IU9'ng Mg de' chom cdll

nang len, nghia la khi h = (3p~ )1/3 .. dieu nay co

pgR3

y nghia khi h < R nghia la vai M <

3

Phuong phap tinh khac

z

1t

2

F= f2npR 2 sin 8d8er

8=arccos_!:

R

1t

2

F = f2npg(h-Rcos8)R2sin8cos8d8ez

8=arccos_!:

R

1t

2 R2h[ co~ 8 R co$3 8]"3 - n 3-

npg ---+--- e=-pghe.

2 h 3 hZ 3 z

arccos-

R

g D¢ nen cu a ch dt long khong hang khong rna I a uh o (va gid Sir I a khon g do'i); vgy kha'i luang rieng ph u thuoc yell vao ap su dt .

dp = X-rPdP, nghia la p = [1 + xP- P J]po vOi P-Po «1.

Po

Phuong trinh tinh hoc cdc ch dt luu hie do cho ta:

\'(J sau khi tich plidn:

V6'i mot sir hieu chinh cua ap sutit be (voi gia tri ty doi), ta viet:

=

6 d¢ sdu Sk m, Z = -8000m va d¢ hieu ehinh ti

win con nho , cO

2%. di eu do kluing dinh mot each day du viec t inh g dn dung:

1 LI/e defy tac dung hoi nuoc va khong khi len mot doan cua tluinli giiia cdc to a d¢ ZA va za la:

zA 2 2

f ZB-ZA

TI = pgzHdz = pgH 2 '

ZA

H ki hieu d¢ rong (gid slf khong do'i) cua ddp . Momen da'i voi ddm 0 cua cdc tac dung nay la:

ZB 3 3

f z -ZA

I", = zpgzHdz = pgH B 3

ZA

o

Zs Z

EeH

Voi viec tinh momen nay , m91 viec xa'y ra giang nhu nill nhu tdt cti I[/c dciy f(IC dung vdo l1l¢f dielll C e6 toa d¢

Trang truong hap chung fa quan tam. su hang nhau ella ba luc da'y heit buoc:

Til d6 suy ra cac vi tri cu a ha tam dd»:

")

__::_·H

3J3

2(2..}2-1)H 3J3

2(3J3 -2..}2) H

3J3 .

KHUYECHTAN

~

CACHAT

•

(peSI)

Lich

.

?

sv(

Vao thi ky XIX, ole nha sinh vdt 11(}c vd thuc vat h9C quan tam nhieu din hi.en tuong khuech tan troug ctu: ch dt long hiiu co: ho th.uc hien ("(IC thi nghiem kh.ac nhau clio phep thu th.ap nhi eu thong tin, dinh tinh cling nhu d[l117 luang,

S({I/ mot qU/1 trinh ph.dn tich tl /111 t~IP h9'P cac kit qlla thu th~lp d1(9'C, vd hang su tuong tu vai cdc dinh ludt chi pho'i cdc hien t uong d/in uhi et (duac nghi en cuu J ndm thu hai t, 1111([ sinh li hoc DI(c Adolphe FICK dd ph at hilu Cal' dinh III~it ve' khuech tall vela nam 1856. Bang viec giai thicli vdt li ole hi en tuong d1(9·C coi nhu ld thiuin IUy sinh vat h9C, co the' xem ong nhu Id mot t rong Cal' nh.a If sinh ddu tien. TI{ do , viec nghi en cuu cdc hi en tuong khuech tall dd Ian sang nhi eu cdc linh 1'I/C kluic: h06 hoc, di¢n til hoc (viec san xudt ctu: chdt ban ddn] ...

MI,JC TIEU

• Phuong trinh can bang cho mot so hat.

• Cac khai niern v~ tiet dien hieu dung, quang duong nr do trung binh.

DIEU CAN 81ET rauoc

• Kien th irc v~ mau khf If Wong.

I

... ?

Tong quan

1.1. Quan sat hi~n tU'~ng khuech tan

Chung ta hay rna n~p mot 19 nuoc hoa. Mot mui thorn d~ chiu se bay ra kha nhanh tir 19 mroc hoa va Ian toa khap phong: cac phan tLI" mroc hoa tan mat trong khong khi, tu 19 nuoc hoa (mien co nong do Ion den tan cuoi phong (mien co n6ng d¢ be). Hien nrong nay vfrn x ay ra ngay ca khi toan th~ khong kh i trong phong la dung yen (mot dong khong khf tuyet doi la khong can thiet voi hien nrong khuech tan cua mroc hoa).

Chung ta d6 duong vao mroc. Sau khi bi hoa tan, duong se tan man V~lO trong mroc ngay ca khi mroc khong bi khuay dong (viec khuay dong mroc chi lam tang nhanh qua tri nh dong nhat hoa dung dich).

