گنج‌دره

تپه گنج دره
نام	تپه گنج دره
کشور	ایران
استان	استان کرمانشاه
شهرستان	شهرستان هرسین
اطلاعات اثر
نام محلی	چیا خزینه
سال‌های مرمت	۱۹۶۵ تا ۱۹۶۹ میلادی
کاربری	تپه
دیرینگی	دوره نوسنگی
دورهٔ ساخت اثر	دوره نوسنگی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۴۳۹۴
تاریخ ثبت ملی	۵ آذر ۱۳۸۰

تپه گنج دره (به لکی: چیا خزینه) مربوط به دوره نوسنگی است و در شهرستان هرسین، روستای قیسوند واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۳۹۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

در کنار جاده اصلی هرسین به کرمانشاه و در فاصله ۷ کیلومتری از شهر هرسین تپه گنج‌دره قرار گرفته‌است. ارتفاع گنج‌دره نسبت به سطح دریا بین ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ متر است. ارتفاع تپه ۵ متر و قطر آن ۴۰ متر است و یک محدوده ۱۳۰۰ متر مربعی را شامل می‌شود.

کاوش‌های گنج‌دره در سال ۱۹۶۵ آغاز شد و تا سال ۱۹۶۹ ادامه داشت. این کار تحت نظارت پروفسور فیلیپ اسمیت باستان‌شناس کانادایی صورت گرفت.

آزمایش‌های صورت گرفته روی زغال‌های به دست آمده از این محل نشان می‌دهد نخستین انسان‌ها در ۸۵۰۰ ق. م در این محل استقرار یافته‌اند. ظروف سفالین درشت با جداره ضخیم که با آتش به‌صورت نامنظم پخته شده‌اند، پیدایش خشت‌هایی با فرورفتگی در قسمت میانی آن که در دیگر نقاط نمونه آن دیده نشده‌است، پیکان‌های سنگی، اشیای استخوانی، کوزه‌ها، کاسه‌ها، مهره‌ها و زینت‌آلات از جمله آثار و اشیا به دست آمده در تپه گنج‌دره هستند.

زندگی در گنج‌دره

نقشه

در طبقات زیرین تپه گنج دره آثار انسان‌هایی دیده می‌شود که از آن‌ها ابزار سنگی مانند تبر سنگی که بدون دسته بوده و در دست برای دفاع یا حمله جای می‌گرفته، و تبرهای سنگی که دسته چوبی داشته و با الیاف طبیعی آن را به دسته‌اش می‌پیچیده‌اند، و پیکان‌های سنگی که خود نشانه‌ای از این بوده‌است که با تیر و کمان آشنایی داشته‌اند، و بسیاری دیگر از ابزار سنگی که جای چاقو یا تیغ یا وسایل کوبیدن و خرد کردن غلات یا چیزهایی دیگر پیدا شده، ولی آثار ساختمانی در این طبقه از تپه که مستقیماً با خاک بکر مجاور است به دست نیامده‌است. شاید این انسان‌ها در آن زمان زیر بوته‌هایی از شاخه‌های درخت که ممکن است روی آن را با گل می‌پوشانده‌اند زندگی می‌کرده‌اند و این آثار در نتیجه ساختمان‌هایی که نسلهای بعد از آن‌ها در آن مکان به وجود آورده‌اند از بین رفته‌است. از ظروف سفالین هیچ اثری در این دوران به دست نیامده‌است.

بلافاصله پس از این لایه یعنی در روی آن به طبقه‌ای برخورده‌اند که آثار ساختمانی یعنی قسمت پایین اتاق‌هایی پدیدار گشته‌است. دیوار این اتاق‌ها با چیزی که نمی‌توان روی آن نام خشت نهاد ولی به هر حال مرکب از قطعات نامنظمی از گل بوده‌است که مالش یافته و روی آفتاب خشک شده‌است ترکیب یافته‌است. از روی این آثار به خوبی می‌توان دریافت که اتاق‌های کوچکی به صورت مربع نامنظم یا مستطیل ساخته بوده‌اند و در داخل آن اجاق‌ها و کندوهای متعدد وجود داشته و ظروف سفالینی در میان تمام این آثار پخش است. در این دوران که باید آن را در حدود اوایل هزاره نهم پیش از میلاد قرار داد کاملاً پیداست که انسان‌هایی که در حدود دو سده پیش در این مکان مستقر شده بودند تدریجاً به فن خانه‌سازی و سفال‌گری آشنایی پیدا کرده و از آتش استفاده زیاد می‌کرده‌اند چون تعداد کوره‌های یافت‌شده بسیار زیاد است.

زندگی در تپه گنج دره تدریجاً پیشرفت می‌کند و در آخر هزاره نهم پیش از میلاد ظروف سفالین را به کوره می‌برند و حتی روی آن نقوشی به وجود می‌آورده‌اند. شاید اتفاقاً به این مطلب برخورده‌اند که گل وقتی در مجاورت آتش در کنار اجاق‌هایشان قرار می‌گرفته سخت می‌شده و توانسته‌اند از این کشف برای ساختن ظروف گلین استفاده نمایند.

در آخر این دوران شماری تندیس‌های کوچک ایزدبانو مادر که فاقد سر می‌باشند نیز در طبقات بالای تپه گنج دره به دست آمده و این نشان دهنده این مطلب است که در آن دوره به مسائل مذهبی نیز اعتقاد پیدا کرده‌اند. این امری بسیار طبیعی است که در تمام نقاطی که در روزگاران کهن انسان‌ها نشیمن گزیده‌اند آفریننده خود را به صورتی مجسم نموده‌اند و معمولاً ایزد مادر که به وجود آورنده تمام نیازهای بشر است بیش از دیگر خدایان مورد توجه آن‌ها قرار گرفته‌است.

در این دوره از تاریخ انسان‌ها در تپه گنج دره اهلی کردن حیوان‌ها نیز آغاز شده‌است. اگر چه مدارک زیاد در این مورد در دست نیست ولی پروفسور «اسمیت» روی خشت‌های نامنظمی که در ساختمان دیوارها به کار رفته جای پای متعدد از بز را مشاهده کرده‌اند و چنین نتیجه گرفته‌اند که بدون شک وقتی این خشت‌ها را برای خشک‌شدن روی آفتاب قرار داده بودند بزهایی که اهلی شده بوده‌اند از روی آن رد شده‌اند و رفت‌وآمد کرده‌اند و همین اثر نشانه این است که در آن زمان انسان‌های گنج دره بز را اهلی کرده بودند. بنابر کاشف گنج دره احتمالاً هنوز گوسفند اهلی نشده بوده‌است ولی آن را شکار می‌کرده‌اند و از گوشت آن استفاده می‌نموده‌اند.

دهکدۀ توریستی

در آذر ۱۴۰۱ رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان هرسین از برنامه‌ریزی برای تبدیل گنج‌دره به دهکده‌ای توریستی از طریق بازسازی محوطۀ باستانی برای بازدید گردشگران و نیز تبدیل بخشی از آن به یک پژوهشگاه باستان‌شناسی با همکاری گروه باستان شناسی دانشگاه رازی خبر داد.

جستارهای وابسته

• فهرست آثار ملی ایران
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری