Edukira joan

Musika tresna

Aldatu loturak
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Anne Vallayer-Coster, Musikaren atributuak, 1770. Bodegoi hau Frantziako musika-tresna barrokoen irudikapen bat da, hala nola adar natural bat, zeharkako txirula, museta, biola eta laute bat.

Musika-tresna bat musika-soinuak egiteko sortutako edo egokitutako gailua da. Printzipioz, soinua sortzen duen edozein objektu musika-tresnatzat har daiteke, objektua musika-tresna bihurtzeko asmoa baldin badu. Musika-tresna bat jotzen duen pertsona bati instrumentista esaten zaio. Musika-tresnen historia giza kulturaren hastapenetatik dator. Lehen musika-tresnak erritualetarako erabili izan dira, adibidez, deiadar bat ehizaren arrakasta adierazteko, edo danbor bat erlijio-zeremonia batean. Azkenean, kulturek melodien konposizioa eta aurkezpena garatu zituzten entretenimendurako. Musika-tresnak teknologien aldaketaren batera eraldatzen joan ziren.

Musika-tresnatzat hartzen den lehen gailuaren data eta jatorria eztabaidatzen dira. Ikerle batzuek musika-tresna gisa, flauta sinpletzat, aipatzen duten objekturik zaharrena 67 000 urtekoa da. Adostasuna dago, hala ere, orain dela 37.000 urte inguruko flauta goiztiarrekin. Hala ere, historialari gehienek uste dute ezinezkoa dela musika-tresnak asmatzeko une jakin bat zehaztea, musika-tresna goiztiar asko animalia-larruz, hezurrez, zurez eta iraunkorrak ez diren beste material batzuez egin baitziren.

Musika-tresnak modu independentean garatu ziren munduko eskualde askotan. Hala ere, zibilizazioen arteko harremanak tresna gehienak azkar hedatu eta egokitu zituen jatorritik urrun. Aro postklasikoan, Mesopotamiako tresnak Asiako hego-ekialdean zeuden, eta europarrek Afrikako iparraldetik zetozen tresnak erabiltzen zituzten. Ameriketako garapena motelago joan zen, baina Ipar, Erdialde eta Hego Amerikako kulturek musika-tresnak partekatu zituzten.

1400 aldera, musika-tresnen garapena moteldu egin zen eremu askotan, eta mendebaldea izan zen nagusi. 1750 eta 1900 artean iraun zuten musika klasiko eta erromantikoko aldietan musika-tresna berri asko garatu ziren. Musika-tresna tradizionalen bilakaera moteldu egin zen XX. mendetik aurrera; elektrizitatea ugaritzeak, berriz, tresna elektriko berriak asmatu zituen, hala nola gitarra elektrikoak, sintetizadoreak, theremina eta, azkenik, ordenagailu bidezko musika.

Musika tresnen sailkapena berezko diziplina da, eta sailkapen sistema asko erabili izan dira urteetan zehar. Tresnak honela sailka daitezke: eskalan duen hedapena, materialaren osaera, tamaina, rola, etab. Hala ere, metodo akademiko arruntenak, Hornbostel–Sachs-ek, soinua sortzen duten bitartekoak erabiltzen ditu. Musika tresnen ikasketa akademikoari organologia deitzen zaio.

Definizioa eta oinarrizko funtzionamendua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Musika tresna bat erabiltzen da musika soinuak egiteko. Gizakiak beren gorputzekin soinuak egitetik —adibidez, txalotzen— soinuetatik musika sortzeko objektuak erabiltzera igaro zirenean, musika-tresnak sortu ziren [1]. Instrumentu primitiboak, seguruenik, soinu naturalak emulatzeko diseinatu ziren, eta haien helburua errituala zen, entretenimenduaren ordez. Melodiaren kontzeptua eta musika-konposizioaren bilaketa artistikoa ezezagunak ziren ziur aski musika-tresnen lehen jotzaileentzat. Pertsona batek hezur-txirula bat jotzen du ehizaren hasiera adierazteko, "musika egin" nozio modernoan pentsatu gabe.[2]

Musika-tresnak estilo eta forma ugaritan eraikitzen dira, material ugari erabiliz. Lehen musika-tresnak "aurkitutako objektuetatik" abiatuta egin ziren, hala nola maskorrak eta landare-zatiak. Tresnak garatu ahala, materialen hautaketak eta kalitateak ere egin zuten. Naturako ia material guztiak gutxienez kultura batek erabili ditu musika-tresnak egiteko. Norbaitek musika-tresna bat jotzen du, nola edo hala, hari instrumentu batean sokak jarriz, danbor baten azala kolpatuz edo animalien adar batean putz eginez.[2]

Arkeologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Eslovenian aurkitutako Divje Babeko txirula munduko musika-tresnarik zaharrena da ikerlari batzuentzat.
Juan Mari Beltran Isturitzeko flautaren gaur egungo erreprodukzio bat jotzen.