Trong chuoug nay cluing ta du dinh nghien ciru eric hien nrong khac nhau do. Khi n6ng d¢ hat (phan til', nguyen til', electron ... ) chua trong mot moi trircng (mat khac la can bang nhiet va can bang co hoc) thay d6i tir diem nay sang diem khac , cac hat do se chuyen dong tir cac mien co nong d¢ Ion sang cac mien co n6ng d¢ be: ngiroi ta noi rang cac hat khuech tan trong moi truong. Vi¢e khuel'h rein cac h at co khuynh huong lam dong nhat hoa n6ng do va dung lai khi nong d¢ la nhu nhau tai moi diem (trir khi do phan dong gop tir ben ngoai sir khac nhau ve n6ng d¢ dtrocduy tr i). Hien nrong khuech tan v~ thirc chat la mot qua trinh bat thuan nghich, no luon dy ra theo mot hirong: huong cua n6ng d¢ giarn (hinh I).

Chti y ding hien nrong khuech tan ciing co th~ gap trong cac vat ran. Vf du viec san xuat cac chat ban dan sir dung viec khuech tan nguyen tir trong cac tinh th~ silic hay gecrnani. Khi cac hat khuech tan co cling ban chat voi cac hat cua moi truong rna cluing chuyen dong trong do, thi nguoi ta goi do la hien nrong tu khuech tan.

1.2. Gidi han nghien ciru

Hien nrong khuech tan khong phai cai gl khac la mot dang bieu hien cua chuyen dong nhiet cua cac hat a mire do VI mo: nhir vay viec va cham gifra eric phan nr cua mot chat khi se dan dan lam dong nhat hoa nong d¢ cua khf neu nong d¢ do chua diroc dong nhat hoa.

Hinh 1. Hi en 0(0'1115 khlll;i'h tan d/III tll;'1 dong nluit hoi) ctil' 1101115 d¢,

Chung ta se khong tien hanh mot nghien ciru chat che v~ hien nrong khuech tan, no doi hoi mot kien thirc chinh x ac v~ nrong tac phan nr va do vay l a qua phirc tap, rna d~ hi eu hien nrong khuech tan cluing ta se sir dung cac mau don gian cho cluing ta cac ket qua gan dung.

Ngoai ra d~ don gian tinh toan:

• cluing ta giil si:1' rang moi truong trong d6 cac hat chuyen dong la c1Lrng yen (khorig co dong khong kh i, nuoc khong chuyen dong trong cac vi du truoc day); khong co hien tuong d{/i l uu trong moi truorig.

• cluing ta gioi han nghien ciru cua chung ta trong cac bai toan mot chieu: nong d9 hat chi thay d6i theo mot huong (vi du ta chon la true (Ox) va sau do tfnh trung binh cac hat chuyen dong theo huong do).

2

D!nh lu~t FICK

2.1. Thong h.rc;1ng cua cac hat

Cho mot moi tnrong (khi, long hay ran) trong d6 cac hat c6 th~ khuech tan d9C theo hiroug (Ox). Nong do n cua cac hat tire HI so hat trong mot don vi th~ tich, chi phu thuoc mot bien so khong gian x; do khuech tan, n cling phu thuoc t: n = n(x, t).

So hat oN(x, t), di qua, tai hoanh d9 x, mot phan tLr dien tfch dS vuong g6c voi true (Ox) trong khoang thai gian ot la cang Ion neu dS va ot cang "Ion": oN la ti I¢ voi dS va ot, va chung ta co th~ viet:

oN(x, t) = jd Sot.

ex kf hieu vecto don vi tren true (Ox) i hin]) 2). Nguci ta goi vect a nui! do dong h at (hay vecto dong the tich cua cac hat) la vecto:

j (x, t) = j(x, t) ex'

S6 oN(x, t) cua cac hat di qua dS trong khoang thai gian ot, duoc bieu dien theo ham cua vecto mat dQ dong cua cac hat

j (x, t):

- -

oN(x, t) = .i (x, t). dS ot .

j

-

dS

I

x

•

Hinh 2. <'iN(l. i} ~ jt », I)e/SO;

j

-

l'x

grad II

-

Hlnh 3.

r : J

011

Dilli/ 1//(11 FICKj(X. I) ~ -D l-=ox l

Chung ta dua vao vecto dien tieh dS = dS ex' Thong luong d<1> = J . dS = jdS ella J qua dien tieh dS bi~u dien s6 hat qua dS trong mot giay, j duoc do bang m?s'.

2.2. Bi~u thirc ella djnh lu~t FICK

Adolphe FrCK dii thiet lap khoang narn 1856 h~ thirc v~ su ti le

gifra mat do dong hat j va dao ham rieng (~: J

Mat do dong hat j lien he voi nong d() nella cac hat khuech tan theo dinh luat FICK:

j(x, t) = _D(an) . ax t

Dau « - » bi~u dien dong hat huang theo chieu rna nong dQ giam (hinh 3).

H~ so D, luon duong, duoc goi la h4 so' khuech tan hay d(J khuecli t an; no duoc bi~u dien bang m.s', va phu thuoc vao ban chat ella cac hat khuech tan va ban chat ella cac hat ella moi tnrong rna cac hat khuech tan chuyen dong trong do. D khong phu thuoc (trir cac tnrong hop dac biet) vao nong do n.

Trong hinh 4 cluing ta dii tap hop cac co do Ian ella h~ s6 khuech tan D doi voi mot s6 loai hat va moi tnrong trong cac dieu kien thong thuong ella ap suat va nhiet do. Thirc te D la ham ella Tva P (x em (ip dung 5).

Chu y

Chu y rang, mot each t6ng quat hall, dinh ludt FICK duoc viet duai dang vecta:

- ---.

j = -Dgradn.

Trang truang hf/p ddc hi4t da chung ta, ta co ---. an_

gradn = -e

ax X'

- ---.

Bieu thuc vecto j = -Dgradn cua dinh ludt FICK hilu thi tinh uu viet

de' co the'duf/C sa dung trong truang hop hili todn hai hay ha chieu.

2.3. TU'dng tl! gilta dinh lu~t FICK va dlnh lu~t Ohm

Khi mot vat d~n chiu mot hieu dien the V, trong vat dftn se co mot

dong dien chay qua voi vecto mat do dong J lien h~ voi dien truong E = -gradY (hinh 5) theo dinh luat:

D( JII! .s·,)
cue ph an tll' trong 10-6 - 10-4
mot chat khi
cac phan nr trong 10-12 - IO-H
mnt chat long
cac phan tir trong 10-,0 - 10-10
mot chat ran Hinh 4. CfJ d(J l an ella 17(' .1'6' khuech tan D.

J = a if

Hlnh 5. Tuang tu dinh hU!1 OHM

-: - ~

J = o E = -crgradV,

trang do o bieu dien dan dien suat ella vat dan. Cuong dQ dong dien I qua vat dan la bang thong IU9'ng cu a vecto J qua t iet dien

cua vat dan va bieu dien luu IU9'ng cua cac dien t ich. Dinh luat FICK, giong dinh luat OHM, la mot dinh luat "eo tfnh chat hien nrong": do khong phai la mot dinh luat eo ban ella vat Iy, rna la I1lQt mo hlnh eho mot sir giili th ich rat tot cac ket qua thuc nghiern trong nhieu twang h9'P.

Ngu"()'i fa cling (() fhe' ch o tuang f(( dinh III~if FICK l'cI dill" l u dt

FOURIER, di nh III~if nely fhe' hien Sl/ d/in nhiet trong 1116f 1/l6i fn(ClJIg flJ(llJlJi~f d() el/a II() kliong ddng de'll (hi nh 6).

3

Phuong trinh khuech tan

3.1. Khuech tan khong them cac hat

Xet mot th~ tich nho dt b gitra cac hoanh do x va x + dx , tiet dien S, va cluing ta thuc hien mot han fring kif cac h at khuerh f(11I chua trong thE tfch nho do gitra hai thai diem gan nhau t va t + ot, voi gia sir rang khong eo str xuat hien va sir bien mat ella cac hat (vi du do cac phan irng hoa hoc chang han) .

. Tai hoanh dQ x eo j(x, t)Sot hat di vao, tai hoimh dQ x + dx eo j(x + dx, t)Sot hat di ra tliinh 7).

DQ khac nhau cua hai so do bang dQ bien thien cua so hat dN a trong th~ tfch nho dt trang khoang thai gian ot:

dN(t + ot, x) - dN(t, x) = j(x, t)Sot - j(x + dx, t)Sot.

Goi n(x, t) la so' hat khuech tan trong mot don vi th~ tfch, dN duoc viet:

dN = ndt = nSdx ,

va trong khoang thai gian ot, n(x, t) thay d6i I1lQt 1U-9'ng On = an

~ot. V~y :

an

dN(t + ot, x) - dN(t, x) = -ot Sdx . at

grad T

Hinh 6. TI(Q"1l1i II( vrri diuh l uat FOUIW:H

j(x, r)

x

j(x + dx, I)

x'

x

x + dx

Hinh 7. SI( kh a : nh au giiia thong 11I'9'ng "clO l'eI thong luong ret {"Ill I{)'i l am tho» c16'i so' 1r~1I 11 tron g 11191 don v! Ihr" tich .

Tir do ta suy ra

an Sdx St = Ij(x, t) - j(x + dx, t)]S6t at

, bie "( d ) "( ) aj d an aj

va, iet rang J x + x, t - J x, t = -' x, - = - - ,

ax at ax

DU'a VaG diuh luat FICK va gin Stf rang D ia mot hang so, chung ta nhan diroc phuong trinh khuech tan mot chieu trong truong hop don gi an nhat:

an(X,t) = D a2n(x,t) ,

at ax2

?

3.2. Tong quat hoa

Co the xay ra rang moi truong trong do cac hat khuech tan co th~ "tao ra "hoac nguoc lai" hap thu" cac hat khuech tan (VI du trong cac phan irng hoa hoc, cac qua trinh nhiet hay cac phan irug hat nhan); hie do can phai k~ den dieu do trong bang tong ket (can bang) eric hat. Nhu vay, neu dNa hat duoc "rnang vao" (dai so) trong th~ t ich d t trong khoang thai gian 6[, bang each khac vo'i sir khuech tan, phuong trinh t6ng ket (can bang) duoc viet:

an aj

-Sdx6t = - -Sdx6[ + dN"] at ax '

D(lt dNa = O"aSdx6t va k~ den dinh luat FICK, chung ta nhan dtroc: an = D a 2 n + (J"

at ax2 .1

0" a la so hat tao ra trong mot dan vi the tich trong rnnt dan vi thai gian.

Trong phan sau ella giao trrnh nay chung ta se gi'l sir rang O"a = 0

~ De t~p luy$n: cac bai t~p 7 va 8.

4 Giai phuong trinh khuech tan

4.1. Tn.tdng hop che' de? vlnh ciru

Trong che d9 vinh ciru , cac dai hrong khac nhau khong phu thuoc wang minh VaG thai gian t: n = n(x).

Trong truong hop khuech tan khong them hat, n(x) thoa man plurong trinh sau day:

Vay vecto mat dQ dong hat khoug phu thuoc vao x (kh6ng phu thuoc t): do la mot vecta hang so trang Iinh vue xem xet.

Nghien ciru m<)t dong hat

XciI' dinh tron g che' d(j \'/n17 cuu thong luon g clla 1'(/1' h at trong mot a'ng titt dien S chilli deli L klii n6ng d(j cac pluin tlf khue('h t(11I dirac giii' khoug ddi (I ddu Velo:

II = III khi x = Of 1'(1 d ddu ra: II = 112 khi X = L.

6 che dQ vinh cuu , n6ng dQ n khong phu thu6c thai gian, phuong trinh khuech tan co dang:

2

d n = 0

dx2

U(y tfch phan, k~ den cac dieu kicn gi6i han, ta duoc:

n2 -n)

n = x + nl

L

Thong IUQ'ng cua cac hat qua ong co gia tri:

. dn OS

<P=JS= -0-=-(n)-n2) dx L

Chung ta thay ding <P khong phu thuoc x.

C Illi V

Vi¢c tinh cuang do dong dien / (I t uong ung vai thong luang u{a c(/e liat man g dien] t rong mot ddy dcln tilt di¢n S chieu deli L voi dien dd.n SII(tt (J vel chill mot hieu di en the'VI - V2 duoc tiel~ 1I(/IIh th eo ulng mot phuong pluu: \'eI dan dell kef qua tuong t u:

oS I=-(V1-Vo)

L -

. L L

DOl ltron e - lei di en tra cua dily (!eln; - xudt hien II/Ill lei mot

.. n~. ~..

S()' hqng Clla "dien tro" (Mi voi vi e« khue'ch tan cac liat . Kef qud d(ie hi¢t /l(IY 1110 rei SI_( fll(//Ig t u giiia di nh ltuit FICK l'cl dinh l u dt OHM 111(1 cliung t a dii tlfng g<,fi ra .

4.2. Me?t so chu Y doi vdl mot che de? bat ki

Trang twang hop tong quat viec giai phuong trlnh khuech tan la kha plnrc tap. Viec giai phuong trinh dao ham rieng nay phu thuoc cac thang so tich phan; cac hang so nay duoc x ac dinh boi C,tC dieu k ien gici han ca kh6ng gian Lln thai gian.

• Tuy thea viec ap di,lt eric dieu k ien gioi han, doi khi cluing ta co lh~ tim eric loi giili dac biet co dang:

• n(x, t) = f(x),g(t) ,

Luc do cluing ta chap nhan plurong ph.ip tach bien so d~ xric dinh h~lI11 n(x, t ): phuong phap nay duoc sir dung trong Inli f~ip 8;

o x-

A ~-

• nt x , t) = -e 4Dt (A k i hieu mot h;1ng so) ,

Jt

• Cluing ta co the de dang k iern tra rang ham so dac biet nay la [oi gi~li cua phuoug trinh k huech tan; loi gi~li dac biet nay sc duoc nghien ciru trong eric b ai f~ijJ 5 1'(16,

