نمایش مبدأ برای حسن مجتبی

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{تغییرمسیر۲|حسن|امام حسن|افراد دیگری با این نام|حسن (نام کوچک)|افراد دیگری با این لقب|امام حسن (ابهام‌زدایی)}}
{{مقاله برگزیده}}
{{Infobox caliph
| name          = حسن مجتبی
| image        = Hagia sophia symbol1 (cropped).jpg
| image_size =
| caption  = «حسن» در [[خوشنویسی اسلامی]]، [[ایا صوفیه]]
| succession          = [[خلفای راشدین|پنجمین]] [[خلافت راشدین|خلیفه راشدین]]
| reign = ۲۸ ژانویه–اوت ۶۶۱
| reign-type = خلافت
| predecessor = [[علی]]
| successor  = [[معاویه]]
| succession1 = دومین امام [[شیعه|شیعیان]]
| reign1 = ۶۶۱–۶۷۰
| reign-type1 = تصدی
| predecessor1 = [[علی]]
| successor1 = [[حسین]]
| birth_date       = ۱۵ رمضان ۳ هجری قمری
| birth_place     = [[مدینه]]
| death_date       = ۷ یا ۲۸ صفر ۵۰ هجری قمری
|death_place=[[مدینه]]| burial_date         = قبرستان [[بقیع]]، [[مدینه]]
| native_lang1 = لقب‌ها
| native_lang1_name1 = {{آغاز فهرست یک‌دست}}
* اَلْمُجْتَبیٰ
* اَلسَّیِّد
* سَیِّدُ شَبابِ أهلِ الْجَنَّة
* اَلزَّکیّ
* اَلتَّقیّ
* اَلسِّبط
* اَلطَیِّب
* اَلْوَزیر
* اَلْقائِم
* اَلْأمین
* اَلْبَرّ
* اَلزّاهِد
* اَلْأمیر
* اَلْحُجَّة
* اَلْکَفیّ
* اَلْوَلیّ
* سِبطِ اَکبَر
* سبطِ اَوَّل
* سبطِ نَبیّ
* رَیْحانَةُ النَّبیّ
* کَریمُ أهلِ الْبَیت
{{پایان فهرست یک‌دست}}
| native_lang2 = کنیه
| native_lang2_name1 = اَبومُحَمَّد{{سخ}}اَبامُحَمَّد
| father         = [[علی بن ابی‌طالب]]
| mother         = [[فاطمه زهرا]]
| spouses       = [[جعده|جعده بنت اشعث]]، ام‌ّبشیر بنت عقبة بن عمرو، خوله بنت منظور بن زبّان، ام کلثوم، حفصه نوادهٔ ابوبکر، [[ام اسحاق]]، هند بنت سهیل بن عمرو
| issue      = [[زید بن حسن|زید]]، [[حسن مثنی|حسن]]، طلحه، عمرو، [[قاسم بن حسن|قاسم]]، [[ابوبکر بن حسن|ابوبکر]]، عبدالرحمن، [[حسین اثرم]]، عبدالله، ام‌الحسین، [[فاطمه بنت حسن|فاطمه]]([[ام‌عبدالله بنت حسن|امّ‌عبدالله]])، رقیه، ام‌سلمه، ام الخیر
}}
{{حسن مجتبی}}

'''حسن بن علی بن ابی‌طالب''' (به {{lang-ar|ٱلْحَسَن ٱبْن عَلِيّ ٱبْن أَبِي طَالِب}}؛ ۱۵ رمضان ۳ ه.ق / ۴ مارس ۶۲۵ م – ۷ یا ۲۸ [[صفر (ماه)|صفر]] ۵۰ ه.ق / ۹ یا ۳۰ مارس ۶۷۰ م) [[امامت|امام دوم]] [[شیعه|شیعیان]] است و جدِّ مادری سلسلهٔ امامان [[شیعه دوازده‌امامی]] از [[محمد باقر]] تا [[حجت بن الحسن]] به‌شمار می‌رود. او فرزندِ [[علی بن ابی‌طالب]] و [[فاطمه زهرا]] و نوهٔ [[محمد|محمد بن عبدالله]]، پیامبر [[اسلام]] است. [[کنیه|کُنیهٔ]] وی '''ابومحمّد''' می‌باشد. او از [[اهل بیت]] و نیز [[آل کسا]] به‌شمار می‌آید. از دیدگاه برخی از [[اهل سنت]] همچون [[ابن کثیر]] و [[ابن حجر هیتمی|ابن حجر]]، وی پنجمین و آخرین خلیفه از [[خلفای راشدین]] محسوب می‌شود.

هفت سال آغازین زندگی حسن هم‌زمان با حیات پدربزرگش، محمّد، بود. گفته‌هایی از محمّد نقل شده است که نشان از علاقه‌اش به حسن و برادرش، [[حسین]]، دارد؛ مانند: «حسن و حسین سرور جوانان اهل بهشتند». مهم‌ترین رویداد روزگار کودکی حسن شرکت در [[رویداد مباهله]] و نامیده شدن به عبارت «{{عبارت عربی|ابناءَنا}}» در [[آیه مباهله|آیهٔ مباهله]] است. در دوران [[خلافت علی بن ابی‌طالب]]، حسن در رکاب پدرش بود و او را در جنگ‌ها همراهی می‌کرد. مفسران شیعه و سنی در شأن نزول آیات دیگری چون [[آیه اطعام]]، [[آیه تطهیر]] و [[آیه مودت]]؛ گزارش‌هایی را نقل کرده‌اند.

پس از [[کشته شدن علی بن ابی‌طالب]]، جمع زیادی از مسلمانان در کوفه با حسن به عنوان خلیفه بیعت کردند. سپس، وی مکاتباتی با [[معاویه]] داشت و او را به تبعیت از خود فراخواند اما در نهایت پس از چند ماه، معاویه با سپاهی به [[عراق]] لشکر کشید. در این زمان حسن موفق نشد سپاه بزرگی فراهم آورد و حتی برخی فرماندهان سپاهش از جمله [[عبیدالله بن عباس]] با رشوه به معاویه پیوستند. خود حسن که در [[مدائن]] بود مورد حمله جمعی از مخالفانش قرار گرفت و مجروح شد. نهایتاً، وی پس از شش ماه حکومت، مجبور به [[صلح حسن و معاویه|صلح با معاویه]] شد. به این ترتیب خلافت با شرایطی به معاویه منتقل شد. در خصوص دلایل و شرایط صلح بین مورخان و متکلمان مسلمان اختلاف زیادی وجود دارد. حسن پس از صلح و دست کشیدن از خلافت، به مدینه بازگشت و در این مدت سفرهایی بین حجاز و شام داشت. عدم پایبندیِ معاویه به عهدنامه و برخی عزل و نصب‌ها و رفتارهای وی، سبب می‌شد تا حسن از عملکرد و رفتارهای وی انتقاد نماید. حسن، کمی بعد و به نقل مشهور در ۲۸ صفر ۵۰ ه‍.ق درگذشت. او وصیت کرد تا در مسجدالنبی و در کنار جدش محمد دفن شود اما با ممانعت‌هایی در بقیع دفن شد. [[ویلفرد مادلونگ]] می‌نویسد که منابع اولیه قریب به اتفاق، علت درگذشت حسن را مسمومیت می‌دانند. منابع عمدتاً [[جعده]]، همسر حسن مجتبی، را عامل قتل می‌دانند و برخی، به‌خصوص منابع شیعه، معاویه را عامل تحریک‌کننده در وقوع آن ذکر کرده‌اند.

[[متکلمان معتزلی]] که با توجه به مبانی اعتقادات خود، معاویه را در مقام امام به‌رسمیت نمی‌شناختند، با دلایلی بیان کرده‌اند که حسن بن علی پس از صلح، بر مقام امامت خویش باقی بوده است. در برابر این رویکرد، متکلمان اهل سنت که خلافت معاویه را دارای رسمیت می‌دانستند، [[صلح حسن و معاویه|صلح حسن بن علی]] را کناره‌گیری وی از مقام امامت در نظر گرفته‌اند و معاویه را در مقام خلیفه به‌رسمیت شناخته‌اند. شیعه بر این اعتقاد است که امامت حسن بن علی بنا بر [[نص]] از سوی پیامبر و علی بن ابی‌طالب است و ضمن تأیید صلح وی، کناره‌گیری‌اش از مقام سیاسی را آسیب‌زننده به مقام امامت وی نمی‌دانند و او تا پایان زندگی و انتقال امامت به حسین بن علی، امام مفترض‌الطاعه بوده است. شیعه معتقد است که امامت حسن بن علی به اختیار مردم نبوده است و اصولاً امامت از طریق بیعت با فرد دیگر یا کناره‌گیری خودخواستهٔ امام، به فرد دیگری انتقال نمی‌یابد. آنچنان‌که [[قاضی نعمان]]، متکلم [[اسماعیلیه|اسماعیلی]]، بر این باور بوده است.

== پیش‌زمینه ==
=== زمینهٔ تاریخی ===
[[پرونده:Map of expansion of Caliphate.svg|350px|بندانگشتی|دوران خلفا{{legend|#a1584e|گسترش قلمرو اسلام در زمان محمد، ۶۲۲–۶۳۲}} {{legend|#ef9070|گسترش قلمرو اسلام در زمان خلفای راشدین، ۶۳۲–۶۶۱}} {{legend|#fad07d|گسترش قلمرو اسلام در زمان خلفای اموی، ۶۶۱–۷۵۰}}]]
{{اصلی|جانشینی محمد}}
[[محمد]]، پیامبر اسلام، با عقد [[میثاق مدینه]] در سال ۱ ه‍.ق/۶۲۲ م، با ایجاد یک [[امت|اُمَّت]]،<ref>{{پک|Robinson|2010|ک= The New Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=188-189}}</ref> [[حکومت اسلامی]] را تأسیس کرد. با [[درگذشت محمد بن عبدالله|فوت محمد]] در سال ۱۱ ه‍.ق/۶۳۲ م، بر سر رهبری امّت اختلاف به وجود آمد. درحالی‌که علی به‌همراه جمعی از [[بنی‌هاشم]] و گروهی از [[صحابه|صحابهٔ]] محمد مشغول خاکسپاری‌اش بودند،<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=23}}</ref><ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālib|ک=EI2|زبان=en}}</ref> گروهی دیگر از صحابه دربارهٔ جانشین محمد به بحث و جدل پرداختند. نتیجهٔ این بحث و جدل‌ها، انتخاب [[ابوبکر]] به جانشینی محمد، و با عنوان «[[خلیفه]]» بود.<ref>{{پک|Holt|Lambton|Lewis|1977|ک=Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=57}}</ref><ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|ص=26–27, 30–43 and 356–60|زبان=en}}</ref> طرفداران علی قائل بودند که علی توسط شخصِ محمد به [[جانشینی محمد|جانشینی]] منصوب شده است و بنابراین مقام خلافت باید از آنِ وی باشد.<ref>{{پک|Holt|Lambton|Lewis|1977|ک=Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=57}}</ref><ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|ص=26–27, 30–43 and 356–60|زبان=en}}</ref> برپایهٔ این اختلاف تاریخی، اهل سنت معتقدند محمد جانشینی برای خود برنگزید، حال آنکه شیعیان معتقدند وی علی را به جانشینی منصوب کرد.<ref>{{پک|Robinson|2010|ک= The New Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=194}}</ref> بدین ترتیب، نهادِ [[خلافت]] پدید آمد که در خارج از جهان اسلام معادلی ندارد. خلیفه از منزلت رهبری و حق گزینشِ زمامداران برخوردار بود. انتصاب به خلافت نوعی قرارداد بود که تعهدات متقابلی را بین خلیفه و اتباع وی پدید می‌آورْد.<ref>{{پک|Holt|Lambton|Lewis|1977|ک=Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=57-58}}</ref> [[خلفای راشدین|فرمانروایان حکومت جدید]] که تحت عنوان [[خلافت راشدین]] شناخته می‌شوند، به‌ترتیب [[ابوبکر]] (حک. ۱۱–۱۳ ه‍.ق/۶۳۲–۶۳۴ م)، [[عمر بن خطاب|عُمَر بن خَطّاب]] (حک. ۱۳–۲۳ ه‍.ق/۶۳۴–۶۴۴ م)، [[عثمان بن عفان|عُثمان بن عَفّان]] (حک. ۲۳–۳۵ ه‍.ق/۶۴۴–۶۵۶ م) و [[علی بن ابی‌طالب]] (حک. ۳۵–۴۰ ه‍.ق/۶۵۶–۶۶۱ م) بودند.<ref>{{پک|Robinson|2010|ک= The New Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=xxiii}}</ref>

به‌نوشتهٔ [[ویلفرد مادلونگ]] از [[اسلام‌شناسی|اسلام‌شناسان]] مسیحی، عثمان به [[امویان|بنی‌امیه]] که قوم و خویشش بودند بیش از حد امتیاز می‌داد. این موضوع و مسائل دیگر، خشم مردم در مناطق مختلفِ [[حکومت اسلامی]] را در سال ۳۱ ه‍.ق/۶۵۰–۶۵۱ م برانگیخت<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=87–88}}</ref> و منجر به [[فتنه اول|نخستین دوره از جنگ‌های داخلی امت اسلامی]] از ۳۵ تا ۴۱ ه‍.ق/۶۵۶–۶۶۱ م شد که به فتنه اول شهرت یافت. این جنگ‌ها با شورش علیه عثمان و کشته شدن وی آغاز شد و شش ماه پس از کشته شدن علی، با [[صلح حسن و معاویه]] پایان یافت.<ref>{{پک|Hinds|1993|ف=Muʿāwiya I|ک=EI2|زبان=en}}</ref> علی با دو نیروی مخالف مجزا مواجه شد: گروهی به رهبری [[عایشه]]، [[طلحه]]، و [[زبیر بن عوام|زبیر]] در مکه که خواهان برگزاری [[شورای عمر|شورای خلافت]] برای تعیین خلیفه بودند و گروهی دیگر به رهبری [[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویه]] در شام که انتقام خون عثمان را خواستار بودند. چهار ماه پس از خلافت، علی در [[نبرد جمل|جمل]] گروه اول را شکست داد؛ اما [[نبرد صفین]] با معاویه به لحاظ نظامی بی‌نتیجه خاتمه یافت و در پی آن [[حکمیت]] به لحاظ سیاسی ضد علی تمام شد. سپس در سال ۳۸ هجری بخشی از سپاه علی، موسوم به [[خوارج]]، که قبول حکمیت توسط وی را [[بدعت]] می‌دانستند بر او شوریدند. علی در [[نبرد نهروان|نهروان]] آنان را شکست داد. او سرانجام در [[مسجد کوفه]] به ضرب شمشیر یکی از خوارج به نام [[ابن ملجم مرادی]] کشته شد و در خارج شهر [[کوفه]] دفن شد.<ref>{{پک|Gleave|2014|ف=ʿAlī b. Abī Ṭālib|ک=EI3|زبان=en}}</ref> در سال ۴۱ ه‍.ق/۶۶۱ م، [[معاویة بن ابی‌سفیان|مُعاویه]] قلمروی اسلامی را به‌چنگ آورده و حکومتِ آن را به [[خلافت اموی|خلافت اُمَوی]] تبدیل کرد.<ref>{{پک|Holt|Lambton|Lewis|1977|ک=Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=74-76}}</ref> وی و جانشینانش شدیدترین فشارها را بر خاندان علی و حامیان و شیعیانشان وارد کردند. [[سب علی|دشنام به علی]] تبدیل به امری ضروری در [[نماز جماعت]] شد و به مدت ۶۰ سال ادامه یافت.<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=334}}</ref>

== تبار ==
حسن، فرزند [[علی بن ابی‌طالب]]، پسرعموی پیامبر اسلام و [[فاطمه زهرا]]، دختر پیامبر اسلام است که هردو از خاندان [[بنی‌هاشم]] و از قبیلهٔ [[قریش|قُرَیْش‌اند]]. بنی‌هاشم از خاندان‌های برجسته و نژاده در مکّه بود.<ref>{{پک|Poonawala|Kohlberg|1985|ف=ʿAlī b. Abī Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Welch|1993|ف=Muḥammad|ک=EI2|زبان=en}}</ref> مدت کمی پس از [[هجرت محمد|هجرت]]، پیامبر اسلام به علی بن ابی‌طالب گفت که خداوند به وی فرمان داده است که دخترش، فاطمهٔ زهرا را به ازدواج وی درآورد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=ʿAlī b. Abī Ṭālib|ک=EI2|زبان=en|رف=Vaglieri-Ali}}</ref> به‌نوشتهٔ [[ویلفرد مادلونگ]]، خانواده‌ای که از این ازدواج تشکیل شد، مکرراً از سوی پیامبر اسلام ستایش می‌شد و در واقعه‌هایی مانند رویداد [[مباهله|مُباهِله]] و حدیث [[آل عبا]] از این خانواده به‌عنوان [[اهل بیت]] یاد کرده است. در [[قرآن]] نیز در موارد متعددی مانند [[آیه تطهیر|آیهٔ تَطهیر]]، از [[اهل بیت]] به بزرگی یاد شده است.<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=14–15}}</ref> (ر.ک. [[حسن مجتبی در قرآن و حدیث|حسن در قرآن و حدیث]])
{{نیاکان حسن بن علی}}
{{شجره‌نامه حسن بن علی}}

== سرگذشت ==
[[پرونده:Unknown Artist Imam 'Ali with Hasan and Husayn Painting With Calligraphy Persian , 19th century.jpg|بندانگشتی|راست|تابلوی نقاشی متعلق به قرن نوزدهم میلادی که در آن [[علی بن ابی‌طالب]] در مرکز و حسن و حسین در طرفین او و فرشتگان در اطراف آن‌ها حضور دارند. در حاشیهٔ تصویر، احادیثی از [[محمد]] در فضیلت علی، حسن و حسین و نیز یک دو بیتی از [[محمد بن ادریس شافعی|شافعی]] نوشته شده است.]]

=== نام ===
نام او «حَسَن» صفتی به‌معنای «خوبی و نیکوئی» است. بنا به برخی روایات اهل سنت، [[علی بن ابی‌طالب|علی]] مایل بود نام وی را «حَمزه»، «جَعفَر»<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۲|رف=دائرةالمعارف}}</ref> یا «حَرْب» بگذارد، اما [[محمد]]، اسم حسن را بر وی گذاشت.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> به روایت [[شیخ صدوق|ابن‌بابویه]]، محدث شیعه، علی درحالی‌که گفت پیش از پیامبر اقدام به نام‌گذاری نمی‌کند اما اعلام کرد که نام «حرب» را می‌پسندد. پیامبر او را حسن نام نهاد. در برخی احادیث، نام‌گذاری حسن به الهامی الهی نسبت داده شده و نیز گفته شده که نام‌های «حسن» و «حسین»، دو نام بهشتی هستند که پیش از اسلام میان اعراب وجود نداشته است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> برخی از نام‌های او که پیامبر بر وی نهاد، با نام [[حسین]] وجه مشترک دارد، مانند اینکه نام «حسن» هم‌سنگ نام «شَبَّر» یا در روایاتی «جُهْر» — نامِ قرینِ «شُبَیْر» — پسر [[هارون]] است؛ یا سَیِّدُ شَبابِ أهلِ‌الْجَنَّة که این نام سبب شهرت عام وی به «سیّد» نیز شده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۲|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

==== القاب ====
کنیهٔ او تقریباً در همهٔ منابع اسلامی «ابومحمّد» ذکر شده است؛ تنها [[حسین بن حمدان خصیبی|خصیبی]]، از محدثان شیعه، کنیهٔ «ابوالقاسم» را نیز آورده و بر این باور است که «ابومحمد» کنیهٔ عامِ حسن و «ابوالقاسم» کنیهٔ وی نزد یاران خاص و شیعیانش است. نام‌ها و الفاظ دوگانه‌ای که پیامبر برای حسن و حسین — مانند حَسَنَیْن، شبر و شبیر، سرور جوانان بهشت، سِبطان و رَیْحانَتان — به‌کار می‌بُرد، نشان‌دهندهٔ نوعی رابطهٔ مکمل‌گونه میان حسن و حسین است؛<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref> در کتاب ''ألقابُ الرَّسولِ و عِترَتِه'' القاب مشترک حسنین مانند سِبط رسول‌الله، رَیحانَةُ نبیّ‌الله، سَیِّدُ شَبابِ أهلِ‌الْجَنَّة، قُرَّةُ عَیْنِ الْبَتول، عالِم، مُلهَمُ الْحَقّ و قائِدُ الْخَلق آمده است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> نام‌ها و لقب‌هایی جداگانه مانند سبطِ اکبر، سبطِ اول، سبطِ نبی و ریحانهٔ نبی نیز برای حسن کاربرد دارد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref> «مُجتَبیٰ» از دیگر نام‌هایی است که پیامبر بر وی نهاد؛ این نام در نزد شیعیان بسیار مشهور است. مجتبی [[مفعول|اسم مفعول]] از «جَبا یَجْبو» و به‌معنای برگزیده است؛ شهرت این نام چنان است که گاه در منابعی مانند ''[[مصباح المتهجد]]'' [[شیخ طوسی]] و ''[[الفضائل]]'' [[شاذان بن جبرئیل]]، علی بن ابی‌طالب با کنیهٔ «ابوالحسن المجتبی» خوانده شده است. نکتهٔ جالب توجه آن است که پیشتر این نام از سوی پیامبر به علی بن ابی‌طالب اطلاق شده بود، اما کاربرد گستردهٔ آن برای حسن چنان بود که اطلاقش بر علی بن ابی‌طالب را تحت‌الشعاع قرار داد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۲–۵۳۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref> به‌گفتهٔ [[ابن ابی‌الثلج]] از تاریخ‌دانان مسلمان، أمیر، حُجَّة، کَفیّ، سِبط و وَلیّ از القاب اختصاصی حسن هستند. دیگر القاب ذکرشده برای حسن، وزیر، قائم، طیِّب، أمین، بَرّ و زاهد هستند. [[محمد بن طلحه شافعی|ابن طلحه شافعی]]، تقیّ را مشهورترین لقب حسن و سَیِّد را ارجمندترین آن‌ها می‌داند. القابی دیگر هم برای حسن آورده‌اند که از آن میان، علاوه بر مجتبی، زکیّ و تقیّ کاربرد بسیار دارند و کریم اهل بیت در نزد شیعه بسیار مشهور است. [[ابن شهرآشوب]] نیز القابی دیگر به‌صورت «سبط اول، امام ثانی، مقتدی ثالث، ذکر رابع و مُباهِلِ خامس» آورده است. حسن را گاهی «امام مسموم» یاد کرده‌اند که اشاره به کشته شدن او با سم دارد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

=== تولد و دوران کودکی ===
بنابر نقل مشهور در منابع اسلامی، حسن مجتبی در ۱۵ [[رمضان]] سال سوم ه‍.ق برابر با ۲۹ فوریهٔ ۶۲۵ م و به نقلی دیگر در سال دوم ه‍.ق در [[مدینه]] به‌دنیا آمد.<ref group="یادداشت">ماه و سال تولد محل اختلاف است؛ [[جلال‌الدین سیوطی|سُیوطی]] در ''[[تاریخ الخلفا|تاریخُ الْخُلَفاء]]'' سال ولادت را در پانزدهم رمضان سال سوم ه‍.ق ولی مجلسی در ''[[مرآة العقول|مِرآةُ الْعُقول]]'' سال ولادت را دوم ه‍.ق دانسته است. شریف قریشی این دو گزارش را متضاد با هم ندانسته و وجه جمع آن را سال شرعی و سال رسمی دانسته است. ببینید:{{پک|قرشی|۱۳۵۳|ک=زندگانی حسن بن علی علیه السلام|ص=۴۹–۵۰|ج=۱}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۱۱}}</ref><ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۲|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> پیامبر اسلام پس از اطلاع از تولدِ وی، به خانهٔ فاطمه وارد شد و در گوش حسن [[اذان]] گفت؛ و هفت روز پس از ولادتش، گوسفندی قربانی نمود.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref> فاطمه زهرا نیز در هنگام تولد حسن و حسین، موهای سرشان را تراشید و به‌میزانِ وزن‌شان نقره صدقه داد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

به نوشته ''[[دانشنامه اسلام|دانشنامهٔ اسلام]]'' حسن تنها هفت سال اول عمرش را با پدربزرگش گذراند، اما بعضی از سخنان و اعمال وی را به‌یاد داشت. از جمله اینکه پیامبر به او نماز آموخت<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۱۱}}</ref><ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> و همچنین لحظه‌ای که پیامبر خرمای [[صدقه]]ای را از دهانش خارج کرد و توضیح داد که صدقه برای اهل بیتش جایز نیست.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>
حسن مجتبی در روایات شبیه‌ترین شخص از لحاظ چهره به پیامبر اسلام دانسته شده است.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> روایات [[سنی|اهل سنت]] و شیعه نشان‌دهندهٔ علاقهٔ پیامبر به حسنین است<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>
روایات بسیاری به نشستنِ حسن و حسین بر دوش پیامبر پرداخته‌اند؛ مانند روایت طولانی شدن سجدهٔ پیامبر در نماز به‌خاطر آویختنِ حسنین از گردن او که در منابع سنی و شیعه آمده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> نیز اینکه پیامبر در حال سخنرانی دید که حسن زمین‌خورد و از منبر پایین آمد تا آن‌دو را در آغوش بگیرد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> همچنین از حدیثی نام می‌برند که پیامبر در آن حسن و [[حسین بن علی|حسین]] را سرور جوانان اهل بهشت می‌نامد هر چند [[مروان بن حکم]] بر سر صحت این حدیث بحث و مجادله داشت.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> نیز می‌توان به زمانی اشاره کرد که پیامبر، علی و فاطمه و حسن و حسین را زیر عبای خود گرفت و آنان را اهل بیت نامیده و بیان داشت که اینها از هرگونه گناه و آلودگی پاک هستند. این سخن به [[حدیث کسا]] مشهور شده است.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>
بنا بر روایتی از پیامبر در ''[[الأمالی (صدوق)|اَلْاَمالیِ]]'' [[شیخ صدوق|شیخ صَدوق]] و ''[[فرائد السمطین|فَرائِدُ السِّمْطَیْنِ]]'' [[صدرالدین جوینی|جُوِیْنی]] رویکرد آشتی‌جویانه حسن و صلح او، تعیین‌کنندهٔ آیندهٔ جامعهٔ اسلامی دانسته شده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

==== مباهله ====
از وقایع سیاسیِ مربوط به دوران کودکی حسن مجتبی، [[رویداد مباهله]] است. به واسطه دیدار هیئتی از مسیحیان [[نجران|نَجران]] در سال ۶۳۲–۶۳۱ که عقاید اسلام را دربارهٔ عیسی قبول نداشتند [[آیه مباهله]] نازل شد: «هر کس پس از علمی که به تو رسید، در این مورد [درباره عیسی] با تو مجادله کرد، بگو ما پسران خود و شما پسران خود را، ما زنان خود و شما زنان خود را، ما جان‌های خود و شما جان‌های خود را بخوانیم و سپس مباهله کنیم. و لعنت خدا را برای دروغگویان طلب کنیم».<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=16}}</ref>
در خلال این مراسم محمد حسن، حسین، علی و فاطمه را در زیر عبای خود جمع کرد و بنا بر منابع شیعی و برخی منابع اهل سنت آنها را [[اهل بیت]] خود نامید.<ref>{{پک|Momen|1985|ک=Introduction to Shi‘i Islam|زبان=en|ص=16}}</ref>
به تصدیق این گزارشها مباهله انجام نشد زیرا مسیحیان خود را از انجام آن معذور داشتند.<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=16}}</ref>

==== بیعت رضوان ====
یکی دیگر از وقایع سیاسی زندگی حسن بن علی، بیعت با محمد در واقعهٔ [[بیعت رضوان]] بود. بر اساس ادعای منابعی چون ''[[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد|اَلْاِرشادِ]]'' [[شیخ مفید]]، تنها کودکانی که در این واقعه با محمد بیعت کردند، حسن و حسین بودند. این بیعت درحالی انجام شد که حسن کمتر از شش سال سن داشت. با این وجود بر اساس روایتی از [[جعفر صادق]]، علاوه بر حسن و حسین، [[عبدالله بن جعفر]] و [[عبدالله بن عباس]] نیز از کودکانی بودند که در این واقعه بیعت نمودند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۵۱–۵۲}}</ref>

=== دوران خلافت ابوبکر، عمر و عثمان ===
[[پرونده:Shi'i talismanic piece.jpg|بندانگشتی|نسخه‌ای خطی از یک [[طلسم]] یا [[تعویذ|حرز]] [[شیعه|شیعی]] مربوط به [[قاجاریان|دورهٔ قاجاریه]] در [[ایران]] که علی بن ابی‌طالب را در کنار دو فرزندش حسن و حسین ترسیم کرده است. از آن‌جایی که در طلسم از تصاویر معصومین استفاده نمی‌شود، این نسخهٔ خطی به احتمال بسیارْ یک حرز یا بلاگردان بوده است. این نسخه اکنون در مالکیت [[کتابخانه کنگره|کتابخانهٔ ملی کنگرهٔ آمریکا]] قرار دارد.|جایگزین=]]
با درگذشت [[محمد|پیامبر اسلام]]، شرایط ویژه‌ای در زندگی حسن مجتبی آغاز شد که در ماجراهای [[سقیفه بنی‌ساعده|سقیفه]] و پس از آن [[فدک]] و رویدادهای مربوط به آن‌ها نمود یافت. روایات دربارهٔ این دوره از زندگی حسن زیاد نیست؛ اما در همین روایاتِ اندک، حضور اجتماعیِ او قابل توجه است. طبق برخی روایات دربارهٔ ماجرای فدک که در منابع شیعه منعکس شده است، [[فاطمه زهرا]] حسنین را به‌عنوان شاهدانی برای شهادت به درستی گفته‌هایش در برابر [[ابوبکر]] حاضر کرد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۳–۵۳۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref> حسن در این دوران به خلفای وقت (ابوبکر و [[عمر بن خطاب|عمر]]) اعتراضاتی را مطرح، و آنان را در غصب جایگاه پدرش شماتت می‌کرد.<ref>{{پک|العذاری|۱۴۳۰|ک=الامام الحسن، سیرة و التاریخ|ص=۳۲}}</ref> دیگر حضور اجتماعیِ مهمِ حسن مجتبی، حضور وی به‌عنوان شاهد در شورای شش نفرهٔ تعیین خلیفهٔ پس از عمر و به‌درخواست عمر است که به عقیده حاج‌منوچهری اهمیت بسیار زیادی دارد و نشان‌دهندهٔ جایگاه اجتماعیِ حسن مجتبی به‌عنوان یکی از [[اهل بیت]] و نیز شخصیت فردیَش نزد [[مهاجرین]] و [[انصار]] است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۳–۵۳۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref> [[سید جعفر مرتضی عاملی|مرتضی عاملی]] از تاریخ‌دانان شیعه، دلیل و اهمیت حضور حسن در شورا را از دیدگاه حسن، همچون دلیل حضور پدرش علی دانسته که اعتراض به تعارض در گفتارِ عمر دربارهٔ عدم جمع شدنِ نبوت و خلافت در یک خاندان و دعوت از وی برای شوراست. او برای دلیل حضور حسن از دید عمر نیز، به محق بودنِ حسن مجتبی برای مشارکت‌های سیاسی اشاره دارد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۱۲۵–۱۲۶}}</ref>{{مبهم}}

در دورهٔ خلافت [[عثمان]] گزارش‌هایی از حضورِ حسن مجتبی در سپاهِ مسلمانان برای نبردهای [[طبرستان]] و مناطق داخلی ایران در سال ۳۰ ه‍.ق/۶۵۱ م وجود دارد، اما در صحت آن‌ها تردید است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref> [[ابن اسفندیار]] تاریخ‌دان مسلمان، روایت می‌کند که حسن مجتبی در زمان خلافت عمر به‌همراه [[عبدالله بن عمر]] و لشکری از کوفیان، در لشکرکشی به سمت [[آمل]] در [[طبرستان]] حضور داشته است. [[ویلفرد مادلونگ|ویلفِرِد مادِلُونگ]] بر این باور است که علی بن ابی‌طالب احتمالاً می‌خواسته است که حسن مجتبی را در سن جوانی با امور جنگی آشنا کند و به تجربیات جنگی‌اش بیفزاید.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> بعضی محققان شیعه مانند [[باقر شریف قرشی|قُرَشی]] و حسینی، این گزارش‌ها را پذیرفته‌اند و در توجیه آن‌ها مطالبی گفته‌اند، اما مرتضی عاملی با توجه به اختلافات دربارهٔ فتوحات دورهٔ [[خلفای راشدین]]، ماجرا را مورد تردید دانسته و دلایلی در عدم صحت آن‌ها آورده است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۱۳۴–۱۳۶}}</ref> به‌گفتهٔ مادلونگ در ''[[دانشنامه ایرانیکا|ایرانیکا]]''، در قضیهٔ اجرای [[حد شرعی]] بر روی [[ولید بن عقبه|ولید بن عُقبَه]] به‌علت [[شرب خمر|شُربِ خَمر]] در زمان عثمان، وقتی علی به حسن گفت که زدنِ چهل ضربه شلاق را برعهده بگیرد، حسن نپذیرفت. علی به جای حسن این کار را به برادرزاده‌اش، [[عبدالله بن جعفر]] سپرد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

یکی از مهم‌ترین رویدادهای این دوران، اعتراضِ دسته‌هایی از مسلمانان به عملکرد [[عثمان بن عفان|عثمان]] در خلافت بود. رفتارِ عثمان در مدینه و [[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویه]]، کارگزارش در [[دمشق]]، در به‌کارگماریِ نزدیکان در مناصب دولتی و برقراری مقرری‌های هنگفت و مال‌اندوزی و اسراف و بی‌پرواییِ بعضی شخصیت‌های سیاسی در برابر احکام پیامبر، سبب اعتراض عمومی‌شد و کسانی مانند [[ابوذر غفاری|ابوذر غِفاری]] به مخالفت با عثمان برخواستند. در ماجرای مخالفت ابوذر، حسن مجتبی به‌عنوان مدافعِ حق از ابوذر دفاع می‌کرد. طبق گزارش منابع، در هنگام تبعید ابوذر به [[ربذه|رَبَذه]]، با وجود ممنوعیتِ صحبت با ابوذر از سوی حکومت، حسن مجتبی همراه پدرش به بدرقهٔ او رفتند که سبب درگیری میان ایشان با عثمان شد. تشدید مخالفت‌ها با عثمان، سبب حملهٔ معترضان به خانهٔ وی شد؛ در این میان، علی بن ابی‌طالب، حسنین را برای دفاع به خانهٔ عثمان فرستاد<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref> و آنان به‌همراه فرزندانِ دیگر [[صحابه|صحابهٔ]] نامدارِ پیامبر، مانند [[عبدالله بن زبیر]] و [[عبدالله بن عمر]]، در هنگام محاصرهٔ عثمان، در دفاع از وی شرکت داشته‌اند. به‌فرمان عثمان، حسن مجتبی در روزِ آخرِ محاصره، شمشیر و ابزارآلاتِ جنگی را کنار گذاشت. به‌گفتهٔ [[بلاذری|بَلاذُری]]، حسن مجتبی در این جریان، اندکی زخمی‌شد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> اما مرتضی عاملی به این روایت با دید تردید نگریسته و از گزارش‌های فراوانی یاد می‌کند که عثمان، قبل از هرگونه تهاجمی علیهش، حسن را مرخص کرده یا اساساً کمک او را نپذیرفته است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۱۷۱–۱۷۲}}</ref> به‌اعتقاد مادلونگ، حسن مکرراً از پدرش علی به‌خاطر این که بیشتر از این‌ها در دفاع از عثمان مشارکت نداشته، انتقاد می‌کرد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> اما حدیث‌شناس شیعه، [[عبدالحسین امینی]]، این موضوع را به‌خاطر عدم شرکتِ هیچ‌یک از صحابهٔ پیامبر در دفاع از عثمان، بعید دانسته است. باقر شریف قرشی، این گزارش را ساختهٔ [[امویان]] می‌داند و دلیل آن را عدم حمایتِ هیچ شخصیت دیگری جز امویان و آنان که از حمایت از عثمان سود می‌بردند، می‌شمرد. از سوی دیگر مرتضی عاملی با وجود بیان برخی جزئیات مورد مناقشه، اما اصل ماجرا را قابل توجیه می‌داند و دلیل آن را غیرقابل دفاع دانستنِ شیوهٔ مخالفان عثمان بیان می‌کند که جامعهٔ اسلامی را با مشکل مواجه می‌کرد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref>

=== دوران خلافت علی بن ابی‌طالب ===
[[پرونده:Coffin of Imam 'Ali, Folio from a Falnama (The Book of Omens) of Ja'far al-Sadiq.jpg|راست|بندانگشتی|نگاره‌ای از ماجرای حمل تابوت علی بن ابی‌طالب بر شتر و همراهی حسن و حسین برای مراسم دفن مخفیانه]]
حاج‌منوچهری، از محققان شیعه، می‌گوید پس از قتلِ عثمان و در ماجرای بیعتِ مردمی با علی بن ابی‌طالب، حسن نقش مهمی در این بیعت داشت. او در دوران خلافتِ پدر، وی را همیشه یاری می‌کرد. از مهم‌ترین نقش‌های حسن در این دوران، نمایندگیَش از سوی پدرش و به‌همراه یک گروه چهار نفره ازجمله [[عمار یاسر]]، جهت برکناری [[ابوموسی اشعری]] از امارت [[کوفه]] در [[جنگ جمل]] است.<ref group="یادداشت">در جریان جنگ جمل، علی بن ابی‌طالب بارها از ابوموسی اشعری — که در آن زمان، امارت کوفه را برعهده داشت — خواست تا آمادهٔ نبرد باشد، اما ابوموسی توجهی نمی‌کرد. در چندین مرتبه، نمایندگانی جهت اخذ همراهی ابوموسی به کوفه فرستاده شدند، اما نتیجه‌بخش نبود. درنهایت علی بن ابی‌طالب، حسن را همراه با تنی چند از اصحاب خویش مانند عمار یاسر به کوفه فرستاد. گزارشِ رویاروییِ حسن با ابوموسی و پافشاریِ ابوموسی بر نظر خویش و خطابه‌های وی و عمار یاسر در منابع آمده است. حسن ابتدا در برابر ابوموسی سکوت و صبر پیشه کرد و سپس خطبه‌ای همگانی ایراد کرد. ببینید: {{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref> بر اساس همین گزارش، علی بن ابی‌طالب در جنگ جمل، حسن را بر جناح راست و حسین را بر جناح چپِ سپاه نهاد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref> حسن در نبرد جمل در پاسخ خطبهٔ عبدالله بن زبیر، خطبه‌ای در دفاع از علی بن ابی‌طالب ایراد کرد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> از مهم‌ترین اقدامات حسن در [[جنگ صفین]]، همراه کردنِ برخی از شخصیت‌هایی بود که در جمل حاضر نشده و از سوی علی مورد نکوهش واقع شده بودند. رفتار حسن در برابر این دست افراد همچون [[سلیمان بن صرد خزاعی|سلیمان بن صُرَد خُزاعی]]، نشان‌دهندهٔ همراهیِ پدرش و اطاعت از اوست. در جریان نبرد صفین، معاویه سعی در تطمیع حسن داشت و [[عبیدالله بن عمر]] را فرستاد تا به حسن پیشنهاد دهد علی بن ابی‌طالب را از خلافت برکنار کند و خود خلیفه شود که با پاسخ منفی حسن روبه‌رو شد. به گزارش [[ابن عبدالبر اندلسی|ابن عبدالبر]]، تاریخ‌نگار اندلسی، حسن در صفین فرماندهیِ قلبِ سپاه را برعهده داشت و پس از [[حکمیت|ماجرای حَکَمیت]] و نتیجهٔ آن و اعتراض و ملامتِ مردم نسبت به علی بن ابی‌طالب، در خطبه‌ای از شورای حکمیت، افراد و نحوهٔ عملکرد آن قاطعانه انتقاد کرد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref> اما به‌باور ویلفرد مادلونگ، ظاهراً حسن مخالفِ سیاست‌های علی در جنگیدن با مخالفان بوده است، چرا که حسن معتقد بود که این جنگ‌ها باعث بروزِ تفرقه در امت اسلامی می‌شود. هنگام عزیمتِ علی از مدینه به‌سمت [[بصره]] — و قبل از وقوعِ جنگ جمل — علی در جایی توقف کرد و با [[قریش|قریشیانِ مَکّیِ]] بصره دیدار کرد. بلاذری می‌نویسد که حسن در آن‌جا با التماس و زاری از پدرش علی خواست که دست از جنگ بکشد تا امت اسلامی بر خلافتش متفق‌القول شوند. اما علی به توصیهٔ حسن توجهی نکرد. در منزلگاهِ بعدی به‌نام [[فید (عربستان)|فَیْد]]، علی، حسن را به‌همراه عمار یاسر به کوفه فرستاد تا از آن‌جا حامی جلب کند. حسن توانست لشکر شش یا هفت هزار نفره فراهم کند و آنان را به [[ذی‌قار]] آورد و به علی ملحق کرد. مادلونگ می‌گوید حسن در جنگ‌های جمل و صفین به‌طور کمرنگی حضور داشته است.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> [[رسول جعفریان]]، تاریخ‌پژوه شیعه، با اشاره به این نکات که حسن نمایندهٔ علی در جنگ جمل برای تحریک مردمِ کوفه و آوردن آن‌ها به صحنهٔ جنگ بود، در صفین مردم را ضد سپاه قاسطین برمی‌انگیخت و نامهٔ حسن در ابتدای خلافت به معاویه که در آن بر حقِ خاندانِ نبوی بر خلافت تأکید شده‌بود، نتیجه می‌گیرد که مخالفت حسن با سیاست‌های علی درست نیست.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۷۸|ک=تاریخ سیاسی اسلام|ص=۲۵۲–۳۵۳}}</ref> در ۱۰ [[جمادی‌الاول|جُمادِیُالْاَوّل]] ۳۹ ه‍.ق/۲ نوامبر ۶۵۸ م علی، حسن را وصّیِ خود در املاک وقفیَش کرد. پس از درگذشت حسن، حسین وصی می‌شد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> پس از کشته شدنِ علی بن ابی‌طالب، حسن در برابر قاتل بردباری کرد و با آرام کردن برادر خویش، حسین، بنا به وصیت پدرش تنها با یک ضربت [[ابن ملجم]] را [[قصاص]] کرد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

=== خلافت ===
==== بیعت کردن کوفیان ====
پس از کشته شدنِ علی بن ابی‌طالب در ۲۱ رمضان ۴۰ ه‍.ق/۲۸ ژانویهٔ ۶۶۱ م، مردم جهت بیعت با حسن روانه شدند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref> گفته می‌شود علی خود شخصاً جانشینی تعیین نکرد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> اما ویلفرد مادلونگ معتقد است این‌که علی رسماً حسن را جانشین خود ننمود، نمی‌تواند دلیلی بر این باشد که اصلاً میلی به این موضوع نداشت.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در همین‌باره، مرتضی عاملی پانزده گزارش را از منابع شیعه و سنی، با محتوای توصیه یا وصیت علی بن ابی‌طالب به بیعت با حسن پس از خودش گزارش می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۵۴–۵۷}}</ref>

شرایط اجتماعی عراق در آغاز خلافت حسن و وضعیت بیعت‌کنندگان با وی بسیار پیچیده بود؛ اهل عراق در آن زمان چند گروه بودند: شیعیان حسن و اهل بیت که او را امام [[نص|منصوص]] و جانشین پدرش علی بن ابی‌طالب می‌دانستند؛ [[خوارج]] که دغدغهٔ اصلی‌شان جنگ با معاویه به هر طریق بود؛ دسته‌ای افراد فرصت‌جو و غنیمت‌طلب؛ گروهی که در تشخیصِ شرایطْ ناتوان بودند؛ و سرانجام دسته‌ای که به رسوم قبیله‌ای پایبند بودند.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> بنا بر روایات تاریخی، حسن به منبر رفت و خطبه‌ای خواند که دربارهٔ شرایط جامعه بود، نه دعوتی برای بیعت.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref> پس از اتمام خطبه، [[عبیدالله بن عباس]] مردم را به بیعت با حسن فراخواند.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref><ref group="یادداشت">در ''دائرةالمعارف بزرگ اسلامی''، دعوت‌کننده به بیعت، [[عبدالله بن عباس]] ذکر شده، نه عبیدالله بن عباس. ببینید: {{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref> حسن سخنرانی‌ای کرد و در آن از شایستگیِ پدر و خاندانش و ارتباط صمیمی خود با محمد یاد کرد؛<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> و شرط قبول خلافت از جانب خویش را، اطاعت همگانی از دستورها و تصمیماتش عنوان نمود.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref> [[قیس بن سعد]] اولین کسی بود که با وی بیعت کرد. او در هنگام بیعت علاوه بر شروط [[قرآن|کتاب خدا]] و [[سنت|سنت محمد]]، شرط جنگ با مُحِلّون — یعنی کسانی که حرام خدا را حلال می‌کنند — را نیز اضافه کرد. پس از آن حسن مدعی شد که این شرط در دو شرط قبلی وجود دارد. از بیعت‌کنندگان تعهد گرفته شد تا با هر کس با حسن جنگ می‌کند بجنگند و با کسی که با وی به صلح باشد، صلح کنند. این شرط آنان را در بهت فرو برد که آیا حسن از این شرط قصد دارد با معاویه صلح کند؟<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> گروهی سخنان حسن را بر سعی برای صلح با معاویه قلمداد کردند و بیعت نکردند؛ سپس برای بیعت به سوی حسین رفتند، اما حسین خود را در اطاعت برادر بزرگ‌تر دانست و در نتیجه، آنان بازگشتند و با حسن بیعت نمودند.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> در میان بیعت‌کنندگان، اهالی [[شام (سرزمین)|شام]] — که تحت نفوذ معاویه بودند — جای نداشتند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref> [[ابن ابی الحدید|ابن اَبِی‌الْحَدید]]، تعداد بیعت‌کنندگان با حسن را بیش از چهل هزار نفر گزارش کرده است که پیش از آن با علی بیعت کرده بودند.<ref>{{پک|العذاری|۱۴۳۰|ک=الامام الحسن، سیرة و التاریخ|ص=۷۴}}</ref>

==== پس از بیعت ====
با وجود اینکه شام و مصر در سیطره حکومت معاویه بود،<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=ʿAlī b. Abī Ṭālib|ک=EI2|زبان=en|رف=Vaglieri-Ali}}</ref> حسن پس از بیعت مردمی، کارگزاران خویش را به سرزمین‌های اسلامی فرستاد که البته بیشترِ والیانِ پیشین را در مقام خود ابقا کرد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> بر اساس گزارش‌هایی، حسن نزدیک به پنجاه روز یا بیشتر پس از بیعت، هیچ اقدامی برای جنگ یا صلح انجام نداد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> معاویه پس از شنیدن خبر کشته شدن علی بن ابی‌طالب، جاسوسانی به عراق و شهرهای کوفه و بصره فرستاد. حسن با اطلاع از این موضوع، جاسوسِ مأمورِ کوفه را — که از قبیلهٔ [[حمیر (قبیله)|حِمْیَر]] بود — دستگیر و اعدام کرد و به والی بصره نیز دستور داد تا با جاسوس [[بنی‌قین|بنی‌قَیْن]] چنین کند. حسن و [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] هر کدام جداگانه، نامه‌هایی به معاویه نوشته و این‌گونه اعمالِ او را نکوهش کردند. حسن در پایان نامهٔ خویش، معاویه را در صورت ادامهٔ این کارها عملاً به جنگ تهدید کرد. ادامهٔ این اعمال از سوی معاویه و گسترش آن‌ها، حسن را واداشت تا در نامه‌ای مفصل معاویه را انذار دهد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> وی با یادآوری جایگاه خویش و خاندانش، حق خویش در خلافت را تذکر داد و معاویه را به اطاعت از آن فراخواند و او را تهدید کرد که ادامهٔ رفتارها سبب جنگ خواهد شد. معاویه در پاسخ، سن بیشتر و تجربهٔ خویش در حکومت را سبب برتریَش بر حسن عنوان کرد. او در ادامه سعی کرد که حسن را با تهدید و تطمیع و فریب، سرکوب کند.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> در گزارش‌هایی آمده که معاویه در نامه‌ای به حسن، وی را به قتل تهدید کرد و حسن پس از آن در زیر لباس خویش، زرهی بر تن می‌کرد تا از خطر در امان باشد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> گزارشی دیگر ذکر می‌کند که نمایندگانی از سوی معاویه نزد حسن آمده و به وی پیام رسانده‌اند که اگر صلح کند، هر آنچه از بیت‌المالِ عراق بخواهد به وی داده خواهد شد<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> و معاویه با حسن در امور حکومتی مشاوره کند،<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> و پس از مرگ معاویه نیز، خلافت به حسن برسد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> حاج‌منوچهری می‌گوید مسلّم است که این رفتارها قهرآمیز برای تحریک حسن به جنگ بود؛ چرا که هم اهل عراق حسن را به جنگ تشویق می‌کردند و هم معاویه با سپاه بزرگ خویش و اطلاع از شکاف‌ها میان سپاه حسن — که خود مسبب آن‌ها نیز بود — هر عملِ منجر به جنگ را به نفع خود می‌دانست.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

==== تدارک سپاه در مقابل معاویه ====
وقتی حسن پاسخی به وی نداد، معاویه نامه‌ای تهدیدآمیزتر به وی نوشت و شروع به تجهیز قشون کرد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> [[لئورا وچا ولیری|وَلیِری]] از شرق‌شناسان ایتالیایی در ''[[دانشنامه اسلام|دانشنامهٔ اسلام]]'' می‌نویسد در روایات دربارهٔ تمام جزئیات درگیری‌های بین حسن و معاویه صحبت نشده، اما مشخص است که معاویه چه از طریق مکاتبه و چه از طریق سخنرانی، خلافت حسن را به‌رسمیت نمی‌شناخت و شروع به فراخوانی نیروهای جنگی از [[شام (سرزمین)|شام]] و [[فلسطین]] و شرق [[اردن]] کرد. در آغاز نامه‌هایی جدال‌آمیز در مورد حضور جاسوسان معاویه در کوفه و بصره، بین حسن و معاویه و [[عبیدالله بن عباس|عبیدالله]] — و برخی منابع [[عبدالله بن عباس|عبدالله]] — بن عباس و معاویه ردوبدل شد. طبق گفتهٔ [[ابوالفرج اصفهانی|اَبُوالْفَرَج اصفهانی]]، پیش کشیدنِ موضوعاتِ زمانِ علی به این مکاتبه‌ها دامن می‌زد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

سرانجام معاویه با سپاهی به فرماندهی [[عبدالله بن عامر]] به سوی [[مدائن]] راه افتاد. حسن با اطلاع از اوضاع، با مردم برای آمادگی جهت جنگ سخن گفت. او با پشتوانهٔ پافشاری اهل عراق که بر جنگ اصرار داشتند، در خطبه‌ای با بیان شرایط و اوضاع، آنان را به نبرد فراخواند، اما عراقیان از سپاه شام وحشت‌زده شدند. حسن با آگاهی از تفاوت‌های افراد بیعت‌کننده با خود، به روش‌های گوناگون سعی در کاستن اختلاف و تفاوت‌های بیعت‌کنندگان داشت و یکی از اقداماتش برای این منظور، افزایش حقوق سپاهیان بود. به‌دستور حسن، [[حجر بن عدی|حُجْر بن عَدی]] و چند تن دیگر از یاران، مشغول تجهیز سپاه شدند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> حسن می‌توانست روی چهل هزار مرد جنگی که از دوران علی به وی وفادار بودند حساب کند. وفاداری آنان یا به‌دلیل سرسخت‌بودن بر روی عقایدشان یا به‌دلیل ترس از مجازات معاویه می‌توانست باشد. البته معاویه سیاست امان‌دادن به کسانی را که از وی چنین درخواستی را می‌کردند، در پیش گرفته‌بود و این روش را در هنگامی که وارد عراق شد نیز ادامه داد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> حسن به [[مغیرة بن نوفل|مُغَیرَة بن نوفِل]] مأموریت داد تا در کوفه مردم را به جنگ تشویق کند و خودش به سوی مدائن حرکت کرد. حسن به [[نخیله|نُخَیْله]] رفته و همراه با فرماندهان سپاهش از جمله [[قیس بن سعد انصاری]]، [[معقل بن قیس ریاحی|مَعقَل بن قیس ریاحی]]، [[زیاد بن صعصعه تمیمی|زیاد بن صَعصَعه تَمیمی]] به گردآوری نیرو پرداخت. اما برخلاف تعدادِ بیعت‌کنندگان، نیروی زیادی جمع نشد و منابع دربارهٔ تعداد سپاهیان اختلاف دارند. حسن سه روز در [[دیر عبدالرحمن]] اردو زد و پس از فراهم آمدن نیروی اندکی، تعدادی را به فرماندهی [[عبیدالله بن عباس]] و همراهی قیس بن سعد و [[سعید بن قیس]] به سوی [[مسکن (سرزمین)|مَسکِن]] فرستاد و خود از مسیری دیگر به سوی مدائن رفت.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> ویلفرد مادلونگ معتقد است که انتخاب عبیدالله بن عباس که در زمان علی، استان تحت حکومتش [[یمن]] را بدون جنگ تسلیم دشمن کرد و علی وی را مؤاخذه کرد، بیانگر این است که حسن می‌خواسته به نتیجه‌ای صلح‌آمیز برسد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> ولیری با استناد به [[محمد بن جریر طبری|طبری]] بر این باور است احتمالاً حسن می‌خواسته که قیس بن سعد را در کنار خود باقی نگذارد چرا که قیس از سرسختان در جنگیدن با معاویه بود حال‌آن‌که حسن تمایل به صلح با معاویه داشت.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> در [[ساباط]] اختلافی در سپاه رخ داد و حسن برای رفع آن خطبه‌ای ایراد کرد تا سپاهیان را برانگیزاند، اما سپاهیان چنین تصور کردند که حسن به صلح می‌اندیشد و همین موضوع سبب اختلافِ شدیدتر میان سپاه شد و به وی شک بردند و تهمتِ کفر زدند و به خیمه‌اش حمله کردند. حسن به کمک یارانش از صحنه دور شد اما شب هنگام یکی از خوارج به نام [[جراح بن سنان|جَرّاح بن سَنان]] به حسن حمله‌ور شد و وی را زخمی کرد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> حسن را به مدائن و نزد [[سعید بن مسعود ثقفی]]، والی مدائن، بردند و او را تحت معالجه قرار دادند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۶–۵۳۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

بعد از آن، اخبار حمله به حسن به‌طور عامدانه از سوی معاویه منتشر شد و لشکریان حسن پراکنده شدند. معاویه تا [[اخنونیه|اَخْنُونیّه]] پیش‌روی نمود و در آن‌جا با لشکریان عبیدالله بن عباس که در آن‌جا خیمه زده بودند روبرو شد و باب‌های مذاکره که قبلاً با وجود مخالفت‌های حسین باز شده بود، به نتیجهٔ نهایی رسید.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> در مسکن و در سپاه عبیدالله بن عباس، معاویه به نیرنگ دست زد. او تلاش کرد تا فرماندهان سپاه را از حسن جدا کند و برای نمونه به عبیدالله نامه‌ای نوشت با این مضمون که حسن از معاویه تقاضای صلح کرده است و درصورت همراهی عبیدالله با معاویه، به وی مال و امارت دهد<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref> و یک میلیون [[درهم]] پاداش خواهد گرفت.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> عبیدالله نیز به تصور چنین درخواستی از سوی حسن، برای منافع شخصی به معاویه پاسخ مثبت داد و شبانه همراه با نزدیک به دوسوم سپاه به معاویه پیوست. پس از انتشار این خبر، با وجود تلاش‌های قیس بن سعد، اختلاف در سپاه حسن افزایش یافت.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> هشت هزار تن به‌دنبال عبیدالله به معاویه پیوستند.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> از نتایج این رویداد، ارسال نامه به معاویه از سوی بزرگان قبایل عراق مبنی بر همراهی با معاویه و حتی دستگیری حسن بن علی و تحویل وی به معاویه بود. معاویه سعی کرد قیس بن سعد را نیز به خود جلب کند اما موفق نشد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> ولیری می‌گوید چهار هزار تن از قیس بن سعد حمایت کردند که می‌گفت: «یا از امام گمراه (معاویه) تبعیت کنید یا حرف من که امام نیستم را اطاعت کنید.» به‌نظر می‌رسد این چهار هزار تن بر آن بودند که بجنگند اما سرانجام قیس صلح را پذیرفت.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> خبر جدا شدن عبیدالله از سپاه حسن به مدائن رسید و سپاهیان تصور کردند که با توجه به نسبت خانوادگیِ وی با حسن، بدون تردید قیس نیز که نسبتی ندارد از حسن جدا خواهد شد و همین سبب اختلاف بیشتر شد. به‌گزارش منابع، در مدائن خبر کشته شدن قیس سر داده شد و همگان به خیمهٔ حسن حمله برده و آن را غارت کردند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref> لشکریان حسن میلی به جنگ نداشتند و روزبه‌روز مردم عراق بیشتر به معاویه می‌گرویدند.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

==== صلح با معاویه ====
{{گاه‌شمار زندگی حسن مجتبی}}
{{اصلی|صلح حسن و معاویه}}
صلح حسن و معاویه به واقعهٔ [[صلح]] میان حسن بن علی و [[معاویة بن ابی‌سفیان]] اطلاق می‌شود که از جنگ بین کوفیان و شامیان جلوگیری کرد و طی آن [[خلافت]] با شروطی، از حسن به معاویه منتقل شد. این واقعه در [[ربیع‌الثانی]] ۴۱ ه‍.ق/اوت ۶۶۱ م پس از هفت ماه حکومتِ حسن بود.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

معاویه دو نماینده از نزدیکان خویش — [[عبدالله بن عامر]] و [[عبدالرحمن بن سمره|عبدالرّحمٰن بن سَمَره]] — را با پیامِ پذیرشِ همهٔ شروطِ حسن نزد وی فرستاد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref> او برای کاستن از قدرت روحیهٔ حسن، نامهٔ بزرگان قبایل را هم برای نشان دادن به حسن به نمایندگانش داده بود.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref> نمایندگان برای پرهیز از خون‌ریزی، خلافت حسن پس از معاویه را مطرح کردند. در این شرایط، سپاه حسن در وضعیت خوبی قرار نداشت؛ پیوستن [[عبیدالله بن عباس]] به معاویه و شایعهٔ صلح‌جویی حسن و نیز شایعهٔ احتمال کشته شدن قیس، سپاه را در وضعیت روحی مناسبی قرار نداده بود. سپاهیان حسن را به کفر متهم می‌کردند و حسن نیز از آنان نومید شده و زخم خورده و اموالش غارت شده بود و در سپاه استقامت برای نبرد نمی‌دید، چه اینکه بسیاری از آنان درگیرِ تعصبات قبیله‌ای بودند و بزرگان‌شان برای همراهی به معاویه نامه نوشته بودند. در چنین شرایطی حسن چاره‌ای ندید جز اینکه برای جلوگیری از خون‌ریزی و حفظ جان مردم و امت اسلامی، صلح را بپذیرد. ازاین‌رو نمایندگان خویش را همراه با نمایندگان معاویه نزد وی فرستاد. آنان نامه‌ای را با مضمون رعایت خواسته‌ها و شروط حسن امضا کرده و نزد حسن فرستادند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

در خصوص دلایل پذیرش صلح، موارد بیان‌شده از سوی حسن عبارتند از: ناهماهنگی، چندرأیی و نداشتن آمادگی کامل جهت جنگ میان کوفیان و در نتیجه تحمیلِ کشتگانِ فراوان، خون‌ریزی بسیار و خطر تزلزلِ جامعهٔ اسلامی، تنها ماندن حسن، اختلاف میان شیعیان و درنهایت تشخیص موقعیت و مصلحت مسلمانان.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref> [[لئورا وچا ولیری|لَئورا وِچّا وَلیِری]] در ''[[دانشنامه اسلام|دانشنامهٔ اسلام]]'' می‌نویسد در منابع تاریخی عوامل پذیرش صلح توسط حسن، صلح‌دوستی، بیزاری از سیاست و چنددستگی‌های متعاقبش و تمایل به جلوگیری از خون‌ریزی‌های گسترده گزارش شده است. اما احتمال دارد که وی به‌علت نبود نهضت حامی‌اش، صلح را پذیرفته باشد. اگر پذیرفته شود که علی، هفته‌به‌هفته خزانه را خالی می‌کرد و محتویاتش را بین مردم تقسیم می‌کرد، بنابراین دولت حسن با مشکلات مالی روبرو بود. علاوه‌برآن، علی در سال‌های آخر خلافتش با شکست‌های پی‌درپی مواجه شد و این مهم در زمان خلافت حسن تشدید شد. ازاین‌رو حسن نمی‌توانست به سربازانی تکیه کند که میل چندانی به جنگیدن نداشتند. تبعات بعدی صلح، بر [[خاندان علی|علویان]] بسیار گران آمد. در بحث و جدل‌هایی که با آنان می‌شد، آنان در مورد این مطلب که حسن از حق خودش به‌عنوان خلیفه کناره گرفته و بنابراین آنان دلیلی برای مخالفت ندارند، پاسخی نداشتند. حدیثی موجود است که مدعی است حسن، در حق خودش به‌عنوان خلیفه پافشاری نخواهد کرد. این حدیث می‌گوید محمد گفته است که این پسرم حسن حاکمی است که خداوند توسط او، روزی دو گروه مخالف مسلمان را در کنار هم می‌آورد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

در منابع، شرایط صلح حسن، به‌صورت ضد و نقیض بیان شده است.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> در گزارش‌هایی آمده که معاویه کاغذی سفید با مُهر خویش نزد حسن فرستاد تا حسن شروط خود را بر آن بنویسد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> حسن پس از خواندن این نامه گفت که معاویه برای به‌دست‌آوردن خلافت خواسته است به طمع‌ورزی حسن متوسل شود. حسن در جواب از سفیر خود خواست برای مردم امان بگیرد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

گزارش [[یعقوبی]] و [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] بدون ذکرِ مفادِ عهدنامه است. [[محمد بن جریر طبری|طبری]] دو ماده ذکر می‌کند که شامل درخواست‌های مالی حسن از معاویه است. به‌گفتهٔ ''[[دانشنامه جهان اسلام|دانشنامهٔ جهان اسلام]]''، مبنای این مواد خبری به نقل از [[زهری|زُهری]] است که می‌گوید حسن می‌خواست تا می‌تواند برای خویش مال و امتیاز بگیرد. زهری با حکومت [[اموی]] نزدیکی داشته و از جانشینان معاویه اثر گرفته است. ''دانشنامهٔ جهان اسلام'' می‌گوید به نقل زهری دربارهٔ عدم مقاومت حسن در ماجرای پذیرش صلح، نمی‌توان اعتماد کرد. مفاد عهدنامه در منابعی مانند [[بلاذری]] و [[ابن اعثم]] متفاوت است. به نقل از بلاذری، مواد عهدنامه عبارت بوده‌اند از: حکومت معاویه بر اساس [[قرآن|کتاب]] و [[سنت (پیامبر اسلام)|سنت]] و روش خلفای پیشین باشد؛ وی جانشین تعیین نکند و تعیین خلیفه را به شورا بسپارد؛ جان و مال و فرزندان مردم در امان باشد؛ معاویه در عیان و نهان به بدگویی علی بن ابی‌طالب و حسن و اصحاب‌شان نپردازد. در منابع شیعی، شروط صلح‌نامه با نقل بلاذری و ابن اعثم کمی متفاوت است. نقل [[ابن شهرآشوب]] به این دو نزدیک است با این تفاوت که عمل به روش خلفای پیشین را ندارد و درعوض دارای بندی است که پانصد هزار درهم سالانه درخواست شده است. [[شیخ مفید]] در ''[[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد|الإرشاد]]'' عهدنامه را با سه بند ذکر می‌کند که نحوهٔ تعیین خلیفه در آن نیامده و خودداری از دشنام علی بن ابی‌طالب و امان شیعیان از اعمال معاویه مورد تأکید قرار گرفته است. [[شیخ صدوق|ابن بابویه]] در ''[[علل‌الشرایع|عِلَلُ الشَّرایِع]]'' و به نقل از کتاب ''[[الفروق بین الأباطیل و الحقوق]]'' اثر [[محمد بن بحر شیبانی]]، مفاد عهدنامه را چنین بیان می‌کند: حسن معاویه را «امیرالمؤمنین» نخواند؛ شهادتی نزد او اقامه نکند؛ معاویه به بازماندگان کشتگان جمل و صفین، یک میلیون درهم از خراج [[دارابگرد]] بپردازد. سه ماده از چهار مادهٔ این گزارش با منابع پیشین به‌کلی تفاوت دارد. تاریخ انعقاد عهدنامه متفاوت ذکر شده: ربیع‌الاول، جمادی‌الاول یا جمادی‌الثانی سال ۴۱ ه‍.ق مسعودی در ''[[التنبیه و الاشراف|اَلتَّنبیهُ و الْاِشراف]]'' تاریخ نخست را مشهورتر و درست‌تر می‌داند.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref>

حسن بار دیگر نماینده‌ای را برای تصریح شروط ارسال کرد. با پذیرش طرفین، معاهده‌ای تنظیم شد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۷–۵۳۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref> متن صلح‌نامه حسن مجتبی در منابع مختلفی اعم از ''علل الشرایع''، ''[[تاریخ طبری]]''، ''[[شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید|شرح نهجُالْبلاغهٔ ابن ابی‌الحدید]]''، ''[[مناقب آل ابی‌طالب|مناقب ابن شهرآشوب]]''، ''ترجمه الامام الحسن''، ''[[عمدة الطالب|عُمدَةُ الطّالب]]''، ''[[تاریخ الخلفا|تاریخُ الْخُلفاء]]''، ''[[اخبارالطوال|اَخبارُالطِّوال]]''، ''[[الاحتجاج|اَلْاِحتجاج]]''، ''[[مقاتل الطالبین|مَقاتِلُ الطّالِبیّن]]''، ''[[انساب الاشراف|اَنسابُ الْاَشراف]]''، ''[[الفتوح|اَلْفُتوح]]''، ''[[نصایح الکافیه|نَصایِحُ الْکافیَة]]''، ''[[فصول المهمه|فُصولُ الْمُهِمَّة]]''، ''[[الامامة و السیاسة|اَلْاِمامَةُ و السّیاسَة]]''، ''[[کشف الغمه فی معرفه الائمه|کَشفُ الْغُمَّة]]'' و ''[[الصواعق المحرقه|اَلصَّواعِقُ الْمُحْرِقَة]]'' مورد توجه قرار گرفته‌اند. منابع در متن صلح‌نامه اتفاق نظر ندارند و هر کدام، بخشی از آن را گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|آل یاسین|۱۴۱۲|ک=صلح الحسن علیه السلام|ص=۲۵۹–۲۶۱}}</ref> شروط عهدنامه با شرح اختلافات به قرار ذیل است:
# حکومت به معاویه واگذار می‌شود به این شرط که به کتاب خدا و سنت پیامبر (بنا بر ابن ابی الحدید، ابن شهرآشوب، بلاذری، ابن اعثم، ابن صباغ، ابن قتیبه، اربلی، ابن حجر هیتمی)<ref name=":0" group="تب">منابع در متن این گزاره دچار اختلافند؛ در ''شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید''، ''مناقب ابن شهرآشوب'' و ''الامامة و السیاسه'' آمده است: «تسلیم الامر الی معاویه، علی ان یعمل بکتاب الله و بسنة رسوله» و در ''انساب الاشراف''، ''نصایح الکافیه''، ''کشف الغمه'' و ''صواعق المحرقه'' آمده است: «أن یسلم إلیه ولایة أمر المسلمین علی أن یعمل…» و همچنین در ''الفتوح'' و ''فصول المهمه'' آمده است: «أن یسلم إلیه ولایة المسلمین…» گزارش کرده‌اند.</ref><ref>{{پک|ابن ابی الحدید|۱۳۷۰|ک=شرح نهج البلاغه|ص=۲۲|ج=۱۶}}{{سخ}}{{پک|ابن شهر آشوب|۱۴۳۲|ک=مناقب ابن شهرآشوب|ص=۲۰۲|ج=۹}}{{سخ}}{{پک|بلاذری|۱۴۱۷|ک=انساب الاشراف|ص=۴۲|ج=۳}}{{سخ}}[[الفتوح|''الفتوح'' به گزارش:]] {{پک|جعفریان|۱۳۸۱|ک=حیات فکری امامان شیعه|ص=۱۵۹}}{{سخ}}{{پک|علوی|۱۳۷۰|ک=النصایح الکافیه|ص=۱۹۱–۱۹۲|ج=}}{{سخ}}[[فصول المهمه|''فصول المهمه'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|اربلی|۱۳۷۹|ک=کشف الغمه فی معرفة الائمه|ص=۵۳۳–۵۳۴|ج=۱}}{{سخ}}[[الصواعق المحرقه|''صواعق المحرقه'' به گزارش:]] {{پک|قندوزی|۱۳۱۶|ک=ینابیع الموده|ص=۴۲۵–۴۲۶|ج=۲}}</ref> و به سیرهٔ خلفای صالحین (بنا بر بلاذری، ابن اعثم، ابن قتیبه، اربلی، ابن حجر هیتمی)<ref name=":1" group="تب">''نصایح الکافیه، کشف الغمه'' و ''صواعق المحرقه'' آمده است'':'' «الخلفاء الراشدین» و در ''انساب الاشراف''، ''فتح الباری'' و ''السیاسه و الامامه'' آمده است: «الخلفاء الصالحین».</ref> عمل نماید.<ref>{{پک|بلاذری|۱۴۱۷|ک=انساب الاشراف|ص=۴۲|ج=۳}}{{سخ}}[[الفتوح|''الفتوح'' به گزارش:]] {{پک|جعفریان|۱۳۸۱|ک=حیات فکری امامان شیعه|ص=۱۵۹}}{{سخ}}{{پک|علوی|۱۳۷۰|ک=النصایح الکافیه|ص=۱۹۱–۱۹۲|ج=}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|اربلی|۱۳۷۹|ک=کشف الغمه فی معرفة الائمه|ص=۵۳۳–۵۳۴|ج=۱}}{{سخ}}[[الصواعق المحرقه|''صواعق المحرقه'' به گزارش:]] {{پک|قندوزی|۱۳۱۶|ک=ینابیع الموده|ص=۴۲۵–۴۲۶|ج=۲}}</ref>
# پس از معاویه حکومت به حسن تعلق دارد (بنا بر ابن عساکر، ابن عنبه، سیوطی، ابن قتیبه)<ref>{{پک|ابن عساکر|۱۴۳۷|ک=ترجمه الامام الحسن|ص=۴۰۵}}{{سخ}}{{پک|ابن عنبه|۱۳۷۰|ک=عمده الطالب|ص=۶۷}}{{سخ}}{{پک|سیوطی|۱۳۷۰|ک=تاریخ الخلفا|ص=۱۴۱}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}</ref> و اگر برای حسن اتفاقی بیافتد، متعلق به حسین است (بنا بر ابن عنبه)<ref>{{پک|ابن عنبه|۱۳۷۰|ک=عمده الطالب|ص=۶۷}}</ref> و معاویه حق ندارد کسی را به جانشینی خود منصوب کند (بنا بر ابن ابی الحدید، ابن شهرآشوب، بلاذری، ابن اعثم، ابن قتیبه، ابن صباغ، اربلی)<ref>{{پک|ابن ابی الحدید|۱۳۷۰|ک=شرح نهج البلاغه|ص=۲۲|ج=۱۶}}{{سخ}}{{پک|ابن شهر آشوب|۱۴۳۲|ک=مناقب ابن شهرآشوب|ص=۲۰۲|ج=۹}}{{سخ}}{{پک|بلاذری|۱۴۱۷|ک=انساب الاشراف|ص=۴۲|ج=۳}}{{سخ}}[[الفتوح|''الفتوح'' به گزارش:]] {{پک|جعفریان|۱۳۸۱|ک=حیات فکری امامان شیعه|ص=۱۵۹}}{{سخ}}{{پک|علوی|۱۳۷۰|ک=النصایح الکافیه|ص=۱۹۱–۱۹۲|ج=}}{{سخ}}[[فصول المهمه|''فصول المهمه'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|اربلی|۱۳۷۹|ک=کشف الغمه فی معرفة الائمه|ص=۵۳۳–۵۳۴|ج=۱}}{{سخ}}[[الصواعق المحرقه|''صواعق المحرقه'' به گزارش:]] {{پک|قندوزی|۱۳۱۶|ک=ینابیع الموده|ص=۴۲۵–۴۲۶|ج=۲}}</ref> و تعیین حاکم بعد از آن بر عهده شورا است. (بنا بر ابن شهرآشوب، بلاذری، ابن اعثم، ابن قتیبه، اربلی)<ref name=":2" group="تب">''الفتوح، نصایح الکافیه، سیاسه و الامامه، کشف الغمه'' و ''صواعق المحرقه'': «شوری مسلمین» گزارش کرده‌اند.</ref><ref>{{پک|ابن ابی الحدید|۱۳۷۰|ک=شرح نهج البلاغه|ص=۲۲|ج=۱۶}}{{سخ}}{{پک|ابن شهر آشوب|۱۴۳۲|ک=مناقب ابن شهرآشوب|ص=۲۰۲|ج=۹}}{{سخ}}{{پک|بلاذری|۱۴۱۷|ک=انساب الاشراف|ص=۴۲|ج=۳}}{{سخ}}[[الفتوح|''الفتوح'' به گزارش:]] {{پک|جعفریان|۱۳۸۱|ک=حیات فکری امامان شیعه|ص=۱۵۹}}{{سخ}}{{پک|علوی|۱۳۷۰|ک=النصایح الکافیه|ص=۱۹۱–۱۹۲|ج=}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|اربلی|۱۳۷۹|ک=کشف الغمه فی معرفة الائمه|ص=۵۳۳–۵۳۴|ج=۱}}{{سخ}}[[الصواعق المحرقه|''صواعق المحرقه'' به گزارش:]] {{پک|قندوزی|۱۳۱۶|ک=ینابیع الموده|ص=۴۲۵–۴۲۶|ج=۲}}</ref>
# معاویه باید ناسزا به امیرالمؤمنین علی و لعنت بر او را در نمازها ترک کند (طبری، ابن شهرآشوب، طبرسی)<ref>{{پک|طبری|۱۸۷۹|ک=تاریخ طبری|ص=۱۲۲–۱۲۳|ج=۴}}{{سخ}}{{پک|ابن شهر آشوب|۱۴۳۲|ک=مناقب ابن شهرآشوب|ص=۲۰۲|ج=۹}}{{سخ}}[[الاحتجاج|''الاحتجاج'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}</ref> و علی را جز به نیکی یاد نکند.<ref>{{پک|ابن ابی الحدید|۱۳۷۰|ک=شرح نهج البلاغه|ص=۲۲|ج=۱۶}}{{سخ}}{{پک|ابن عنبه|۱۳۷۰|ک=عمده الطالب|ص=۶۷}}{{سخ}}{{پک|اصفهانی|۱۳۸۱|ک=مقاتل الطالبین|ص=۷۵}}</ref>
# معاویه از طرف حسن، امیرالمؤمنین خوانده نشود و حسن نزدش اقامهٔ شهادت نکند. (محدثان شیعه: صدوق، طبرسی)<ref>{{پک|صدوق|۱۳۸۹|ک=علل الشرایع|ص=۵۶۷–۵۶۹|ج=۱}}{{سخ}}[[الاحتجاج|''الاحتجاج'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}</ref>
# بیت‌المالِ کوفه که موجودی آن پنج میلیون درهم است، مستثنی است و تسلیمِ حکومت شامل آن نمی‌شود. (طبری)<ref>{{پک|طبری|۱۸۷۹|ک=تاریخ طبری|ص=۱۲۲–۱۲۳|ج=۴}}</ref> و معاویه ملزم است سالانه پنج میلیون درهم از خراج سرزمین دارُالْحَرب، تسلیم حسن کند (ابن شهرآشوب و ابن عنبه)<ref>{{پک|ابن شهر آشوب|۱۴۳۲|ک=مناقب ابن شهرآشوب|ص=۲۰۲|ج=۹}}{{سخ}}{{پک|ابن عنبه|۱۳۷۰|ک=عمده الطالب|ص=۶۷}}</ref> و سالانه دو میلیون درهم به حسین بن علی بپردازد (ابوحنیفه دینوری)<ref>{{پک|دینوری|۱۳۷۰|ک=اخبارالطوال|ص=۲۶۵}}</ref> و یک میلیون درهم در میان بازماندگان شهدایی که در کنار علی<ref name=":3" group="تب">علل الشرایع عبارت «ابیه» و احتجاج عبارت «امیرالمؤمنین» گزارش کرده‌اند.</ref> در [[جنگ جمل]] و [[جنگ صفین|صفین]] کشته شدند تقسیم کند (صدوق و طبرسی)<ref>{{پک|صدوق|۱۳۸۹|ک=علل الشرایع|ص=۵۶۷–۵۶۹|ج=۱}}{{سخ}}[[الاحتجاج|''الاحتجاج'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}</ref> و همه اینها باید از محل خراج [[دارابگرد|دارابجِرد]] تأمین شود. (صدوق، طبری، ابن قتیبه، طبرسی، ابوحنیفه دینوری)<ref>{{پک|صدوق|۱۳۸۹|ک=علل الشرایع|ص=۵۶۷–۵۶۹|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|طبری|۱۸۷۹|ک=تاریخ طبری|ص=۱۲۲–۱۲۳|ج=۴}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۳۷۰|ک=اخبارالطوال|ص=۲۶۵}}{{سخ}}[[الاحتجاج|''الاحتجاج'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}</ref> معاویه ملزم است بنی‌هاشم را در بخشش و هدیه بر بنی‌امیه مقدم دارد. (ابن قتیبه، ابوحنیفه دینوری)<ref>{{پک|دینوری|۱۳۷۰|ک=اخبارالطوال|ص=۲۶۵}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}</ref>
# مردم در هر گوشه از زمین‌های خدا — شام یا عراق یا یمن<ref name=":4" group="تب">الفتوح به جای «یمنهم»، «تهامهم» گزارش کرده است.</ref> و حجاز — باید در امن و امان باشند (بنا بر ابن ابی الحدید، ابن اعثم، ابوحنیفه دینوری، ابن قتیبه، اربلی، ابن صباغ)<ref>{{پک|ابن ابی الحدید|۱۳۷۰|ک=شرح نهج البلاغه|ص=۲۲|ج=۱۶}}{{سخ}}[[الفتوح|''الفتوح'' به گزارش:]] {{پک|جعفریان|۱۳۸۱|ک=حیات فکری امامان شیعه|ص=۱۵۹}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۳۷۰|ک=اخبارالطول|ص=۲۶۵}}{{سخ}}{{پک|علوی|۱۳۷۰|ک=النصایح الکافیه|ص=۱۹۱–۱۹۲|ج=}}{{سخ}}[[فصول المهمه|''فصول المهمه'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|اربلی|۱۳۷۹|ک=کشف الغمه فی معرفة الائمه|ص=۵۳۳–۵۳۴|ج=۱}}{{سخ}}[[الصواعق المحرقه|''صواعق المحرقه'' به گزارش:]] {{پک|قندوزی|۱۳۱۶|ک=ینابیع الموده|ص=۴۲۵–۴۲۶|ج=۲}}</ref> و سیاه‌پوست و سرخ‌پوست از امنیت برخوردار باشد و معاویه باید لغزش‌های آنان را نادیده بگیرد و هیچ‌کس را بر خطای گذشته‌اش مؤاخذه نکند و مردم عراق را به کینه‌های گذشته نگیرد (سیوطی و ابن قتیبه)<ref name=":5" group="تب">''السیاسه و الامامه'' عبارت «و ان یومن الاسود و الاحمر، و ان یحتمل معاویه ما یکون من هفواتهم، و ان لا یتبع احد بما مضی، و ان لا یاخذ اهل العراق باحته» و ''تاریخ الخلفاء'' عبارت «علی ألا یطالب أحدًا من أهل المدینة والحجاز والعراق بشیء مما کان أیام أبیه، وعلی أن یقضی دیونه» را گزارش می‌کنند.</ref><ref>{{پک|سیوطی|۱۳۷۰|ک=تاریخ الخلفا|ص=۱۴۱}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}</ref>
# اصحاب علی در هر نقطه‌ای که هستند در امن و امان باشند و کسی از شیعیان علی مورد آزار واقع نشود (بنا بر ابن شهرآشوب، اصفهانی)<ref>{{پک|ابن شهر آشوب|۱۴۳۲|ک=مناقب ابن شهرآشوب|ص=۲۰۲|ج=۹}}{{سخ}}{{پک|اصفهانی|۱۳۸۱|ک=مقاتل الطالبین|ص=۷۵}}</ref> و یاران علی بر جان و مال و ناموس و فرزندان‌شان<ref name=":6" group="تب">''الامامه و السیاسه'' به جای اولاد، «دمائهم» آورده است. ''انساب الاشراف'' به جای زنان و فرزندان، «ذراریهم» آورده است.</ref> بیم‌ناک نباشند<ref name=":7" group="تب">در ''نصایح الکافیه'' عبارت: «حیث کانوا لا یطلب احد منهم بشئ کان فی ایام علی» اضافه شده است.</ref><ref>{{پک|بلاذری|۱۴۱۷|ک=انساب الاشراف|ص=۴۲|ج=۳}}{{سخ}}[[الفتوح|''الفتوح'' به گزارش:]] {{پک|جعفریان|۱۳۸۱|ک=حیات فکری امامان شیعه|ص=۱۵۹}}{{سخ}}{{پک|علوی|۱۳۷۰|ک=النصایح الکافیه|ص=۱۹۱–۱۹۲|ج=}}{{سخ}}[[فصول المهمه|''فصول المهمه'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۴۱۰|ک=الامامة و السیاسه|ص=۱۸۴–۱۸۶|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|اربلی|۱۳۷۹|ک=کشف الغمه فی معرفة الائمه|ص=۵۳۳–۵۳۴|ج=۱}}{{سخ}}[[الصواعق المحرقه|''صواعق المحرقه'' به گزارش:]] {{پک|قندوزی|۱۳۱۶|ک=ینابیع الموده|ص=۴۲۵–۴۲۶|ج=۲}}</ref> و کسی از ایشان را تعقیب نکند (بنا بر صدوق، ابن عنبه، ابوحنیفه دینوری، طبرسی)<ref>{{پک|صدوق|۱۳۸۹|ک=علل الشرایع|ص=۵۶۷–۵۶۹|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|ابن عنبه|۱۳۷۰|ک=عمده الطالب|ص=۶۷}}{{سخ}}{{پک|دینوری|۱۳۷۰|ک=اخبارالطول|ص=۲۶۵}}{{سخ}}[[الاحتجاج|''الاحتجاج'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}</ref> و صدمه‌ای بر آنان وارد نسازد (بنا بر ابن عنبه و طبرسی)<ref>{{پک|ابن عنبه|۱۳۷۰|ک=عمده الطالب|ص=۶۷}}{{سخ}}[[الاحتجاج|''الاحتجاج'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}</ref> و حق هر حق‌داری به وی برسد. (بنا بر ابن شهرآشوب)<ref>{{پک|ابن شهر آشوب|۱۴۳۲|ک=مناقب ابن شهرآشوب|ص=۲۰۲|ج=۹}}</ref>
# به‌قصدِ جان حسن بن علی و برادرش حسین و هیچ‌یک از اهل بیت رسول خدا توطئه‌ای در نهان و آشکار چیده نشود و در هیچ‌یک از آفاق عالم، ارعاب و تهدیدی نسبت به آنان انجام نشود.<ref name=":8" group="تب">در ''انساب الاشراف'' عبارت «و علی ان لایبغی للحسن بن علی غائله سرا و لا علانیه و علی ان لا یخیف احدا من اصحابه» گزارش کرده است.</ref><ref>{{پک|بلاذری|۱۴۱۷|ک=انساب الاشراف|ص=۴۲|ج=۳}}{{سخ}}[[الفتوح|''الفتوح'' به گزارش:]] {{پک|جعفریان|۱۳۸۱|ک=حیات فکری امامان شیعه|ص=۱۵۹}}{{سخ}}{{پک|علوی|۱۳۷۰|ک=النصایح الکافیه|ص=۱۹۱–۱۹۲|ج=}}{{سخ}}[[فصول المهمه|''فصول المهمه'' به گزارش:]] {{پک|امین|۱۳۷۱|ک=اعیان الشیعه|ص=۵۶۵|ج=۱}}{{سخ}}{{پک|اربلی|۱۳۷۹|ک=کشف الغمه فی معرفة الائمه|ص=۵۳۳–۵۳۴|ج=۱}}</ref>

مردم بصره موضوع آخر — مالیات نواحی ایران — را نمی‌پذیرفتند و آن را متعلق به خود می‌دانستند؛ ولیری در ''دانشنامهٔ اسلام'' بر این باور است که شرایط دیگری نیز در منابع آمده که ممکن است بعدها به‌خاطر کاهش سرزنش‌های وارده بر حسن و القای این مطلب که حسن با این صلح از موضع قبلی‌اش کناره‌گیری نکرده، ساخته شده‌باشد. از این شرایط می‌توان به انتقال قدرت از معاویه به حسن پس از مرگ معاویه اشاره کرد. اما تعیین کردن پیشاپیش خلیفهٔ آتی در بین مسلمانان آن زمان جا نیفتاده بود و معلوم بود که معاویه بعدها در مورد قبول این مطلب از سوی جامعهٔ مسلمانان با مشکل مواجه خواهدشد. نامه‌ای از معاویه حاکی از آن است که قرار شد این شرط در آینده اجرا شود. اما ضمانت محکمی از معاویه گرفته نشد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

سرانجام با تصریح شروط حسن، عهدنامه در انتهای نیمهٔ نخست سال ۴۱ ه‍.ق میان طرفین به امضا رسید.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref> ''دانشنامهٔ اسلام'' می‌نویسد این که معاویه عهد کرد که خلیفهٔ برحقی باشد نمی‌توانست دلیلی بر آن باشد که وی از سیاست‌های علی تبعیت می‌کند.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> ولیری می‌نویسد، حسن بعدها افسوس می‌خورد که چرا بیشتر درخواست نکرده‌بود. قرار شد که سالانه یک میلیون درهم به حسن پرداخت شود و پنج میلیون درهم از خزانهٔ کوفه و مالیات برخی مناطق [[ایران]] مانند [[اهواز]]، [[فسا]] و [[دارابگرد]] به وی تعلق گیرد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

==== پیامدهای صلح ====
به‌گفتهٔ مادلونگ، بعد از متارکهٔ جنگ، لشکر معاویه به کوفه آمد و در مراسم تسلیم خلافت به او، معاویه از حسن خواست که برخیزد و از وی عذرخواهی کند. اما حسن نپذیرفت و گفت که وی و حسین تنها نوه‌های محمد هستند و با وجود این‌که حق خلافت متعلق به وی بوده، اما معاویه در این مورد با وی به جنگ پرداخته و حسن تنها به‌خاطر علاقه به امت اسلامی و جلوگیری از خون‌ریزی، خلافت را به وی واگذارده است.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌گزارش مهدوی دامغانی در ''دانشنامهٔ جهان اسلام''، معاویه پس از رفتن به کوفه، از حسن خواست تا بیعت کند، اما حسن ترک دشنام به علی بن ابی‌طالب و امان دادن به شیعیانش و خودداری از بداندیشی دربارهٔ آنان را شرط نمود. معاویه که قصد داشته به قیس بن سعد امان ندهد، با پافشاری حسن قبول کرد و سپس حسن با وی بیعت نمود. محمد بن بحر شیبانی و نیز [[مرتضی علم‌الهدی]] در ''[[تنزیه الانبیاء|تَنزیهُ الْاَنبیاء]]''، بیعت حسن را گونه‌ای آتش‌بس و قراردادی بر ترک جنگ دانسته‌اند. سپس حسین از بیعت سر باز زد و حسن او را تأیید کرد. قیس نیز با اصرار حسن بیعت کرد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> به نوشته حاج منوچهری، معاویه طی خطبه‌ای در نخستین حضورش در کوفه، حسن را درخواست‌کنندهٔ صلح نمایاند و به علی بن ابی‌طالب نیز ناسزا گفت. حسین خواست تا پاسخ گوید، اما حسن او را نهی کرد و خود در خطبه‌ای تشریحی کلی از موضوع عهدنامه و پیشنهاد صلح معاویه را برای مردم ارائه داد و سپس در پاسخ ناسزای معاویه به پدرش، اصل و نسب خانوادگی خویش را با معاویه مقایسه کرد. معاویه از این کار حسن برآشفت. در فردای آن روز حسن کوفه را به سوی مدینه ترک کرد و تا پایان عمر در آنجا ماند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref> معاویه در سخنرانی‌اش تمامی عهدهایی را که در عهدنامه پذیرفته بود، انکار کرد،<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> گفت به‌دنبال خون‌خواهی از عثمان بوده و هر کس در مدت سه روز با او بیعت نکند بخشیده نخواهد شد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> صلح حسن همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، واکنش‌هایی را در میان حامیانش برانگیخت.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> بسیاری از اشخاصی که پیشتر زمینه‌سازی برای متارکهٔ جنگ کرده بودند یا به دلایل دیگر، حسن را تنها گذاشتند، اکنون پذیرش عهدنامه از جانب وی را خطا می‌دانستند و صراحتِ ایشان نسبت به حسن، سبب می‌شد تا وی سکوت نکرده و دلایل پذیرش صلح را بیان کند. این مخالفت‌ها از سوی افرادی با گرایش‌های فکری مختلف مانند [[سفیان بن لیل|سُفیان بن لَیْل]] ([[ابی‌لیلی]])، [[سلیمان بن صرد خزاعی]]، [[حجر بن عدی]]، [[عبدالله بن زبیر]]، [[عدی بن حاتم|عَدی بن حاتَم]] و برخی دیگر انجام شده که حسن در مقام پاسخ به آنان برآمد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> این گفتگوها در منابع آمده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref> حجر بن عدی گفت که ای کاش می‌مرد و صلح کردن حسن را نمی‌دید. همچنین وی یا یکی دیگر از پیروان، حسن را باعث ذلتِ مسلمانان دانست. بعضی دیگر گفتند که حسن باید در تصمیمش تجدیدنظر کند.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

شیعیان در سال‌های بعد، این مطلب را که حسن هیچ‌گونه تعهدی از معاویه نگرفت که بعد از مرگش خلافت را به وی بسپارد، نمی‌پذیرفتند. معاویه پس از صلح حسن، اقدامات متعددی در جلوگیری از شورش‌های شیعیان انجام داد. به‌عنوان مثال برخی قبایل شیعی را از کوفه خارج کرده و به‌جای آن‌ها قبایلی از شام و بصره و [[بین‌النهرین|بینُالنَّهرین]] را اسکان داد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

بدین ترتیب، در سال ۴۱ ه‍.ق/۶۶۱ م، [[معاویة بن ابی‌سفیان|مُعاویه]] کنترل تمامی قلمروی اسلامی را به‌چنگ آورده و حکومتِ آن را به [[خلافت اموی|خلافت اُمَوی]] تبدیل کرد.<ref>{{پک|Holt|Lambton|Lewis|1977|ک=Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=74-76}}</ref> وی و جانشینانش شدیدترین فشارها را بر خاندان علی و حامیان و شیعیانشان وارد کردند. [[سب علی|دشنام به علی]] تبدیل به امری ضروری در [[نماز جماعت]] شد.<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=334}}</ref> معاویه تا زمان مرگش در سال ۶۰ ه‍.ق/ ۶۸۰ م، حکومت را در اختیار داشت و کوشید تا زمینهٔ انتقالِ موروثیِ خلافت برای فرزندش [[یزید]] را فراهم سازد. این امر زمینهٔ مخالفت بزرگان جامعهٔ اسلامی را فراهم کرد. حسین بن علی و شیعیانِ هوادارِ وی خواستار پایبندی معاویه به عهدنامهٔ صلح مبنی بر عدم تعیین جانشین از سوی وی بودند و جمعی دیگر نظیر [[عبدالله بن زبیر]] و [[عبدالله بن عمر]] در پی ایجاد شورای خلافت بودند.<ref>{{پک|Madelung|2004|ف=Ḥosayn b. ʿAli i. Life|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1971|ف=Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālib|ک=EI2|زبان=en}}</ref> انتقال موروثی خلافت به یزید، زمینه‌ساز بروز [[فتنه دوم|دومین جنگ داخلی در درون امت اسلامی]] شد که از سال ۶۰ ه‍.ق/۶۸۰ م با [[نبرد کربلا|قیام حسین بن علی]] آغاز شد. پس از آن چندین تن برای کسب خلافت به نزاع برخواستند که در میان آنها عبدالله بن زبیر موفق شد سرزمین‌های وسیع‌تری را برای مدت بیشتری تحت حکومت خویش درآورد. در نهایت، [[عبدالملک بن مروان]] در سال ۷۳ ه‍.ق/۶۹۲ م با شکست دادن و کشتن عبدالله بن زبیر، حاکمیت امویان را در سراسر قلمروی اسلامی بازسازی و تثبیت کرد.<ref>{{پک|Robinson|2010|ک= The New Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=215-217}}</ref>

=== پس از دست کشیدن از خلافت ===
[[پرونده:Baghi tomb.jpg|بندانگشتی|آرامگاه چهار [[امام]] شیعه پیش از تخریب در سال ۱۳۰۶ ه‍. خ|راست]]
پس از دست کشیدن از خلافت، حسن راهی مدینه شد. در بین راه در [[قادسیه (شهر)|قادِسیّه]]، نامه‌ای از معاویه دریافت نمود که از وی خواسته‌بود تا در جنگ علیه یکی از خوارج به‌نام ابن حَنصهٔ طایی که به‌تازگی قیام کرده‌بود به او کمک کند. حسن پاسخ داد که به خاطر صلح دست از مقابله با معاویه برداشته نه برای اینکه در کنار او بجنگد.<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|صص=324-325}}</ref><ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> او در مدینه حداقل به‌ظاهر زندگی آرامی داشت و در امور سیاسی دخالتی نمی‌کرد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> اما عدم پایبندیِ معاویه به عهدنامه و برخی عزل و نصب‌ها و رفتارهای وی، سبب می‌شد تا حسن از عملکرد و رفتارهای وی انتقاد نماید. معاویه به‌ظاهر سعی می‌کرد تا احترام حسن را نگاه دارد اما درعین‌حال برای کاهش احترام حسن در نزد مردم تلاش می‌کرد. یکی اقدامات معاویه در این راستا، محاجه‌هایی بود که در آن سعی در برتر نشان دادن خود بر حسن بود. از مهم‌ترین انتقادهای حسن نسبت به معاویه، برنامه‌ریزی جهت حکومت [[یزید]] پس از معاویه بود. واکنش‌های بسیاری همچون عدم اطاعت از اوامر معاویه که خود را امیرالمؤمنین می‌دانست و نگارش نامه‌های انتقادی تا حدی که معاویه به تبعیت از قرآن و سنت پیامبر فراخوانده می‌شد، از حسن در برابر رفتار و عملکرد معاویه ثبت شده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۸–۵۳۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

به‌گزارش ''[[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]''، موضع حسن بر این بود که تا مرگ معاویه، قیام و حرکت متقابل به صلاح نیست. او در هنگام خروج از کوفه، به یاران خویش می‌گفت تا خود را برای وقت مناسب آماده کنند. معاویه چندین بار بر همراهی حسن با خویش تأکید می‌کرد که نمونهٔ آن در ماجرای خروج گروهی از قبیلهٔ [[هوازن]] بود و معاویه از حسن خواست تا در کنار او باشد؛ اما حسن با یادآوری شروط عهدنامه دربارهٔ امیرالمؤمنین ندانستنِ معاویه از جانب خویش، اطاعت و قبول درخواست معاویه را لازم ندید و از همراهی با وی خودداری کرد بی آنکه در روابط میان‌شان خللی پدید آید.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref> وقتی معاویه دید که حسن حمایت چندانی از خلافتش نمی‌کند، روابط میان دو به تیرگی گرایید.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در سال‌های پس از صلح، حسن سفرهایی بین [[حجاز]] و [[دمشق]] داشت.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref> به نوشته مدلانگ اگرچه گزارش شده است که حسن هدایایی را از خلیفه پذیرفته است، اما بخش عمده ای از هدایای معاویه به بنی هاشم به پسر عموی حسن، [[عبدالله بن جعفر]]، رسید که نه جاه طلبی سیاسی داشت و نه پیروانی و آن پول را خرج شاعران و نوازندگان و خوانندگان می‌کرد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

=== کشته شدن ===
[[پرونده:"Husayn at the Bedside of the Dying Hasan", Folio from a Hadiqat al-Su'ada of Fuzuli (Garden of the Blessed) MET sf1979-211.jpg|بندانگشتی|نگارگری از ''[[حدیقةالسعدا]]'' با موضوع حسن در حال احتضار و حضور حسین بر بالینش.]]
نقل مشهور دربارهٔ تاریخ درگذشت حسن مجتبی، ۲۸ صفر ۵۰ ه‍.ق است. اما سال‌های ۴۸، ۴۹، ۵۱، ۵۷، ۵۸ و ۵۹ ه‍.ق نیز برای سال وفات ذکر شده است. روزهای آخر صفر، دو روز مانده به آخر صفر، هفتم صفر و ربیع‌الاول نیز برای روز و ماه درگذشت آمده است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> برطبق روایت [[محمد بن سعد بن منیع|ابن سعد]]، حسن در تاریخ ۵ [[ربیع‌الاول]] ۵۰ ه‍.ق/۲ آوریل ۶۷۰ م درگذشت.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> حاج‌منوچهری در ''دائرةالمعارف بزرگ اسلامی'' تاریخ صفر ۵۰ ه‍.ق/مارس ۶۷۰ م را ذکر می‌کند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref> [[شیخ مفید]] عمرِ حسن را در هنگام مرگ ۴۸ سال ذکر می‌کند؛ و با توجه به دیگر نقل‌ها دربارهٔ مرگ، عمر وی ۴۶، ۴۷ و ۵۸ سال نیز آورده شده است. [[شمس‌الدین ذهبی|ذهبی]] ۵۸ سال را کاملاً مردود می‌داند.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> مادلونگ در ''دانشنامهٔ ایرانیکا'' می‌نویسد که منابع اولیه قریب به اتفاق، علت درگذشت حسن را مسمومیت می‌دانند و اکثراً هم [[جعده]] همسر حسن، دختر [[اشعث بن قیس]] رهبر [[قبیلهٔ کِنده]] را شخص مسموم‌کننده می‌دانند.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> این مسمومیت در طی مدتی طولانی انجام شد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref> ابن سعد مدت آن را نزدیک به چهل روز ذکر می‌کند. بنا بر برخی گزارش‌ها، حسن پیشتر نیز چندین بار مسموم شده، اما نجات یافته بود.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> بااین‌حال، یادداشت‌های دیگر نشان می‌دهد که حسن ممکن است توسط یکی دیگر از همسرانش، [[هند بنت سهیل بن عمرو|هند]] دختر [[سهیل بن عمرو|سُهَیْل بن عَمرو]] مسموم شده‌باشد، ولی اشاره می‌کند که معمولاً عامل تحریک‌کننده، معاویه بوده است و برای وی که در حال ترویج مسئلهٔ خلافت [[یزید]] بود، این مرگ، رقیب خلافتی از پسرش زدود و به‌نظر هم نمی‌رسد که معاویه خوشحالی خود را از درگذشت حسن پنهان کرده‌باشد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> ولیری در ''دانشنامهٔ اسلام'' طی تحلیل تاریخی که در مورد درگذشت حسن انجام داده می‌نویسد که پدر جعده، اشعث که رئیس یک قبیلهٔ یمنی بود، به‌خاطر خدمت به معاویه از سوی شیعیان به‌عنوان خائن شمرده شده است. ازاین‌رو محتمل است که نفرت شیعه از پدر به دختر نیز منتقل شده‌باشد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> طبق گزارش‌هایی از منابع اسلامی، حسن برای‌این‌که کسی به ناحق در جریان انتقام‌گیری برای حسن کشته نشود، ظنش به سوءقصد کننده به جانش را به حسین ابراز نداشت.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۳۹–۵۴۰|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

مادلونگ می‌نویسد که [[محمد بن جریر طبری]]، واقعهٔ مسموم شدنِ حسن را به‌خاطر ترس از ایجاد تفرقه در امت اسلامی نقل نکرده است.<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=331–332}}</ref> برخی منابع غیرشیعی مانند ''الامامة و السیاسة'' منسوب به [[ابن قتیبه دینوری|ابن قُتَیْبه]]، بیماری و درگذشت حسن را طبیعی دانسته‌اند و حتی گزارش بیماری [[سل]] را داده‌اند. به‌گزارش ''دانشنامهٔ جهان اسلام''، برخی دیگر از نویسندگان غرب دنیای اسلام مانند [[ابن عربی]] و [[ابن خلدون]]، نقش معاویه در قتل حسن را بعید و آن را ساختهٔ شیعیان دانسته‌اند؛ اما این نظر ایشان متأثر از دیدگاه‌شان دربارهٔ خلافت و تحت تأثیر فضای هوادارانهٔ [[اندلس (اسلامی)|اَندِلُسیان]] نسبت به [[امویان]] است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref>

در سال ۲۰۱۶، گروه تحقیقاتی نیکول بورکه و همکاران از دانشگاه نشوا در [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]] با بررسی شواهد [[سم‌شناسی]]ِ پزشکی و اسناد تاریخی اعلام کردند که علت درگذشت حسن بن علی، مسمومیت با سمِّ [[کالومل]] (با فرمول شیمیایی [[جیوه (I) کلرید]]) ساخته شده در [[امپراتوری بیزانس|بیزانس]] بوده است.<ref>{{پک|Burke|Golas|Raafat|Mousavi|۲۰۱۵|ف=the mystery of al-Hasan’s death|ک=Medicine, Science and the Law|زبان=en}}</ref>

==== تدفین ====
حسن وصیت کرده بود که در [[مسجدالنبی]] و در کنار قبر پدربزرگش محمد به‌خاک سپرده شود.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۰|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> [[سعید بن عاص]] فرماندارِ [[اموی]]ِ مدینه در این موضوع مداخله نکرد<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> اما [[عایشه]] و [[مروان بن حکم]] — که در آن زمان از امارت [[مدینه]] عزل شده بود —<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> توافق کردند که مانع شوند حسین این کار را انجام دهد. بعضی منابع حاکی از رضایت عایشه و سرسختی مروان هستند.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> [[ابوالفرج اصفهانی]] می‌گوید حسن پیش از درگذشت از عایشه خواست تا اجازهٔ دفنش در کنار پیامبر را بدهد و عایشه هم موافقت کرده بود؛ اما حسن به‌خاطر مخالفت امویان، از این درخواست منصرف شده و خواست تا در کنار مادرش دفن شود. گزارشی دیگر از وصیت حسن چنین خبر می‌دهد که او خواست تا پیکرش را برای تجدید عهد نزد قبر پیامبر ببرند و سپس در کنار مادربزرگش، [[فاطمه بنت اسد]] دفن کنند.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> مروان قسم یاد کرد که به‌علت دفن کردن عثمان در [[بقیع]] نخواهد گذاشت حسن در کنار محمد دفن شود<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> و با هزار نفر مسلح، حاضر و مانع از انجام این کار شد. ابوالفرج اصفهانی می‌گوید عایشه با وجود دشمنی با مروان و امویان، آنان را همراهی کرد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> حسین به اتحادیهٔ [[قریش]] — [[حلف‌الفضول|حِلفُالْفُضول]] — شکایت کرد و خواستار احقاقِ حقوقِ بنی‌هاشم در برابر [[بنی‌امیه]] شد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> چیزی نمانده‌بود که بر سر این مسئله لشکرکشی آغاز شود. حسن وصیت کرده‌بود که درصورت مخالفت دیگران، می‌تواند در بقیع دفن شود.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۰|رف=دائرةالمعارف}}</ref> [[ابوهریره]] و [[محمد حنفیه]] و دیگران،<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> حسین را متقاعد کردند که بهترین کار، دفن حسن در بقیع در کنار مادرش است.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> [[نماز میت]] را [[سعید بن عاص]]، حاکم وقت مدینه، برپا داشت. [[هاشم رسولی محلاتی|رسولی محلاتی]]، این درخواستِ حسین از سعید بن عاص را نوعی [[تقیه|تقیّه]] می‌داند، چرا که حسین قبل از نمازِ سعید بن عاص، بر پیکر برادرش نماز خوانده بود.<ref>{{پک|رسولی محلاتی||ک=زندگانی امام حسن|ص=۴۵۲}}</ref> به نقل برخی روایات، دلیل خودداری حسین در برابر رفتار مروان، تنها قولی بود که به برادر خویش داده بود. پس از دفن، محمد حنفیه در جمع مردم، خطبه‌ای در توصیف حسن ایراد کرد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۰|رف=دائرةالمعارف}}</ref> زنان بنی‌هاشم یک ماه عزاداری کردند و در [[مکه]] و [[مدینه]] هفت شبانه‌روز برای وی گریسته و بازارها بسته شد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> معاویه به‌خاطر پافشاری مروان در عدم دفن حسن در کنار محمد، به وی حکم امارت دوبارهٔ مدینه را اعطا کرد. محل دفن حسن مکانی زیارتی ویژه برای شیعیان شد و گنبدی بزرگ بر فراز آن ساخته شد، اما این گنبد دو بار توسط [[وهابیان]] در سال‌های ۱۸۰۶ و ۱۹۲۷ م تخریب شد.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

==== تیرباران شدن تابوت ====
در ''[[روضةالواعظین|رَوْضَةُالْواعِظین]]'' و ''[[اعیان الشیعه|اعیانُ الشّیعه]]'' آمده است هنگامی که خواستند حسن را دفن کنند، عایشه سوار بر قاطری شد و از بنی‌امیه و مروان و سایر طرفدارانِ ایشان کمک گرفت و مردم را علیه حسن می‌شوراند. عایشه گفت: «به خدا سوگند تا مو در سر من هست، نمی‌گذارم حسن را در اینجا — کنار قبر پیامبر اسلام و اتاق مادرش زهرا — دفن کنید.» [[ابن‌عباس]] گفت: «روزی قاطر سوار و روزی شتر سوار است»، یعنی روزی سوار بر شتر می‌شود و به جنگ با علی می‌رود و روزی بر قاطر سوار می‌شود و با جنازهٔ حسن بن علی مقابله و جنگ می‌کند. در بعضی منابع مانند ''[[ناسخ التواریخ|ناسِخُ التَّواریخ]]'' و ''[[تاریخ مدینة دمشق|تاریخ ابن عَساکِر]]'' نقل شده که تابوت حسن را تیرباران کردند، تا آنکه هفتاد تیر از تابوت حسن بن علی بیرون کشیدند.<ref>{{پک|قرشی|۱۴۱۳|ک=حیاة الامام الحسن|ج=۲|ص=۴۸۵–۴۹۲}}</ref>

== همسران و فرزندان ==
=== همسران ===
مادلونگ بر اساس گزارش‌های تاریخی و قرائن، ترتیب تاریخی ازدواج‌های حسن را بیان می‌کند و بر طبق آن ازدواج حسن با شش زن به نام‌های [[جعده بنت اشعث]]، [[ام بشیر بنت عقبه|ام‌ّبشیر بنت عقبة بن عمرو]]، [[خوله بنت منظور بن زبّان]]، [[حفصه نوادهٔ ابوبکر]]، [[ام‌اسحاق|امّ‌اسحاق بنت طلحه]] و [[هند بنت سهیل بن عمرو]] اثبات‌پذیر است. حسن از برخی از کنیزانش نیز دارای فرزند شد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> ازدواج حسن با جعده پس از ورود علی بن ابی‌طالب به کوفه رخ داده است. پس از آن و قبل از نبرد صفین، حسن با ام‌بشیر ازدواج نمود. مادلونگ معتقد است که این دو ازدواج به درخواست علی بن ابی‌طالب و با انگیزش‌های سیاسی صورت گرفته است. حسن در دوران خلافتش و پس از بازگشت به مدینه، با خوله ازدواج کرد. ازدواج بعدیِ حسن در مدینه و با حفصه صورت گرفت که در نهایت به طلاق انجامید. ازدواج بعدیِ حسن با ام‌اسحاق بود. آخرین ازدواج حسن نیز با هند در مدینه صورت گرفت.<ref>{{پک|مادلونگ|۱۳۸۶|ک=جانشینی حضرت محمد|ص=۵۲۳–۵۲۸}}</ref>

==== اختلاف دربارهٔ تعداد همسران ====
دربارهٔ تعداد زنان و فرزندان حسن روایات مختلفی ذکر شده و در برخی گزارش‌ها به ازدواج‌ها و طلاق‌های بسیارِ وی اشاره و گاهی تأکید شده است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> به‌نوشتهٔ ولیری در ''دانشنامهٔ اسلام''، حسن در مدینه از زنی به زنی دیگر می‌رفت به‌طوری‌که به او لقب «اَلْمِطلاق» (طلاق‌دهنده) داده بودند. تعداد زنان او را شصت یا هفتاد یا نود نفر و تعداد [[متعه|مُتْعه]]‌های او را سیصد تا چهارصد نفر نوشته‌اند. البته به‌نظر نمی‌رسد کسی وی را به‌خاطر این موضوع سرزنش کرده‌باشد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=Hasan b. Ali|ک=Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> اما عبدالله بن حسن، نوهٔ حسن، روایت می‌کند که حسن تنها چهار زن رسمی — به‌اندازهٔ حد تعیین‌شده در [[شریعت]] اسلام — داشته است.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> موضوع ازدواج‌های حسن مجتبی در منابع اولیه و نیز برخی منابع در سدهٔ اخیر مورد نقد تاریخی، سندی و محتوایی واقع شده است. باقر شریف قرشی با بیان دلایل اثبات و نفی این موضوع، سند روایات در این‌باره را نقل و نقد می‌کند و به نتیجهٔ جعلی بودن این روایات می‌رسد و احتمال می‌دهد که این دسته از روایات ساختهٔ [[عباسیان]] در مقابله با [[سادات حسنی]] باشد. [[علی‌اکبر غفاری]] نقدی سندی، و ویلفرد مادلونگ نقدی محتوایی بر این روایات وارد می‌کنند.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref>

مادلونگ در ''دانشنامهٔ ایرانیکا'' این مطلب را تأیید می‌کند که حسن در دههٔ آخر زندگی ازدواج‌ها و طلاق‌های فراوانی داشت و این مسئله دلیل دادن لقبِ «مطلاق» برای او شده‌بود. بااین‌حال او می‌نویسد «داستان‌ها و حکایات در این زمینه به اظهارات مضحکی همچون داشتن هفتاد یا نود همسر و سیصد متعه بسط داده شده است». مادلونگ روایت ابن سعد را در این زمینه از همه معتبرتر می‌داند که مطابق آن حسن ۱۵ پسر و ۹ دختر از شش همسر و سه متعه‌اش داشت که اکثراً در کودکی وفات یافتند.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> مادلونگ می‌گوید [[محمد بن کلبی]] نخستین شخصی است که شایعهٔ داشتن نود همسر برای حسن را مطرح می‌کند و [[مداینی]] نیز این رقم را ساخته، اما کلبی بیش از یازده زن را نام نمی‌برد که ازدواج پنج نفر از آنان مورد شک است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> مادلونگ همچنین روایت‌هایی را که در آن‌ها علی بن ابی‌طالب در [[مسجد کوفه|مسجد]]، کوفیان را از زن دادن به حسن بر حذر می‌دارد<ref group="یادداشت">متن این روایت در ''[[طبقات الکبری]]'' و ''[[کتاب کافی|کافی]]'' گزارش شده است. ({{پک|صفری فروشانی|اخلاقی|۱۴۰۱|ف=امام حسن در طبقات الکبری|ک=مجموعه مقالات همایش سبط النبی|ج=۳|ص=۲۸۶}})</ref> و این‌که علی از این می‌ترسیده که ازدواج‌ها و طلاق‌های مکرر حسن باعث به وجود آمدن دشمنی قبایل عرب شود،<ref group="یادداشت">متن این روایت در کتاب ''طبقات الکبری'' گزارش شده است. ({{پک|صفری فروشانی|اخلاقی|۱۴۰۱|ف=امام حسن در طبقات الکبری|ک=مجموعه مقالات همایش سبط النبی|ج=۳|ص=۲۸۶}})</ref> فاقد اعتبار می‌خواند؛ زیرا حسن در آن برهه در خانهٔ پدری زندگی می‌کرد و نمی‌توانست بدون اذن و تأیید پدر زنی اختیار کند و حسن این ازدواجها را اتحادهای سیاسی به نفع پدرش می‌دانسته است و از همین رو کنیهٔ خود — محمد — را به اولین پسری که از [[خوله بنت منظور بن زبان|خوله]]، اولین زنی که پس از مرگ علی آزادانه انتخاب کرد، به دنیا آمد، گذاشت. خوله قبلاً زن [[محمد بن طلحه]] بود. به‌نظر می‌رسد که حسن قصد داشته که محمد را وصی خود کند، اما با مرگ این پسر و به دنیا آمدن پسری دیگر به‌نام [[حسن مثنی|حسن]] از خوله، حسن بن علی، این پسر را وصی خود در موقوفات خانوادگی‌اش کرد. به‌گفتهٔ مادلونگ در ''دانشنامهٔ ایرانیکا''، حسن در تعامل با زنان خود، به‌مانند برخورد با دیگران، بردباری و بزرگواری را برمی‌گزیده است.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

