Edukira joan

Lurretik gertuko objektu

Wikipedia, Entziklopedia askea

433 Eros asteroidea Lur-hurreko gorputz bat da eta NEAR Shoemaker espazio zundak bisitatu zuen.

Lurretik gertuko objektu edo Lur-hurreko argizagi bat (LGO, ingelesez: NEO) bere orbitaren zati batean Lurretik hurbil igarotzen den eguzki-sistemako argizagi bat da. Hitzarmenez, gorputz batek perihelioa (Eguzkitik gertuen dagoen unea) 1.3 unitate astronomikora badu, Lurretik gertuko objektutzat hartu behar da.[1] LGO baten orbitak Lurrarena zeharkatzen badu eta 140 metro baino handiagoa bada, Objektu Bereziki Arriskutsutzat (OBA edo ingelesez, PHO) hartzen da.[2] Ezagutzen diren LGO eta OBA gehienak asteroideak dira, baina badira kometak ere.[3]

Hogei milatik gora Lur-hurreko asteroide (ingelesez NEA) eta ehundik gora periodo motzeko Lurretik gertuko kometa (LGK, ingelesez NECs) ezagutzen dira,[3] gainera, Eguzki-orbita duten espazio ontzi eta meteorito esanguratsu batzuk ezagutzen dira, Lurraren aurka talka egin aurretik detektatzeko handitasun nahikoa dutenak. Gaur egun, ia erabat onartuta dago zientzialarien artean halako argizagien talkek eragin nabarmena dutela planeten historia geologiko eta biologikoan.[4] 1980ko hamarkadatik aurrera hasi ziren interesgune bihurtzen LGOak, poliki-poliki gizakia jabetzen hasi zelako halako gorputz baten talkak egin zezakeen sarraskiaz. Jakina da hogei metro baino gutxiago dituzten asteroideek ezin dutela Lurreko ingurumena edo biztanleria kaltetu.[5] Alabaina, tamaina hori baino handiagoak direnek gure planetaren atmosfera zeharka dezakete eta hortaz, tsunami edo kraterrak bezalako gertakari geologikoak eragin ditzakete. Gorputz batek Lurraren aurka talka egiteko orbita edukiko balu, berez posible izango litzateke haren orbita desbideratzea, eta gaur egun halako talkak saihesteko metodoak ikertzen ari dira zientzialari eta ingeniariak.[6]

LGOen orbiten kalkuluen zehaztasunaren arabera, bi eskala daude halako objektuen arrisku maila neurtzeko: Turin eta Palermo eskalak, azken hau lehena baino konplexuagoa. Hala ere, bi eskala horiek iragartzen duten arrisku maila datuen zehaztasunari hertsiki loturik dago, izan ere, adibidez, zenbait argizagik eskala horietan balio positiboak eduki zituzten denboraldi batez, harik eta 2018ko martxoan, kalkulu zehatzagoei eta behaketa sakonagoei esker, balio horiek aldatu eta zeron edo zerotik behera geratu ziren arte.[7]

1998tik, Europar Batasuna, Estatu Batuak eta beste hainbat herrialde LGO gorputzen bila dabiltza, Spaceguard (Espazioko zaintza, zaintzailea) izeneko proiektu baten barnean.[8] Ameriketako Estatu Batuetako Kongresuak NASAri agindu zion kilometro bat baino diametro handiagoa zuten Lurretik gertuko objektuen, gutxienez, %90 katalogatzeko, halako gorputz baten talkak mundu mailako hondamendia sor dezakeelako, lan hori 2011ean burutu zen.[9] Hurrengo urteetan, hasierako proiektu hori zabaldu egin zen,[10] hala, mota horretako argizagi txikiagoak ere katalogatzeko,[11] nahiz eta hauetako baten talkak ez lukeen mundu mailako hondamendirik eragingo.

LGOek haien gainazalean grabitazio ahula eragiten dute eta gainera, gehienek Lurraren antzeko orbitak dituzte, hori dela eta, espazio ontziak bertara ahalegin handirik egin gabe irits daitezke.[12][13] 2019ko urtarrilerako, bost Lurretik gertuko kometak[14][15][16][17] eta beste hainbeste Lurretik gertuko asteroidek jaso zuten espazio ontzi baten bisita.[18][19][20][21] 2010ean burutu zen misio batek LGO batetik laginak ekarri zituen eta halako misioak errepikatu nahi dira.[20][21] Konpainia pribatuak asteroideen merkatal-meatzaritza gauzatzeko planen oinarriak ipintzen dihardute.

Definizioa eta atzematea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ezagutzen diren Objektu Bereziki Arriskutsuen (OBA edo PHO) orbiten laburpena. Datuak 2013koak dira. Bada honen antzeko irudi bat, egin klik hemen ikusi nahi izanez gero.

Lurretik gertuko objektuen (LGO eta NEO ingelesez) definizio astronomiko nagusia hurrena da: Lurretik gertuko argizagiak Eguzkiaren inguruan 0.983 eta 1.3 unitate astronomiko bitarteko distantziara orbitatzen duten eguzki-sistemako gorputz txikiak dira. Hau da, haien gehienezko perihelioa 0.983 unitate astronomikokoa da eta gehienezko afelioa 1.3 unitate astronomikokoa.[22][23] Beraz, Lurretik gertuko objektuek ez dute zertan Lurretik gertu egon, baina une jakin batean Lurretik oso hurbil igaro daitezke. Alabaina, argitu beharra dago termino hau modu zabalagoan ere erabiltzen dela, adibidez, Lurraren inguruko orbitak dituzten gorputzak edo kuasisateliteak izendatzeko ere baliatzen da,[24] nahiz eta azken hauek Lurrarekiko lotura orbital konplexuagoa eduki.

Lurretik gertuko objektu bat atzematen denean, eguzki-sistemako beste gorputz txikien aurkikuntzekin egiten den bezala, Nazioarteko Astronomia Elkartearen (IAU) parte den Planeta Txikien Zentroari (ingelesez MPC) aurkikuntzaren berri ematen zaio, hala, hark katalogatu dezan. MPCk egiaztatutako LGOen eta egiaztatu gabeko LGOen zerrendak ditu, banatuta.[25][26] Zenbait LGOk Lurraren orbita gurutzatzen dutenez, talka arriskua sortzen dute.[2] Arestian esan dugun bezala, halako gorputz batek 140 metroko diametroa baino handiagoa badu, Objektu Bereziki Arriskutsu (OBA, ingelesez PHO) gisa sailkatuko da.[27] MPCk halako gorputzak beste zerrenda batean barneratuta ditu. Gainera, LGOk NASAn barneratuta dagoen JPLren bi unitate banatuk ere sailkatzen dituzte: Lurretik Gertuko Argizagien Ikerketarako Zentroak (CNEOS ingelesez)[28] eta Eguzki-sistemako Dinamikaren Taldeak.[29]

Asteroide Bereziki Arriskutsuak (ABA, ingelesez PHA) Lurrera hurbiltzeko duten gaitasunaren arabera sailkatzen dira hein handi batean.[1] Gutxieneko intersekzio-distantzia 0.05 UA edo txikiagoa badu argizagi batek eta haren magnitude absolutua 22.0 edo distiratsuagoa bada (tamaina handiaren adierazle esanguratsua), Objektu Bereziki Arriskutsu gisa sailkatzen da. Haatik, argizagia Lurrera 0.05 UA baino gutxiago gerturatzen bada edo 140 metroko diametroa izatera heltzen ez bada, ez da Objektu Bereziki Arriskutsutzat hartzen.[oh 1][1] Lurretik gertuko objektuen NASAren katalogoak asteroide eta kometak Lurrera gehien hurbiltzen diren momentuan guregandik duten distantziaren berri ematen digu, ilargi-distantzietan adierazita.[30]

LGOen ezagupenaren historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Halley kometaren ibilbidea erakusten duen marrazkia, 1910ean egina.

Gizakiak behatu zituen lehen Lurretik gertuko objektuak kometak ziren. 1577an Tycho Brahe astronomoak kometa horien paralaxia baliatuz egin zituen distantzia-neurketen ondoren egiaztatu zen argizagi horien jatorri estralurtarra. Edmond Halleyk aldiz, kometa batzuen periodikotasuna frogatu zuen 1705ean, gaur egun Halley kometa gisa ezagutzen dugun argizagiaren orbita-periodoa kalkulatu eta gero.[31] 1758 eta 1759 artean Halley kometa berriz ere ikusgarria izan zen Lur planetatik, alabaina, kometa horren etorrera aurreikusi zen lehen aldia izan zen.[32] 1770ean aurkitu zen Lexellen kometa atzeman den lehen Lur-hurreko argizagia izan zela esan izan da.[33]

1990eko hamarkadan irudian dugun 433 Eros asteroidea zunda batek bisitatu zuen.

433 Eros izan zen gizakiak aurkituriko lehen Lur-hurreko argizagia, 1898an egin zen aurkikuntza.[34] Asteroideak behaketa ugari jaso zituen, izan ere, garai horretan ez zekiten zehatz-mehatz Eguzkia eta Lurraren arteko distantzia eta asteroide honen orbita kalkulatzeak aipatutako distantzia zehaztuko zuelakoan zeuden.[35]

1937an 69230 Hermes asteroidea atzeman zen Lurretik oso hurbil igaro zenean, zehazki gure planeta eta Ilargia banatzen duen distantziaren bikoitzean egon zen gehien hurbildu zen unean.[36] Hermes argizagi arriskutsutzat hartu zen, aurkikuntza egin eta handik gutxira galdu egin zelako; gainera, haren orbita eta talka-arriskua ez ziren behar bezala zehaztu. [37]2003an berraurkitu zen Hermes eta orain jakina da ez dela arriskutsua izango, gutxienez, hurrengo mendera arte.[36]

1968ko ekainaren 14an 1,4 kilometroko diametroa zuen 1566 Icarus asteroidea Lurretik hurbil pasa zen, 0.042482 UAra (6.355.200 km), hau da, Lurra eta Ilargiaren artean dagoen distantzia hamasei aldiz.[38] Argizagi hau izan zen radar bidez behatu zen lehena eta hari buruzko datuak Haystack Behatokiak[39] eta Goldstone Atzemate Estazioak[40] bildu zituzten. Asteroide honen hurbilketa urte batzuk lehenagotik iragarri zen (Icarus 1949an aurkitu zen) eta gainera, gizartean ere harrabotsa izan zuela esan genezake, bereziki, hedabide alarmisten aldetik.[37] MITeko ikasleek Icarus Proiektua izeneko plan bat asmatu zuten, asteroidea gehiegi hurbilduz gero suzirien bidez desbideratzea zuena helburu.[41] Proiektu horrek zeresan handia izan zuen hedabideetan eta 1979ko Meteor (meteoritoa) filma inspiratu zuen, bertan, Sobietar Batasunak eta Estatu Batuek indarrak batzen dituzte Lurrera hurbiltzen ari den asteroide bat suziriak erabiliz desbideratzeko.[42]

1989ko martxoaren 23an, hirurehun metroko diametroa zuen Apollo 4581 asteroidea Lurretik 700.000 kilometrora igaro zen. Asteroide horrek gure planetaren aurka talka egin izan balu, historian inoiz erregistratutako leherketarik handiena eragingo zukeen, 20.000 megatoi TNTren parekoa. Gizarteak arreta ipini zion, Lurretik gertuen egon zen unearen ostean aurkitu zelako.[43]

1998ko martxoan, duela gutxi atzemandako (35396) XF11 asteroidea 2028an Lurretik 0.00031 UAra (46.000 km, Ilargia eta Lurraren orbitaren barnetik) igaroko zela zioten lehenengo aurreikuspenak argitaratu ziren, haien errore-tarteak Lurraren kontrako zuzeneko talka gerta zitekeela ere aditzera ematen zuen. Beranduago argitaratutako aurreikuspen landuagoek Lurraren kontrako talka ezinezkoa zela argi utzi zuten, 0.0064 UAra igaroko zela ziotelako, 960.000 kilometrora, Lurra eta Ilargiaren arteko distantzia halako hiru, gutxi gorabehera. Hala ere, zehaztasun eskaseko lehen aurreikuspen horiek harrabotsa eta beldurra sortu zuten gizartean, sarritan gertatu izan den bezala.[37]

2018ko urtarrilaren 31ean ezagutzen ziren Lurretik gertuko objektuak erakusten dituen animazioa.