• Chung ta cling co th~ chu y rtmg phirong trrnh khuech tan lu mot plurong trrnh !/lye!1 tinh, voi phuong trinh do ta co th~ £II' dung diuh If c/irJlIg cltdt : neu nguci ta bi et nhieu nghiern r ieug n,(x, t) ella phuong trrnh do, thi rnoi tei hop tuyen tinh n cac nghiern do cling la mot loi gi a i:

Nlur vay, neu cluing ta tim duoc ctic nghiern nj(x, t) ella pluroug trinh khucch «in rna cluing kh6ng nghi ern dung cac d ieu k ien gi6i h',1I1, chung ta co th~ thir tim mot tei hop tuyen tfnh de loi gi.ii ma tei hop do nghicrn dung c.ic dieu k ien gi6i han ap dat.

• Chung ta hay quan tarn den de nghiern ella phuong trinh khuech tan voi cac dieu k ien gi6i han duoi day, trong do nt x , I) bieu dien so hat k hucch tan 6 x ta i thoi diem t:

• Ngu6n cac hat khuech tan buoc phai ~o gia tr] nCO, I);

• 6 tho: diem ban dau , n(x > 0, 0) = 0, dieu nay ham y rallg cac hat chi btlt clau khuech tan hie t > 0,

Nhu v~y cac dieu kien nay co th~ 1<,10 mau mot chieu v~ khuech tan phan tir cua nuoc hoa bay ra.

Nghiern cua bai toan nay Ill:

n(" I) ~ n,,[I- c<t( :r:1 )],

trong do ham erf(u ) goi la ham sai so, co bicu tlnrc:

2 1I 2

erf(u) = I f e~Z dz .

'V 1t 0

Day cac chi dan MAPLE duoi day eho phep ve cac nghiem cua phuong trrnh nay (cluing ta da chon l<ry D = 1m2.sol).

> F:= (x, t) -> erf(x"2/(4*t);#MAPLE biet ham sai so «erf» tham gia trong Idi giai cua phLfdng trlnh dao ham rieng tnrcc day.

F: = (x , t) ~ erl _!_ ~J \ 4 t

> n:= (x, t) -> 1 - F(x, t);# Gia tr] n(O, t) dLfqe lay bang 1 vdi don vi bat kl. n := (x, t) ~ 1 - F(x, t)

> with(plots):#: md bQ do th],

> plot 3d(n,0 ... 1 0,0 ... 1 0);# ve ba chleu ICii giai cua phironq trlnh dao ham rieng.

> plot({seq(n(a, t), a = L.4)}, t = 0 ... 10);# ve hlnh chleu trong m~t ph~ng n(x, t), t vdi cac gia tr] khac nhau cua x.

> plot({seq(n(x, b), b = 1...4)}, x = 0 ... 10); # ve hlnh chleu trong mat ph~ng n(x, t), x vdi cac gia tr] khac nhau cua t.

0,8

0,6

Hlnh 8a.

0,8

0,6

0,4

2 4 6 8 lOX

H1nh 8b.

_-----

0,8

0,6

0.4

0,2

H1nh 8e

r

Hiuh 80 bieu dien lap nghiem doi voi x thay d6i tir 0 den 10 (voi dan vi bilt ki).

Hinh Rh (wang ling hin]: 8c) bi~u dien hinh chien cua n(x, t) tren mat phang (n, x) (tuong irng tren mat phang (n, t ) vci cac gill tri khac nhau cua t (tuong irng voi x).

Sir ph u t huoc theo

,2

~ la phu hop tot vo i v iec ph an t ich th(r t

nguyel; cua dinh luat FICK rna cluing ta se chi ra diroi day va n6 se diroc pha t trien trong (ip (h./I/,!!. 2. Nlur vay can phai gflp 9 Ifin

n I

thai z ian M dat gia tri ~:::: - tai x :::: 3 so voi tai x :::: I.

~ .~.. n 2

o

Cuoi cung cluing ta chu y rang he so D co th~ .mang den cho cluing ta nlurng chi dan quy gi'l v~ co dQ Ian cua c.ic gia tri bang so cua thai gian dac trung tc va ella chieu dai L dac trung eho hien urong khuech tan; tlurc vay phuong triuh khuech tan eho ta:

an

D:::: _ik_ a2n '

ax2

L2 .

va co do Ian ella ti so nay co gia tri D "" ~ (dung quen rang D do

tc .

Tinh d(> lon cua khoang thai gian de'di(hyt cahon khuech' tan trong mot din pl!rJ/l,!!. C() the't[('h V :::: 50m3

S(/Iif": hf so' khuech tan ClIO di(hyt carbon troug kltoug klti D :::: O,l4.JO-~m2,s-1

Lay L :::: Vii) chung ta tim duoc thai gian d(lC tnrng

nghia la han II ngay.