=== فرزندان ===
شمار فرزندان حسن و تعداد دختران و پسران وی مختلف ذکر شده‌اند: ابن‌سعد ۲۵ فرزند، ۹ دختر و ۱۶ پسر؛ [[مصعب بن عبدالله|مُصعَب بن عبدالله]] ۱۷ فرزند، ۶ دختر و ۱۱ پسر؛ بلاذری ۱۱ فرزند، ۲ دختر و ۹ پسر؛ [[یعقوبی]] ۸ پسر؛ شیخ مفید ۱۵ فرزند، ۷ دختر و ۸ پسر؛ [[عمری]] ۱۶ فرزند، ۵ دختر و ۱۱ پسر؛ ابن شهرآشوب ۲۱ فرزند، ۷ دختر و ۱۴ پسر ذکر می‌کنند. [[محمدتقی شوشتری]] دربارهٔ شمار فرزندان حسن و تعداد پسران و دختران نظری قطعی نداده است. مادلونگ تاحدودی قطعی، [[زید بن حسن|زید]]، [[حسن مثنی]]، طلحه، عمرو، [[قاسم بن حسن|قاسم]]، [[ابوبکر بن حسن|ابوبکر]]، عبدالرحمن، حسین اَثرَم، عبدالله، امّ‌الحسین، [[فاطمه بنت حسن |فاطمه]] (ام عبدالله)، رقیه و امّ‌سلمه را فرزندان وی می‌داند. [[ابن عنبه|ابن عِنَبه]] اسماعیل، حمزه و یعقوب را نیز آورده است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> مادلونگ، این که حسن نام دو تن از فرزندانش را محمد نهاده و نام هیچ‌یک را علی ننهاده، دلیلی بر شباهت به [[محمد]] پدربزرگش و پیروی از سیاست‌های او می‌داند.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

حسن و حسین تنها نوادگان مرد پیامبر بودند که نسل‌های بعدی از آن‌ها به‌وجود آمدند. ازاین‌رو، هر شخصی که می‌گوید نسب او به پیامبر می‌رسد، یا با حسن نسبت دارد یا با حسین. حسن و حسین از این نظر با برادرخوانده‌های خود، نظیر [[محمد حنفیه|محمدِ حَنَفیّه]]، هم تفاوت دارند.<ref>{{پک|Haider|2016|ف=al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib|ک=EoI3|زبان=en}}</ref> [[شهاری صنعانی|شَهاری صَنعانی]]، از علمای [[زیدیه]]، ضمن تأیید روایتی از پیامبر اسلام که خلفای پس از خود را ۱۲ نفر از قریش گزارش کرده است، در توجیه و هماهنگی روایت با عقاید زیدیه، منظور از ۱۲ نفر را، ۱۲ نسل از نسل پیامبر دانسته است که ۶ نسل آن از حسن مجتبی و ۶ نسل دیگر از حسین بن علی بوده است.<ref>{{پک|شهاری صنعانی|۲۰۰۲|ک=بلوغ الارب و کنوز الذهب|ص=۲۴۶–۲۴۸}}</ref> وی در جای دیگر، با اشاره به روایتی از محمد که امامان پس از پیامبر اسلام همگی از [[قریش]] هستند، فرزندان حسن و حسین بودن را شرطی از شروط [[امامت زیدی|امامت]] ذکر می‌کند.<ref>{{پک|شهاری صنعانی|۲۰۰۲|ک=بلوغ الارب و کنوز الذهب|ص=۱۷۰–۱۷۲}}</ref> از میان فرزندان حسن، زید مأمور صدقات رسول خدا بود و در زندگی نود سالهٔ خود، مناصب حکومتی بسیاری را صاحب بود. حسن بن حسن ملقب به حسن مُثَنّیٰ نیز والی صدقات علی بن ابی‌طالب بود. از فرزندان حسن، چند تن در واقعهٔ کربلا نیز حضور داشته‌اند. عمرو، ابوبکر و قاسم از [[کشته‌شدگان سپاه حسین در نبرد کربلا|کشتگان نبرد کربلا]] به‌شمار رفته‌اند و حسن بن حسن نیز از مجروحان نبرد کربلا نام برده شده است.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> فرزندی دیگر به نام عبدالله اصغر به او نسبت داده‌اند که در کربلا در خردسالی کشته شد.<ref>{{پک|بینش|مقیمی فرد|رحمتی|جمشیدی|۱۳۸۵|ک=پژوهشی پیرامون شهدای کربلا|ص=۲۲۳–۲۲۴}}</ref> عبدالرحمن نیز با حسین بن علی در سفر حج همراه بود و در [[ابواء]] از دنیا رفت. نسل حسن بن علی از چهار فرزندش، حسن، زید، عمرو و حسین اثرم امتداد یافت و بعدها نسل حسین اثرم و عمرو منقرض شد.<ref>{{پک|مهدوی دامغانی|باغستانی|۱۳۹۳|ف=حسن بن علی امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|ج=۱۳|رف=جهان اسلام}}</ref> اسامی همسران، کنیزان و فرزندان وی، به صورت تجمیعی از منابع، به شرح ذیل است:
{{همسران و فرزندان حسن مجتبی |state=expanded}}

== ویژگی‌های ظاهری و اخلاقی حسن ==
[[پرونده:The first three Shiite Imams- Ali with his sons Hasan and Husayn, illustration from a Qajar manuscript, Iran, 1837-38 (gouache on paper).jpg|راست|بندانگشتی|نگاره‌ای از سه امام اول شیعیان مربوط به ۱۸۳۷ میلادی]]
بر اساس روایتی که منابع [[شیعه]] و [[سنی]] گزارش کرده‌اند، حسن مجتبی از لحاظ ظاهری و اخلاقیات، به پیامبر شباهت داشت تا جایی که محمد در توصیفش گفته بود که تو از لحاظ خَلقی و خُلقی به من شباهت خواهی داشت.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۱۱}}</ref> حسن در انجام واجبات شرعی بسیار کوشا بود و چندین بار با پای پیاده به [[حج]] رفت.<ref>{{پک|Madelung|2003|ف=Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> بارزترین صفات اخلاقی وی، صبر و حلمش است. رفتار وی حتی در برابر آنان مورد اهانتش قرار می‌دادند، بزرگوارانه بوده است. روایت رفتار نامناسب فردی از اهالی [[شام (سرزمین)|شام]] با حسن و مشاهدهٔ برخورد حسن با آن مرد و پشیمانی‌اش از نحوهٔ برخورد خویش از این دست است. بردباری وی حتی در برابر دشمنانِ [[بنی‌هاشم]] نیز قابل مشاهده است مانند رفتاری که در برابر اهانت مروان بن حکم ابراز داشت.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref> حاج‌منوچهری می‌گوید به‌نظر می‌رسد بردباری حسن در چنین مواردی ناشی از هوش و درک درست از موقعیت‌ها بوده است. وی شجاعت خویش را به‌خاطر فرزند علی بن ابی‌طالب بودن می‌داند و پدرش نیز شجاعت حسن را ستوده است. زهد و پارسایی‌اش به‌گونه‌ای بود که گزارش شده بارها تمام داراییَش را میان نیازمندان قسمت کرده است. او با شنیدن توصیف [[مرگ]]، [[رستاخیز|حشر]]، [[قیامت]] و [[جهنم]] دگرگون می‌شد.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref> باقر شریف قرشی، از میان صفاتِ اخلاقیِ حسن، بخشندگی، زهد، وقار، پرهیزکاری و اخلاق‌مداری وی را از منابع شیعه و سنی گزارش کرده است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۵۳|ک=زندگانی حسن بن علی علیه السلام|ص=۱۷۰–۱۹۴|ج=۱}}</ref>

[[ویلفرد مادلونگ]] در ''[[دانشنامه ایرانیکا|دانشنامهٔ ایرانیکا]]'' بر این باور است که حسن، خلق و خوی محمد را داشت و از سیاست‌های پدرش علی انتقاد می‌کرد، اما حسین به پدرش شبیه بود و اینکه حسن دو تن از پسرانش را محمد نامیده و هیچ‌کدام را علی نام ننهاده و اینکه حسین دو تن از چهار پسرش را علی نام نهاده و هیچ‌کدام را محمد ننامیده دلیلی بر این مدعا می‌داند. برخلاف روحیهٔ صلح‌طلبیِ حسن، حسین روحیهٔ جنگجویی و حس غرورِ خانوادگیِ پدرش را داشت، گرچه توانایی جنگاوری و تجربهٔ آن را همانند پدرش نداشت. با اینکه علی حسن را برای خلیفه شدن بعد از خودش آموزش می‌داد اما به‌نظر می‌رسد که رفتارِ علی نسبت به حسین بیشتر آسان‌گیرانه و حمایت‌آمیز بوده است.<ref>{{پک|Madelung|2004|ف=Ḥosayn b. ʿAli i. Life|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> رسول جعفریان روایاتی را که در آن حسین شبیه علی و حسن شبیه محمد معرفی شده، جعلی می‌داند و به‌گفتهٔ وی تصویر ارائه‌شده در این روایات می‌توانست به‌منظور تخریب چهرهٔ علی و [[عاشورا]] باشد و به کار کسانی بیاید که طرفدار گرایش‌های [[عثمانیه (فرقه)|عثمانیه]] بودند.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۷۸|ک=تاریخ سیاسی اسلام|ج=۲|ص=۲۵۲–۳۵۳}}</ref><ref group="یادداشت">اشارهٔ جعفریان به حدیث «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ حُسَیْنٌ مِنِّی وَأَنَا مِنْ حُسَیْنٍ» است که مثلاً در [[سنن ترمذی]] [http://www.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?bk_no=2&ID=2038&idfrom=3701&idto=3717&bookid=2&startno=7 آمده است] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210204155018/https://islamweb.net/ar/library/index.php?page=bookcontents&ID=2038&idfrom=3701&idto=3717&flag=0&bk_no=2&ayano=0&surano=0&bookhad=0 |date=4 فوریه 2021}}.</ref> [[سید محمدحسین طباطبایی]]، مفسر و فیلسوف شیعه، دربارهٔ مقایسه رفتار حسن بن علی و حسین بن علی می‌نویسد:{{نقل قول بزرگ}}و از اینجا روشن می‌شود که آنچه برخی از مفسرین حوادث گفته‌اند که این دو پیشوا (امام حسن و امام حسین) دو سلیقهٔ مختلف داشتند و امام حسن مسلکِ صلح را می‌پسندید به خلاف امام حسین که جنگ را ترجیح می‌داد، [...] سخنی است نابجا؛ زیرا می‌بینیم همین امام حسین که یک روز زیر بار بیعت یزید نرفت، ده سال در حکومت معاویه مانند برادرش امام حسن (که او نیز ده سال با معاویه به‌سر برده بود) به‌سر برد و هرگز سر به مخالفت برنداشت.<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۸۸|ک=شیعه در اسلام|ص=۱۸۱}}</ref>{{پایان نقل قول بزرگ}}

== موقعیت علمی و روایی حسن ==
در منابع [[اهل سنت]] همچون ''[[الاصابه|الإصابه]]'' اثر [[ابن حجر عسقلانی]] که روایات حسن را در کنار محمد گزارش کرده، از وی به‌عنوان [[صحابه|صحابهٔ پیامبر]] یاد شده است. بخش اصلی این احادیث، در قالب [[سیره نبوی|سیرهٔ]] پیامبر به‌جای مانده که بیشتر به‌صورت پرسش و پاسخ میان اصحاب حسن و وی دربارهٔ نحوهٔ عملکرد پیامبر مطرح می‌شده است. گاهی نیز حسن بدون اینکه کسی پرسش کند، بر اساس سیرهٔ پیامبر آموزش‌هایی داده که در منابع آمده است. افزون بر این‌ها، روایت‌های وی از پیامبر نیز در منابع اهل سنت و شیعه ذکر شده است که در [[فقه اسلامی]] کاربرد داشته است و [[فقیه]]انی از اهل سنت مانند [[محمد بن ادریس شافعی|شافعی]] از روایاتش در ابواب فقهی بهره‌برداری کرده‌اند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۶|رف=دائرةالمعارف}}</ref> وی در عصر خلافت [[ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]]، به پاسخ‌دهی پرسش‌های فقهی و اعتقادی مردم می‌پرداخت. منابع شیعی، از پاسخ‌های حسن به پرسش‌هایی یاد کرده‌اند که خلفا از پاسخ به آن درمانده بودند.<ref>{{پک|العذاری|۱۴۳۰|ک=الامام الحسن، سیرة و التاریخ|ص=۳۵}}</ref>

از منظر [[رجالی]]–تاریخی وی در جایگاه [[صحابه|صحابی پیامبر]] و علی بن ابی‌طالب قرار دارد. منابع اهل سنت با موضوع به‌روش [[اهب حدیث|اصحاب حدیثی]] رفتار کرده‌اند و در طبقه‌بندی‌ای به‌سبک [[محدث]]ان و در تقسیم‌بندی سنتی استادان و شاگردان، علی بن ابی‌طالب و [[فاطمه زهرا]] را در زمرهٔ استادان حسن یاد کرده‌اند؛ آنچنان‌که [[ابن عساکر]] در ''[[تاریخ مدینة دمشق]]'' نیز از چنین روشی بهره برده است. تعالیم حسن از جد و پدرش در مباحث مختلف به‌ویژه در منابع شیعی بسیار نمود یافته و سلسلهٔ روایت از شاگردان حسین و انتقال علم امامت در قالب مفهوم وصایت و امامت از [[آدم]] تا [[خاتم‌الانبیا|خاتم]] و سپس تا [[حجت بن الحسن|مهدی]] مورد بحث واقع شده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۶–۵۴۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

از سوی دیگر در منابع [[علم رجال|رجال]] و مانند آن، فهرستی از افراد روایت‌کننده از وی ذکر شده که دربردارندهٔ گروه‌های مختلفی به‌ویژه صحابهٔ صِغار و نسل اول [[تابعین]] هستند. در منابع اهل سنت، [[حسن مثنی]]، [[سجاد]]، [[محمد باقر]]، [[عبدالله باهر|عبدالله]] فرزند سجاد، [[عایشه]]، [[عکرمة بن عبدالله|عَکرَمه]]، [[ابن سیرین]]، [[جبیر بن نفیر|جُبَیْر بن نُفَیر]]، [[هیبرة بن یریم]]، [[سفیان بن لیل]] و [[ربیعة بن شیبان|اَبوالْحَوْراء رَبیعة بن شیبان سعدی]] به‌عنوان راویان وی شمرده شده‌اند. در این میان، علاوه بر [[حسن مثنی|حسن مُثَنّیٰ]]، ابوالحوراء بیشترین روایت را نقل کرده است. گروهی دیگر از یاران حسن کسانی بوده‌اند که در زمرهٔ اصحاب و معاصرانش قرار، و صرفاً نزد او حضور داشته‌اند یا گونه‌ای ارتباط میان‌شان بوده است. برخی از این اشخاص عبارتند از: [[جابر بن عبدالله انصاری]]، [[حسن بصری]]، [[ابن‌عباس]]، [[حارث همدانی]]، [[شریح قاضی]]، [[حذیفة بن اسید]]، [[حبیب بن مظاهر]] و [[سلیمان بن صرد خزاعی|سلیمان بن صرد]] که برخی از صحابه و برخی از [[تابعین]] بوده‌اند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

بنابر گزارش منابع شیعی، اصحاب حسن مجتبی و راویانی که از او نقل روایت کرده‌اند بالغ بر ۱۳۰ تن هستند. از [[اصحاب علی بن ابی‌طالب]] که از حسن نیز نقل روایت داشته‌اند می‌توان به [[احنف بن قیس]]، [[اصبغ ابن نباته|اصبغ بن نباته]]، [[اشعث بن سوار]]، [[جابر بن عبدالله انصاری]]، [[سلیم بن قیس هلالی]]، [[قیس بن عباد]]، [[کمیل بن زیاد]]، [[مسلم بن عقیل]]، [[رشید هجری]]، [[جارود بن ابی‌بشیر]]، [[ظالم بن عمرو]] و [[جارود بن منذر]] اشاره کرد. [[عزیزالله عطاردی قوچانی|عطاردی]] در ''مسند امام حسن''، ۱۳۸ نفر از راویان نقل کننده روایت از حسن مجتبی را گزارش می‌کند که مشهورترین آنها عبارتند از: [[عبدالرحمن بن ابی‌لیلی]]، [[احمد بن عیسی بن زید|احمد بن عیسی علوی]]، [[جندب بن جناده]]، [[ابن سیرین|محمد بن سیرین]]، [[وکیع بن جراح]]، [[ابومخنف]] و [[حسن بن زید بن حسن|حسن بن زید]]. از میان شاگردان حسن مجتبی که در منابع رجالی شیعه به ثقه بودن آنان تصریح شده باشد، می‌توان به [[ابوالاحوص]]، [[حسن بن زید بن حسن|حسن بن زید]]، [[حسن بن سعد]]، [[خیثمه بن ابی خیثمه]]، [[احمد بن عیسی علوی]]، [[اسماعیل بن ابی خالد]]، [[زید بن وهب جهنی]] و [[ابواسحاق بیعی]] اشاره کرد.<ref>{{پک|عطاردی قوچانی|۱۳۸۷|ک=ترجمه مسند امام مجتبی|ص=۹۶۶–۱۰۳۴}}</ref>

== آثار ==
از حسن بن علی روایات، خطبه‌ها و نامه‌هایی به‌جا مانده که در منابع اهل سنت و شیعه موجود است. روایات پراکندهٔ وی دربردارندهٔ بیان سیرهٔ پیامبر اسلام، علی بن ابی‌طالب و فاطمه زهرا، جایگاه اهل بیت و امامان شیعه است. روایات وی در مجموعه‌هایی با عنوان «مُسنَدُ الْحَسَن» یا «حَدیثُ الْحَسَن» در ضمن مجموعه‌های حدیثی گردآوری شده است. نمونهٔ آن روایات [[ابوالحوراء]] در ''[[مسند احمد بن حنبل]]'' و ''[[المعجم الکبیر]]'' [[طبرانی]] است. در عصر حاضر [[عزیزالله عطاردی قوچانی|عزیزالله عطاردی]] ''مُسنَدُ الإمامِ الْمُجْتَبیٰ أبی مُحَمَّدِ الْحَسَنِ بنِ علی'' را گردآوری کرده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۲–۵۶۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

در دستهٔ خطبه‌های حسن بن علی، خطبه‌های وی دربارهٔ رخدادهای پس از کشته شدن علی بن ابی‌طالب است. بخش دیگر نیز شامل سخنان وی در برابر معاویه و بزرگان قوم است که به‌ویژه موضوعات سیاسی، خلافت و موارد منتهی به صلح است. بیشترین حجم آثار به‌جای‌مانده از حسن بن علی، به خطبه‌های وی تعلق دارد. زمینهٔ بیان خطبه‌ها، پاسخ به درخواست اصحاب برای توصیف و تبیین موضوعی اعتقادی، وعظ و ارشاد، ترغیب مردم به جنگ و توصیف اهل بیت و بیان جایگاه آنان است. وصیت وی به برادرش حسین، به‌ویژه در هنگام وفات در منابع آمده که در آن‌ها نیز تلاش کرده تا جایگاه اهل بیت را تبیین کند. نامه‌های حسن بن علی به اشخاص سیاسی، عالمان، والیان سرزمین‌های اسلامی و دیگران بخشی دیگر از آثار به‌جامانده از وی است. نامه‌های حسن به معاویه پس از کشته شدن علی بن ابی‌طالب و نامه‌ای دربارهٔ رویدادهای مربوط به صلح، از نمونه‌هایی است که بیان‌کنندهٔ مواضع اعتقادی و سیاسی اوست. نیز نامه‌های خطاب به [[عمروعاص]] و [[زیاد بن ابیه]] و توصیهٔ آنان به بازگشت به مسیر عدالت موجود است. جز این موارد، برخی جملات کوتاه دربارهٔ مباحثی مانند عقل و دانش، ارتباط با عالمان، دوستی اهل بیت، صفات اخلاقی و انسانی مانند جود و کرم موجود است که در منابع به‌ویژه ''[[تحف‌العقول]]'' [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبهٔ حرانی]] آمده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

== حسن در قرآن و حدیث ==
{{اصلی|حسن مجتبی در قرآن و حدیث}}[[پرونده:آیه تطهیر.jpg|بندانگشتی|تایپوگرافی «[[آیه تطهیر]]»، از آیات در شأن حسن و [[حسین بن علی|حسین]]، منقش بر درب [[حرم امام حسین]] در [[کربلا]]|راست]]

=== آیات مرتبط با حسن ===
بسیاری از [[تفسیر قرآن|مفسّران]] [[اهل سنت]] و [[شیعه]] مانند [[فخر رازی]] و [[سید محمدحسین طباطبایی]]، در تفسیر [[انسان (سوره)|سوره انسان]] و آیات مشهور به [[آیه اطعام]]، [[شأن نزول]] آن را مرتبط با علی و فاطمه و داستان بیماری فرزند یا فرزندانشان و [[نذر]] برای بهبودیشان برمی‌شمارند.<ref>{{پک|طباطبایی|ک=ترجمهٔ تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۲۱۱–۲۲۰|رف=المیزان ۲۰}}</ref><ref>{{پک|فخر رازی|۱۴۲۳|ک=تفسیر کبیر|ج=۳۰|ص=۲۴۴–۲۴۵|رف=فخر رازی ۳۰}}</ref><ref>{{پک|العذاری|۱۴۳۰|ک=الامام الحسن، سیرة و التاریخ|ص=۲۱}}</ref> در این باره [[ابواسحاق احمد ثعلبی|ثعلبی]]، از مفسران و امامان اهل حدیث اهل سنت، در تفسیر خود بر این باور است که آیات پنجم تا دهم سوره و بلکه تمام سوره انسان؛ در شأن اهل بیت نازل شده است.<ref>{{پک|ثعلبی|۲۰۰۲|ک=تفسیر ثعلبی|ص=۹۹–۱۰۲|ج=۱۰}}</ref> به گفته مفسر شیعه [[شیخ طبرسی|طبرسی]]، اکثر مفسران اجماع کرده‌اند که مقصود از «ابرار» در این سوره، [[علی بن ابی‌طالب|علی]]، [[فاطمه زهرا|فاطمه]] و [[حسنین]] هستند.<ref name=":22">{{پک|طبرسی|۱۳۷۴|ک=جوامع الجامع|ص=۵۰۷|ج=۶}}</ref>

به‌نوشتهٔ سید محمدحسین طباطبایی، در ''[[تفسیر المیزان]]''، [[رویداد مباهله|رویداد مُباهِله]] بیانگر ماجرای رویارویی پیامبر اسلام و اهل بیتش از یک‌سو و [[مسیحیت|مسیحیان]] [[نجران|نَجران]] از دیگرسو است. طباطبایی می‌گوید که بنابر روایات، مقصود از ''ابناءنا'' در [[آیهٔ مباهله]] حسن و حسین بوده‌اند.<ref>{{پک|طباطبایی|ک=ترجمهٔ تفسیر المیزان|ج=۳|ص=۳۵۰–۳۸۵|رف=المیزان ۳}}</ref><ref>{{پک|Algar|1984|ف=Āl–e ʿAbā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> بسیاری از مفسران اهل سنت نظیر [[فخر رازی]]، [[ابن کثیر]] و [[سیوطی]] نیز بیان کرده‌اند که منظور از افراد در آیه ۶۱ آل‌عمران (مشهور به آیه [[رویداد مباهله|مباهله]])، علی، فاطمه، حسن و حسین هستند.<ref>{{پک|فخر رازی|۱۴۲۳|ک=التفسیر الکبیر|ج=۸|ص=۸۹–۹۰|رف=فخر رازی ۸}}</ref><ref>{{پک|محلی|سیوطی|۱۴۱۶|ک=تفسیر الجلالین|ج=۳|ص=۶۰|رف=جلالین ۳}}</ref><ref>{{پک|ابن کثیر|۱۴۱۹|ک=تفسیر القرآن العظیم|ج=۲|ص=۴۶|رف=ابن کثیر ۲}}</ref>

طباطبایی در تفسیر آیه ۳۳ احزاب مشهور به [[آیه تطهیر|آیهٔ تطهیر]] در ''المیزان''، مخاطب این آیه را [[اصحاب کسا]] می‌داند و به احادیث آن که تعداد آن‌ها بیش از هفتاد حدیث است و بیشتر از طریق اهل سنّت هستند اشاره می‌کند.<ref>{{پک|طباطبایی|ک=ترجمهٔ تفسیر المیزان|ج=۱۶|ص=۴۶۲–۴۷۷|رف=المیزان ۱۶}}</ref> برخی مفسران اهل سنت ازجمله فخر رازی و [[ابن کثیر]] نیز در تفسیر خود ضمن بیان روایات مختلف دربارهٔ مصداق اهل بیت در این آیه، علی، فاطمه، حسن و حسین را از مصادیقش می‌شمارند.<ref>{{پک|فخر رازی|۱۴۲۳|ک=التفسیر الکبیر|ج=۲۵|ص=۲۱۰|رف=فخر رازی ۲۵}}</ref><ref>{{پک|ابن کثیر|۱۴۱۹|ک=تفسیر القرآن العظیم|ج=۶|ص=۳۶۵–۳۷۱|رف=ابن کثیر ۶}}</ref>

در توضیح و تفسیر آیهٔ ۲۳ سورهٔ [[شوری (سوره)|شُوریٰ]] مشهور به [[آیه مودت]]، طباطبایی در ''المیزان'' ضمن گزارش و نقد گفته‌های مختلف مفسران، گفته است که مقصود از «مَوَدَّتِ قُربیٰ»، محبّت اهل بیت محمّد؛ یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین است. او در ادامه، روایات گوناگونی از اهل سنت و شیعه را آورده است که این موضوع را تصریح کرده‌اند.<ref>{{پک|طباطبایی|ک=ترجمهٔ تفسیر المیزان|ج=۱۸|ص=۵۹–۶۸، ۷۳–۷۷|رف=المیزان ۱۸}}</ref><ref>{{پک|العذاری|۱۴۳۰|ک=الامام الحسن، سیرة و التاریخ|ص=۲۲}}</ref> مفسران اهل سنت همچون فخر رازی و ابن کثیر نیز به این موضوع اشاره کرده‌اند.<ref>{{پک|فخر رازی|۱۴۲۳|ک=التفسیر الکبیر|ج=۲۷|ص=۱۶۷|رف=فخر رازی ۲۷}}</ref><ref>{{پک|ابن کثیر|۱۴۱۹|ک=تفسیر القرآن العظیم|ج=۷|ص=۱۸۳–۱۸۴|رف=ابن کثیر ۷}}</ref>[[پرونده:Panjtan.jpg|بندانگشتی|خط‌نقاشیِ نام [[آل کسا]] و دو حدیث از [[محمد|پیامبر اسلام]] روی پارچه، احتمالاً متعلّق به [[ایران]] یا [[آسیای مرکزی]]، سدهٔ سیزده ه‍. ش]]

=== در سیرهٔ پیامبر اسلام ===
با بررسی روایات بسیاری از پیامبر اسلام دربارهٔ حسن، دیدگاه پیامبر نسبت به وی به‌عنوان شخصی اثرگذار در آیندهٔ جامعه اسلامی و مسلمانان به‌دست می‌آید. این روایات دربردارندهٔ ابراز علاقهٔ پیامبر نسبت به حسن نیز هستند که نشان‌دهندهٔ جایگاه وی نزد پیامبر اسلام است. در یکی از مهم‌ترین این روایات، پیامبر حسن را فرزند خویش نامیده و دوستدارانش را دوست خویش می‌داند. در روایتی دیگر، در کنار این ابراز علاقه، دوستداری حسن و دوستداران وی را از خداوند طلب می‌کند. گاهی نیز در کنار نام حسین، با ابراز علاقه به هر دو، حسن را از خویش و حسین را از علی بن ابی‌طالب می‌داند. در روایتی دیگر آمده که خداوند به دست حسن میان دو گروه از مبتلایان به فتنه، صلح برپا می‌کند؛ این‌گونه حسن آشتی‌دهنده‌ای نمایانده شده که [[حجت|حجّت]] خدا بین امّت است و پیروی از وی، پیروی از کلام پیامبر.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۱|رف=دائرةالمعارف}}</ref> بر اساس روایتی، پیامبر اسلام حسن را در صفت عقل ستوده است و درباره‌اش گفته: «اگر عقل به شمایل مردی درمی‌آمد، به شکل حسن می‌بود.»<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۹}}</ref> در گروهی دیگر از روایاتِ مربوط به حسنین، به‌همراه حسین، «سرور جوانان اهل بهشت» معرفی شده است. حضور اجتماعی حسنین با توجه به سن کم‌شان در زمان پیامبر، نشان‌دهندهٔ هدف پیامبر در تثبیت جایگاه تاریخی–اجتماعی ایشان است. درک این موضوع با توجه به روایات دربارهٔ امامت ایشان در همه حال — چه قعود و چه قیام — و حضورشان در کنار پیامبر اسلام در [[قیامت]] بیشتر امکان‌پذیر است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسین (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۷۶–۶۷۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref><ref>{{پک|العذاری|۱۴۳۰|ک=الامام الحسن، سیرة و التاریخ|ص=۲۶}}</ref>

== دیدگاه‌های مذاهب اسلامی دربارهٔ حسن ==
[[پرونده:The Prophet, 'Ali, Husayn and Hasan in Paradise; 'Uthman, 'Umar and Abu Bakr are in the foreground. Miniature from a 17th century manuscript of Khavarnama, a poem on the deeds of 'Ali; Punjab, 1686 (BL).jpg|راست|بندانگشتی|نگاره [[مینیاتور (تذهیب)|مینیاتور]] از پیامبر اسلام، علی، حسن و حسین در بهشت (عمر، عثمان و ابوبکر در پیش زمینه) متعلق به سال ۱۶۸۶ میلادی]]
صلح حسن و معاویه از موضوعاتی است که در فرایند [[کلام اسلامی]] اثر گذاشته است. به‌گزارش [[ابوالحسین محمد ملطی]] (د. ۳۷۷ ه‍.ق) از [[متکلم]]ان [[اشاعره|اشعری]]، پس از صلح، گروهی از یاران علی بن ابی‌طالب و از اهل جدل و تمییز و نظر و استنباط و حجج، گوشه‌نشینی کرده و در خانه و مسجد عزلت گزیدند و گفتند به علم و عبادت می‌پردازند و ازهمین‌رو [[معتزله]] نام گرفتند. اصول خمسهٔ معتزله همان است که این گروه به آن باور داشتند. [[سعد بن عبدالله اشعری]] نیز گزارش می‌کند پس از کشته شدن حسین بن علی، گروهی از شیعیان با قیاس صلح حسن و قیام حسین، از علت این تفاوت در رفتارِ دو امام معصوم درماندند و از تشیع خارج شدند. مباحثات کلامی دربارهٔ صلح حسن بن علی، دو رویکرد شیعی و غیرشیعی را دربردارد که هر رویکرد به طریقی ویژه این مسئله را تبیین می‌کند.<ref>{{پک|تاره|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۵۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

=== دیدگاه معتزله ===
صلح حسن بن علی سبب شد تا در میان فرقه‌هایی که امامت را به اختیار و بیعت اهل حل و عقد درست می‌دانستند، مباحثاتی دربارهٔ امکان و شرایط خلع امام از امامت به‌وجود آید. نتایج این مباحثات با مسئلهٔ مشروعیت خلافت معاویه مرتبط است. [[متکلمان معتزلی]] که با توجه به مبانی اعتقادات خود، معاویه را در مقام امام به‌رسمیت نمی‌شناختند، با دلایلی بیان کرده‌اند که حسن بن علی پس از صلح، بر مقام امامت خویش باقی بوده است. در برابر این رویکرد، متکلمان اهل سنت که خلافت معاویه را دارای رسمیت می‌دانستند، صلح حسن بن علی را کناره‌گیری وی از مقام امامت در نظر گرفته‌اند و معاویه را در مقام خلیفه به‌رسمیت شناخته‌اند.<ref>{{پک|تاره|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۵۸–۵۵۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref>
بنا به گزارش‌های موجود از معتزلهٔ بصری، دیدگاه معتزله مشروعیت امامت حسن بن علی و حسین بن علی و عدم مشروعیت خلافت معاویه است. اینان اعتقاد داشتند که صلح حسن، سبب خلع وی از امامت نمی‌شود. به‌باور این گروه، هرگاه پس از احراز مقام امامت در امام و بیعت مردم با وی، امام عمل نادرستی انجام دهد چنان‌که به‌سبب آن شایستگی امامت را از دست بدهد و از عمل خویش نیز اظهار ندامت و توبه نکند، می‌توان وی را امام ندانست؛ درغیراین‌صورت، امام حق ندارد از مقام خویش کناره‌گیری کند یا با فرد دیگری بیعت نماید. مردم نیز نباید بدون برهان، امام را واگذارند و با فرد دیگری بیعت کنند. به‌اعتقاد [[قاضی عبدالجبار]] از متکلمان معتزلی، حسن بن علی بنا به [[اجتهاد]] خویش به این نتیجه رسید که اگر با معاویه وارد جنگ شود، یارانش وی را رها کردند و به او کمک نخواهند کرد؛ بنابراین در صلح حسن با معاویه، عمل نادرستی رخ نداده است و وی بنا به اضطرار و ترس به صلح با معاویه وادار شد و چنانچه عوامل ترس و اضطرار رفع می‌شد، وی صلح را رها کرده است و بی‌نیاز به بیعت دوباره با مردم امامت خویش را ادامه می‌داد.<ref>{{پک|تاره|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۵۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

به‌باور [[الجبایی|ابوعلی جبایی]] دیگر متکلم معتزلی بیعت حسن بن علی با معاویه در «حد اکراه» انجام شد؛ چراکه ترس از غلبهٔ سپاه [[شام (سرزمین)|شام]] و کشتار سبب شد تا حسن راهی جز بیعت نداشته باشد. جبایی معتقد است درصورت به حد اکراه رسیدن بیعت به‌خاطر فشار و اجبار، بیعت و عدم بیعت برابر بوده و دارای اعتبار نیست؛ آنچنان‌که اگر فردی برای حفظ جان، [[کفر]] بر زبان آورد، کافر نخواهد شد، امام هم می‌تواند بیعت را بر زبان آورد اما در دل به آن بی‌اعتقاد باشد. جبایی می‌افزاید کسانی مانند [[سعد بن ابی‌وقاص]]، [[سعید بن زید]] و [[عبدالله بن عمر]] نیز اینچنین با معاویه بیعت کردند؛ و نیز به‌خاطر تغییر نکردن شرایط تا زمان درگذشت حسن بن علی، وی امکان بازیابی قدرت سیاسی را نیافت. [[ابن ملاحمی]] از شاگردان [[ابوالحسین بصری]] معتزلی، در تأیید در حد اکراه بودن بیعت حسن بن علی با معاویه می‌گوید چطور می‌توان تصور کرد حسن بن علی که برای بیعت گرفتن از معاویه وارد جنگ با وی شد، بدون اکراه حاضر به بیعت و تسلیم قدرت به معاویه شده باشد.<ref>{{پک|تاره|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۵۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

=== دیدگاه اهل سنت ===
از سوی دیگر [[اهل سنت]] با استناد به حدیثی از پیامبر اسلام دربارهٔ برپا شدن صلح میان دو دستهٔ بزرگ توسط حسن بن علی، صلح وی را تأیید می‌کنند. اینان با مشروعیت بخشیدن به خلافت معاویه، صلح حسن را خلع خودخواسته و کناره‌گیری وی از خلافت و امامت می‌دانند و در دلیل آن، عمل حسن بن علی را سبب خشنودی خدا ذکر کرده‌اند؛ آنچنان‌که برای تاریخ صلح حسن بن علی، از عبارت «عام الجماعة» استفاده می‌کنند. از نظر اهل سنت، مردم اجازه ندارند امام را خلع کنند و خود امام درصورت علم به تشتت و ضعف امور مسلمانان بر اثر کناره‌گیری وی از امامت، حق این کار را نخواهد داشت. اهل سنت بر این باورند که اگر امام بداند کناره‌گیری از امامت و خلافت، به صلاح مسلمانان بوده و مانع کشتار آنان می‌شود، می‌تواند از مقام خویش کناره بگیرد. این برداشت به این معنی است که حسن بن علی به‌خاطر عدم یاری از سوی مردم حاضر به صلح نشد، بلکه با اختیار صلح را بر جنگ مرجح دانست.<ref>{{پک|تاره|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۵۹|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

گروهی از اهل سنت مانند [[ابن حجر هیتمی|ابن حَجَر هِیتَمی]]، [[ابن کثیر]]، [[مناوی]]، [[قاضی عیاض]] و [[ابوبکر بن العربی]]، به روایتی از پیامبر اسلام استناد کرده‌اند که در آن پیامبر خلافت پس از خویش را سی سال پیش‌بینی، و پس از آن به پدید آمدنِ سلطنت و پادشاهی در اسلام اشاره کرده است؛ و خلافت چند ماههٔ حسن بن علی را تکمیل‌کنندهٔ سی سالهٔ حکومت [[خلفای راشدین]] دانسته‌اند. بر همین اساس حسن بن علی توسط گروهی از دانشمندان اهل سنت از خلفای راشدین محسوب شده است.<ref>{{پک|صلابی|۱۳۸۶|ک=حسن مجتبی|ص=۲۵۶–۲۵۸}}</ref>

=== دیدگاه شیعه ===
[[پرونده:A Portrait of 'Ali, Hasan, Husayn, and the Sufi Leader Nur 'Ali Shah Ni 'matullahi.jpg|بندانگشتی|تصویرگری از علی بن ابی‌طالب به همراه حسن و حسین در کنارشان یکی از اقطاب صوفیه ([[نورعلیشاه اول|نورعلیشاه نعمت‌اللهی]])]]
حاج‌منوچهری می‌گوید حسن در منظر [[شیعه]] به‌عنوان انتقال‌دهندهٔ [[امامت]] و [[وصایت]] مطرح است؛ رابطهٔ وی با [[علی بن ابی‌طالب]] نه به‌عنوان پدر و فرزند، بلکه در جایگاه دو شخصیت اثرگذارِ تاریخ اسلام که [[عصمت|معصوم]] و [[دوازده امام|امام شیعه]] بوده‌اند، دارای اهمیت است. او در رابطه با علی بن ابی‌طالب، بروز عملی مفهوم وصایت و سبب ترویجِ علمِ علوی به‌وسیلهٔ تبیین سلسلهٔ وصایت است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۴۶–۵۴۷|رف=دائرةالمعارف}}</ref> شیعه بر این اعتقاد است که امامت حسن بن علی بنا بر [[نص]] از سوی پیامبر و علی بن ابی‌طالب است و ضمن تأیید صلح وی، کناره‌گیری‌اش از مقام سیاسی را آسیب‌زننده به مقام امامت وی نمی‌دانند و او تا پایان زندگی و انتقال امامت به حسین بن علی، امام مفترض‌الطاعه بوده است. شیعه معتقد است که امامت حسن بن علی به اختیار مردم نبوده است و اصولاً امامت از طریق بیعت با فرد دیگر یا کناره‌گیری خودخواستهٔ امام، به فرد دیگری انتقال نمی‌یابد. آنچنان‌که [[قاضی نعمان]]، متکلم [[اسماعیلیه|اسماعیلی]]، بر این باور بوده است.<ref>{{پک|تاره|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۵۷–۵۵۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

متکلمان [[شیعه]]، دربارهٔ علت صلح حسن بن علی، به بررسی و بیان رویدادهای منجر به صلح می‌پردازند و گسستگی سپاه و تنها گذاشتن حسن بن علی از سوی یاران و نیز غارت اموال و سوءقصد به جان وی را از دلایل آن برمی‌شمرند. افزون بر این‌ها، ویژگی [[عصمت]] برای امام، دلیل دیگری از سوی شیعه مبنی بر درستی کار حسن بن علی بیان شده است. به‌باور [[سید مرتضی علم‌الهدی|سید مرتضی]]، حسن بن علی با اکراه و در حد «الجاء» به صلح تن داد. عامل اکراه، سبب تعبیر عمل حسن بن علی به [[تقیه]] از سوی شیعه شد؛ و نیز بیعت حسن بن علی به‌معنای رضایت وی بر پایان جنگ در نظر گرفته شد. ازاین‌رو متکلمان شیعی، صلح حسن بن علی را با واژگانی مانند «مهادنه و معاهده» به معنی پذیرش متارکهٔ جنگ تعبیر کرده‌اند. [[محمد بن بحر شیبانی]] در ''[[الفروق بین الاباطیل و الحقوق]]'' بیان می‌کند مصالحهٔ حسن بن علی از دیدگاه «اهل تمییز و تحصیل»، مهادنه و معاهده نام دارد. وی می‌گوید اینکه به نقل از منابع، معاویه به هیچ‌کدام از مواد «معاهدات» عمل نکرد، نشان‌دهندهٔ معاهده بودنِ این مصالحه است و نه بیعت بودنِ آن. ازاین‌رو این صلح سبب رسیدن معاویه به مقامی بالاتر از امام نبود تا اینکه اطاعت از وی بر حسن بن علی لازم باشد. شروط تعیین‌شده از سوی حسن بن علی دلیلی بر این گفته است. شیبانی ادامه می‌دهد اینکه از شروط حسن بن علی از معاویه خواست تا خود را «امیرالمؤمنین» ننامد، دلیل بر این است که حسن بن علی معاویه را شایستهٔ خلافت نمی‌دانست؛ و نیز شرط دیگر دربارهٔ عدم اقامهٔ شهادت در حضور معاویه، به این معناست که نزد حسن بن علی، معاویه جایگاهی مانند کارگزاران و والیان حسن بن علی نیز نداشت، چراکه اقامهٔ شهادت در حضور کارگزاران حسن بن علی انجام می‌شد، اما وی شرط کرد که در حضور معاویه شهادتی صورت نگیرد. نیز هنگامی‌که معاویه از حسن برای همراهی در جنگ با [[خوارج]] دعوت کرد، حسن بن علی آن را نپذیرفت که نشان‌دهندهٔ این است که حسن بن علی برای معاویه خلافت و امارتی قائل تبود.<ref>{{پک|تاره|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۵۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

از دیدگاه شیعیان [[اسماعیلیه|اسماعیلی]]، حسن مجتبی دومین امام در سلسله ششم از امامان است. در تقسیم‌بندی جایگاه امام در اعتقادات شیعیان اسماعیلی، حسن بن علی [[امام مستودع]] محسوب می‌شود که حق انتخاب امام بعدی را ندارد و تنها به جهت فضیلتش بر سایر فرزندان امام قبلی، به امامت منصوب شده است. پس از حسن مجتبی، حسین بن علی [[امام مستقر]] است و به همین جهت امامت در نسل حسن مجتبی در جریان نبوده است.<ref>{{پک|سبحانی|۱۳۷۲|ک=بحوث فی الملل و النحل|ص=۱۲–۱۸|ج=۸}}</ref> به گزارش اشعری، اسماعیلیان [[قرمطیان|قرامطه]]، حسن بن علی را امام مستودع ندانسته و امامت حسین را به نص حسن می‌دانند.<ref>{{پک|سبحانی|۱۳۷۲|ک=بحوث فی الملل و النحل|ص=۲۵|ج=۸}}</ref>

از دیدگاه [[زیدیه]]، اینکه حسن بن علی در «عام الجماعة» امر را به معاویه واگذارد، صحیح بود و دلیل آن تنها ماندن حسن بن علی و ضعف آنان، واجب بود تا حسن بن علی صلح را بپذیرد و در واقع وی از معاویه جانب‌داری نکرد. [[حوریه صعدی|ناصر لدین الله ابراهیم مؤیدی]] (د. ۱۰۸۳ ه‍.ق) در اثبات صحت صلح حسن بن علی، نمونه‌های از [[سنت (پیامبر اسلام)|سنت]] پیامبر اسلام در [[صلح حدیبیه]] می‌آورد. او ادامه می‌دهد از شروط تعیین‌شده از سوی حسن بن علی این بود که معاویه حق تعیین جانشین برای خویش را ندارد، اما معاویه به این شرط عمل نکرد. مؤیدی می‌گوید بطلان امامت تنها در صورتی است که در شروط امامت خللی وارد شود یا امام مرتکب «حدث» — به‌معنای خطای بزرگ و [[بدعت]] — شود به‌گونه‌ای که نتوان وی را امام دانست؛ اما حسن بن علی در معاهده با معاویه هیچ‌گاه به چنین مواردی دست نزد تا بتوان امامتش را باطل دانست. علاوه بر این‌ها، معاویه به‌خاطر گردنکشی، ظالم دانسته می‌شود و با توجه به آیهٔ «... لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمینَ» واجد امامت نیست.<ref>{{پک|تاره|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۵۸|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

[[سید محمدحسین طباطبایی]] با اشاره به این‌که حسین بن علی نیز در دوران حکومت معاویه صلح را بر جنگ برگزید می‌نویسد:{{نقل قول بزرگ}}... حقاً اگر امام حسن یا امام حسین با معاویه می‌جنگیدند کشته می‌شدند و برای اسلام کمترین سودی نمی‌بخشید و در برابر سیاستِ حق‌به‌جانبیِ معاویه، که خود را صحابی و کاتب وحی و «خال‌المؤمنین» معرفی کرده و هر دسیسه را به‌کار می‌برد، تأثیری نداشت. گذشته از اینکه با تمهیدی که داشت می‌توانست آنان را به‌دست کسان خودشان بکشد و خود به عزای‌شان نشسته به مقام خون‌خواهی بیاید چنان‌که با خلیفهٔ سوم نظیر همین معامله را کرد.<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۸۸|ک=شیعه در اسلام|ص=۱۸۱}}</ref>{{پایان نقل قول بزرگ}}از دیگر ارکان امامت در نظر شیعیان، علم است. از حسن مجتبی در این‌باره خطبه‌ها و سخنان حکمت‌آمیزِ بسیاری گزارش شده است. شیعیان امامان را وارثانِ علم پیامبر اسلام می‌دانند. در منابع از تمهیدات برای اثبات علمِ حسن توسط علی بن ابی‌طالب سخن به میان آمده است. یکی از این تدابیر، برگزاریِ مجالسِ پرسش و پاسخ و پرسیدن پرسش‌های سخت و پیچیده از حسن — که در آن دوران کودکی خردسال بود — گزارش شده است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۴۱۴|ک=حیات السیاسیه للامام الحسن|ص=۱۱۷–۱۱۸}}</ref>

== حسن در هنر و ادبیات ==
[[پرونده:حسن مجتبی.jpg|بندانگشتی|[[تایپوگرافی]] نام حسن مجتبی بر ضریح برادرش [[حسین بن علی]] در [[کربلا]]]]

=== آثار ادبی ===
در نظم و نثر [[ادبیات فارسی]]، وصف حسن بن علی با الهام از زندگی و شخصیت وی شایان توجه است. در آثار منثورِ تاریخی، تفسیری، عرفانی و ادبیِ فارسی، گزارش‌هایی ادبی از ابعاد گوناگون زندگی حسن مجتبی وجود دارد. این آثار را می‌توان در دو دستهٔ متون تاریخی–تفسیری و متون عرفانی–ادبی بخش بست. در دستهٔ اول گزارش‌هایی ادبی از زندگی حسن بن علی، امامت و صلح وی با معاویه و درگذشتش آمده است. در دستهٔ دوم گزارش‌هایی است که بیان‌کنندهٔ فضائل حسن مجتبی و نمایش جایگاه دنیوی و اخروی‌اش است.<ref>{{پک|مسعودی آرانی|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۱|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

در متون منظوم ادب فارسی، از روزگار سنایی تا دوران معاصر سرایندگان به بیان شاعرانهٔ زندگی و سیرهٔ حسن بن علی پرداخته‌اند. مضامینی که در این آثار مطرح است عبارتند از: محبوبیت نزد پیامبر، توصیف فضائل حسن بن علی، مظلومیت و درگذشتش. برخی از شاعران عبارتند از: [[سنایی|سنایی غزنوی]] در ''[[حدیقةالحقیقه|حدیقةالحقیقة]]''، [[عطار نیشابوری|عطار]] در ''[[مصیبت‌نامه]]''، [[قوامی رازی]]، [[مولوی]]، [[علاءالدوله سمنانی]]، [[ابن یمین]]، [[خواجوی کرمانی]]، [[سلمان ساوجی]]، [[حزین لاهیجی]]، [[محمدحسین نظیری نیشابوری|نظیری نیشابوری]]، [[وصال شیرازی]]، [[ادیب‌الممالک فراهانی]].<ref>{{پک|مسعودی آرانی|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۱–۵۶۲|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

=== آثار نمایشی ===
در سال ۱۳۷۵، سریالی با نام ''[[تنهاترین سردار]]'' به کارگردانی [[مهدی فخیم‌زاده]]، به روی آنتن [[شبکه یک]] [[سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران|صداوسیمای جمهوری اسلامی]] ایران رفت. این سریال به روایت زندگی حسن مجتبی، قضیهٔ صلح او با معاویه و شرایط جامعهٔ اسلامی و شیعیان پس از کشته شدنش می‌پردازد.<ref>{{پک|عباس‌زاده|۱۳۷۹|ف=معصومین در آیینهٔ سینما|ک=فرهنگ کوثر}}</ref> همچنین [[داوود میرباقری]] در ''[[مختارنامه (مجموعه تلویزیونی)|سریال مختارنامه]]'' که به سال ۱۳۸۹ روی آنتن شبکه یک رفت، از وقایع منتهی به صلح حسن مجتبی یاد کرده و به ماجرای زخمی‌شدن وی در مدائن بر اثر سوء قصد به جانش، پرداخته است.<ref>{{پک|فیاضی‌کیا|مختاباد|یوسفیان|۱۳۹۱|ف=بررسی شیوه روایت‌گری سریال مختارنامه|ک=نقد ادبی}}</ref>

همچنین [[معاویه و حسن و حسین (مجموعهٔ تلویزیونی)|مجموعهٔ تلویزیونی معاویه و حسن و حسین]] سریال تلویزیونی است به کارگردانی عبدالباری ابوالخیر و با بودجه سه میلیون دلار است در [[کویت]] تولید و در [[ماه رمضان]] در سال ۲۰۱۰ به نمایش گذاشته شد.<ref>[http://www2.irna.com/fa/news/view/menu-153/8802198792085906.htm آیت‌الله سبحانی: باید از پخش سریال الاسباط جلوگیری شود] وبگاه خبرگزاری ایرنا {{پیوند مرده}}</ref> داستان این سریال دربارهٔ [[واقعه کربلا]] و کشته‌شدن حسین بن علی می‌باشد.<ref>[http://www.entekhabnews.com/portal/index.php?news=3354 بازیگر امام حسین(ع)، مشکل سازندگان فیلم در سوریه] وبگاه روزنامه انتخاب {{پیوند مرده}}</ref> برای نخستین بار در این سریال هنرپیشگان عرب، نقش حسن بن علی و [[حسین بن علی]] از امامان [[شیعه]] و از نوادگان [[محمد]] پیامبر [[اسلام]] را ایفا می‌کنند. این سریال با نام حسن و حسین توسط [[شبکه کلمه]] برای مخاطبان فارسی‌زبان در [[ایران]] و [[افغانستان]] و [[تاجیکستان]] به زبان فارسی، دوبله و پخش شده است.<ref>[http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100906388962 واکنش مراجع تقلید نسبت به ساخت سریال الاسباط] وبگاه روزنامه جام جم</ref>

== منبع‌شناسی ==
{{اصلی|کتاب‌شناسی حسن مجتبی}}

=== منابع اولیه ===
از مهم‌ترین منابع اولیه که به تاریخ عمومی عصر زندگی حسن مجتبی می‌پردازند می‌توان به ''سیرهٔ'' [[ابان بن عثمان بجلی|اَبان بن عثمان بَجَلی]]، عالم شیعه (د. حدود ۱۷۰ ه‍.ق)، ''[[طبقات الکبری|طَبَقاتُ الْکُبریٰ]]'' نوشتهٔ [[محمد بن سعد بن منیع|محمد بن سعد بن مَنیع]] مورخ سنی (درگذشته ۲۳۰ ه‍.ق)، ''[[المعارف|اَلْمَعارِف]]'' [[ابن قتیبه|اِبن قُتَیْبه]] مورخ سنی (د. ۲۷۶ ه‍.ق)، ''[[انساب الاشراف|اَنسابُ الْاَشراف]]'' اثر [[احمد بلاذری|احمد بَلاذُری]] مورخ سنی (د. ۲۷۸–۲۷۹ ه‍.ق)، ''تاریخ خلفا'' اثر [[ابن ماجه]] محدث سنی (د. ۲۷۳ یا ۲۸۳ ه‍.ق)، ''[[اخبار الطوال|اَخبارُ الطِّوال]]'' اثر [[ابوحنیفه دینوری|ابوحَنیفهٔ دینْوَری]] همه‌چیزدان سنی (د. ۲۸۲ ه‍.ق)، ''[[تاریخ یعقوبی]]'' نوشتهٔ [[احمد یعقوبی]] مورخ شیعه (د. ۲۸۴ ه‍.ق) اشاره کرد.<ref>{{پک|آذرنوش|۱۳۷۴|ف=ابن ابی طاهر طیفور|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۲|ص=۶۷۴–۶۷۵}}</ref><ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۷۰–۲۲۶}}</ref> تاریخ‌نگاری‌ها دربارهٔ دوازده امام شیعه است از میانهٔ سدهٔ سوم هجری قمری به بعد نوشته شده‌اند. این آثار دربردارندهٔ اطلاعات سال تولد و درگذشت و شرح‌حالی کوتاه از امامان است. ''تاریخُ اَهلِ الْبَیْت'' نوشتهٔ [[نصر بن علی جهضمی|نَصْر بن علی جَهْضَمی]] عالم سنی (د. ۲۵۰ ه‍.ق) از این دسته است.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۳}}</ref> مهم‌ترین آثار حدیثی–تاریخی اولیه نیز ''[[بصائر الدرجات|بَصائِرُ الدَّرَجات]]'' از [[صفار قمی|محمد بن حسن صَفّار قمی]] عالم شیعه (د. ۲۹۰ ه‍.ق) است.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۷۱}}</ref>

برخی آثار اختصاصاً به حسن بن علی پرداخته‌اند. از مهم‌ترین و جالب‌ترین موضوعات زندگی حسن مجتبی، آثاری با عنوان کلی «قیام یا مقتل امام حسن» هستند. این آثار از نخستین آثارِ گردآوری‌شده‌اند. کهن‌ترینِ این دسته از آثار، ''[[مقتل الحسن بن علی|مَقتلُ الْحسنِ بن علی]]'' اثر [[ابومخنف ازدی|ابومِخنَف اَزْدی]]، [[اخباری‌گری|اِخباری]] شیعهٔ سدهٔ دوم هجری، کتاب ''[[صلح الحسن|صلحُ الْحَسن]]'' از [[عبدالرحمن بن کثیر هاشمی|عبدُالرّحمن بن کثیر هاشمی]] عالم شیعه (د. سدهٔ دوم هجری قمری) و ''[[قیام الحسن بن علی|قیامُ الْحسن بن علی]]'' اثر [[هشام بن محمد کلبی|هُشام بن محمد کَلبی]] مورخ شیعه (د. ۲۰۵ ه‍.ق) است. از دیگر آثار در این زمینه می‌توان از ''[[اخبار الحسن بن علی و وفاته|اَخبارُ الْحسن بن علی و وَفاتِه]]'' اثر [[هیثم بن عدی|هِیثَم بن عَدی]] (د. ۲۰۷ ه‍.ق) و ''[[قیام حسن بن علی]]'' نوشتهٔ [[ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی|ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثَقَفی]] محدث و مورخ شیعه است که [[ابن ندیم|ابن نَدیم]] نام آن را ''اخبارُ الْحسن بن علی'' ذکر کرده است. کتاب ''[[تفضیل الحسن و الحسین|تَفضیلُ الْحسنِ و الْحُسَین]]'' نیز اثر [[یعقوب بن شیبه|یعقوب بن شَیْبه]] محدث سنی (د. ۲۶۲ ه‍.ق) است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۳–۵۶۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

=== منابع ثانویه ===
مهم‌ترین منابع ثانویهٔ تاریخ عمومی عصر زندگی حسن مجتبی عبارتند از: ''[[تاریخ طبری]]'' اثر [[محمد بن جریر طبری]] همه‌چیزدان سنی (د. ۳۱۰ ه‍.ق)، ''[[الفتوح|اَلْفُتوح]]'' [[ابن اعثم|ابن اَعثَم کوفی]] مورخ شیعه (د. حدود ۳۱۴ ه‍.ق)، ''[[مروج الذهب و معادن الجوهر|مُرُوجُ الذَّهَب و مَعادِنُ الجَوهَر]]'' و ''[[التنبیه و الاشراف|اَلتَّنبیهُ و الْاِشراف]]'' نوشتهٔ [[ابوالحسن علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] مورخ شیعه (د. ۳۴۶ ه‍.ق)، ''[[البدء و التاریخ|اَلْبَدْءِ و التّاریخ]]'' (نوشته در سال ۳۵۵ ه‍.ق) اثر [[مطهر بن طاهر مقدسی|مُطَّهَر بن طاهِر مَقْدِسی]] مورخ سنی (سدهٔ چهارم هجری قمری)، ''[[مقاتل الطالبیین|مَقاتِلُ الطّالِبیّین]]'' [[ابوالفرج اصفهانی|ابُوالْفَرَج اصفهانی]] محدث و مورخ زیدی (د. ۳۵۶ ه‍.ق)، ''[[تاریخ بلعمی]]'' اثر [[بلعمی|ابوعلی محمد بن بَلعَمی]] (د. ۳۶۳ ه‍.ق)، ''[[زین‌الاخبار|زَیْنُ‌الْأخبار]]'' [[گردیزی]] (سدهٔ پنجم هجری قمری)، ''[[مجمل التواریخ و القصص|مُجمَلُ التَّواریخ و الْقَصَص]]'' (نوشته به سال ۵۲۰ ه‍.ق)، ''اَلْاَنباءُ فی تاریخِ الْخُلَفاء'' علی بن محمد عِمرانی (د. حدود ۵۶۹ ه‍.ق)، ''[[المنتظم فی تاریخ الملوک والامم|اَلْمُنتَظَم فی تاریخِ الْمُلوکِ والْاُمَم]]'' اثر [[ابن جوزی]] مورخ حنبلی (د. ۵۸۷ ه‍.ق)، ''اَلْاِکتفاءُ فی اَخبارِ الْخُلَفاء'' از [[ابن کردبوس تونسی|ابن کَردَبوس تونسی]] (د. پیرامون ۶۰۰ ه‍.ق)، ''[[الکامل فی التاریخ|اَلْکامِلُ فِی التّاریخ]]'' اثر [[عزالدین ابن اثیر|ابن اَثیر]] مورخ سنی (د. ۶۳۰ ه‍.ق)، ''تاریخُ الْاِسلام'' از [[شمس‌الدین ذهبی|شمس‌الدین ذَهَبی]] محدث و مورخ سنی (د. ۷۴۸ ه‍.ق)، ''[[العبر و دیوان المبتداء و الخبر|اَلْعِبَر و دیوانِ الْمُبتَدَإِ و الْخَبَر فی أیّامِ الْعَرَبِ و الْعَجَمِ و الْبَربَر]]'' اثر [[ابن خلدون|ابن خَلدون]] مورخ مالکی (د. ۸۰۸ ه‍.ق)، ''تاریخُ الْخُلَفاء'' [[جلال‌الدین سیوطی|سُیوطی]] عالم سنی (د. ۹۱۱ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۲۲۶–۳۵۶}}</ref><ref>{{پک|بهرامیان|۱۳۹۰|ف=جهشیاری|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۷–۶۹}}</ref>

منابع ثانویهٔ تاریخ‌نگاری‌ها دربارهٔ دوازده امام شیعه عبارتند از: ''[[مقاتل الطالبین]]'' از اشخاصی مانند [[محمد بن علی بن حمزهٔ علوی]] محدث شیعه (د. ۲۸۷ ه‍.ق)، ''[[المبیضة|اَلْمُبَیَّضة]]'' اثر [[ابوالعباس بن عمار ثقفی|ابوالْعباس بن عَمّار ثقفی]] محدث شیعه (د. پس از ۳۱۰ ه‍.ق)،<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref> ''تاریخُ الْاَئِمَّة'' از [[ابن ابی‌الثلج|اِبنِ اَبِی‌الثَّلْج بغدادی]] (د. ۳۲۲ ه‍.ق)، ''[[الکافی|اَلْکافی]]'' اثر [[کلینی|کُلَیْنی]] محدث و عالم شیعه (د. ۳۲۸ ه‍.ق)،<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۴}}</ref> ''[[صلح الحسن و معاویة]]'' از [[ابن عقده|ابن عُقده]] (د. ۳۳۲ ه‍.ق) محدث شیعه، ''[[مقتل الحسن بن علی|مَقتلُ الْحسنِ بن علی]]'' اثر [[ابوالحسین اشنانی]] (د. ۳۳۸ ه‍.ق)، ''[[شرح الاخبار|شرحُ الْاَخبارِ]]'' [[قاضی نعمان|قاضی نُعمان]] فقیه اسماعیلی (د. ۳۶۳ ه‍.ق)، ''[[تحف العقول|تُحَفُ الْعُقول]]'' [[ابن شعبه حرانی|ابن شُعبهٔ حَرّانی]] محدث شیعه (سدهٔ چهارم هجری)،<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۳–۵۶۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref> ''[[الارشاد|اَلْإرشاد]]'' اثر [[شیخ مفید]] فقیه و متکلم شیعه (د. ۴۱۳ ه‍.ق)،<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۵}}</ref> ''[[نزهة الناظر|نُزهَةُ النّاظِر]]'' [[حلوانی|حُلوانی]] متکلم شیعه (سدهٔ پنجم هجری)،<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref> ''[[روضةالواعظین|رُوضَةُالْواعِظین]]'' از [[فتال نیشابوری|فَتّال نیشابوری]] عالم شیعه (د. ۵۰۸ ه‍.ق)، ''[[اعلام الوری|إعْلامُ الْوَریٰ]]'' [[شیخ طبرسی|فضل بن حسن طَبْرِسی]] فقیه شیعه (د. ۵۴۸ ه‍.ق)، ''اَلْمَوالید'' و ''[[مناقب آل ابی‌طالب|مَناقِبُ آلِ ابی‌طالب]]'' از [[ابن شهرآشوب]] محدث و فقیه شیعه (د. ۵۸۸ ه‍.ق)، ''اَلدُّرُّ النَّظیم فی مَناقِبِ الْاَئِمَّةِ اللَّهامیم'' از [[یوسف بن حاتم شامی|یوسُف بن حاتَمِ شامی]] عالم شیعه (د. ۶۷۶ ه‍.ق)، ''[[کشف الغمه فی معرفه الائمه|کَشْفُ الْغُمَّة فی مَعرِفَةِ الأئِمَّة]]'' از [[علی بن عیسی اربلی|علی بن عیسی اِربِلی]] محدث شیعه (د. ۶۹۲ ه‍.ق)،<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۶–۳۶۷}}</ref> ''[[فرائد السمطین|فَرائِدُ السِّمْطَیْن]]'' [[امام‌الحرمین جوینی|جوینی]] فقیه شافعی (د. ۷۲۲ ه‍.ق)، ''[[الدرة الباهرة|اَلدُّرَةُ الْباهِرَة]]'' [[شهید اول]] فقیه شیعه (۷۸۶ ه‍.ق).<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۳|رف=دائرةالمعارف}}</ref> ''[[الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم|اَلصِّراطُ الْمُستَقیم اِلیٰ مُسْتَحَقّیِ التَّقدیم]]'' از [[علی بن یونس عاملی نباطی بیاضی|علی بن یونُس عامِلی نَباطی بَیاضی]] مفسر و متکلم شیعه (د. ۸۷۷ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۷}}</ref> در سده‌های بعدی تا دوران معاصر نیز آثار دیگری گردآوری شده است که اختصاصی یا در مجموعهٔ دیگر امامان پرداخته شده‌اند. کتاب ''[[وفاة الحسن|وَفاةُ الْحسن]]'' اثر [[علی بن حسن بن صباغ|علی بن حسن بن صَبّاغ]] (د. پس از ۹۰۵ ه‍.ق)، ''[[وفاة الحسن]]'' از [[شرف‌الدین یحیی بن حسین بحرانی یزدی|یحیی بن حسین بَحرانی یزدی]] (د. ۹۴۰ ه‍.ق)، ''[[مرثیة الحسن بن علی|مَرثیَةُ الْحسنِ بن علی]]'' اثر [[سید ماجد بحرانی]] فقیه و محدث شیعه (د. ۱۰۲۸ ه‍.ق) و ''[[وفاة الحسن]]'' اثر [[عبدالمحسن بن محمد احسایی|عبدُالمُحسن بن محمد اَحسایی]] (د. ۱۲۴۵ ه‍.ق) از این دست‌اند.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

مهم‌ترین آثار حدیثی–تاریخی ثانویه عبارتند از: ''[[اخبار فاطمة و الحسن و الحسین|اَخبارُ فاطِمَةِ و الْحسنِ و الحسین]]'' اثر ابن ابی‌الثلج (د. ۳۲۲ ه‍.ق) و ''[[من رویٰ عن الحسن و الحسین]]'' اثر دیگری از ابن عقده (د. ۳۳۲ ه‍.ق) از نویسندگان سنی است. کتاب ''[[ذکر الحسن و الحسین|ذکرُ الْحسنِ و الحسین]]'' و نیز ''[[کتاب فی امر الحسین علیه السلام|کتاب فی امرِ الْحسَین علیه السلام]]'' اثر [[عبدالعزیز بن یحیی جلودی|عبدُالْعزیز بن یحیی جَلّودی]] محدث و فقیه شیعه (د. ۳۳۰ یا ۳۳۲ ه‍.ق)، ''[[الریحانتان الحسن و الحسین|اَلرَّیْحانَتانِ الْحسن و الْحسین]]'' اثر [[ابن خلاد رامهرمزی|ابن خَلّاد رامهُرمُزی]] محدث سنی (د. ۳۵۸ ه‍.ق) — قاضی و محدث خوزستانی در ایران —، ''[[المعرفة فی فضل النبی و امیرالمؤمنین و الحسن و الحسین|اَلْمعرِفةُ فی فضلِغ النَّبیِّ و اَمیرِالْمؤمنین و الْحسن و الْحسین]]''، ''[[زهد الحسن|زُهدُ الْحسن]]'' از مجموعهٔ کتاب‌های زهد و بخش پنجم از کتاب ''[[مصابیح|مَصابیح]]'' اثر [[شیخ صدوق|اِبنِ بابِوَیْه]] (د. ۳۸۱ ه‍.ق) که در اثر آخر به راویان حسن بن علی پرداخته است. دیگر اثر در این سده، کتاب ''[[الزواجر و المواعظ|اَلزَّواجِر و الْمَواعِظ]]'' اثر [[ابواحمد حسن بن عبدالله عسکری]] محدث معتزلی (د. ۳۸۲ ه‍.ق) است که بخشی در شرح وصیت علی بن ابی‌طالب به حسن مجتبی دربردارد و [[ابن طاووس]] در ''[[کشف المحجة|کشفُ المَحَجّة]]'' آن را نقل کرده است.<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۴|رف=دائرةالمعارف}}</ref> ''[[الاحتجاج|اَلإحتِجاج]]'' از [[احمد بن علی بن ابی‌طالب طبرسی|طبرسی]] فقیه و محدث شیعه (د. سدهٔ ششم ه‍.ق). چند اثر تک‌نگاری نیز وجود دارند که مهم‌ترین‌شان عبارتند از: ''[[عیون اخبار الرضا|عُیُونُ اَخبارَ الرِّضا]]'' و ''[[کمال‌الدین و تمام‌النعمة|کَمالُ‌الدّین]]'' از شیخ صدوق عالم شیعه (د. ۳۸۶ ه‍.ق)، ''اَلْغَیْبَة'' از [[شیخ طوسی]] عالم شیعه (د. ۴۶۰ ه‍.ق) و ''الغیبة'' از [[نعمانی|نُعمانی]] عالم شیعه (د. سدهٔ چهارم ه‍.ق). این آثار دربردارندهٔ تاریخ دورهٔ امامان نیز هستند.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۷۱}}</ref>

دستهٔ چهارم منابع ثانویه، آثار رجالی–تاریخی هستند که دربردارندهٔ اطلاعاتی دربارهٔ یاران امامان شیعه، مؤلفان و راویان شیعی و نیز آثار انساب است. مهم‌ترین آثار در این زمینه عبارتند از: ''اِختیارُ مَعرِفَةِ الرِّجال'' معروف به ''[[رجال کشی|رِجالِ کَشّیِ]]'' [[ابوعمرو کشی|ابوعَمرو کَشّی]] محدث شیعه (د. میان ۳۳۰ تا ۳۴۰ ه‍.ق)، ''[[الفهرست (ابن ندیم)|اَلْفِهرِستِ]]'' [[ابن ندیم|ابن نَدیم]] نویسندهٔ شیعه (د. ۳۸۵ ه‍.ق)، ''[[رجال نجاشی|رجالِ]]'' [[نجاشی|نَجاشی]] عالم شیعه (د. ۴۵۰ ه‍.ق)، ''[[الفهرست (شیخ طوسی)|الفهرستِ]]'' طوسی عالم شیعه (د. ۴۶۰ ه‍.ق). در زمینهٔ انساب، مهم‌ترین آثار عبارتند از: ''[[المجدی|اَلْمَجدی]]'' (نوشتهٔ ۴۴۳ ه‍.ق) از [[ابن صوفی]] نسب‌شناس شیعه (د. حدود ۴۶۰ ه‍.ق)، ''سِرُّ السَّلسَلةِ الْعَلَویَّة'' از ابونصر بُخاری، ''لُبابُ الْاَنساب'' از ابوالحسن بیهقی مشهور به [[ابن فندق|ابن فُندُق]] مورخ شیعه (د. ۵۶۵ ه‍.ق)، ''[[عمدة الطالب|عُمدَةُ الطّالِب]]'' از [[ابن عنبه|ابن عِنَبه]] نسب‌شناس شیعه (د. ۸۲۸ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۷۳–۳۷۴}}</ref>

دستهٔ پنجم از آثار ثانویه، کتاب‌هایی هستند که دربارهٔ نُصوصِ امامت، دلائل و فِرَقِ شیعه نوشته شده‌اند و دربردارندهٔ اخبار امامان شیعه هستند. در بعضی آثار مانند ''کافی''، ''الارشاد'' و ''اعلام الوری'' بخش‌هایی به این موضوع اختصاص یافته است. بعضی از مهم‌ترین آثار مستقل در این زمینه عبارتند از: ''دَلائِلُ الْاِمامَة'' از [[محمد بن جریر بن رستم طبری|محمد بن جَریر بن رستم طبری]] متکلم شیعه (د. ۳۱۰ ه‍.ق)، ''دَلائِلُ الْاَئِمَّة'' [[محمد بن مسعود سمرقندی|محمد بن مسعود عَیّاشی]] محدث شیعه (د. ۳۲۰ ه‍.ق)، ''[[اثبات الوصیه|اِثباتُ الْوَصیَّة]]'' منسوب به [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] مورخ شیعه (د. ۳۴۶ ه‍.ق)، ''[[الهدایة الکبری|اَلْهِدایَةُ الْکُبریٰ]]'' اثر [[حسین بن حمدان خصیبی|خَصیبی]] محدث و متکلم شیعه (د. ۳۴۶ ه‍.ق) که از آثار [[غالیان]] شیعه است. دو کتاب با نام ''اَلدَّلائِل'' یکی از [[عبدالله بن جعفر حمیری|عبدالله بن جعفر حِمْیَری]] محدث شیعه (د. سدهٔ چهارم ه‍.ق) و دیگری از [[ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی|محمد بن ابراهیم بن جعفر نُعمانی]] عالم شیعه (د. سدهٔ چهارم ه‍.ق)، ''[[الثاقب فی المناقب|اَلثّاقِبُ فِی الْمَناقِب]]'' از [[عمادالدین طوسی|ابن حمزه طوسی]] فقیه شیعه (د. پس از ۵۵۲ ه‍.ق)، ''[[الخرائج و الجرائح|اَلْخَرائِجُ وَ الْجَرائِح]]'' از [[قطب‌الدین راوندی|قُطبُ‌الدّین راوَندی]] فقیه شیعه (د. ۵۷۳ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۷–۳۶۹}}</ref>

ششمین دسته شامل آثار عربی و فارسی سنیان دوازده امامی<ref group="یادداشت">[[رسول جعفریان]] سُنیانِ دوازده امامی را کسانی تعریف می‌کند که سنّی هستند و درعین‌حال از روی اعتقاد چنین آثاری را نگاشته‌اند. ببینید: {{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۷۴}}</ref> است. مهم‌ترین این آثار عبارتند از: ''کتابُ الْآل'' از [[ابن خالویه|ابن خالَوَیْهْ]] نحوی سنی (د. ۳۷۰ ه‍.ق)، ''[[مجمل التواریخ و القصص|مُجَملُ التَّواریخ وَ الْقِصَص]]'' (نوشتهٔ حدود ۵۲۰ ه‍.ق)، ''[[تذکرة الخواص|تَذکِرَةُ الْخَواصّ]]'' از [[ابن جوزی|ابن جُوزی]] فقیه حنبلی (د. ۶۵۴ ه‍.ق)، ''[[مطالب السئول|مَطالِبُ السَّؤول]]'' از [[محمد بن طلحه شافعی|محمد بن طَلحه شافعی]] عالم شافعی (د. ۶۵۲ ه‍.ق)، ''مَعالِمُ الْعِترَةِ النَّبَویَّة و مَعارِفُ اهلِ الْبَیتِ الْفاطِمیَّةِ الْعَلَویَّة'' از [[ابن اخضر گنابادی|ابن اَخضَر گنابادی]] مورخ و محدث حنبلی (د. ۶۱۱ ه‍.ق)، ''[[تاریخ گزیده|تاریخ گُزیده]]'' از [[حمدالله مستوفی|حَمدُالله مُستُوفی]] مورخ سنی (د. ۷۴۰ ه‍.ق)، ''اَلْفُصولُ الْمُهِمَّة فی مَعرِفَةِ اَحوالِ الْاَئِمَّة'' از [[ابن صباغ مالکی|ابن صَبّاغ مالکی]] عالم مالکی (د. ۸۵۵ ه‍.ق)، ''[[الائمه الاثنی عشر|اَلشَّذَراتُ الذّهَبیَّة فی تَراجِمِ الْاَئِمَّةِ الْاِثنیٰ عَشَر عِندَ الْاِمامیَّة]]'' از [[ابن طولون]] محدث حنفی (د. ۹۵۳ ه‍.ق)، ''[[وفیات الاعیان|وَفَیاتُ الْاَعْیان]]'' از [[ابن خلکان|ابن خَلِّکان]] فقیه شافعی (د. ۶۸۱ ه‍.ق)، ''فصلُ الْخِطاب'' از خواجه محمد پارسا از مشایخ نقشبندیه (سدهٔ نهم هجری قمری)، ''[[روضات الجنان و جنات الجنان|رُوضاتُ الْجِنان و جَنّاتُ الْجَنان]]'' از درویش حسین کربلایی از صوفیان عبداللهیه (سدهٔ دهم هجری قمری)، ''وَسیلَةُ الْخادم اِلَی الْمَخدوم'' از [[فضل بن روزبهان خنجی|فضل بن روزبِهان خُنْجی]] مورخ سنی (د. ۹۲۷ ه‍.ق)، ''[[الصواعق المحرقة|اَلصَّواعِقُ الْمُحْرِقَة]]'' از [[ابن حجر هیتمی|ابن حَجَر هِیْتَمی]] فقیه و عالم شافعی (د. ۹۷۴ ه‍.ق)، ''[[روضةالشهداء|رُوضَةُالشُّهَداء]]'' از [[حسین واعظ کاشفی]] مفسر حنفی (د. ۹۱۰ ه‍.ق)، ''اَلْمَقصَدُ الْاَقصیٰ'' از [[کمال‌الدین حسین خوارزمی|کمال‌الدّین خوارَزمی]] شاعر سنی (د. ۸۴۰ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۷۴–۳۷۷}}</ref>

=== عصر حاضر ===
در سدهٔ اخیر، گردآوری آثار و [[مسند (علم حدیث)|مسانید]] حسن بن مجتبی و دیگر امامان حرکتی فزاینده داشته است. ''[[مسند الامام المجتبی ابی محمد الحسن بن علی (ع)]]'' گردآوری [[عزیزالله عطاردی قوچانی|عزیزالله عطاردی]]، ''[[الروائع المختارة من خطب الامام الحسن (ع)]]'' از [[مصطفی محسن موسوی]]، ''[[رسائل الامام الحسن (ع)]]'' اثر [[زینب حسن عبدالقادر]]، ''[[موسوعة کلمات الامام الحسن (ع)]]'' به کوشش جمعی [[محمود شریفی]]، [[حسین سجادی‌تبار]]، [[علی غلامی]] و [[بهاءالدین قهرمان‌نژاد]]، و ''[[کلمة الامام الحسن (ع)]]'' اثر [[حسین شیرازی]] از این آثارند. علاوه بر آثار به زبان عربی، آثاری نیز به زبان‌های فارسی و [[زبان اردو|اردو]] وجود دارد. ''[[خلافت‌نامهٔ امام حسن (ع)]]'' اثر [[میرزا علی خان خاموش یزدی]] (د. ۱۳۷۹ ه‍.ق) به زبان فارسی، ''[[همچون امام حسن (ع)]]'' از [[اعجاز حسین]]، ''[[تعدد ازواج الحسن (ع)]]'' از [[ظفر حسن بن دلشادعلی نقوی]] و ''[[صلح امام حسن (ع)]]'' از [[محمد اعجاز]] و [[مرتضی حسین]] به زبان اردو از این دست‌اند. آثار دیگری نیز به رویدادهای گوناگون زندگی حسن بن علی و برخی ابعاد شخصیتی وی پرداخته‌اند مانند: ''[[سیری در سیرهٔ ائمهٔ اطهار (ع)]]'' از [[مرتضی مطهری]]، ''[[حیاة الامام الحسن بن علی (ع)]]'' از [[باقر شریف قرشی]]، ''[[معالی السبطین]]'' از [[محمدمهدی مازندرانی حائری]] و ''[[الامام الحسن بن علی (ع)]]'' از [[محمدرضا گلپایگانی]].<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۴–۵۶۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

==== آثار پیرامون صلح حسن مجتبی ====
صلح حسن بن علی و بازخوانی تحلیلی آن، از مهم‌ترین موضوعاتی است که به‌ویژه در دوران معاصر آثاری را به خود اختصاص داده است. بخش بزرگی از این آثار شامل روش‌های مختلف برای تبیین علت عملکرد حسن مجتبی در صلح با معاویه است. در این آثار عملکرد حسن بن علی به‌عنوان زمینه‌سازی حرکت برادرش حسین بن علی، و نیز نقد یاران حسن با توجه به عملکرد ایشان در تنها گذاشتن وی به وقت لزوم مورد تحلیل قرار گرفته است. برخی از این آثار عبارتند از: ترجمهٔ فارسی اثری از [[راضی آل‌ یاسین|راضی آل‌یاسین]] با نام ''[[صلح امام حسن (ع)، پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانهٔ تاریخ]]'' که توسط [[سید علی خامنه‌ای]] انجام شده و در نشریات مختلفی مانند ''[[پاسدار اسلام]]''، ''[[آسیا (مجله)|آسیا]]'' و ''[[گلستان قرآن]]'' بارها چاپ شده است. اثر دیگری از [[سید جعفر مرتضی عاملی|جعفر مرتضی عاملی]] با نام ''[[الحیاة السیاسیة للامام الحسن (ع)]]''، به روش سیاسی حسن بن علی پرداخته است. اثر با ترجمهٔ فارسی [[محمد سپهری]] چاپ شده است. ''[[الگوی حلم و بردباری، امام حسن مجتبی (ع)]]'' اثر [[عبدالرحیم عقیقی بخشایشی]] و ''[[تمهید الحسن و قیام الحسین (ع)]]'' از [[عبدالعزیز مصلیٰ]] از دیگر آثار در این زمینه‌اند. نیز مجموعه‌ای آثار دربارهٔ حسن بن علی از [[رضا استادی]] عبارتند از: امام مجتبی (ضمن مجموعهٔ سی مقالهٔ فقهی)، صلح امام حسن (ع) (ضمن بیست مقاله) و ازدواج‌ها و طلاق‌های امام مجتبی (ع). برخی کتابشناسی‌های آثار دربارهٔ حسن مجتبی عبارتند از: ''[[کتابشناسی امام حسن مجتبی (ع)]]'' از [[غلامرضا سلگی]] و ''[[امام حسن مجتبی (ع)، برگزیدهٔ مقالات و کارنامهٔ منابع پیرامون امام حسن مجتبی (ع)]]'' گردآوری توسط [[پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی (پارسا)]].<ref>{{پک|حاج‌منوچهری|۱۳۹۲|ف=حسن (ع)، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۵۶۵|رف=دائرةالمعارف}}</ref>

== سال‌شمار ==
<timeline>
ImageSize = width:1000 height:auto barincrement:40
PlotArea  = top:10 bottom:90 right:130 left:20
AlignBars = justify
Legend = orientation:horizontal position:bottom

DateFormat = yyyy
Period     = from:0 till:50
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:0

Colors =
  id:canvas            value:gray(0.9)
  id:Moh         value:claret      legend:Mohammad
  id:Abu                value:yellowgreen legend:Abubakr
  id:Oma                value:lavender    legend:Omar
  id:Osm               value:red           legend:Osman
  id:Ali    value:yelloworange        legend:Ali
  id:Has             value:tan1         legend:Hassan
  id:Moa             value:oceanblue          legend:Moaviye

BarData =
  Barset:emam
  Barset:xalife

PlotData=
  width:20 align:left fontsize:M shift:(8,-2) anchor:till
  barset:xalife
    from:4 till:11 color:Moh
  barset:break
    from:11 till:13 color:Abu
  barset:break
    from:13 till:23 color:Oma
  barset:break
    from:23 till:35 color:Osm
  barset:break
    from:35 till:40 color:Ali
  barset:break
    from:40 till:41 color:Has
  barset:break
    from:41 till:50 color:Moa text:"Caliphate"

LineData =
  layer:front
  at:40 color:black
</timeline>
{{سال‌شمار امامت امامان دوازده‌گانه شیعه}}

== پانویس ==
=== یادداشت ===
{{پانویس|گروه=یادداشت|۲}}

=== توضیحات بیشتر ===
{{پانویس|گروه=تب|۲}}

== پانویس ==
{{پانویس|۳}}

== منابع ==
{{آغاز پانویس|30em}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ابن ابی الحدید|نام=|عنوان=شرح نهج البلاغه|سال=۱۳۷۰|مکان=قم|ناشر=مکتبه آیت الله مرعشی نجفی|پیوند نویسنده=ابن ابی الحدید|پیوند=http://lib.eshia.ir/15335/16/0}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ابن شهر آشوب|نام=محمد بن علی|عنوان=مناقب آل ابی طالب|سال=۱۴۳۲|مکان=قم|ناشر=مکتبة الحیدریه|پیوند نویسنده=ابن شهر آشوب|پیوند=https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=16583&Itemid=218&lang=fa}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ابن کثیر قرشی|نام=اسماعیل بن عمر|عنوان=[[تفسیر ابن کثیر|تفسیر القرآن العظیم]]|نام ویراستار=محمّدحسین|نام خانوادگی ویراستار=شمس‌الدّین|ref=ابن کثیر ۲|جلد=۲|سال=۱۴۱۹|ناشر=دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون|مکان=بیروت|شابک=2-7451-2221-5}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ابن کثیر قرشی|نام=اسماعیل بن عمر|عنوان=تفسیر القرآن العظیم|نام ویراستار=محمّدحسین|نام خانوادگی ویراستار=شمس‌الدّین|ref=ابن کثیر ۶|جلد=۶|سال=۱۴۱۹|ناشر=دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون|مکان=بیروت}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ابن کثیر قرشی|نام=اسماعیل بن عمر|عنوان=تفسیر القرآن العظیم|نام ویراستار=محمّدحسین|نام خانوادگی ویراستار=شمس‌الدّین|ref=ابن کثیر ۷|جلد=۷|سال=۱۴۱۹|ناشر=دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون|مکان=بیروت}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ابن عنبه|نام=احمد بن علی|عنوان=عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب|سال=۱۳۷۰|مکان=قم|ناشر=شریف الرضی|پیوند نویسنده=ابن عنبه|پیوند=http://lib.eshia.ir/10392/1/0}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ابن عساکر|نام=علی بن حسن|پیوند نویسنده=ابن عساکر|کتاب=ترجمة السبط الأکبر ریحانة رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم و أحد سیدی شباب أهل الجنة الإمام الحسن علیه السلام من تاریخ مدینة دمشق|سال=۱۴۳۷|مترجم=جعفری، محمدرضا|ناشر=بنیاد فرهنگ جعفری|مکان=تهران|شابک=|عنوان=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=اصفهانی|نام=ابوالفرج|عنوان=مقاتل الطالبین|سال=۱۳۸۱|مکان=قم|ناشر=مکتبة الحیدریه|پیوند نویسنده=ابوالفرج اصفهانی|پیوند=http://lib.eshia.ir/40132/1/75}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=اربلی|نام=علی بن عیسی|عنوان=کشف الغمه فی معرفة الائمه|سال=۱۳۷۹|مکان=قم|ناشر=شریف الرضی|پیوند نویسنده=علی بن عیسی اربلی|پیوند=http://lib.eshia.ir/86840/1/3|شابک=9646046746}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=العذاری|نام=سید سعید کاظم|عنوان=الإمام الحسن السّبط علیه السلام سیرة وتاریخ|سال=۱۴۳۰|مکان=قم|ناشر=مرکز الرساله|پیوند=https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/48031/1/2}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=امین|نام=محسن|عنوان=اعیان الشیعه|سال=۱۳۷۱|مکان=|ناشر=|پیوند نویسنده=محسن امین|پیوند=http://lib.eshia.ir/71735/1/0|کوشش=حسن امین}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=بلاذری|نام=احمد بن یحیی|عنوان=جمل من انساب الاشراف|سال=۱۴۱۷|مکان=بیروت|ناشر=دارالفکر|پیوند نویسنده=بلاذری|پیوند=http://lib.eshia.ir/40503/3/3|کوشش=سهیل زکار و ریاض الزرکلی}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=پژوهشی پیرامون شهدای کربلا|سال=۱۳۸۵|مکان=قم|ناشر=زمزم هدایت|پیوند=https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14773|نام خانوادگی۱=بینش|نام خانوادگی۵=شاکر|نام خانوادگی۴=جمشیدی|نام خانوادگی۳=رحمتی|نام خانوادگی۲=مقیمی فرد|نام۴=سعید|نام۵=ابوالقاسم|نام۳=رضا|نام۲=سیدعلی|نام۱=عبدالحسین}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = بهرامیان | نام = علی | ویراستار = [[سید محمد کاظم موسوی بجنوردی|سید محمدکاظم موسوی بجنوردی]] | مقاله = جهشیاری | دانشنامه = [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | جلد = نوزدهم | عنوان جلد = جوینی، ابوالمظفر–حافظ | سال = ۱۳۹۰ | ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان = تهران | شابک = 978-600-6326-04-7}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = آذرنوش | نام = آذرتاش | ویراستار = [[سید محمد کاظم موسوی بجنوردی|سید محمدکاظم موسوی بجنوردی]] | مقاله = ابن ابی طاهر طیفور | دانشنامه = [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | جلد = دوم | سال = ۱۳۷۴ | ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان = تهران | شابک = 978-600-6326-04-7}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=آل یاسین|نام=راضی|عنوان=صلح الحسن علیه السلام|سال=۱۴۱۲|مکان=بیروت|ناشر=موسسه اعلمی للمطبوعات|پیوند نویسنده=راضی آل یاسین|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/973?pageNumber=261&viewType=pdf}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=تاره|نام ویراستار=کاظم|نام خانوادگی۲=پاکتچی|نام۲=احمد|پیوند نویسنده۲=احمد پاکتچی|نام خانوادگی۳=حاج منوچهری|نام۳=فرامرز|نام خانوادگی۴=مسعودی آرانی|نام۴=عبدالله|نام خانوادگی ویراستار=موسوی بجنوردی|نام=مسعود|مدخل=حسن (ع)، امام|پیوند ویراستار=سید محمدکاظم موسوی بجنوردی|پیوند مدخل=https://www.cgie.org.ir/fa/article/227283/حسن(ع)،-امام|دانشنامه=[[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|رف=دائرةالمعارف|جلد=۲۰|صفحات=۵۳۲–۵۶۵|سال=۱۳۹۲|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|شابک=978-600-6326-19-1}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ثعلبی|نام=احمد بن محمد|پیوند نویسنده=ابواسحاق ثعلبی|عنوان=تفسیر ثعلبی: الکشف والبیان عن تفسیر القرآن|کوشش=ابی‌محمد بن عاشور و نظیر الساعدی|سری=اول|سال=۲۰۰۲|ناشر=دار احیاء التراث العربی|مکان=بیروت|زبان=عربی|پیوند=http://lib.efatwa.ir/46988/10/3}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جعفریان|نام=رسول|پیوند نویسنده=رسول جعفریان|کتاب=تاریخ سیاسی اسلام|جلد=۲|عنوان جلد=سیرهٔ خلفا|سال=۱۳۷۸|ناشر=دفتر نشر الهادی|مکان=قم|شابک=۹۶۴-۴۰۰-۱۰۷-۹|عنوان=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جعفریان|نام=رسول|پیوند نویسنده=رسول جعفریان|کتاب=حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام|سال=۱۳۸۱|ناشر=انصاریان|مکان=قم|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۴۳۸-۰۰۱-۳|عنوان=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جعفریان|نام=رسول|پیوند نویسنده=رسول جعفریان|کتاب=منابع تاریخ اسلام|سال=۱۳۹۳|ناشر=نشر علم|مکان=تهران|شابک=۹۶۷-۹۶۴-۲۲۴-۶۳۹-۷|عنوان=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=رسولی محلاتی|نام=سید هاشم|پیوند نویسنده=سید هاشم رسولی محلاتی|کتاب=زندگانی امام حسن مجتبی (ع)|سال=|ناشر=دفتر نشر فرهنگ اسلامی|مکان=قم|شابک=|عنوان=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=دینوری|نام=ابن قتیبه|عنوان=الامامة و السیاسة|سال=۱۴۱۰|مکان=بیروت|ناشر=دارالاضواء|پیوند نویسنده=ابن قتیبه دینوری|پیوند=http://lib.eshia.ir/22001/1/185}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=دینوری|نام=احمد بن داود|عنوان=اخبارالطول|سال=۱۳۷۰|مکان=تهران|ناشر=نشرنی|پیوند نویسنده=احمد بن داود دینوری|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/2321?pageNumber=3&viewType=pdf|مترجم=محمود مهدوی دامغانی|پیوند مترجم=محمود مهدوی دامغانی}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=صفری فروشانی|نام۱=نعمت‌الله|تاریخ=۱۴۰۱|عنوان=امام حسن مجتبی (ع) در کتاب طبقات الکبری|ژورنال=مجموعه مقالات همایش سبط النبی امام حسن مجتبی علیه السلام|دوره=اول|شماره=|صفحات=|نام۲=معصومه|نام خانوادگی۲=اخلاقی|ناشر=مجتمع}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=صدوق|نام=محمد بن علی|عنوان=علل الشرایع|سال=۱۳۸۹|مکان=قم|ناشر=وانک|پیوند نویسنده=شیخ صدوق|شابک=۹۷۸-۶۰۰-۹۰۹۴۷-۷-۶|مترجم=حسین قاسمی}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=صلابی|نام=علی محمد|عنوان=حسن مجتبی رضی الله عنه (بررسی و تحلیل زندگانی خلیفه پنجم)|سال=۱۳۸۶|مکان=زاهدان|ناشر=انتشارات حرمین|پیوند=https://books-library.online/files/books-library.online_noo57bf354d3afb2ef8ca5f4c-56180.pdf}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=طباطبایی|نام=سید محمدحسین|پیوند نویسنده=سید محمدحسین طباطبایی|عنوان=شیعه در اسلام|سال=۱۳۸۸|کوشش=هادی خسروشاهی|ناشر=بوستان کتاب قم|مکان=قم|شابک=978-964-548-908-1}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=طباطبایی|نام=سید محمدحسین|پیوند نویسنده=سید محمدحسین طباطبایی|عنوان=[[تفسیر المیزان|المیزان فی تفسیر القرآن]]|ref=المیزان ۳|ترجمه=سید محمدباقر موسوی همدانی|جلد=۳|ناشر=دارالعلم|مکان=قم}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=طباطبایی|نام=سید محمدحسین|عنوان=المیزان فی تفسیر القرآن|ref=المیزان ۱۶|ترجمه=سید محمدباقر موسوی همدانی|جلد=۱۶|ناشر=دارالعلم|مکان=قم}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=طباطبایی|نام=سید محمدحسین|عنوان=المیزان فی تفسیر القرآن|ref=المیزان ۱۸|ترجمه=سید محمدباقر موسوی همدانی|جلد=۱۸|ناشر=دارالعلم|مکان=قم}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=طباطبایی|نام=سید محمدحسین|عنوان=المیزان فی تفسیر القرآن|ref=المیزان ۲۰|ترجمه=سید محمدباقر موسوی همدانی|جلد=۲۰|ناشر=دارالعلم|مکان=قم}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=طبرسی|سال=۱۳۷۴|شابک=964-444-018-8|مترجم=احمد امیری شادمهری|پی‌نوشت=|گفتاورد=|زبان=فارسی|مکان=مشهد|ناشر=بنیاد پژوهش‌های اسلامی|سری=چهارم|نام=فضل بن حسن|ویرایش=|کوشش=|عنوان=ترجمه تفسیر جوامع الجامع|پیوند ویراستار=|پیوند نویسنده۲=|پیوند نویسنده=شیخ طبرسی|پیوند=https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=5518&Itemid=167&lang=fa}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=طبری|نام=محمد بن جریر|عنوان=تاریخ طبری|سال=۱۸۷۹|مکان=بیروت|ناشر=الاعلمی للمطبوعات|پیوند نویسنده=محمد بن جریر طبری|پیوند=http://lib.eshia.ir/22009/4/1}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=سبحانی|نام=جعفر|عنوان=بحوث فی الملل و النحل|سال=۱۳۷۲|مکان=قم|ناشر=موسسه نشر اسلامی|پیوند نویسنده=جعفر سبحانی|پیوند=https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=1006746008&lang=fa}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=سیوطی|نام=جلال‌الدین|عنوان=تاریخ الخلفاء|سال=۱۳۷۰|مکان=|ناشر=|پیوند نویسنده=جلال‌الدین سیوطی|پیوند=http://lib.eshia.ir/40074/1/3}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=شهاری صنعانی|نام=علی بن عبدالله|عنوان=بلوغ الارب و کنوز الذهب فی معرفة المذهب|سال=۲۰۰۲|ناشر=موسسه الامام زید بن علی الثقافیه|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/1182?pageNumber=172&viewType=pdf|مکان=عمان}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=عباس‌زاده|نام=سعید|عنوان=معصومین (ع) در آیینهٔ سینما (بخش اول)|ژورنال=فرهنگ کوثر|مکان=قم|شماره=۴۶|تاریخ=دی ۱۳۷۹|صفحه=۷۲–۷۵|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/470140|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فخر رازی|نام=محمد بن عمر|پیوند نویسنده=فخر رازی|عنوان=[[تفسیر کبیر|تفسیر الفخر الرّازی المشتهر بالتّفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب]]|ref=فخر رازی ۸|کوشش=مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربی|جلد=۸|سال=۱۴۲۳|ناشر=دارالفکر|مکان=بیروت}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فخر رازی|نام=محمد بن عمر|عنوان=تفسیر الفخر الرّازی المشتهر بالتّفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب|ref=فخر رازی ۲۵|کوشش=مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربی|جلد=۲۵|سال=۱۴۲۳|ناشر=دارالفکر|مکان=بیروت}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فخر رازی|نام=محمد بن عمر|عنوان=تفسیر الفخر الرّازی المشتهر بالتّفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب|ref=فخر رازی ۲۷|کوشش=مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربی|جلد=۲۷|سال=۱۴۲۳|ناشر=دارالفکر|مکان=بیروت}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فخر رازی|نام=محمد بن عمر|عنوان=تفسیر الفخر الرّازی المشتهر بالتّفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب|ref=فخر رازی ۳۰|کوشش=مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربی|جلد=۳۰|سال=۱۴۲۳|ناشر=دارالفکر|مکان=بیروت}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=فیاضی‌کیا|نام۱=محمدمهدی|تاریخ=۱۳۹۱|عنوان=بررسی تطبیقی شیوه روایت گری ادبی روضه المجاهدین و پیرنگِ نمایشی سریال مختارنامه|پیوند=http://ensani.ir/file/download/article/20140201102441-9819-49.pdf|ژورنال=نقد ادبی|دوره=پنجم|شماره=بیستم|صفحات=۱۹۵–۲۱۸|نام۲=سید مصطفی|نام۳=محمدجعفر|نام خانوادگی۲=مختاباد|نام خانوادگی۳=یوسفیان}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=قرشی|نام=باقر شریف|پیوند نویسنده=باقر شریف قرشی|عنوان=حیاة الإمام الحسن بن علی علیهماالسلام: دراسة و تحلیل|جلد=۲|سال=۱۴۱۳|ناشر=دارالبلاغه|مکان=بیروت}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=قرشی|نام=باقر شریف|پیوند نویسنده=باقر شریف قرشی|عنوان=زندگانی حسن بن علی علیه السلام|سال=۱۳۵۳|ناشر=بعثت|مکان=تهران|ترجمه=فخرالدین حجازی|پیوند مترجم=فخرالدین حجازی|پیوند=https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=1009135001&Itemid=167&lang=fa}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=قندوزی|نام=سلیمان بن ابراهیم|عنوان=ینابیع الموده لذوی القربی|سال=۱۳۱۶|مکان=قم|ناشر=دارالاسوه|پیوند نویسنده=سلیمان بن ابراهیم قندوزی|پیوند=http://lib.eshia.ir/15278/2/425}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=عطاردی قوچانی|نام=عزیزالله|عنوان=ترجمه مسند امام مجتبی علیه السلام|سال=۱۳۸۷|مکان=تهران|ناشر=عطارد|پیوند نویسنده=عزیزالله عطاردی|مترجم=عطایی، محمدرضا}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=علوی|نام=محمد بن عقیل|عنوان=نصایح الکافیه لمن یتولی معاویه|سال=۱۳۷۰|مکان=بیروت|ناشر=داراثقافة للطباعة و النشر|پیوند نویسنده=|پیوند=http://lib.eshia.ir/15123/1/0}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مادلونگ|نام=ویلفرد|عنوان=جانشینی حضرت محمد (ص)|سال=۱۳۸۶|مکان=مشهد|ناشر=بنیاد پژوهش‌های اسلامی|پیوند نویسنده=ویلفرد مادلونگ|مترجم=احمد نمایی، جواد قاسمی، محمدجواد مهدوی، حیدررضا ضابط|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۹۷۱-۱۰۳-۴}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=محلی|نام=جلال‌الدین|پیوند نویسنده=جلال‌الدین محلی|نام خانوادگی۲=سیوطی|نام۲=جلال‌الدین|پیوند نویسنده۲=جلال‌الدین سیوطی|عنوان=[[تفسیر جلالین|تفسیر الجلالین]]|ref=جلالین ۳|جلد=۳|سال=۱۴۱۶|ناشر=مؤسسة النور للمطبوعات|مکان=بیروت}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی۱=مهدوی دامغانی|نام۱=محمود|پیوند نویسنده۱=محمود مهدوی دامغانی|نام خانوادگی۲=باغستانی|نام۲=اسماعیل|نام خانوادگی ویراستار=حداد عادل|نام ویراستار=غلامعلی|پیوند ویراستار=غلامعلی حداد عادل|مدخل=حسن بن علی، امام|پیوند مدخل=https://rch.ac.ir/article/Details?id=12149|دانشنامه=[[دانشنامه جهان اسلام]]|ref=جهان اسلام|جلد=۱۳|سال=۱۳۸۸|ناشر=[[بنیاد دائرةالمعارف اسلامی]]|مکان=تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مرتضی عاملی|نام=سید جعفر|عنوان=الحیاة السیاسیة للامام الحسن علیه السلام|سال=۱۴۱۴|مکان=بیروت|ناشر=دارالسیره|پیوند نویسنده=سید جعفر مرتضی عاملی|پیوند=https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/44187}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Algar | نام = .H | پیوند نویسنده = حامد الگار | مقاله = Āl–e ʿAbā | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 1984 | پیوند مقاله = http://www.iranicaonline.org/articles/al-e-aba-the-family-of-the-cloak-i | تاریخ بازبینی = 25 September 2018 | زبان = en}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=Burke|نام=Nicole|نام خانوادگی۲=Golas|نام۲=Mitchell|نام خانوادگی۳=Raafat|نام۳=Cyrus L.|نام خانوادگی۴=Mousavi|نام۴=Aliyar|عنوان=A forensic hypothesis for the mystery of al-Hasan’s death in the 7th century: Mercury(I) chloride intoxication|ژورنال=Medicine, Science and the Law|مکان=UK|شماره=56|سال=۲۰۱۵|صفحات=167–171|پیوند=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0025802415601456|زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Gleave |نام=Robert M. |مقاله=ʿAlī b. Abī Ṭālib |دانشنامه=[[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] |ویرایش=3rd |سال=۲۰۱۴ |ناشر=[[انتشارات بریل|Brill Online]] |مکان=Leiden | پیوند مقاله =http://brillonline.nl/entries/encyclopaedia-of-islam-3/ali-b-abi-talib-COM_26324 |زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Haider|نام=Najam I.|entry-url-access=subscription|پیوند مدخل=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/al-husayn-b-ali-b-abi-talib-COM_30572|مدخل=al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib|نام خانوادگی ویراستار۱=Fleet|نام ویراستار۱=K.|نام خانوادگی ویراستار۲=Krämer|نام ویراستار۲=G.|پیوند ویراستار۲=:en:Gudrun Krämer|نام خانوادگی ویراستار۳=Matringe|نام ویراستار۳=D.|نام خانوادگی ویراستار۴=Nawas|نام ویراستار۴=J.|نام خانوادگی ویراستار۵=Rowson|نام ویراستار۵=E.|دانشنامه=[[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]]|ویرایش=3nd|جلد=34|سال=2016|ناشر=[[انتشارات بریل|Brill]]|مکان=|زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Hinds|نام=Martin|پیوند نویسنده=مارتین هیندز|entry-url-access=subscription|پیوند مدخل=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/muawiya-i-SIM_5279|مدخل=Muʿāwiya I|سال=1993|نام خانوادگی ویراستار۱=Bosworth|نام ویراستار۱=C.E.|پیوند ویراستار۱=کلیفورد ادموند باسورث|نام خانوادگی ویراستار۲=van Donzel|نام ویراستار۲=E.|پیوند ویراستار۲=:en:Emeri Johannes van Donzel|نام خانوادگی ویراستار۳=Heinrichs|نام ویراستار۳=W.P.|پیوند ویراستار۳=:en:Wolfhart Heinrichs|نام خانوادگی ویراستار۴=Pellat|نام ویراستار۴=Ch.|پیوند ویراستار۴=شارل پلا|دانشنامه=[[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]]|ویرایش=2nd|جلد=7|صفحات=263–268|ناشر=[[انتشارات بریل|E. J. Brill]]|مکان=Leiden|زبان=en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Holt | نام = P. M | نام خانوادگی۲ = Lambton | نام۲ = .Ann K. S | نام خانوادگی۳ = Lewis | نام۳ = Bernard | عنوان = The Cambridge History of Islam | جلد = | سال = 1977 | ناشر = Cambridge University Press | مکان = | شابک = 978-0-521-29135-4 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Madelung | نام = Wilfred | پیوند نویسنده = ویلفرد مادلونگ | مقاله = Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2003 | پیوند مقاله = http://www.iranicaonline.org/articles/hasan-b-ali | تاریخ بازبینی = 7 November 2018 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Madelung|نام=Wilfred|پیوند نویسنده=ویلفرد مادلونگ|مدخل=Ḥosayn b. ʿAli i. Life and Significance in Shiʿism|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]|سال=2004|پیوند مدخل=http://www.iranicaonline.org/articles/hosayn-b-ali-i|نام خانوادگی ویراستار=Yarshater|نام ویراستار=Ehsan|پیوند ویراستار=احسان یارشاطر|جلد=XII|سری=Fasc. 5|صفحات=493–498|مکان=New York|ناشر=Bibliotheca Persica Press|زبان=en}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=Madelung|نام=Wilferd|پیوند نویسنده=ویلفرد مادلونگ|عنوان=[[جانشینی محمد (کتاب)|The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate]]|ناشر=[[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]]|مکان=Cambridge|سال=1997|شابک=0-521-64696-0|زبان=en}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=Momen |نام=Moojan |پیوند نویسنده=موژان مؤمن |عنوان=An Introduction to Shi‘i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism |ناشر=Yale University Press |سال=۱۹۸۵ |مکان=New Haven, CT |شابک=0300035314 |زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی۱=Poonawala|نام۱=Ismail|پیوند نویسنده۱=اسماعیل پوناوالا|نام خانوادگی۲=Kohlberg|نام۲=Etan|پیوند نویسنده۲=ایتان کلبرگ|مقاله=ʿAlī b. Abī Ṭāleb|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]|سال=1985|پیوند مقاله=http://www.iranicaonline.org/articles/ali-b-abi-taleb|نام خانوادگی ویراستار=Yarshater|نام ویراستار=Ehsan|پیوند ویراستار=احسان یارشاطر|جلد=I|سری=Fasc. 8|صفحات=838–848|مکان=New York|ناشر=Bibliotheca Persica Press|زبان=en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Robinson |نام = .Chase F | پیوند نویسنده = چیز رابینسون | فصل = The rise of Islam | کتاب = The New Cambridge History of Islam | ناشر = [[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] | سال = 2010 | شابک = 9781139055932 |جلد = 1 |زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Veccia Vaglieri | نام = Laura | پیوند نویسنده = لئورا وچا ولیری | مقاله=ʿAlī b. Abī Ṭālib | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | جلد = 3 | سال = 1986 | ناشر = E. J. Brill | مکان = Leiden | زبان = en | رف = Vaglieri-Ali}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Veccia Vaglieri | نام = Laura | مقاله = Hasan b. Ali | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | جلد = 3 | سال = 1986 | ناشر = E. J. Brill | مکان = Leiden | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Veccia Vaglieri|نام=Laura|پیوند نویسنده=لئورا وچا ولیری|entry-url-access=subscription|پیوند مدخل=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/al-husayn-b-ali-b-abi-talib-COM_0304|مدخل=(al-)Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib|نام خانوادگی ویراستار۱=Lewis|نام ویراستار۱=B.|پیوند ویراستار۱=برنارد لوئیس|نام خانوادگی ویراستار۲=Ménage|نام ویراستار۲=V.L.| پیوند ویراستار۲=:en:Victor Louis Ménage|نام خانوادگی ویراستار۳=Pellat|نام ویراستار۳=Ch.|پیوند ویراستار۳=شارل پلا|نام خانوادگی ویراستار۴=Schacht|نام ویراستار۴=J.|پیوند ویراستار۴=یوزف شاخت|دانشنامه=[[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]]|ویرایش=2nd|جلد=3|صفحات=607–615|سال=1971|ناشر=[[انتشارات بریل|E. J. Brill]]|مکان=Leiden|زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Veccia Vaglieri | نام = Laura | مقاله = Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālib | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | جلد = 3 | سال = 1986 | ناشر = E. J. Brill | مکان = Leiden | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Welch | نام = Alford T. | پیوند نویسنده = آلفورد ولش | مقاله = Muḥammad | سال = 1993 | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | جلد = 7 | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | شابک = 9004094199 | زبان = en}}
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان پانویس}}

{{جعبه آغازی}}
{{S-hou|[[بنی‌هاشم]]|۱۵ رمضان|۳ ه‍. ق|۷ یا ۲۸ صفر|۵۰ ه‍. ق|[[قریش]]|name=حسن مجتبی}}
{{S-rel|sh}}
{{S-bef|قبل=[[علی بن ابی‌طالب]]|به عنوان=امام}}
{{S-ttl|عنوان=[[دوازده امام|امام امامیه]]{{-}}{{کوچک|[[امام]] [[زیدیه]]{{-}}[[امام]] [[کیسانیه]]{{-}}[[فهرست امامان اسماعیلیه|امام اسماعیلیهٔ]] [[:en:Batiniyya|باطنیه]]}}|سال‌ها=۵۰–۴۰}}
{{S-aft|بعد=[[حسین بن علی]]|به عنوان=امام|ردیف‌ها=۲}}
{{S-bef|قبل=[[علی بن ابی‌طالب]]|به عنوان=اساس}}
{{S-ttl|عنوان=[[فهرست امامان اسماعیلیه|امام اسماعیلیهٔ]] [[مستعلیه]]|سال‌ها=۵۰–۴۰}}
{{S-new}}
{{S-ttl|عنوان=مُستودع{{-}}{{کوچک|در مذهب [[اسماعیلیه|اسماعیلیهٔ]] [[نزاریه]]}}|مجاور=[[حسین بن علی]] ''به عنوان امام''|سال‌ها=۵۰–۴۰}}
{{S-non|reason=انحلال عنوان}}
{{S-off}}
{{S-bef|قبل=[[علی بن ابی‌طالب]]}}
{{S-ttl|عنوان=[[خلفای راشدین|خلیفه]]|سال‌ها=۴۱–۴۰}}
{{S-non|reason=[[صلح حسن و معاویه|انتقال خلافت]] به{{-}}[[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویة]]}}
{{جعبه پایانی}}

{{حسن مجتبی-افقی}}
{{امامان شیعه}}

{{Subject bar |book1=اسلام |portal1=محمد |portal2=علی |portal3=فاطمه زهرا |portal4=مهدویت |portal5=اسلام |portal6=تشیع |commons=y |commons-search=Category:Hasan ibn Ali |n=y |n-search=حسن بن علی |wikt=y |wikt-search=حسن |q=y |q-search=حسن بن علی}}

{{داده‌های کتابخانه‌ای}}

[[رده:حسن مجتبی| ]]
[[رده:افراد مقدس نزد شیعه دوازده‌امامی]]
[[رده:امامان اسماعیلی]]
[[رده:امامان دوازده‌گانه|*۰۲]]
[[رده:امامان زیدیه]]
[[رده:امامان سده ۷ (میلادی)]]
[[رده:امامان شیعه کشته‌شده]]
[[رده:امامان شیعه|*۰۲]]
[[رده:پنج تن آل عبا]]
[[رده:چهارده معصوم]]
[[رده:خاک‌سپاری‌ها در بقیع]]
[[رده:خانواده محمد]]
[[رده:خلفای ترورشده]]
[[رده:خلفای راشدین]]
[[رده:درگذشتگان ۵۰ (قمری)]]
[[رده:درگذشتگان ۶۷۰ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۳ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۶۲۴ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۶۲۵ (میلادی)]]
[[رده:شاهان عرب]]
[[رده:صحابه کشته‌شده]]
[[رده:صحابه مرد]]
[[رده:عرب‌های مسلمان]]
[[رده:کشته‌شدگان اسلام]]
[[رده:کشته‌شدگان در اثر مسمومیت]]
[[رده:مسلمانان سده ۷ (میلادی)]]
[[رده:نیکوکاران]]
[[رده:ویکی‌سازی رباتیک]]