Arriskua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
4179 Toutatis Objektu Bereziki Arriskutsu bat da eta 2004ko irailean Lurretik lau ilargi-distantziara igaro zen. Alabaina, gure planetatik 2,5 ilargi-distantziaraino hurbil daiteke.

1990eko hamarkadaren amaiera aldetik LGOk arriskuarekin lotu izan dira beti. Argizagi mota honetako bakoitzak bere gain duen arriskua erraz ikus daiteke gizartean, bereziki, kultura eta teknologiaren arloetan. Historian zehar, gizakiek LGOk hainbat arriskurekin lotu dituzte, erlijioan eta ikuspegi zientifiko eta filosofikoan oinarrituak gehienak; gizakiak halako arriskuari aurre egiteko duen gaitasun ekonomiko eta teknologikoa ere ezbaian jarri da.[6] Hori dela eta, LGOk hondamendi naturalen eta gerren aurrekaritzat, unibertso ikaragarrian gertakizun hutsaltzat, gure planetako garaiak aldatzen dituzten hondamenditzat edo lurrun oso pozoitsuen isurkaritzat (1910ean Halley kometa igaro zenean hori pentsatu zen) hartu izan dira.[6][44] Gaur egun ere gizakia eta bestelako izaki bizidunak iraungi ditzakeen eragile arriskutsutzat hartzen da.[6]

Lurretik gertuko objektuen hondamendi-gaitasuna mota horretako gorputzen orbita ulertu eta neurtu bezain laster aintzakotzat hartu zen: 1694an Edmond Halleyk Bibliako Uholde Nagusia kometa baten talkak eragin zuela zihoen teoria plazaratu zuen.[45] Gizakiak Lur-hurreko argizagiak gorputz onbera eta ikusgarri gisa hartu ditu, baina baita gorputz hiltzaile eta gure gizartearentzat oso arriskutsu gisa ere; bi ikuspuntuak ahuldu eta indartu egin dira LGOk zientifikoki frogatu ziren unetik hona.[13] Ohiko gorputzek baino krater handiagoak sortzeko gaitasuna duten gorputzak daude zientzialarien kezken erdigunean, gainera, halakoak ingurune zabal batean albo-eraginak egiteko gai dira. Kezka hauen iturria 1980ko hamarkadan dago, garai hartan Kretazeo-Paleogenoko iraungipena (dinosauroak desagerrarazi zituena) asteroide baten talkaren ondorioz jazo zela dioen teoriak indar handia hartu baitzuen.[6][46]

Esan dezakegu gizartea arduratu zuen lehen gertakizuna Shoemaker-Levy kometarena izan zela. Kometa hau hainbat zatitan banatu zen eta Jupiterren kontra talka egin zuen 1994ko uztailaren 9an.[6][46] 1998an Deep Impact (talka sakona) eta Armageddon filmek LGO baten talkak sor ditzakeen kalteak eta hondamendia erakutsi zituzten eta honek ere gizartea aipatutako arriskuaz jabetzen lagundu zuen.[46] Urte horretan bertan gainera, Nibiru alegiazko planetak 2003an Lurraren kontra talka egin behar zuela zihoen konspirazio-teoria indar handiz zabaldu zen eta indarrean jarraitu zuen 2017ra arte, izan ere, 2003an talkarik gertatu ez zela ikusita, ustezko aurreikuspen berriek talka 2017ra arte atzeratu zuten.[47]

Arriskua adierazten duten eskalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

LGO baten talkaren arriskua sailkatzeko bi eskala zientifiko daude:

  • Turin eskala sinpleak datozen ehun urteetan gerta daitezkeen talken arriskuaren berri ematen digu, hartarako, talka posible bakoitzaren arriskua, haren probabilitatea eta talka-energia aintzakotzat hartuta, zerotik hamarrera bitarteko eskalan kokatzen du.[48][49]
  • Palermo eskala konplexuagoa da eta talka posible bakoitzari zenbaki positibo edo negatibo bat egokitzen dio, hondoko talkaren maiztasuna, talka jazotzeko probabilitatea eta talka posiblea gertatzeko falta den denbora aitzakotzat hartuta.[50]

Bi eskaletan zerotik gorakoa izan behar du balioak kezkatzeko moduko talka arriskua egoteko.[48][50]

Arriskuaren magnitudea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Palermo eskalan baliatzen den urteko hondoko maiztasuna, E megatoi baina energia gehiago duten talkentzat honela balioesten da:[50]

Adibidez, formula honen arabera, megatoi bat baino indartsuagoa den talka bat gertatu arte une honetatik itxaron beharko dugun denbora hogeita hamahiru urte dira eta hori gertatzen denean, %50eko aukerak daude talka hori 2,4 megatoi baino indartsuagoa izateko.[oh 2] Formula hori E-ren balio batzuentzako baino ez da baliagarria. Alabaina, 2002an argitaratutako beste txosten batean (Palermo eskala oinarritzen den txostena urte horretan argitaratu zen) talken indarra beste konstante batzuekin adierazten zuen lege bat zehaztu zen:[51]

Formula honek E-ri egokitzen zaizkion balio bakoitzerako emaitza nabarmenki baxuagoak ematen ditu. Horren adibide, 10 megatoi edo indar gehiago duten bolidoak (Tunguskako leherketaren parekoak) mila urtetan behin azaltzen direla adierazten du. Haatik, egileek ziurgabetasun handiko formula dela adierazten dute, izan ere, hamar megatoiko bat laurehun edo mila zortziehun urte artean behin azaltzen dela diote haien kalkuluek. Formula eraikitzerakoan baliatu zituzten datuek talka atmosferikoetako energia ez zuten behar bezala zehazten eta horregatik du halako ziurgabetasuna.

Kalifikazio altuko arriskuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1950 DA asteroideari radar bidez atera zitzaion argazkia.

NASAk ezagutzen diren LGOen arriskua ebaluatzeko sistema automatiko bat martxan du uneoro eta hark, Arrisku Taula Zaintzailea uneoro eguneratzen du.[7] Zerrenda horretan dauden objektu gehienak, guztiak ez badira, sartu-irtenean ibili ohi dira, behaketa berrien datuek argizagi bakoitzaren arrisku maila areagotu edo murrizten dutelako. Hainbeste behaketa berri egiten direnez, zerrenda oso fidagarria da, ia unean uneko datu zehatzez elikatzen delako.[7][52]

2002ko martxoan (163132) 2002 CU11 asteroidea Turin eskalan balio positiboa zuen lehen asteroidea bihurtu zen eta 2049an talka egiteko bederatziehun mila hirurehun aukeretatik batekoa zuela kalkulatzen zen.[53] Beranduago gauzatutako behaketek ordea, aukera horiek zerora murriztu zituzten eta hortaz, asteroidea 2002ko apirilean Arrisku Taula Zaintzailetik atera zen.[54] Jakina da asteroide hori berriz ere hurbilduko zaigula bi mende igaro aurretik: 2080ko abuztuaren 31ean Lurretik 0.00425 UAra (636.000 km) pasako da, hori bai, talka egiteko arriskurik gabe.[55]

1950 DA asteroidea 1950ean aurkitu eta hamazazpi egunetan zehar hainbat behaketa egin ondoren, ez ziren nahikoak izan bere orbita zehazteko, galdu egin zen. Alabaina, 2000ko abenduaren 31ean berraurkitu egin zen eta kilometro inguruko diametroa duela egiaztatu zen. 2001ean, guregandik hurbilen igaro zen unean, radar bidezko behaketei esker, bere orbitaren kalkulu askoz zehatzagoak egin ahal izan ziren. Argizagi honek ez du Lurraren kontra talka egingo, gutxienez, hurrengo zortziehun urteetan eta ez du Turin eskalan balio positiborik, haatik, 2002ko apirilean Arrisku Taula Zaintzailera gehitu zen Palermo eskalan balio positiboa eduki zuen lehen gorputza izateagatik.[56][57] Une horretan, gorputz horrek aipatutako datan Lurraren aurka talka egiteko zuen aukera hirurehunetik batekoa zela ondorioztatu zen, gainera, Palermo eskalan +0.17ko balioa egokitu zitzaion eta hondoko talkaren maiztasuna antzeko, 2880ra bitarte, tamainako beste gorputz guztiek zutena baino %50 handiagoa zuen.[58] Sarritan gertatzen den bezala, 2012an burututako radar bidezko behaketek hasierako kalkuluen zehaztasun gabeziak doitu zituzten eta beraz, talka egiteko zituen aukerak ere murriztu zizkioten.[59] 2015era bitarte egindako radar eta begi bidezko behaketak aintzakotzat hartuta, 2018ko martxoan ondorioztatu zen argizagiak talka egiteko 8.300etik bateko aukera duela.[7] Palermo eskalan egokitzen zaion balioa negatiboa den arren (-1.42), 2019an Arrisku Taula Zaintzaileko altuena zen.[7] 2019ko maiatzean, aipatutakoaz gain, beste gorputz batek (2009 FD) baino ez zuen pasatzen Palermo eskalako -2ko langa.[7]

2004ko abenduaren 24an 370 metroko diametroa duen 99942 Apophis (garai hartan 2004 MN4 behin-behineko izenarekin ezagutarazten zen) asteroideari 4 puntu ezarri zitzaizkion Turin eskalan, egun hartara arte inoiz emandako puntuaziorik altuena, izan ere, 2029ko apirilaren 13an Lurraren aurka talka egiteko zuen aukera %2,7koa zen, une hartako kalkuluen arabera, betiere. 2004ko abenduaren 28an burututako behaketa gehigarriek aurreko behaketen ziurgabetasuna murriztu eta 2029ko hurreratzean talka egiteko aukerarik ez zegoela ebatzi zen. Alabaina, Apophis asteroideak aipatutako dataren ondoren burutuko dituen beste hurreratzeek puntu bateko balioa mantendu zuten Turin eskalan. 2036ko hurreratzean talka gertatzeko aukerak zerokoak zirela ebatzi zen ostera. 2018ko martxoan, kalkulu berri eta zehatzagoek erakutsi zuten 2060 baino lehenago Apophisek ezingo duela Lurraren aurka talka egin.[7]

2006ko otsailean, (144898) 2004 VD17 asteroideak bi puntuko kalifikazioa jaso zuen Turin eskalan, 2102ko maiatzaren 4ean egingo duen hurreratze handia dela eta.[60] Beranduago baina, kalkulu berri eta zehatzagoak egin eta 2006ko maiatzean puntu batera jatsi zen kalifikazio hori eta azkenik, 2006ko urrian zerora. 2008ko otsailean asteroidea Arrisku Taula Zaintzailetik erauzi zen.[54]

2018ko martxoan, 2010 RF12 asteroidea zegoen arestian aipatutako zerrendan lehen postuan, 2095eko irailaren 5eko hurreratzean Lurraren aurka talka egiteko %5eko aukerarekin. Haatik, asteroidea oso txikia da, zazpi metroko diametroa du, eta beraz, ezin da Objektu Bereziki Arriskutsutzat hartu. Gainera, ezin da hartu arrisku larritzat, Palermo eskalan 2095eko hurreratzeak -3.32 puntuko balio du eta.[7] 2022ko abuztuan gure planetatik hurbil igaroko da eta hil horretan gauzatuko diren behaketak objektuaren orbita zehazteko funtsezkoak izango direla espero da.[61]

Arriskua murrizteko proiektuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
NEOWISE – Lau urteren ondoren bildutako datuak, 2013ko abendura bitartekoak. (2018ko apirilaren 20an animatua).
Ikertalde bakoitzak urtero aurkitutako LHA kopurua: LHA guztiak (goian) eta >1 km-ko LHAk (behean).

Lurretik gertuko asteroideak aurkitzea helburu zuen lehen programa astronomikoa Palomar Asteroide Planeta-Gurutzatzaileen Ikerketa izan zen, 1973an hasia Eugene Shoemaker eta Eleanor Helin astronomoei esker.[13] Talka jazotzeko arriskua, eginbehar hartara espezializatutako teleskopioen beharra eta talkak saihesteko aukerak 1981ean ospatutako Snowmasseko (Colorado) diziplinarteko mintzaldian planteatu ziren lehen aldiz.[46] Ostera, 1992an NASAk Spaceguard Survey izeneko ikerketa sakonagoa garatu zuen, Ameriketako Estatu Batuetako Kongresuak aginduta.[62][63] Ikerketak nazioartera zabaltzeko asmoarekin, 1995ean Nazioarteko Astronomia Elkarteak (IAU) tailerrak antolatu zituen Vulcanon, Sizilian[62] eta hurrengo urtean Spaceguard Fundazioa martxan jarri zen herrialde berean.[8] 1998an, Estatu Batuetako Kongresuak kilometro bat baino diametro handiagoa duten asteroideen %90a atzemateko agindu zion NASAri eta 2008an jarri zion epemuga.[63][64] Tamaina horretako asteroideek mundu mailako hondamendia sor dezakete.

Spaceguarden lanak oinarritzat harturik jaio dira beste hainbat proiektu, haien artean ditugu Lincoln Lur-hurreko Asteroide Ikerketa (LINEAR), Spacewatch, Lurretik Gertuko Asteroideen Atzematea (NEAT), Lowell Lurretik Gertuko Objektuen Bilaketarako Behatokia (LONEOS), Catalina Zeru Ikerketa (CSS), Campo Imperatore Lur-hurreko Objektuen Ikerketa (CINEOS), Japoniar Spaceguard Elkartea, Asiago-DLR Asteroide Ikerketa (ADAS) eta WISE Lurretik Gertuko Objektuak (NEOWISE). Hori dela eta, egun kilometro bateko diametroa baino handiagoa duten Lur-hurreko gorputz ezagunen kopurua oso altua da, %93koa zen 2011an, urteetako lanari esker: 1998an %20a ezagutzen zen, 2004an %65a eta 2006an %80.[8][64] Beraz, Spaceguarden hasierako helburua epemuga baino hiru urte beranduago bete zen.[9][65] 2018ko ekainaren 12an, kilometro bat baino handiagoak ziren 893 LGO ezagutzen ziren eta hurbilketa zehatzenen arabera guztira 920 daude, hau da, %97a ezagutzen ditugu.[66]

2005ean AEBen Spaceguarden hasierako helburuak zabaldu egin ziren George E. Browni esker. Astronomo honek zuzenduriko taldeak NASAri agindu zion 140 metroko diametroa baino handiagoa zuten LGOen %90a aurkitzeko eta hartarako, 2020a jarri zuen epemugatzat.[10] 2016ko urtarrilean, NASAk Defentsa Planetarioaren Koordinaziorako Bulegoaren (PDCO) sorrera iragarri zuen eta haren helburuak finkatu zituen: 30-50 metro arteko diametroa zuten LGOk atzeman eta jarraipen zehatza egitea eta beharrezkoa balitz, halako eragileek sortu ditzaketen kalteak arintzea.[11][67]

Oro har, ikertaldeen helburu nagusia LGOk urteetako aurrerapenarekin atzematea da eta haien arriskua garaiz zehaztea, hala, gizadiari espazio misioak garatzeko denbora eman eta hondamendiak ekiditeko:

« STEWART ORD.: ... teknologikoki gai al gara [asteroide bat] geldiarazi dezakeen zerbait jaurtitzeko? ... A'HEARN DR. : Ez. Liburuetan espazio ontzietarako planak bagenitu, urte bat beharko genuke ... ohiko misio txiki bat bidaltzeko diot ... lau urte behar dira onartzetik jaurtiketa abiarazi arte ... »

—Chris Stewart Ord. eta Michael F. A'Hearn Dr., 2013ko apirilaren 10, Estatu Batuetako Kongresua.[68][oh 3]

Bestalde, bada proiektu bat talkak beranduegi aurreikusi direnean zer egin zehatzen duena, ATLAS proiektua, hain zuzen. Proiektu hau edozein desbideraketa plan martxan jartzeko denborarik ez dagoenean, talkak erasango duen Lurraren eskualdea ebakuatu eta prestatzeaz arduratzen da.[69] Zwicky Gune Igarokorrak (ZTF) distira oso azkar aldatzen duten gorputzak atzematen ditu[70] eta Lurretik oso gertu igarotzen diren asteroideak ere detektatu ditzake.[71]

Jakina da LGO bat Lurraren aurka talka egitear badago eta hori ekidin nahi badugu, bi ekintza burutu ditzakegula: argizagiak suntsitzea edo desbideratzea.[46] Bigarren aukera hori da proiektu egingarri guztien helburua, izan ere, halako argizagi bat suntsitzeko asmoa edukiko bagenu, ziurrenik suntsitu beharrean zati txikiagoetan zatituko genuke eta hauek kalte oso aipagarriak sortuko lituzkete gure planetan.[14] Argizagi baten desbideraketa burutzeko, hau da, haren orbita aldatzeko talka jazo baino hainbat hilabete edo urte lehenagotik aginduak ematen hasi behar da.[14]

Kopurua eta sailkapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Urte bakoitzean guztira ezagutzen ziren LGO kopurua erakusten du grafiko honek. Argi ikus daiteke azken urteetan aurkikuntza kopurua ikaragarri handitu dela sail guztietan.

Lurretik gertuko objektuak meteoroide, asteroide edo kometa gisa sailka daitezke, haien osaera eta tamainaren arabera. Halaber, asteroideak asteroide familien kide izan daitezke, eta kometek meteoroide errenkadak era ditzakete, ondoren ozar-izarrak edo izar-uxoak sorraraziko dituztenak.

2019ko urtarrilaren 8an, CNEOSen estatistiken arabera, 19.470 LGO ezagutzen ziren. Horietatik soilik 107 (%0,55) dira kometak eta ia beste guztiak, 19.363 (%99.45), asteroideak dira. Aipatutakoen artetik, 1.955 LGO Asteroide Bereziki Arriskutsutzat sailkatuta daude.[1]

2019ko urtarrilaren 8an, NASAren webgunean ikus daitekeen Arrisku Taula Zaintzailean 893 LGO zeuden.[7] Alabaina, kopuru horren zati aipagarri batek 50 metroko diametroa baino txikiagoa duten argizagiak ordezkatzen ditu eta bat bera ere ez dago "gune berdea" deritzonean sailkatuta (Turin eskalan 1), hau da, gizartearen arreta bereganatzea zaila dute egun ezagutzen diren LGOek.[48]

Behaketa isuriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

LGOen kopurua zehazterakoan topatuko dugun arazoetako bat behaketek hainbat alderdietatik jasotzen dituzten eraginak dira.[72] Populazio bateko gorputz kopurua kalkulatzerakoan behaketa isuriak aintzakotzat hartu behar dira.[72] Izan ere, erraz atzematen denak aukera gehiago ditu behin baino gehiagotan zenbatua izateko.[73]

Behaketa isurien adibide gisa esan dezakegu, errazago atzematen direla objektuak gaua den Lurraren aldean. Ilunabarraren soinua baxuagoa da, eta behalariak asteroideen alde argitura begiratuko du. Egun-argitan aldiz, behalariak asteroideen alde iluna baino ezingo du ikusi (adibidez, Ilargi Betea denean alde argitua ikusten dugu, Ilargi Berria denean alde iluna). Orobat, oposizioaren efektuak aipatutako gorputzak are distiratsuagoak bihurtzen ditu Lurra eguzki-argiaren ardatzean zehar kokatzen denean. Hori gutxi balitz bezala, goizeko zeruan Eguzkiaren inguruko eremua behatzea oso zaila da, izarraren distira ikaragarria dela eta.[73] Eguzki-argiak asteroidearen alde bat erabat argitzen duenean, "asteroide betea" gertatu dela esan ohi da, "ilargi betea" terminoan oinarrituta. Asteroidea edo Ilargia egoera horretan dagoenean behaketa isuri onuragarri bat gertatzen da, izan ere, beste egoera batean ikusteko ezinezkoak izan daitezkeen xehetasunak ikusgarri bilakatzen dira.[73]

2000. urtean, gutxienez kilometro bateko diametroa duten 900 Lurretik gertuko asteroide zeudela aurreikusi zen, garaiko behaketa isuriak aintzakotzat hartuta.[72] Asteroide populazioei buruzko ikerketak, ahalik eta baieztapen zehatzenak egiteko asmoarekin, behaketa hautapen isuriak aintzakotzat hartzen saiatzen dira.[74] Behaketa isuriak aurkitzea oso lagungarria da LGO kopurua zehazterakoan, adibidez, ikerketa batek argi utzi zuen Lurraren orbita gurutzatzen duten eta eszentrikotasun txikia duten gorputzak aurkitzea errazagoa dela, hortaz, Aten motako argizagiak atzematea errazagoa da Apolo motakoak aurkitzea baino.[75]

Normala den bezala, aurkitu ziren lehenengo LGOen artean 433 Eros eta 1036 Ganymed ditugu, mota honetako gorputzik handienak.[76] 1036 Ganymedek hogeita hamabost kilometroko diametroa du gutxi gorabehera.[76] Asteroidea zenbat eta handiagoa izan, orduan eta argi gehiago islatuko du, hori dela eta, errazagoa izango da atzematea.[74] Behaketa isuri hau saihesteko modu bat teleskopio infragorri termikoak erabiltzea da, gorputzen bero-igorpenak behatzeko gaitasuna ematen digutelako.[74]

Aipatu berri ditugun behaketa isuriak egiaztatze aldera, LGO gehienak (%53) zeruaren %3.8a soilik ordezkatzen duen zati txiki batean aurkitu dira, 22,5º-tan orientatuta dagoen kono batean, Eguzkitik oso urrun kokatua. Gainera, aurkikuntzen %87a zeruaren %15a ordezkatzen duen esparruan egin dira, 45º-ko kono batean, Eguzkitik urrun.[77]

Lurraren eta Eguzkiaren kokapen erlatiboari loturiko isuriak, Lurretik gertuko objektuen aurkikuntzetan.