Thout nhin ket qua nay co th~ gay ngac nhien, khi ta m o nap mot IQ mroc hoa cluing ta earn nhan diroc wang doi nhanh

~ f)~ t~p luy~n: cac bal t~p 4, 5, 6 va 7.

rnui vi cua no; trong thuc te klnru gi,le ella chung UI rat nhay vii chung ta co k ha nang cam nhan mroc hoa ngay ca khi no co mot luong rat nho trang khong khf.

Ap dung nay cho cluing ta dung hon la lucng thai gian d~ phan Ian nhat ella dioxyt cacbon thoat ra tir binh khuech tan trong phorig. Ngoai ra su khuech tan ella diox yt cae bon trong khoug k h i duoc cl~ dang boi s~r chuyen dong ella ehfnh khong khf rna chung ta clnra k~ den (hien tuong doi luu ).

5

Gan dung vi rna cac hi~n tlt<;1ng

khuechtan _

Sau khi thirc hien viec nghien ciru co tinh chat hien nrong a rmrc d9 VI mo , cluing ta du kien se tien hanh viec nghien ciru rat so IUClC hien ttrong khuech tan a mire do vi mo.

5.1. Tiet di~n hi~u dyng cua va cham 5.1.1. Dinh nghia

Tnroc het chung ta gdl sir ding cac phan nr cua moi truong Iii dung yen, eric phan tir do tao nen moi truong trong do cac hat khuech tan chuyen dong. G9i N la nang d9 phan nr cua moi twang do, Chung ta luon danh k i hieu n(x, t) cho nang do cac hat khuech tan, chung chuyen dong voi van toe v gia sir khong d6i theo huong cua true (Ox), Thong hrong cua cac hat chuyen dong do, nghia l a s6 hat di qua 1119t dan vi dien tfch ella mat phang vuorig goc voi true (Ox) trong mot dan vi thai gian tai thai diem t duoc viet:

jS

<P\ = - = nv

S

vl ding cac IH~t do din phai, tai thai diem t , a trong mot hl:1h tru voi day bang 1119t dan vi va chieu dai la v (hinh 9)"

Nguol ta goi tiet dien hieu dung cua va cham a (hinh 10) la ti so cua so hat khuech tan N, va cham van mot hat c6 dinh (hay bia) cua moi truong trong mot giay va thong luong <1>\.

Nd a=

<1>1

x'

Hinh 9. The" ti ch chiern hdi ("(Ie hal qua S = 1m2 t rong 11191 don vi thoi gian ( 1.1')

x'

x

__ bia

s= 1 rn-

Hinh 10. Cae j'('il 16' clio plJ(;p tinh lill dii!n hieu dung clla va cham.

-

v xl

a

Chu y rang khi va cham, hat khuech tan d6i huong, hat bia se hau

nhu dung yen, neu n6 nang han nhieu hat khuech tan, Tier dien Hinh 11. Y nghia CliO (J

hieu dung a la dong nhat voi mot dien t ich va dUClC do bang rn '

(nguoi ta cung sir dung dan vi barn bang 10·28m2),

5.1.2. Xac djnh thuc nghi~m

a diroc dinh nghia tir va cham cua mot dong hat khuech tan tren mot bia duy nhat (hinh iO):

,.

N, = <DIO" = nvo .

Sau do, t6ng so va cham dy ra trang th~ t ich dV chua NdV bia, trang mot dan vi thai gian, diroc viet:

NdNdV = n Nvod V ,

va v6 trung binh, mot hat chuyen dong se chiu:

N - nNvO"dV N

c - VO" va cham trang mot dan vi thai gian.

ndV

He thirc chung ta vira thiet lap cho phep xac dinh bang thuc nghiern tiet dien hieu dung. So va cham trung binh N, rna mot hat khuech tan chiu trang mot dan vi thai gian bang so bia 0 trang mot hlnh tru dai Ul v (quang duoug di qua boi hat chuyen dong trang mot dan vi thai gian) va co tiet dien 0" nghia 10. N, = NvO" (hinh II)

5.1.3. Mau cac qua cau c((ng

Viec xac dinh tiet dien hieu dung cua va cham r5 rang phu thuoc ban chat wang t.ic giira cac hat khuech tan va cac hat cua moi truong, va trang truong hop tong quat 10. kha plnrc tap. Chung ta gi6i thieu 0 day, mot phep t inh tiet dieu hieu dung bing each SU: dung mot miiu rat dan gian, goi 10. rnau "cac qua cau cimg", rnau nay cho ta hieu tot han kha i niern tiet dien hieu dung.

Coi hat khuech tan va hat bia giong hai qua cau ran ban kinh tuong iiug 10. r va R. Hat chuyen dong se va cham vao hat bia neu quy dao cua tam cua no di qua mot khoang each nho han hay bang khoang each r + R tinh tir tam bia, nghia 10. neu tam hat khuech tan di qua dia I co tarn 0 tam bia va co ban kfnh r + R (h/nll 12).