Munduko leku askotan aurkitu dituzte musika-tresnen aztarna arkeologikoak ikertzaileek. Zenbait artefaktu 67.000 urtera datatu dira, baina hainbat kritika daude aurkikuntza hauen inguruan. Adostasuna 37.000 urte inguruko eta ondoren artefaktuei buruz finkatu da. Material iraunkorrekin egindako edo metodo iraunkorrez egindako artefaktuak dira gaurdaino iritsi direnak. Beraz, aurkitutako espezimenak ezin dira inola ere lehen musika-tresnak bezala deskribatu[3].

1995eko uztailean, Esloveniako Ivan Turk arkeologoak hezur bat aurkitu zuen bere herrialdeko ipar-mendebaldean. Tailak, Divje Babeko txirula izenekoak, lau zulo ditu eta Bob Fink musikologo kanadarrak eskala diatoniko bateko lau nota jotzeko erabil zitekeen. Ikertzaileek diotenez, flautaren adina 43.400 eta 67.000 urte bitartekoa da. Horregatik, ezagutzen den musika-tresnarik zaharrena eta Neandertalen kulturarekin lotutako musika-tresna bakarra da[4]. Hala ere, arkeologo eta etnomusikologo batzuek flautaren estatusa eztabaidatzen dute musika-tresna gisa[5]. Arkeologo alemanek mamutezko eta zisne-hezurretako flautazko hezurrak aurkitu dituzte, 30.000 eta 37.000 urte bitartekoak, Suabiako Juran. Flautak goi Paleolitoko aroan egin ziren, eta musika-tresna zaharrenak bezala onarpen zabalagoa dute. Izturitze eta Otsozelaiko harpeetan aurkitutako sai baten ulnarekin egindako txirulak ere Aurignac aldikoak eta Gravette aldikoak dira[6], antzeko garaikoak.

Musika-tresnen aztarna arkeologikoak Ur hiriko Errege Hilerriko indusketetan aurkitu dira. Musika-tresna horiek, aurkitutako musika-tresnen lehen multzoetako bat, bederatzi lira (Urreko Lirak), bi harpa, zilarrezko flauta bikoitz bat, sistra bat eta txindatak dituzte. Ur-en aurkitutako zilarrezko hodi gorri batzuk gaita modernoen aurrekoak ziren. Hodi zilindrikoek alboko hiru zulo dituzte, jotzaileei tonu osoko eskalak egiteko aukera ematen dietenak. Leonard Woolleyk 1950eko hamarkadan egin zituen indusketa horiek, eta hondatutako segmentuek utzitako tresnen eta hutsuneen zati ez degradagarriak erakutsi zituzten, eta, elkarrekin, berreraikitzeko erabili dira. Tresna horiek lurperatzeko erabili ziren hilobiak K.a. 2600. urtetik 2500. urtera bitartekoak zirela ikusi da karbono bidezko datazioan, eta Sumerren garai horretarako erabili zirela erakusten dute.

Txinako Henan probintziaren erdialdeko Jiahu gunean, arkeologoek 7.000tik 9.000 urtera bitarteko hezurrez egindako flautak aurkitu dituzte, eta inoiz aurkitu diren "lehen musika tresna oso, jogarri, ondo datatutako eta nota anitzeko" zaharrenen artean daude.[7][7][8]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Musikaren historia»
Bamileke zirrikitu-danbor jotzaileak, Kamerungo Mendebaldeko Probintzian.

Ikerlariek diote ez dagoela metodo guztiz fidagarririk kultura guztietako musika-tresnen kronologia zehatza eraikitzeko. Konplexutasunean oinarritutako musika-tresnak konparatzea eta antolatzea engainagarria da, batzuetan musika-tresnetan egindako aurrerapenek konplexutasuna murriztu baitute. Adibidez, zirrikitu danbor goiztiarrak eraikitzeak zuhaitz handiak moztea eta uxatzea ekarri zuen; geroago, ebakitako danborrak banbuzko zurtoinak irekiz egin ziren, askoz lan errazagoa.[9]

Curt Sachs musikologo alemanak, garai modernoko musikologo[10] eta etnologo musikal[11] garrantzitsuenetariko batek, argudiatu du engainagarria dela musika-tresnen garapena eskulan-motaren bidez antolatzea, kulturak hainbat abiaduratan ari baitira aurrera egiten eta hainbat lehengai erabiltzen baitituzte. Adibidez, bi kulturatako musika-tresnak aldi berean konparatzen dituzten baina antolamenduan, kulturan eta artisautzan desberdinak diren antropologo garaikideek ezin dute zehaztu zein instrumentu diren "primitiboenak"[12]. Tresnak geografiaren arabera ordenatzea ere ez da fidagarria, ez baita beti zehazten noiz eta nola jarri ziren harremanetan eta nola partekatu zituzten ezagutzak. Sachs-ek proposatu zuen 1400 ingurura arteko kronologia geografikoa hobe zela, baina subjektibotasun mugatuagatik. 1400etik aurrera, musika-tresnen garapen orokorrari jarrai dakioke denboran zehar.[13]

Musika-tresnen garapen-ordena markatzeko zientzia artefaktu arkeologikoetan, arte-irudikapenetan eta literatura-erreferentzietan oinarritzen da. Ikerketa-ibilbide baten datuak eztabaidaezinak izan daitezkeenez, hiru bideek koadro historiko hobea ematen dute[3].

Historiaurrea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bi danbor azteka (teponaztli). "H" formako arteka bereizgarriak danborraren goiko aldean ikus daitezke lehen planoan.
Gitarra (moloa)

XIX. mendera arte, Europako musika idatziaren istorioak kontaketa mitologikoekin hasi ziren, musika-tresnak nola asmatu ziren azaltzen duten idazketekin nahastuta. Kontakizun horietan sartzen ziren Jubal, Kainen ondorengoa: "Honen anaiak Jubal zuen izena, zitara- eta txirula-jotzaileen arbasoa"[14]. Pan, panen-flautaren asmatzailea, eta Merkurio, lehen lira dortoka lehorreko maskor batekin egin zuela esaten baita. Historia modernoek mitologia horren ordez espekulazio antropologikoa jarri dute, batzuetan ebidentzia arkeologikoen bidez informatuta. Aztertzaileek diote ez zegoela musika tresnaren behin betiko asmakizunik, "musika tresna" terminoaren definizioa guztiz subjektiboa baita bai akademikoarentzat, bai proposamenaren asmatzailearentzat. Adibidez, gorputza jotzen duen Homo habilis bat musika-tresna baten egilea izan liteke, izatearen asmoa edozein dela ere[15].

Tresnatzat hartzen diren giza gorputzetik kanpoko lehen gailuak maraka-modukoak eta zenbait danbor dira[16]. Instrumentu horiek eboluzionatu egin zuten mugimendu emozionalei soinua eransteko giza bultzadagatik, hala nola dantzari[17]. Azkenik, kultura batzuek erritu-funtzioak esleitu zizkieten musika-tresnei, ehizarako eta hainbat zeremoniatarako erabiliz[18]. Kultura horiek perkusio tresna konplexuagoak garatu zituzten, bai eta zintak, flautak eta tronpetak ere. Etiketa horietako batzuek gaur egun erabiltzen diren konnotazio oso desberdinak dituzte; flauta eta tronpeta goiztiarrak etiketatuta daude beren funtzionamendurako eta oinarrizko funtziorako, tresna modernoen antzekoak izan beharrean[19]. Danborrek errituak garatu zituzten lehen kulturen artean, garrantzi sakratua barne, Errusiako Ekialde Urruneko txukchi herria, Melanesiako indigenak eta Afrikako kultura asko daude. Izan ere, danborrak nonahi zeuden Afrikako kultura guztietan[20]. Ekialdeko Afrikako tribu batek, Wahindak, uste zuen hain sakratua zela danborra, ezen bat ikustea hilgarria izango zela sultana ez zen edonorentzat[21].

Gizakiek, noizbait, melodia ekoizteko musika-tresnak erabiltzearen kontzeptua garatu zuten, lehen kantuan bakarrik erabiltzen zena. Hizkuntzako erredukzio prozesua bezala, lehenengo musika-tresnako jotzaileek errepikapena garatu zuten, eta ondoren moldatzea. Melodiaren forma goiztiar bat tamaina desberdineko bi hodi-perkusio instrumentuk sortu zuten: hodi batek soinu "argia" sortuko zuen eta besteak soinu "ilunagoa". Musika-tresna bikote horiek burrunak[22], zirrikitu-danborrak, kontxako tronpetak eta azala duten danborrak ere izan zitezkeen. Musika-tresna bikote horiek erabili zituzten kulturak sexuarekin lotu zituen; "aita" izan zen tresnarik handiena edo indartsuena, eta "ama", berriz, tresnarik txikiena edo finena. Musika-tresnak milaka urtean existitzen ziren horrela, hiru tonuko edo gehiagoko patroiek xilofono zaharrenaren forma hartu aurretik[23]. Xilofonoak Asiako hego-ekialdeko kontinente eta artxipelagoan sortu ziren, eta Afrikara, Ameriketara eta Europara zabaldu ziren[24]. Xilofonoekin batera, "hiru hankako" multzo sinpleetatik barra paraleloz kontu handiz sintonizatutako multzoetara zihoazenak, hainbat kulturek hainbat tresna garatu zituzten, hala nola harpa, zitara, musika-arkua eta musugitarra[24]. Harrizko artefaktuen higaduraren eta akustikaren erabilerari buruzko azken ikerketek agerian utzi dute historiaurreko musika-tresna mota berri bat izan daitekeela, litofonoak deritzona.[25][26]

Antzinaroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Antzinaroko musika»

Ekialde Hurbila

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Musika-tresnen irudiak K.a. 2800. urtean edo lehenago agertu ziren Mesopotamiako artefaktuetan. K.a. 2000. urtetik aurrera, sumertar eta babiloniar kulturak musika-tresnen bi klase ezberdin delineatzen hasi ziren, lan-banaketaren eta eboluzioan zeuden klase-sistemaren ondorioz. Musika-tresna herrikoiak, sinpleak eta edonork erabiltzeko modukoak, ez ziren garatu eraginkortasunean eta trebetasunean oinarritutako garapen profesionaleko tresnetatik[27]. Hala ere, musika-tresna gutxi berreskuratu dira Mesopotamian. Aztertzaileek sumerieraz edo akadieraz idatzitako testu kuneiformeetan oinarritu izan behar dute, Mesopotamiako musika-tresnen historia goiztiarra berreraikitzeko. Tresna horiei izenak esleitzeko prozesua ere ez da erraza, ez baitago bereizketa argirik instrumentuen eta horiek deskribatzeko erabilitako hitzen artean[28].

Nahiz eta artista sumeriarrek eta babiloniarrek zeremoniarako tresnak baino ez irudikatu, historialariek Mesopotamia goiztiarrean erabilitako sei idiofono bereizi dituzte[29]: krosketa-mailuak, txaramelak, sistra, ezkilak, zinbaloak eta burrunak. Sistra modu nabarmenean irudikatzen da Amenhotep III.aren erliebe handi batean[30], eta interes berezikoak dira, antzeko diseinuak aurkitu baitira Tbilisi, Georgia eta Yaqui tribu estatubatuarraren artean[31]. Mesopotamiako biztanleek sokazko tresnak nahiago zituzten, estatua, plaka eta zigilu mesopotamikoetan ugariak baitira aipamenak. Askotariko harpa-motak irudikatzen dira, baita lirak eta luteak ere, harizko instrumentu modernoen aitzindari, biolina kasu[32].

Hilobi egiptoar bateko pintura zaharra, laute-jotzaileak irudikatzen dituena, 18. dinastia

K.a. 2700 baino lehen Egiptoko kulturak erabilitako musika-tresnek antz handia zuten Mesopotamiakoekin, eta, horren ondorioz, historialariek ondorioztatu zuten zibilizazioak elkarrekin harremanetan egon behar zutela. Sachsek dio Egiptok ez zuela sumertar kulturak ere ez zuen tresnarik. Hala ere, K.a. 2700erako, badirudi kultura-harremanak murriztu egin zirela; lira, Sumerren gailendu zen zeremonia-tresna, ez zen agertu Egipton beste 800 urtez.[33] K.a. 3000. urtean agertu ziren pitxer egiptoarretan txaramelak eta mailuak. Zibilizazioak sistra, flauta bertikalak, klarinete bikoitzak, harpa angeluar eta arkeatuak eta danbor batzuk ere erabili zituen[34].