Lurretik gertuko asteroideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Toutatis asteroidea, Paranal behatokitik ikusita.

Lurretik gertuko asteroideak Lurretik gertuko orbita bat duten eta kometen bereizgarri den koma edo isatsik ez duten argizagiak dira. 2019ko urtarrilaren 6an, 19.363 Lur-hurreko asteroide ezagutzen ziren, horien artetik 1.955 baino ez ziren Objektu Bereziki Arriskutsuak.[1]

Asteroide hauek milioi urte gutxi batzuetan baino ez dute mantentzen Lurretik gertuko orbita.[22] Planeten perturbazioek edo antzeko fenomenoek haien orbita zapuzten dute, Eguzki-sistematik ateratzera behartuz edo Eguzkia edo planeta baten aurka talka egitera bultzatuz.[22] Eguzki-sistemaren adinarekin alderatuta, asteroide hauen orbitak oso azkar aldatzen dira eta hortaz, asteroide berriak ekartzen dituen iturriren bat egon behar du egun dugun LGO kopuru erraldoia azaltzen duena. Iturri hori, teoriarik onartuenaren arabera, asteroide gerrikoa da; bertako asteroideak eguzki-sistemaren barnealdera higiarazten dira Jupiterrekin dituzten erresonantzia orbitalak direla eta.[22] Hau da, asteroide batek erresonantzia bidez Jupiterrekin duen elkarrekintzak gorputzaren orbita aldarazten du, eguzki-sistemaren barnealdera bultzatuz. Asteroide gerrikoak hutsuneak ditu, Kirkwooden hutsuneak izenarekin ezagutzen direnak, han gertatzen da aipatutakoa. Esan dezakegu asteroideak erresonantzia batetik bestera mugitzen direla, Yarkovskyren efektua jarraituz Lur-hurreko asteroideen hornidura ziurtatzen dute.[78] Ekintza hau gertatzeko masa galera bat jazo behar da, baina ez oso handia asteroide gerrikoaren guztizko masarekin alderatuz gero, azken hiru mila milioi urtetan egituraren masaren %6a baino gutxiago galtzearekin nahikoa baita.[22] Bestalde, Lurretik gertuko asteroideen osaera asteroide gerrikokoenarekin aldera daiteke, espektro mota ardatz hartuta sailkapena egin dezakegu.[79]

Badira Lurretik gertuko asteroide gutxi batzuk antzina kometa izandakoak, baina haien lurrazaleko materia lurrunkor guztia agortuta, asteroide bihurtu direnak. Alabaina, kometen antzeko isats egonkor edo aldizkako bat edukitzeak ez du esan nahi argizagi hori kometa denik, beraz, bi LGO moten arteko desberdintasun mugak lausoak izan daitezke zenbaitetan. Aipatutako jatorria dutenak izan ezik, Lur-hurreko asteroide guztiak asteroide gerrikotik kanporatuak izan ziren noizbait, Jupiterrekin eduki zituzten elkarreragin grabitazionalen erruz.[22][80]

Asteroide askok satelite naturalak dituzte, horren adibide ditugu Haumea (Namaka eta Hi'iaka) eta Orcus (Vanth). 2017ko martxoaren 15ean, 66 LGOk gutxienez satelite bat zutela jakina zen eta horien artetik hiruk bi satelite zituztela.[81] 3122 Florence asteroideak, Objektu Bereziki Arriskutsuen artean handienetakoa 4,5 kilometroko diametroarekin,[27] 100–300 metroko zabalera duten bi satelite ditu eta 2017an Lurrera hurbildu zela aprobetxatuz burutu ziren radar bidezko ikerketengatik aurkitu ziren.[82]

Tamaina

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ezagutzen diren LGOk tamainaren arabera sailkatuta ageri dira grafiko honetan.

Gaur arte, mota honetako asteroide gutxik jaso dute diametroaren neurketa zehatz bat; radarraren bidez, asteroidearen lurrazalari ateratako argazkien bidez edo izar batean sortzen duen itzala behatuz lor daiteke hori. Gehienetan, asteroidearen diametroaren hurbilketa batekin topatuko gara eta hau lortzeko, argizagiaren distira eta albedoa (lurrazalaren islatzeko gaitasuna, normalean %14koa duela suposatzen da) aintzakotzat hartu behar dira.[28] Hurbilketa horien ziurgabetasun faktorea bi puntukoa da banako asteroideetan, albedoa 0.05etik 0.3ra bitartekoa izan daitekeelako. Honek haien bolumena jakiterakoan are ziurgabetasun handiagoa sortzen du, zortzi puntukoa, eta masaren kalkuluan oraindik ere handiagoa da, dentsitatea ezin delako zehatz-mehatz kalkulatu. Metodo hau baliatuz gero, jakin behar dugu kilometro bateko diametroa duen gorputz batek 17.75 puntu inguruko magnitude absolutua duela[28] eta 22.0 puntukoa 140 metroko diametroa duen gorputz batek.[2] Erdi mailako zehaztasuna duten diametroaren kalkuluak, gutxi gorabeherako albedoa ardatz dutenak baino zehatzagoak baina neurketa zuzenetatik urrunak, asteroidearen eredu termikoa baliatuz lor daitezke, islatutako argia eta infragorri termikoaren igorpenak konbinatuz. 2016ko maiatzean, WISE eta NEOWISE misioen azterketetatik jaiotako aipatutako hurbilketak zalantzan jarri zituen Nathan Myhrvold teknologoak.[83][84][85] Kritika horiek hasiera batean ez zuten onarpen zabalik jaso (izan ere, ez zuen parekoen ebaluazioa gainditu),[84][86] ondorioetara heltzeko baliatutako argudioak eta metodoa kolokan jarri baitziren,[87] baina beranduago argitaratutako ikerketek berriz ere pisua eman zieten.[88][89]

2019ko urtarrilaren 4an, hein handi batean magnitude absolutuan oinarritutako hurbilketak baliatuz, CNEOSek zerrendatutako 897 LGOk, 156 OBA horien artean, gutxienez kilometro bateko diametroa zutela ondorioztatu zen eta 8452 LGOk 140 metroko diametroa baino handiagoa zutela.[1] Ezagutzen den Lur-hurreko asteroide txikiena 2008 TS26 da, gutxi gorabehera metro bateko diametroa eta 33.2ko magnitude absolutua duen gorputz ñimiñoa.[29][90] Beste aldean dugu 1036 Ganymed asteroidea, ezagutzen den Lurretik gertuko objekturik handiena,[29] 38 kilometroko diametroarekin eta 9.45eko magnitude absolutuarekin.[91]

2000an, NASAk kilometro bateko diametroa baino handiagoa zuten Lur-hurreko asteroideen gutxi gorabeherako kopurua 1000-2000 bitartetik 500-1000ra jatsi zuen.[92][93] Handik gutxira, LINEAR ikertaldeak beste hurbilketa bat proposatu eta kopuru hori 1,227+170
−90koa zela adierazi zuen.[94] 2011ean, NEOWISEren behaketak oinarritzat hartuta, kilometro bateko LGO kopurua 981±19 ingurukoa zela adierazi zen (garai hartan horietatik %93 atzemanda zeuden) eta 140 metroko zabalera dutenena 13200±1,900 ingurukoa.[9][65] NEOWISEren hurbilketak ez zetozen bat besteekin, izan ere, asteroideen batez besteko albedo apur bat baxuagoa hartu zuen aintzakotzat eta horrek distira bereko asteroideen diametroa handiagoa aurreikusarazi zuen. Hala, hurbilketa honen arabera kilometro bat baino handiagoak diren 911 asteroide ezagutzen ziren garai hartan, CNEOSen ikerketek kopuru hori 830 asteroidera jaisten zuten.[95] 2017an, estatistika metodo hobetu bat baliatuz, bi ikerketek 17.75 magnitude absolutua baino asteroide distiratsuagoen kopurua 921±20ra murriztu zuten, hau da, gutxi gorabehera kilometro bateko diametroa dutenena.[66][96] Bestalde, 22.0 magnitude absolutua baino distiratsuagoak diren asteroideen kopurua (140 metroko zabalera baino handiagoa) 27.100±2.200 ingurukoa dela uste da, WISEren hurbilketak aurreikusten zuenaren bikoitza, eta 2018an horien artetik heren bat baino ez zen ezagutzen.[96]

H = 25 baino distiratsuagoak diren asteroideen kopurua, hau da, gutxienez berrogei metroko diametroa dutenena, 840,000±23,000 ingurukoa dela aurreikusten da eta 2016ko otsailean horietatik %1,3 baino ez zela ezagutzen uste da; H = 30 baino distiratsuagoak diren asteroideen kopurua (3,5 metro baino handiagoak) 400±100 milioikoa dela aurreikusten da eta 2016ko otsailean horietatik soilik %0,003a ezagutzen zela kalkulatzen da.[96]

Orbitaren araberako sailkapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lurretik gertuko asteroide mota bakoitzaren orbita.

Lur-hurreko asteroideak ardatzerdi handia (a), perihelioan duten distantzia (q) eta afelioan dutena (Q) kontuan hartuta hainbat taldetan sailkatzen dira:[2][22]

  • Atira asteroideek Lurraren orbitaren barneko orbitak dituzte: Atira asteroide batek afelioan duen distantzia (Q) Lurrak perihelioan duena (0.983 UA) baino txikiagoa da. Hortaz, Q < 0.983 UA da eta horrek esan nahi du asteroidearen ardatzerdi handia ere 0.983 UA baino txikiagoa izango dela.[97]
  • Aton asteroideek ardatzerdi handia unitate astronomiko bat baino txikiagoa dute eta Lurraren orbita gurutzatzen dute. Matematikoki, a < 1.0 UA eta Q > 0.983 UA.
  • Apolo asteroideek ardatzerdi handia unitate astronomiko bat baino handiagoa dute eta Lurraren orbita gurutzatzen dute. Matematikoki, a > 1.0 UA eta q < 1.017 UA (1.017 UA Lurrak afelioan duen distantzia da).
  • Amor asteroideek Lurraren orbitaren kanpoko orbitak dituzte: Amor asteroide batek perihelioan duen distantzia (q) Lurrak afelioan duena baino handiagoa da (1.017 UA). Amor asteroideak Lurretik gertuko objektuak direnez, q < 1.3 UA eduki behar dute. Laburbilduz, 1.017 < q < 1.3 UA. (Aipatutakoak esan nahi du asteroidearen ardatzerdi handia (a) 1.017 UA baino handiagoa izango dela). Amor asteroide batzuk Marteren orbita gurutzatzen dute.