Tiep do, so hat chuyen dong N, va cham vao bia trang mot dan vi thai gian bang so hat di qua dia I trang mot dan vi thai gian, nghia 10.:

N, = <Dln(R + r)2

Ttl' do suy ra:

0" = n(R + r)2

C Illi V

D~i luang d = R + r = ~ la khodng each ma sau khodng each do cdc hat khong tuong tac voi nhau niia. N6 duac so! la tam tuong tac. Kh.di niem nay duoc tring quat hod cho cdc dang tuong tdc khac. Nhu v~y trong vdt li hat nh.dn J d6 cdc tuang tdc manh co tam tuang uu: cO lO-I.'m, cdc tiet dien hieu dung VaG cO 1 a-30m2, dieu nay gidi thich viec su dung barn nhu la mot dan vi.

x

Hlnh 12. M 1u ('(Ie qua cdu cling

0" = n(R + :f

M(Jf cluuu IlO'tUJIl dO'II I/(llIg cII'c'mg de) III (I() hi/II iii/II S()~ not ron 'l'!" 1I1()t di~'11 t i ch d ou vi \'I/()lIg go: voi cliu m trollg 1II~)t dO'II v i tl/()'i gi a n) d/II t ai .v = () tron.g lII¢t IIIr)i tr/l'(!'lIg elIII'O N h at ului n b o trong lIIr)t don vi tlui t ich. KIll' \'0 e"~1111 gii('u lII(jt n otron \'l/ ut ot hat 111/(/11 ho S(7.llIy ta mot pluiu lillg lt a t 111((/11 l ttc d6 uotron hi b o I/(//i t ltn.

x'

o

-

mnh 13.

L

x

ll d» xac di nh cl/'CiIlg de) ctia clu) III uotron 1(\) t a! die'm hOI/JIll rI¢ ,\ 1110 nu)i trll'/),lIg t lt e o IUIIII ClI(/ I(), N \'ll tief ili¢JI lu e u dl,lIIg 010 \'0 CI/(1I11 III/troll bo

Tiuh plllfil notron hf Ill//) tlnt tren chi/II dlli L ('Iio lIIoi truong:

Clio b iet: C) = 284 barn; N = S.I Ol4.ml;

L = 12em.

5.2. Qua ng dU'dng tl! do trung binh

Xet 11l9t dicn r ich clan vi ella rn o i tnr('m)! d cluing ta i lurc h ie n vice 16n!:! kct (can btlllg) so not ron gill'a hai tict d i e n g{(n nh au 6 e~e ho~nh cl0 luang ang x v~ x + elx. trong 111<,>t clan vi t hoi gian:

.6 x co I(x) not ron cli V:\O.

• l~ X + dx CI1 I(x + dx) notron eli ru:

• giCra x v:\ x + d x , co I(x)GNdx n ot ro n b i hClp t hu.

Tir do ta slIY ra:

It x ) = I(x)GNdx + I(x + d x ) ,

. 1 ~ ell NI

I u (0 ~ = -0, (x ).

dx

Uiy t ich ph an V:l kt den c1icli k ie n (f ct:iu V:LO 1(0) = I() ta co.

I(x) = I()c-(1I';\

Ph.in notron bi 11:lp tim trcn ch icu cI:ti L

I

ella moi truong htlng:

I(O)-I(L) = I _ e,-GNL zzz I 701

, Ie

1(0)

Chung ta t inh 'luang dircng rna tfnh trung bluh I1lQt hat chuyen dong eli qua giG'a hai va cham lien tier theo h~lI11 ella tiet dien hieu dung G, Chung ta dn thtty trong tiet S.I rtlllg t inh trung binh mot hat khucch t.in chill N, = NvC) va cham trong mot clan vi tl](\i gian; v6i hat do, N, b ieu dien I1lQt !fin s6 va cham V;I nhu vay ughich (tao ella dai luorig cl6 Ii cl6ng nhat v6i khcang thoi glan trung bi nh 1: giG'a hai va cham kc t iep ella mot hat:

1=

NVG

Vay chieu dai 1= vt la co dQ 16n khoang each di diroc giira hai va cham, chung ta goi do la qu.dng duang tu do trung binh:

l = vt =

1 Ncr

Trong moi win de' ve' sau., chung ta gid sl1 cell' hat khuech t/111 chuye'n dong trong mot moi truong dung yen.

Trong trliang hop tu khuec}: tan khong co s1l phon bi et giiia cdc hat (nhu v(iy ta co N = n); chung d(111 ehuye'n dong ca. Liu: do viec tinh qudng duang tu do trung binh ddn den hie'u thuc:

1= _1_ .fincr .

Vi¢c xudt hien thua so'.fi kh.on.g lam ngac nhien va co the'dU"(YC gidi thich theo each sau ddy: vdn tal.' v nluin duac trong cdc hie'u thuc ola v va r a dd» cdn phdi ke' nhu la vdn tal' t uon.g (l6'i trung binh V'.III cua hat khuech. tan do'i voi hia. N guoc lai trong hie'u thuc ola qudng duan.g tu do trung binli v cdn phd! th.ay hang giei tri trung hinh cua modun cua vtin to(' Cl;a cdc hat VOl:

I=Vml.

Vi¢e sli dung h¢ thuc t6ng hop cdc vdn to'c do'i vai h¢ quy chilli "phon g thi nghiem", cho h¢ quy chieu lien quem din mot h at (hat hia) cho phep tim duac thua so'.fi giiia hai v dn toe vr•111 WI vl11•

Chung ta dung quen ding moi tinh toan vira diroc thirc hien la giln dung va chung cho co dQ 16n cua o, t hay I.

Tinh co d9 Ion cua tiit dien hieu dung cr, qudng duong trung binh r giiia hai va cham vel qudng duon g tu do trung binh I eua cdc phon tli acgon xem nhu mot khi li tuong a (IP su dt P = 105Pa WI a nhi et do T = 300K.

Cdc so' lieu: han kinh nguyen tli acgon r = 0,15 nm; kho: luang mol cua acgon :

M = 39,9 g.m."; hang so' khi li tliong

R = 8,31 J.K-1.l1Iorl, so' AVOGADRO NA = 6,02.1023morl.

Chap nhan mau cac qua cau ctrng , ta co: o = n(2r)2 = 2,83.1O-19m2•

Phuong trinh trang thai kh i If tuong cho phep cluing ta t inh toau diroc so nguyen nr n cua khi trong mot dan vi th~ tfch:

n = PN A = 2,4 I. 1025m -3 RT

D~ bai khong cho chung ta gia tri trung blnh cua modun van toe, cluing ta se si'r dung van toe toan phuong trung binh u lien he voi nhiet do boi:

1 Mu2= 3 RT

2 2

no dan den gia tr i

u = J3~T = 433m.s-l.

Tu do ta suy ra:

, 1

'T = -_ = 3,4.1O-los

nuo

1 5 0-7

va 1= - = 1,.1 m.

ncr

Chung ta thay ding quang ducng nr do trung binh la rfit nho (mot phan cua micrornet) nhirng no khoang 1000 Ian Ian han "ban kfnh" cua nguyen nr.

5.3. Tinh h~ so khuech tan ella chat khi

Ngoai ra, voi khf If turrng do, I phu thuoc nhieu vao ap suat va nhiet d¢ khf (fla ti I~ voi Tva ti I~ nghich voi P).

Cuoi cling clui y rang chung ta co the tfnh mot each chinh xac han bang each U'ly gia tri ch inh x.ic cua Vl11 (xem cb.uong 2, (117 dung J):

Vm =

(RRT frli

va cho I b i eu t h irc

I I' de ,

~; uc 0 ta urn

v'2ncr

duoc cac gij tri 1: = 3,7.1O-los va 1= 1,0.1O-7m rna ca do Ian cua chung cling giong he t co do Ian tim diroc truce day.

Chung ta xet a day cac phan tir khi n6ng d¢ n(x, t) khuech tan trong mot moi truong khi. Hai chat kh i co th~ co ban chat khac nhau hoac cling ban chat; trong truong hop cuoi (tu khuech tan) co the theo d6i hien tuong bang each "danh dau" cac phan tir khuech tan d~ phan biet cluing vo'i cac phan tir khac (vi du bang each sir dung hai dong vi khac nhau cua mot nguyen to).

Xet mot dien tfch nguyen to vuong goc voi true (Ox) tai hoanh d¢ x, dien tich dS va nghien cUU mot each rat So' luoc so phan nr khuech tan qua dien tich do giira hai thai diem canh nhau t va t + dt (khoang thai gian dt, du rang rfit nho, la khoang thai gian "trung mo"), VI vay no la rfit Ian triroc khoang thai gian "vi mo" 'T, tfnh trung binh, ngan each hai va cham lien tiep cua mot phan nr).

Cac phan nr di qua dS theo huang cua true (Ox) trong khoang thai gian dt co mot thanh phan van toe v, dirong. D~ tfnh so phan ur nay chiing ta coi rang, tinh trung binh, trong mot dan vi th~ t ich

co ~ phan nr co mot van toc huang theo chieu cac gia tri x duong

(gii't thiet v~ phan bo ding huang cua cac van toc chi ra ding ba truc (Ox), (Oy) va (Oz) la wang duong va trong moi true hai