Historia gutxi dago K.a. 2700 eta K.a. 1500 bitartean, Egipto (era berean, Babilonia) gerra- eta suntsipen-aldi luze batean sartu baitzen. Garai hartan, Kassitarrek Babiloniako inperioa suntsitu zuten Mesopotamian, eta Hiksoek Egiptoko Erdi Inperioa suntsitu zuten. Egiptoko faraoiek Asiako hego-mendebaldea K.a. 1500 inguruan konkistatu zutenean, Mesopotamiarekin eta Egiptoko musika-tresnekin izandako kultura-loturak berritu ziren, eta Asiako kulturen eragin handia islatu zuten[33]. Kultura-eragin berrien pean, Erresuma Berriko herria oboeak, tronpetak, lirak, luteak, kriskitinak eta txindatak erabiltzen hasi zen[35].

Mesopotamia eta Egipton ez bezala, musikari profesionalak ez ziren existitzen Israelen K.a. 2000 eta 1000 urte bitartean. Mesopotamiako eta Egiptoko musika-tresnen historia arte-irudikapenetan oinarritzen den bitartean, Israelgo kulturak irudikapen gutxi egin zituen. Beraz, ikerlariek konfiantza izan behar dute Bibliatik eta Talmudetik ateratako informazioan. Hebrear testuek Jubalekin lotutako bi tresna garrantzitsu aipatzen dituzte: ugaba (gaita) eta kinnor (lira)[36]. Garai hartako beste instrumentu batzuk tof (marko-danborra), pa'amon (kanpai txikiak), shofar eta tronpetaren antzekoa zen hasosra izan ziren[37].

K.a. XI. mendean Israelen monarkia bat sartu izanak lehen musikari profesionalei eragin zien musika-tresnen kopurua eta aniztasuna nabarmen handitzea[38]. Hala ere, instrumentuak identifikatu eta sailkatzea erronka handia da oraindik, interpretazio artistikorik ez dagoelako. Adibidez, diseinu zalantzagarriko tresna arkudunak zeuden, nevel eta asor izenekoak, baina arkeologiak eta etimologiak ezin dituzte argi definitu[39]. Bere A Survey of Musical Instruments liburuan, Sibyl Marcuse estatubatuar musikologoak proposatzen du nevela harpa bertikalaren antzekoa izan behar duela, nablarekin duen erlazioagatik, "harpa"rentzako feniziar terminoa[40].

Europa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Musika jotzen sinposio batean.

Grezian, Erroman eta Etrurian, musika-tresnen erabilerak eta garapenak kontraste handia egiten zuten kultura horiek arkitekturan eta eskulturan egindako lorpenekin[41]. Garai hartako musika-tresnak sinpleak ziren eta ia denak beste kultura batzuetatik inportatzen ziren. Lira zen musika-tresna nagusia, musikariek jainkoak ohoratzeko erabiltzen baitzituzten[42]. Greziarrek hainbat haize-instrumentu erabili zituzten, eta aulos (kanaberak) edo sirrinx (flautak) gisa sailkatu zituzten; harrezkero, idazketa grekoak kanaberaren produkzioaren eta jotzeko-teknikaren azterketa serioa islatzen du. Erromatarrek tibia izeneko kanaberazko tresnak erabili zituzten, ireki edo itxi zitezkeen alboko zuloak zituztenak, eta horrek malgutasun handiagoa ematen die jotzeko-moduei[43]. Eskualde horretan erabili ohi ziren beste tresna batzuk hauek izan ziren: Ekialdekotik eratorritako harpa bertikalak, Egiptoko diseinua zuten lauteak, zenbait hodi eta organo, eta txaramelak, batez ere emakumeek jotzen zituztenak[44].

Tintignacen aurkitutako Carnyx bat.

Burdin Aroko zeltei egotz dakiekeen tresna bat, carnyxa da, K. a. 300. urtean datatua dagoena. Tronpeta formako instrumentu luzanga bat da, kanpaiaren muturra brontzean zizelkatua duena, oihu egiten duen eta buruaren gainetik eusten den animali buru batekin; bertan putz egiten denean, carnyxak soinu larri eta zakar bat igortzen du; buruak, dar-dar egiten duenean, klaska egiten duen mingain bat ere badu; instrumentuaren asmoa, gudu-zelaian erabiltzea zen bere aurkariak beldurtzeko.[45][46]

Asia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Indiako zibilizazio goiztiarrek erabiltzen dituzten musika-tresnen ebidentzia ia ez da existitzen, eta horrek ezinezko egiten du inguruan bizi ziren munda eta dravidiar hizkuntzen hiztunei musika-tresnak modu fidagarrian esleitzea. Inguru horretako musika-tresnen historia K.a. 3000 inguruan sortu zen Indo bailarako zibilizazioarekin hasten da. Maraka-antzekoak eta txistuak dira indusketatan aurkitutako musika-tresnen ebidentzia fisiko bakarra. Buztinezko estatuatxo batek danborren erabilera adierazten du, eta Indus idazkeraren azterketak erakutsi du, halaber, Sumertar artefaktuetan irudikatutako harpa antzekoak izan zitzaketela. Aurkikuntza hori Indus Haraneko eta Sumerreko kulturek harreman kulturala izan zutelako zantzu handietako bat da[47]. Indiako musika-tresnen geroagoko garapenak Rigvedarekin edo himnoekin gertatu zen. Abesti horiek danborrak, maskorrekin egindako tronpetak, harpak eta flautak erabiltzen zituzten[48]. Gure garaiko lehen mendeetan erabiltzen ziren beste tresna garrantzitsu batzuk sugeak liluratzeko klarinete bikoitza, gaitak, barrilezko danborrak, flauta gurutzatuak eta lute laburrak izan ziren. Honela, Indiak ez zuen musika-tresna berezirik izan aro postklasikora arte[49].

Yi Zengeko markesaren Bianzhong monumentala, K.a. V. mende inguruan, Hubei

Zitarak bezalako musika-tresnak Txinako testuetan agertu ziren K.a. XII. mendearen inguruan, baita lehenago ere[50]. Lehen filosofo txinatarrak, hala nola Konfuzio (K.a. 551–479), Mentzio (K.a. 372 – 289) eta Lao Tzu, Txinan musika-tresnak garatzeko baliabideak eman zituzten, greziarren antzeko hurbilpen batekin. Txinatarrek uste zuten musika izaeraren eta komunitatearen funtsezko zati bat zela, eta musika-tresnak beren konposizio materialaren arabera sailkatzeko sistema bakar bat garatzen zuten[51].

Idiofonoak oso garrantzitsuak ziren musika txinatarrean, eta, beraz, hasierako musika-tresna gehienak idiofonoak ziren. Shang dinastiako poesiak aipatzen ditu kanpaiak, perkusioak, danborrak eta hezurrekin egindako flauta globularrak aipatzen ditu; azken hori arkeologoek induskatu eta kontserbatu dituzte[52]. Zhou dinastiak perkusio tresnak ikusi zituen, hala nola txaramelak, mokugyo (zurezko arraina) eta yu (zurezko tigrea). Haize-instrumentuak ere agertu ziren, hala nola flautak, gaitak eta aho-organoak[53]. Xiaoa (flauta bat) eta kultura askotan zehar hedatu diren beste instrumentu batzuk Txinan erabiltzen hasi ziren Han dinastiaren garaian eta ondoren[54].