Aipatzekoa da, egile batzuk Aton asteroideak beste era batean definitzen dituzte: unitate astronomiko bat baino ardatzerdi handi txikiagoa duen asteroide oro Aton asteroidetzat hartzen dute.[98][99] Hau da, Atirak Aton asteroidetzat hartzen dituzte.[99] Izan ere, 1998ra arte ez zen Atirarik ezagutzen eta beraz, bi asteroide moten arteko bereizketa ez zen beharrezkoa.

Atirek eta Amorrek ez dute Lurraren orbita gurutzatzen eta horregatik, etorkizun hurbilean ez lukete arrisku izan behar, baina etorkizun urrunari so eginez gero, aipatu beharra dago, haien orbitak alda daitezkeela Lurraren orbitaren gurutzatzaile bihurtzeko.[22]

2019ko ekainaren 28an, 36 Atira, 1510 Aton, 10199 Apolo eta 8583 Amor aurkituta eta katalogatuta zeuden.[1]

Asteroide orbitakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lurra erreferentziatzat hartuta, Lagrangeren bost puntuak erakusten ditu irudiak. Oreka-gune horietan sor daitezkeen orbita posibleak ere ikusgai daude.

Konfigurazio orbitakide[100] bat duten LGO guztiek Lurraren orbita-periodo berdina dute. Asteroide orbitakide guztiek orbita berezi eta erlatiboki egonkorrak dituzte, Lurrera gehiegi gerturatzea ekiditen dutenak. Orbita berezi hori ardatz hartuta, lau taldetan sailka ditzakegu mota honetako asteroideak:

  • Troiarrak: planeta ororen orbitan badira bost puntu grabitazionalki oreka lortzen dutenak, Lagrangeren puntuak; haietan kokaturiko gorputz batek izarra planetaren orbita berdinean orbitatu dezake, egonkor eta epe luzez. Alabaina, bost puntu horietatik bi baino ez dira egonkorrak, L4 eta L5 puntuak (planetatik 60º aurrera eta atzera daudenak, bere orbitan), hortaz, bi puntu horietan asteroide bat orekan egon daiteke milioika urtetan zehar, harik eta beste eragile batek egonkortasuna apurtu arte, adibidez, kanpoko planeta batek edo grabitatea ez den beste indar batek. 2018ko martxoan, Lurrak troiar ezagun bakarra zuen, 2010 TK7.[101]
  • Ferra libratzaileak: Aipatutako Lagrangeren puntuetan oreka eskura daiteke, baina asteroide orbitakide bat bi puntu horietan batetik bestera ibiliko balitz ere, egonkorra izango litzake. Lurretik ikusita, halako orbita batek ferra baten zirkunferentzia gogora dezake, hortik datorkio izena. Gainera, halako orbita batek urte bateko iraupena duen begizta bat dirudi, gorputza atzera eta aurrera higiarazten duena ferra baten antzeko eremuan. 2016an, Lurraren inguruan zebiltzan eta ferra orbita zuten hamabi asteroide ezagutzen ziren.[102] Horien artetik gehien ikertu dena, besteak beste handiena izateagatik, 3753 Cruithne da; babarrun itxurako urte bateko iraupeneko begiztan zehar bidaiatzen du eta begizta betetzeko 770-780 urte behar ditu.[103][104] Beste adibide bat jartzearren, (419624) 2010 SO16 ferra orbitaren zirkunferentzia nahiko egonkorra duen asteroide bat da eta bere ferra librazio periodoa 350 urtekoa da.[105]
  • Kuasisateliteak: orbita eliptiko arrunt batean dauden asteroide orbitakideak dira, Lurra baino eszentrikoagoak eta bere mugimenduarekin sinkronizatuta higitzen direnak. Asteroidea Eguzkitik urrun dagoenean Lurra baino motelago higitzen denez eta alderantziz Eguzkitik hurbilago dagoenean, Lurretik ikusita ematen du kuasisatelitea Lurraren inguruan orbitatzen dabilela urte bateko norabide atzerakoian, alabaina, asteroidea ez dago grabitazionalki Lurrarekin lotua. 2016an, jakina zen Lurrak bost kuasisatelite zituela. (469219) 2016 HO3 Lurretik hurbilen dagoen kuasisatelitea da eta bere orbitak egonkor iraun du gutxienez mende oso batean zehar.[106] 2016ra arte gauzatu ziren orbiten kalkuluek erakutsi zuten bost kuasisateliteek eta lau ferra libratzailek tartekatu egiten zituztela kuasisatelite eta ferra libratzaile orbitak.[106] Objektu tartekatzaile horietatik bat, 2003 YN107, kuasisatelite orbitatik ferra orbita batera nola aldatzen zen ikusi zen 2006an; hirurogei urte beranduago berriz ere kuasisatelite orbitara itzuliko dela espero da.[107]
  • Behin-behineko sateliteak: LGO bat Eguzkiaren inguruko orbita batetik Lurraren inguruko orbita urrun batera igaro daiteke, hala, aldi baterako Lurraren satelite bilakatuz. Simulazioen arabera, halako gorputzak L1 edo L2 Lagrangeren puntuetatik igaro ondoren harrapatzen dira; Lurrak egun gutxienez mota honetako gorputz bat du, metro bateko zabalerakoa, baina egungo teknologiarekin ezin da detektatu, ahulegia delako.[108] 2018ko martxora arte behin-behineko satelite bakarra behatu zen, 2006 RH120, 2006ko irailetik 2007ko ekainera arte gure planetaren satelite izan zena;[109][110] gero, Eguzkiaren inguruko orbita berreskuratu zuen, 1,003 urteko iraupena zuena eta gaur arte mantendu duena.[111] Orbitaren kalkuluei jaramon eginez, 2006 RH120 asteroidea hogei edo hogeita bat urtetan behin Lurraren ingurutik pasatzen da abiadura geldoan eta beraz, une horretan berriz ere gure planetaren satelite bihurtzeko aukerak ditu.[111]

Meteoroideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1961ean, Nazioarteko Astronomia Elkarteak meteoroideei definizio zehatz bat eman zien, zeinak planeta-arteko gorputz solidotzat definitzen zituen eta asteroideengandik tamaina askoz txikiagoak bereizten zituela aditzera ematen zuen.[112] Garai hartan definizio hau oso erabilgarria izan zen, izan ere, Tunguskako gertaera salbu, historikoki behatutako meteorito guztiak ezagutzen zen asteroide txikiena baino nabarmen txikiagoak ziren gorputzek eragin zituzten, ordura arte behintzat.[112] Definizioa kolokan jarri zuten, alabaina, beranduago aurkitu ziren inoizko asteroide txikienek eta behatu ziren LGOen talka ugariek. Gauzak horrela, 90eko hamarkadan tamaina mugetan oinarritutako definizioak proposatu ziren.[112] 2017an IAUk egun indarrean dagoen definizioa onartu zuen eta horretan, meteoroideak 30 mikrometro eta metro bat arteko diametroa duten gorputz gisa hartzen dira, baina meteorito bat sorrarazten duen gorputz orori era horretan deitzea ahalbidetzen du.[113]

Lurretik gertuko kometak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Halley kometa haren 1910eko maiatzeko hurreratzean, Lurretik 0.10 UAra igaro zen.[114]

Lurretik gertuko kometak (LGK) Lurretik gertuko orbita duten eta buztan edo koma bat duten argizagiak dira.[115] Kometen nukleoak, orokorrean, asteroideenak baino dentsitate baxuagokoak dira, baina asteroideak baino abiadura erlatibo azkarragoetan igaro ohi dira gure planetaren ingurutik eta horregatik, kometa baten nukleoak duen talka energia tamaina bereko asteroide batena baino zertxobait handiagoa da.[115] Gainera, LGK batek arrisku gehigarri bat izan dezake guretzat, izan ere, halako baten xehadurak meteoroide errenkadak sortzen ditu, ondoren ozar-izarrak sorraraziko dituztenak eta haien artean, praktikan Lur-hurreko asteroide bat diren haitz zati handiak egon daitezke.[116] Alabaina, gaur arte zientzialariek ez dute gure planetan kometa batek inoiz talka egin zuela frogatzea lortu, ez eta horren aldeko ebidentziarik biltzea lortu; Tunguska gertaera Encke kometaren zati baten talkari leporatzen dioten zientzialariak badira, ordea.[117]

Kometak bi azpitaldetan banatu ohi dira: periodo motzeko kometak eta periodo luzekoak. Periodo motzeko kometak, 200 urte baino orbita-periodo laburragoa dutenak, Kuiper gerrikoan sortzen dira, Neptunoz haraindi; periodo luzeko kometak aldiz, Oorten Hodeian sortzen dira, eguzki-sistemako gunerik urrunenean. Kometak periodoaren arabera bereizteak berebiziko garrantzia du; Lurretik gertu igarotzen diren periodo motzeko kometek, arriskutsuak bihurtu aurretik, hainbat aldiz bete ohi dute periodoa epe erlatiboki laburrean eta hortaz, ikusgarriak direnez, aldez aurretik orbita kalkulu zehatzak egin daitezke. Haatik, periodo luzeko kometa bat atzematen denean, zientzialariek ia ziurtasun osoz badakite Zientziaren Aroan lehenengo eta azkeneko aldiz ikusten ari direla argizagia, haren orbita-periodoak gizakiaren ikuspuntutik begiratuta oso luzeak direlako eta beraz, oso zaila da halako kometa baten etorrera aurreikustea.[14] Periodo luzeko kometa batek Lurraren aurka talka egiteko arriskua Lur-hurreko asteroide batek duen arriskuaren %1a (gehien jota) dela jakina den arren, halako kometak talka egin aurretik epe ertain batean atzemateko ia ezinezkoak dira, hori dela eta, Spaceguardek asteroide eta periodo motzeko kometetan jartzen du arreta gehien.[62][115] Hori gutxi balitz bezala, CNEOSek LGK argizagien definizioan periodo motzeko kometak baino ez ditu biltzen;[2] 2018ko maiatzaren 10ean halako 107 gorputz atzemanda zeuden.[1]

2018ko martxora arte hogei kometa baino ez ziren behatu gure planetatik 0.1 UAra (15 milioi kilometro) igarotzen; horietatik hamar periodo motzeko kometak dira.[118] Horien artetik bi kometaren hurreratzea behin baino gehiagotan behatu da, Halley kometa eta 73P/Schwassmann–Wachmann kometarena, hain zuzen. Inoiz behatu den kometa baten hurreratzerik hurbilena Lexell kometarena izan da, 0.0151 UAra hurbildu zen 1770eko uztailaren 1ean.[118] Gorputz hau jada ez da Lurretik Gertuko Kometa bat, izan ere, 1779ean Jupiterretik oso hurbil igaro eta haren orbita aldatu zen.[118] Gaur egun LGK sailkapena mantentzen duten kometen artetik gehien hurbildu den periodo motzeko kometa Tempel–Tuttle da, zeina 1366an Lurretik 0.0229 UAra igaro zen.[118] Gorputz hau Leonida ozar-izarren ama-gorputza da eta 1833ko Meteorito Ekaitz Handiaren erantzulea ere bada.[119] Orbiten kalkuluen arabera, P/1999 J6 (SOHO) kometa ahul eta LGK egiaztatua (Eguzkiarengandik hurbilen pasatzen den uneetan soilik behatua)[120] Lurretik 0.0121 UAko distantziara igaro zen, atzemana izan gabe, 1999ko ekainaren 12an.[121]

109P/Swift–Tuttle kometak, abuzturo Lurra kolpatzen duten Pertseida ozar-izarren jatorri denak, une jakin batean Lurretik gertu igarotzen den eta 130 urteko iraupena duen orbita bat du. 1992ko hurreratzearen ondoren, aurrez 1862an eta 1737an baino ez zen begiztatu, zenbait orbita kalkulu egin eta horiek erakutsi zuten kometa hau hurrengo hurreratzean, 2126an, Lurretik oso gertu igaroko dela eta agian, talka egiteko aukerak izango dituela. 1993an kometa horren antzinako hurreratze gehiago identifikatu eta orbita kalkulu berriak egin ziren, talka arriskua ezabatu zutenak. Hala jakin zen kometa 2126an Lurretik hogeita lau milioi kilometroko distantzian igaroko dela. Alabaina, 3044. urtean kometa hauxe bera Lurretik 1,6 milioi kilometrora igaroko dela pentsatzen da.[122]

Lurretik gertuko objektu artifizialak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2002ko irailaren 3an J002E3 gorputza atzematean ateratako argazkiak. Aurkitutako gorputza borobil batek inguratua ageri da.

Huts egindako zein iraungitako espazio proben lorratzek eta erabilitako suzirien azken atalek Lur-hurreko orbitak eskuratu ditzakete eta Eguzkiaren inguruan biratzen hasi, ondoren Lurrerako hurreratze batean LGOen atzematerako ikertaldeek berraurkitu ditzakete.

2002ko irailean, astronomoek J002E3 izena jarri zioten gorputza aurkitu zuten. Gorputzak Lurraren behin-behineko satelite baten orbita zuen eta orbita hori 2003ko ekainean utzi zuen. Beranduago burututako kalkuluek erakutsi zuten gorputza Eguzkiarekiko orbitan zebilela 2002a baino lehen eta 1971ean ere Lurrera hurreratu zela. J002E3 Apollo 12 Ilargira eraman zuen Saturno V suziriaren hirugarren zatia zela jakin zen ostera.[123][124] 2006an jatorri artifizialekoak ziruditen beste bi Lurraren behin-behineko satelite aurkitu ziren.[124] Horietako bat asteroide gisa egiaztatu eta Lurraren behin-behineko satelitetzat sailkatu zen, 2006 RH120 izena jasotzearekin batera.[124] Bestea, 6Q0B44E, objektu artifiziala zela egiaztatu zen, baina haren jatorria ezezaguna da gaurdaino.[124] 2013an beste behin-behineko satelite bat aurkitu zen eta 2013 QW1 izena jarri zitzaion, ustezko asteroidea bailitzan. Beranduago jakin zen objektu artifiziala zela, baina jatorriaren inguruan ez zen daturik lortu. 2013 QW1 jada ez da asteroide gisa zerrendatua ageri Planeta Txikien Zentroan (MPC).[124][125]

Behin baino gehiagotan gertatu da LGO ikertalde batek abian zegoen espazio proba bat txarto sailkatu eta asteroidetzat hartzea, identifikatu aurretik. Adibidez, 2007an ESAren Rosetta espazio proba Lurretik jaurti eta kometa batera zihoala, era okerrean 2007 VN84 izenarekin asteroide gisa sailkatu zen eta alerta bat jaso zen haren hurreratze hurbilagatik.[126] 2015 HP116 izendapena ere antzeko baldintzetan ezabatu zen astronomia-katalogoetatik, izan ere, ESAren proiektu Gaiari jarri zitzaion izena zen, identifikatua izan gabe.[127]

Talkak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurretik gertuko gorputz batek Lurraren aurka talka egitean, gorputzak metro gutxiko luzera badu, orokorrean goi-atmosferan lehertzen da (ez da arriskutsua) eta bere solido gehienak edo guztiak lurrundu egiten dira, alabaina, gorputza handiagoa bada eta ur-gainazaleren aurka talka egiten badu, uhinak sortuko dira eta lur-gainazalaren aurka talka eginez gero, talka-kraterrak.[128]

Aipatutako gorputz moten talken maiztasuna LGO populazioen orbita-simulazioetan oinarrituta kalkula daiteke, baina Lurra eta Ilargiaren talka-kraterren maiztasunak edo LGOen hurreratze-maiztasunak ere lagun dezakete.[129][130] Talka-kraterren ikerketek erakutsi dute azkeneko hiru mila bostehun milioi urtetan talken maiztasuna konstante mantendu dela eta hortaz, asteroide gerrikoa era konstantean elikatzen duen LGOen iturria beharrezkoa da maiztasun hori azaltzeko.[22] Gaur egun onarpen zabala duten LGOen populazioen ereduan oinarrituta talka eredu bat argitaratu da, zeinak gutxienez lau metroko bi asteroide harritsuren artean talka bat jazotzeko beharrezkoa den batez besteko denbora-tartea urte batekoa dela baieztatzen duen; 7 metroko luzera dutenen artean datu hori bost urtera igotzen da (halako gorputzek talka egitean Hiroshimako bonba atomikoak baino askoz energia gehiago askatzen da, bonba horrek gutxi gorabehera 15 kilotoi TNT zituen), 60 metro badituzte asteroideek 1.300 urte, kilometro bateko asteroideek milioi erdi bat urte eta 5 kilometroko asteroideek 18 milioi urte beharko dituzte elkar-talka egiteko.[131] Beste hainbat ereduk aipatutakoaren datuak, desberdintasun txikiekin, berresten dituzte,[22] baina badira maiztasun altuagoak kalkulatzen dituztenak.[130] Tunguskako gertakaria ardatz hartuta, hurbilketa batzuen arabera, halako gertaerak bi mila eta hiru mila urtetan behin jazotzen dira, baina beste kalkulu batzuk hirurehun urtetan behin gertatzen direla baiesten dute.[130]


Tunguskako gertakariaren ondoren inoiz behatutako talkarik handiena 1,1 megatoikoa izan zen, 1963an gertaturikoa Eduardo Printzearen Uharteetan, Hegoafrika eta Antartikaren artean, zeina soilik infrasoinu bidezko detektagailuen bidez atzeman zen.[132] Hirugarren postuan orain arte hobekien behatutako Txeliabinsk meteoritoa dugu, 2013ko otsailaren 15ean talka egin zuena. Hogei metroko asteroide batek talka egin zuen errusiar hiri honetan, 400 eta 500 kilotoi arteko leherketa eraginez.[132] Talka aurreko asteroidearen orbita 2011 EO40 asteroidearenarekin antza zuela ikusita, agian bertan zuen jatorria talka egin zuen meteoritoak.[133]

2008ko urriaren 7an, aurkitu eta hemeretzi ordura, lau metroko 2008 TC3 asteroidea Sudango Nubiako Basamortuko zeruan lehertu zen, hogeita hamazazpi kilometrora. Atmosferan sartu aurretik talka egingo zuela iragarri zen lehen gorputza izan zen hauxe.[134] Talkaren ondoren, 10,7 kilogramo meteorito jaso ziren.[135]

2014ko urtarrilaren 2an, aurkitu eta handik hogeita bat ordura, 2014 AA asteroidea Lurraren atmosferan sartu eta lehertu egin zen, Ozeano Atlantikoko ortzian. Edozein lurraldetik urrun, meteoritoaren leherketa soilik Saiakera Nuklearren Erabateko Debekuaren Hitzarmenaren Erakundearen hiru infrasoinu bidezko detektorek atzeman zuten. Talka hau izan zen aurretik iragarritako bigarrena.[136]

Alabaina, asteroideen talken iragarpenek ondu gabe diraute eta gaur arte iragarpen zuzen gutxi eman dira. Infrasoinu bidezko sentsoreek atzemandako talka ia guztiak, zeinak gailu nuklearren atzematerako asmatu ziren, aurretiazko iragarpenik gabekoak dira.[137]

Lurreko eta honen atmosferako talkez gain, beste motetako hainbat behatu dira. Adibidez, gizakiak eginiko espazio ontzien aurka hautsaren tamainako LGOek talka egin dute, zer esanik ez NASAren 1984ko Iraupen Luzeko Esposizio Gunean, zeina Lurraren behe-atmosferan orbitatzen ibili zen sei urtetan zehar.[112] Ilargiaren aurkako talkak aldiz, segundo bat baino iraupen laburragoko distira zuri indartsu batek salatzen ditu.[138] Behatutako lehen Ilargiaren aurkako talka gertakaria 1999koa da, Leonida ekaitzean jazotakoa.[139] Beranduago halako talkak atzemateko sistemak abian jarri ziren.[138][140][141] 2018ko martxora arte inoiz behatu den Ilargiko talka gertakaririk handiena 2013ko irailaren 11koa da, zortzi segundoko iraupena izan zuena eta 0,6-1,4 metro arteko diametroko gorputz batek eragindakoa, ziurrenik.[140]

Hurreratze aipagarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2004 FH asteroidearen hegaldia (erdiko puntua, bideoak jarraitzen duena). Beste gorputz distiratsu eta iheskorra satelite artifizial bat da.