Amerika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdialdeko Amerikako zibilizazioak sofistikazio-maila handi samarrera iritsi ziren K.o. XI. mendean, baina beste zibilizazio batzuetatik at geratu ziren musika-tresnen garapenean. Adibidez, ez zuten sokadun tresnarik; haren instrumentu guztiak idiofonoak, danborrak eta haize-instrumentuak ziren, hala nola flautak eta tronpetak. Horietatik, txirula bakarrik izan zen melodia bat sortzeko gai[55]. Hego Amerikako zibilizazioak, ordea, Peru, Kolonbia, Ekuador, Bolivia eta Txilen, ez ziren hain aurreratuak izan kulturalki, baina musikaren aldetik garapen handiagoa zuten. Garai hartako kultura hegoamerikarrek panen flautak erabiltzen zituzten, baita flauta, idiofono, danbor eta maskorrezko edo zurezko tronpeta motak ere[56].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Montagu 2007, 1 orr. .
  2. ↑ a b Rault 2000, 9 orr. .
  3. ↑ a b Blades 1992, 34 orr. .
  4. ↑ (Ingelesez) «Early Music» Science 1997-04-11  doi:10.1126/science.276.5310.203g. (Noiz kontsultatua: 2021-12-27).
  5. ↑ Chase & Nowell 1998, 549 orr. .
  6. ↑ (Ingelesez) García Benito, Carlos; Alcolea, Marta; Mazo, Carlos. (2016-11). «Experimental study of the aerophone of Isturitz: Manufacture, use-wear analysis and acoustic tests» Quaternary International 421: 239–254.  doi:10.1016/j.quaint.2015.11.033. (Noiz kontsultatua: 2021-12-27).
  7. ↑ a b Brookhaven Lab Expert Helps Date Flute Thought to be Oldest Playable Musical Instrument. Brookhaven National Laboratory.
  8. ↑ Jiahu (ca. 7000–5700 B.C.). The Metropolitan Museum of Art.
  9. ↑ Sachs 1940, 60 orr. .
  10. ↑ (Ingelesez) «Sachs, Curt» Oxford Music Online  doi:10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000024256;jsessionid=32daa1509ea073be864274cdbb2088c8. (Noiz kontsultatua: 2021-12-27).
  11. ↑ Baines 1993, 37 orr. .
  12. ↑ Sachs 1940, 61 orr. .
  13. ↑ Sachs 1940, 63 orr. .
  14. ↑ Has 4:21
  15. ↑ Sachs 1940, 297 orr. .
  16. ↑ Blades 1992, 36 orr. .
  17. ↑ Sachs 1940, 26 orr. .
  18. ↑ Rault 2000, 34 orr. .
  19. ↑ Sachs 1940, 34–52 orr. .
  20. ↑ Blades 1992, 51 orr. .
  21. ↑ Sachs 1940, 35 orr. .
  22. ↑ «Bramadera, zumbador (Burruna, furrufarra, zurrunbera)» entziklopedia.soinuenea.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-27).
  23. ↑ Sachs 1940, 52–53 orr. .
  24. ↑ a b Marcuse 1975, 24–28 orr. .
  25. ↑ Caldwell, Duncan. (2013). «A Possible New Class of Prehistoric Musical Instruments from New England: Portable Cylindrical Lithophones» American Antiquity 78 (3): 520–535.  doi:10.7183/0002-7316.78.3.520..
  26. ↑ (Flint Tools as Portable Sound-Producing Objects in the Upper Palaeolithic Context: An Experimental Study. .
  27. ↑ Sachs 1940, 67 orr. .
  28. ↑ Sachs 1940, 68–69 orr. .
  29. ↑ Sachs 1940, 69 orr. .
  30. ↑ Remnant 1989, 168 orr. .
  31. ↑ Sachs 1940, 70 orr. .
  32. ↑ Sachs 1940, 82 orr. .
  33. ↑ a b Sachs 1940, 86 orr. .
  34. ↑ Rault 2000, 71 orr. .
  35. ↑ Sachs 1940, 98-104 orr. .
  36. ↑ Sachs 1940, 105 orr. .
  37. ↑ Sachs 1940, 108-113 orr. .
  38. ↑ Sachs 1940, 114 orr. .
  39. ↑ Sachs 1940, 116 orr. .
  40. ↑ Marcuse 1975, 385 orr. .
  41. ↑ Sachs 1940, 128 orr. .
  42. ↑ Sachs 1940, 129 orr. .
  43. ↑ Campbell, Greated & Myers 2004, 83 orr. .
  44. ↑ Sachs 1940, 149 orr. .
  45. ↑ (Ingelesez) History, Scottish; read, Archaeology 3 min. «Deskford carnyx» National Museums Scotland (Noiz kontsultatua: 2021-12-28).
  46. ↑ Carnyx - Caledonians, Picts and Romans - Scotland's History. .
  47. ↑ Sachs 1940, 151 orr. .
  48. ↑ Sachs 1940, 152 orr. .
  49. ↑ Sachs 1940, 161 orr. .
  50. ↑ Sachs 1940, 185 orr. .
  51. ↑ Sachs 1940, 162–164 orr. .
  52. ↑ Sachs 1940, 166 orr. .
  53. ↑ Sachs 1940, 178 orr. .
  54. ↑ Sachs 1940, 189 orr. .
  55. ↑ Sachs 1940, 192 orr. .
  56. ↑ Sachs 1940, 196–201 orr. .

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Musika_tresna&oldid=8883610"(e)tik eskuratuta