Urtero igarotzen dira Lurretik Ilargira dagoen distantziara baino hurbilago zenbait LGO, gehienetan tamaina txikikoak.[142]

1972ko abuztuaren 10ean, gorputz bereziki bitxi bat igaro zen gure planetatik hurbil, 1972ko Egun-argiko Suzko-bola Handia izena eman zitzaiona maila apalean. Ameriketako Estatu Batuetako Mendi Harritsuetatik hego-mendebaldeko Kanadaraino higitu zen. Lurretik 57 kilometrora igaro zen meteoroide bat zela jakin zen ziztu bizian eta zineko zortzi milimetroko kamera bat baliatuta, Grand Tetongo Parke Nazionalean (Wyoming) kokatzen zen turista batek gorputza filmatzea lortu zuen.[143]

1990eko urriaren 13an, EN131090 meteoroide Lur-harramazkatzailea Poloniatik eta Txekoslovakiatik ikusi ahal izan zen, 41,71 km/s-ko abiaduran higitzen zebilela eta 409 kilometroko luzerako ibilbidea burutzen ari zela. Hegoaldetik iparraldera higitu zen. Lurretik gertuen kokatu zenean, 98,67 kilometroko distantziara zegoen gainazaletik. Europar Bolidoen Katearen bi kamerek filmatu zuten; haiei esker historian lehen aldiz halako gorputz baten orbitaren kalkulu geometrikoak egin ahal izan ziren.[144]

2004ko martxoaren 18an, LINEARek adierazi zuen hogeita hamar metroko asteroide bat, 2004 FH, Lurretik 42 600 kilometrora igaroko zela egun horretan bertan. Distantzia hori Lurra eta Ilargiaren artean dagoenaren hamarrena da, gutxi gorabehera. Gertakari horren ondoren zientzialariek ondorioztatu zuten halako hurreratze maila duen asteroide bat bi urtetik behin azaltzen dela, batez bestean.[145]

2004ko martxoaren 31ean, aurreko gertakaria pasa eta bi astera, 2004 FU162 gorputza hurbildu zen Lurrera. Gorputz hau oso berezia izan zen, gure planetatik hain hurbil pasa, talka egin ez eta filmatzea lortu zen lehen gorputza izan zelako. Lurrazaletik 6 500 kilometrora igaro zen, hau da, Lurraren erradioak duen luzera berera edo Ilargia eta gu banatzen gaituen distantziaren hamaseirenera. Gorputza txikia izaki, hurreratze maximoa jazo baino ordu gutxi batzuk lehenago atzeman zen. Lurraren aurka talka egin izan balu, ziur aski atmosferan deuseztuko zatekeen, inolako kalterik egin gabe.[146]

2011ko otsailaren 4ean, 2011 CQ1 izena jaso zuen asteroidea, 0,8 eta 2,6 metro arteko diametrokoa, Lurretik 5 500 kilometrora igaro zen, talkarik gabeko hurreratzearen marka berria ezarriz,[147] 2018ko irailean oraindik ere dirauena.[142]

2011ko azaroaren 8an, (308635) 2005 YU55 asteroidea, 360 metroko diametroarekin aski handia, Lurretik 324 600 kilometroko distantziara igaro zen, 0,85 ilargi distantziara.[148]

2013ko otsailaren 15ean, hogeita hamar metroko 367943 Duende (2012 DA14) asteroidea lurrazaletik 27 700 kilometroko distantziara igaro zen gutxi gorabehera, orbita geosinkronikoa duten sateliteak baino hurbilago.[149] Asteroidea ezin izan zen begi hutsez behatu. Hauxe izan zen aurreko fase batean zegoela atzeman zen lehen hurreratze handiko gorputza, hau da, aurrerapen handiarekin iragarri zen gorputzak hurreratze aipagarri bat izango zuela.[150]

Esplorazio misioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zenbait LGK bereziki interesgarriak dira esplorazio misioentzat, haietara iristeko beharrezko abiadura, kasu jakin batzuetan, Ilargira joateko behar dena baino txikiagoa delako, gorputz hauek Lurrarekiko duten abiadura baxua eta haien grabitate ahula dela eta. Gainera, ikerketa geofisiko eta astronomikoak aurrera eramateko berebiziko garrantzia eduki dezakete. Arlo ekonomikoari begiratuta ere interesgarriak izan daitezke, bertako lehengai eta material estralurtarrek balio oso handia izan dezaketelako.[12] Aipatutako guztiagatik, gorputz hauek interes handikoak dira esplorazio misioentzat.[151]

Misioak Lurretik gertuko asteroideetara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
433 Eros asteroidea. NASAren NEAR probak ateratako argazkiak dira.
101955 Bennu asteroidearen mosaiko irudia. NASAren OSIRIS-REx misioaren helmuga da.

1971ko martxoan Nazioarteko Astronomia Elkarteak planeta txikiei buruzko tailer bat antolatu zuen Tucsonen, Arizonan. Garai hartan espazio ontzi bat asteroideetara bidaltzea era teorikoan baino ezin zitekeen aztertu; tailer honek Lur-hurreko asteroide batera heltzeko moduak aztertu zituen.[13] Antzeko azterketa egin zen 1978ko urtarrilean NASAren Espazio Zientzien Bulegoak lagunduta Chicagoko Unibertsitatean. Bi azterketa horietan ondorioztatu zen garai hartan ezagutzen ziren Lur-hurreko asteroideen ehuneko hamarrera baino ezin zela iritsi eta itzuli Martera iristeko beharko litzatekeen erregaia baino gutxiago baliatuta. Hala ere, aintzakotzat hartu zen LGO horien grabitate ahula zela eta, erregai gutxi xahutu beharko zela behin argizagian egonda batetik bestera mugitzeko. Hala, misio bakoitzak hainbat lagin ekarri zitzakeela ondorioztatu zen.[13] Gizakiak tripulatutako misioei zegokienean, urte hartan ezagutzen ziren LGOen ehuneko batak soilik balio zuela esan zen, hau da, hamar LGO ezarri ziren gizakia bidaltzeko egokitasuna izan zezaketen gorputz gisa. Azken ondorio gisa esan zen, garai hartan ezagutzen ziren LGOen kopurua boskoiztu behar zela gizakiak tripulatutako misio eraginkor bat burutzeko.[13]

Gizakiaren zunda batek bisitatutako lehen Lurretik gertuko asteroidea 433 Eros izan zen, hamazazpi kilometroko diametrokoa, zeina NASAren NEAR Shoemaker zundak 2001eko otsailean orbitatzen hasi zen, ondoren, 2002ko otsailean, bertan lurreratzeko.[18] Handik gutxira beste Lurretik gertuko asteroide bat bisitatu zuen JAXAren Hayabusa misioak, 25143 Itokawa asteroidea (535 metrokoa) hain zuzen, zeinetik material-laginak hartu eta Lurrera ekarri ziren.[19] CNSAren Chang'e 2 espazio ontzia 2012ko abenduan 2.26 kilometroko 4179 Toutatis Lur-hurreko asteroidera iritsi zen eta hura esploratu zuen zenbait egunetan zehar.[152][56]

Apolo motako eta 980 metroko 162173 Ryugu asteroidea izan zen JAXAren Hayabusa 2 misioaren helmuga. Espazio zunda 2014ko abenduan jaurti zen eta asteroidera 2019ko otsailaren 21ean, gaueko 11:30etan, heldu zen, aurreikuspenek esandakoa baino urtebete beranduago.[153][154] 2019ko azaroan asteroidetik irtetea lortu eta Lurrerako norabidea hartu zuen, 2020aren amaieran itzultzeko asmoarekin.[155] JAXAko ikerlarien arabera, bildutako laginek eguzki-sistemaren sorrera eta garapena argitzen lagun diezagukete.[155] 500 metroko 101955 Bennu Apolo motako asteroidea, zeinak, 2018ko martxoan, Palermo eskalako bigarren balio altuena zuen (-1.71koa 2175 eta 2199ko hurreratze oso hurbilentzat),[7] NASAren OSIRIS-REx misioaren helmuga da. Muga Berriak (ingelesez, The New Frontiers) programako misioa 2016ko irailean jaurti zen.[156] Bennura bidean zihoala, bi urtetan zehar, Lurraren troiarrak bilatu zituen;[157] ostera, 2018ko abuztuan Bennura iritsi eta bere inguruko orbita harrapatu zuen 2018ko abenduan. OSIRIX-REx misioa 2023ko irailerako itzuliko da eta zenbait lagin ekarriko ditu.[156]

2012ko apirilean, Planetary Resources (Planetetako Baliabideak) konpainiak asteroideak komertzialki meatzeko asmoa zuela adierazi zuen. Lehen fasean, konpainiak datuak berrikusi eta helmuga interesgarrienak hautatu zituen. Bigarren fasean, espazio probak jaurtiko dira hautatutako LGOetara; ontzi meatzariak hirugarren fasean bidaliko dira. Planetary Resorces konpainiak 2015eko apirilean[158] eta 2018ko urtarrilean[159] bi proba-satelite bidali zituen, 2020an bigarren faseko lehen proba ontzia jaurtiko dela espero da.[158]

Lurretik Gertuko Argizagien Jagoletza Misioa (NEOSM, ingelesezko siglengatik) 2025a baino lehenago ez da jaurtiko, baina 140 metro baino gehiago dituzten asteroide bereziki arriskutsu gehienen orbitak aurkitu eta zehaztuko ditu.[160]

Misioak Lurretik gertuko kometetara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
ESAren Rosetta zundak 67P/Churyumov–Gerasimenko kometari ateratako argazkia.

Gizakiak eginiko zunda batek bisitatutako lehen Lur-hurreko kometa 21P/Giacobini-Zinner izan zen; 1985ean, NASA eta ESAren Nazioarteko Kometa Esploratzailea (ICE, ingelesezko siglengatik) bere koma igaro zuen. 1986ko martxoan, ICE, sobietarren Vega 1 eta Vega 2 zundekin, ISASen Sakigake eta Suisei zundekin eta ESAren Giotto zundarekin batera, Halley-ren nukleora hurreratu zen. 1992an, Giotto zundak 26P/Grigg-Skjellerup Lur-hurreko kometa bisitatu zuen, gainera.[14]

2010eko azaroan, NASAren Deep Impact (Talka Sakona) zunda 103P/Hartley kometara hurreratu zen. Lehenago ordea, 2005eko uztailean, zunda hau Lurretik gertuko kometa ez den Tempel 1 kometara hurreratu eta kobrezko masa handi batekin kolpatu zuen.[15]

2014ko abuztuan, ESAren Rosetta zunda 67P/Txuriumov-Gerasimenko Lurretik gertuko kometatik hurbil orbitatzen hasi zen eta haren Philae gailu lurreratzailea 2014eko azaroan lurreratu zen kometan. Misioaren helburuak bete zirenean, 2016an, Rosetta zunda kometaren lurrazalera kolparazi zen.[16][161][162]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Zenbait gauza argitu behar dira: Unitate Astronomiko bat, gutxi gorabehera, Eguzkia eta Lurraren artean dagoen distantzia da (150 mila milioi metro). Hortaz, 0.05 UA 7.500.000 kilometro dira. Horretaz gain, 22.0ko magnitude absolutua baino distira gutxiago badu argizagiak, kalkuluak jarraituz, ez da izango handia, betiere, %14ko albedoa duela suposatzen badugu.
  2. ↑ Argibide matematikoetarako, ikus itxaropen matematikoa.
  3. ↑ Jatorrizko testua: REP. STEWART: ... are we technologically capable of launching something that could intercept [an asteroid]? ... DR. A'HEARN: No. If we had spacecraft plans on the books already, that would take a year ... I mean a typical small mission ... takes four years from approval to start to launch ...

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e f g h «NEO Basics» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-08).
  2. ↑ a b c d e (Ingelesez) Chapman, Clark R.. (2004-05). «The hazard of near-Earth asteroid impacts on earth» Earth and Planetary Science Letters 222 (1): 1–15.  doi:10.1016/j.epsl.2004.03.004. (Noiz kontsultatua: 2019-12-08).
  3. ↑ a b «Discovery Statistics» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-08).
  4. ↑ Monastersky, Richard. (1997-03-01). «The Call of Catastrophes» Science News 151 (9): S20.  doi:10.2307/3980661. ISSN 0036-8423. (Noiz kontsultatua: 2019-12-08).
  5. ↑ Rumpf, Clemens M.; Lewis, Hugh G.; Atkinson, Peter M.. (2017-04-28). «Asteroid Impact Effects And Their Immediate Hazards For Human Populations» Geophysical Research Letters 44 (8): 3433–3440.  doi:10.1002/2017GL073191. (Noiz kontsultatua: 2019-12-08).
  6. ↑ a b c d e f «The Space Review: The evolution of near Earth objects risk perception (page 1)» www.thespacereview.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-08).
  7. ↑ a b c d e f g h i j «Sentry: Earth Impact Monitoring» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  8. ↑ a b c (Ingelesez) «NASA - NASA on the Prowl for Near-Earth Objects» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  9. ↑ a b c (Ingelesez) «NASA - WISE Revises Numbers of Asteroids Near Earth» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  10. ↑ a b "Public Law 109–155–DEC.30, 2005" (PDF). 2017-12-01ko jatorrizkotik gordea. 2017-11-09an kontsultatua.
  11. ↑ a b «NASA is opening a new office for planetary defense - ExtremeTech» www.extremetech.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  12. ↑ a b Dan Vergano (2007ko otsailaren 2). "Near-Earth asteroids could be 'steppingstones to Mars'". USA Today. 2012-04-17an jatorrizkotik gordea. 2017-11-18an kontsultatua.
  13. ↑ a b c d e f Portree, David S. F.. (2013-03-24). «Earth-Approaching Asteroids as Targets for Exploration (1978)» Wired ISSN 1059-1028. (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  14. ↑ a b c d e Report of the Task Force on potentially hazardous Near Earth Objects (PDF). London: British National Space Centre. 2000ko iraila. 2018ko martxoaren 13an kontsultatua.
  15. ↑ a b (Ingelesez) «Mr. Hartley's Amazing Comet» Sky & Telescope 2010-11-04 (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  16. ↑ a b (Ingelesez) Aron, Jacob. «Rosetta lands on 67P in grand finale to two year comet mission» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  17. ↑ Berria. «Misioaren gakoak» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  18. ↑ a b «NEAR Mission Completes Main Task, Now Will Go Where No Spacecraft Has Gone Before» nssdc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  19. ↑ a b «Hayabusa (MUSES-C)» web.archive.org 2005-09-05 (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  20. ↑ a b (Ingelesez) Wall 2016-09-09T11:08:59Z, Mike. «'Exactly Perfect'! NASA Hails Asteroid Sample-Return Mission's Launch» Space.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  21. ↑ a b (Ingelesez) Clark, Stephen. Hayabusa 2 launches on audacious asteroid adventure – Spaceflight Now. (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  22. ↑ a b c d e f g h i j Morbidelli, Alessandro; Bottke Jr., William F.; Froeschlé, Christiane; Michel, Patrick (2002ko urtarrila). W. F. Bottke Jr.; A. Cellino; P. Paolicchi; R. P. Binzel (eds.). "Origin and Evolution of Near-Earth Objects" (PDF). Asteroids III: 409–422. Bibcode:2002aste.book..409M. 2017ko azaroaren 9an kontsultatua.
  23. ↑ (Ingelesez) Waszczak, Adam; Prince, Thomas A.; Laher, Russ; Masci, Frank; Bue, Brian; Rebbapragada, Umaa; Barlow, Tom; Surace, Jason et al.. (2017-02-06). «Small Near-Earth Asteroids in the Palomar Transient Factory Survey: A Real-Time Streak-detection System» Publications of the Astronomical Society of the Pacific 129 (973): 034402.  doi:10.1088/1538-3873/129/973/034402. ISSN 0004-6280. (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  24. ↑ (Ingelesez) Communications, Daniel Stolte/University; Reddy/LPL, Vishnu. «Earth's New Buddy Is Asteroid, Not Space Junk» UANews (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  25. ↑ «The NEO Confirmation Page» minorplanetcenter.net (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  26. ↑ (Ingelesez) Marsden, B.G.; Williams, G.V.. (1998-02). «The NEO confirmation page» Planetary and Space Science 46 (2-3): 299–302.  doi:10.1016/S0032-0633(96)00153-5. (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  27. ↑ a b «List Of Potentially Hazardous Minor Planets (by designation)» www.minorplanetcenter.net (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  28. ↑ a b c (Ingelesez) «Discovery Statistics» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  29. ↑ a b c «JPL Small-Body Database Search Engine» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  30. ↑ «NEO Earth Close Approaches» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).
  31. ↑ Halley, Edmond. (1705). «A synopsis of the astronomy of comets» library.si.edu (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  32. ↑ (Ingelesez) Stoyan, Ronald. (2015-01-08). Atlas of Great Comets. Cambridge University Press ISBN 978-1-107-09349-2. (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  33. ↑ Ye, Quan-Zhi; Wiegert, Paul A.; Hui, Man-To. (2018-03-21). «Finding Long Lost Lexell's Comet: The Fate of the First Discovered Near-Earth Object» The Astronomical Journal 155 (4): 163.  doi:10.3847/1538-3881/aab1f6. ISSN 1538-3881. (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  34. ↑ Schmadel, Lutz D.. (1992). «Catalogue of Minor Planet Names and Discovery Circumstances» Dictionary of Minor Planet Names (Springer Berlin Heidelberg): 15–625. ISBN 978-3-662-02806-3. (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  35. ↑ «Eros: Historical background» near.jhuapl.edu (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  36. ↑ a b (Ingelesez) «Radar observations of long-lost asteroid 1937 UB (Hermes)» Cornell University, Arecibo Observatory (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  37. ↑ a b c «HOW THE ASTEROID STORY HIT: AN ASTRONOMER REVEALS HOW A DISCOVERY SPUN OUT OF CONTROL» minorplanetcenter.net (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  38. ↑ «JPL Small-Body Database Browser» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  39. ↑ Pettengill, G. H.; Shapiro, I. I.; Ash, M. E.; Ingalls, R. P.; Rainville, L. P.; Smith, W. B.; et al. (May 1969). "Radar observations of Icarus". Icarus. 10 (3): 432–435. Bibcode:1969Icar...10..432P. doi:10.1016/0019-1035(69)90101-8. ISSN 0019-1035.
  40. ↑ Goldstein, R. M. (November 1968). "Radar Observations of Icarus". Science. 162 (3856): 903–904(SciHomepage). Bibcode:1968Sci...162..903G. doi:10.1126/science.162.3856.903. PMID 17769079.
  41. ↑ «The Space Review: Giant bombs on giant rockets: Project Icarus (page 1)» www.thespacereview.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  42. ↑ (Ingelesez) «MIT Course precept for movie» The Tech (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  43. ↑ (Ingelesez) Leary, Warren E.; Times, Special To the New York. (1989-04-20). «Big Asteroid Passes Near Earth Unseen In a Rare Close Call» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  44. ↑ (Ingelesez) Clark, Stuart. (2012-12-20). «Apocalypse postponed: how Earth survived Halley's comet in 1910 | Stuart Clark» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  45. ↑ (Ingelesez) «Halley on Noah's Comet» Jason Colavito (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  46. ↑ a b c d e «Impact Hazard: History» www.boulder.swri.edu (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  47. ↑ (Ingelesez) Molloy, Mark. (2017-09-21). «Nibiru: How the nonsense Planet X Armageddon and Nasa fake news theories spread globally» The Telegraph ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  48. ↑ a b c «Torino Impact Hazard Scale» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  49. ↑ (Ingelesez) Binzel, Richard P. (2000-04). «The Torino Impact Hazard Scale» Planetary and Space Science 48 (4): 297–303.  doi:10.1016/S0032-0633(00)00006-4. (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  50. ↑ a b c «Palermo Technical Impact Hazard Scale» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-18).
  51. ↑ P. Brown; et al. (2002ko azaroa). "The flux of small near-Earth objects colliding with the Earth". Nature. 420 (6913): 294–296. Bibcode:2002Natur.420..294B. doi:10.1038/nature01238. PMID 12447433.
  52. ↑ (Ingelesez) Chandler, David. «Big new asteroid has slim chance of hitting Earth» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  53. ↑ «Tumbling Stone 12 - Asteroid 2002CU11» spaceguard.rm.iasf.cnr.it (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  54. ↑ a b «Sentry: Earth Impact Monitoring» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  55. ↑ «JPL Small-Body Database Browser» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  56. ↑ a b «International Astronomical Union | IAU» www.iau.org (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  57. ↑ «29075 (1950 DA)» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  58. ↑ Giorgini, J. D.; Ostro, S. J.; Benner, L. A. M.; Chodas, P. W.; Chesley, S. R.; Hudson, R. S.; Nolan, M. C.; Klemola, A. R.; et al. (April 5, 2002). "Asteroid 1950 DA's Encounter with Earth in 2880: Physical Limits of Collision Probability Prediction" (PDF). Science. 296(5565): 132–136. Bibcode:2002Sci...296..132G. doi:10.1126/science.1068191. PMID 11935024. 2019ko abenduaren 19an kontsultatua.
  59. ↑ Farnocchia, D.; Chesley, S. R.. (2014-02). «Assessment of the 2880 impact threat from asteroid (29075) 1950 DA» Icarus 229: 321–327.  doi:10.1016/j.icarus.2013.09.022. (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  60. ↑ «News Article: Asteroid 2004 VD17 classed as Torino Scale 2» web.archive.org 2011-10-14 (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  61. ↑ (Ingelesez) «Yahoo! Groups» groups.yahoo.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).[Betiko hautsitako esteka]
  62. ↑ a b c Vulcano Workshop. Beginning the Spaceguard Survey. Vulcano, Italy: IAU. 1995eko iraila. 2019ko abenduaren 19an kontsultatua.
  63. ↑ a b «Clark R. Chapman: Congressional testimony, May 21, 1998» www.boulder.swri.edu (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  64. ↑ a b (Ingelesez) Shiga, David. «New telescope will hunt dangerous asteroids» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  65. ↑ a b Mainzer, A.; Grav, T.; Bauer, J.; Masiero, J.; McMillan, R. S.; Cutri, R. M.; Walker, R.; Wright, E. et al.. (2011-12-20). «NEOWISE Observations of Near-Earth Objects: Preliminary Results» The Astrophysical Journal 743 (2): 156.  doi:10.1088/0004-637X/743/2/156. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2019-12-20).
  66. ↑ a b (Ingelesez) Williams, Matt. (2017-10-20). «Good News Everyone! There are Fewer Deadly Undiscovered Asteroids than we Thought» Universe Today (Noiz kontsultatua: 2019-12-20).
  67. ↑ Talbert, Tricia. (2015-12-22). «Planetary Defense Coordination Office» NASA (Noiz kontsultatua: 2019-12-20).
  68. ↑ Kongresuko Dokumentua (PDF)
  69. ↑ Astronomy, University of Hawaii at Manoa's Institute for; Monday, Honolulu | Published:; February 18; 2013. «ATLAS: The Asteroid Terrestrial-impact Last Alert System» Astronomy.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-20).
  70. ↑ «ATel #11266: The Zwicky Transient Facility (ZTF) begins» ATel (Noiz kontsultatua: 2019-12-20).
  71. ↑ «ATel #11274: First Discovery of a Small Near Earth Asteroid with ZTF (2018 CL)» ATel (Noiz kontsultatua: 2019-12-20).
  72. ↑ a b c Bottke Jr., W. F.. (2000-06-23). «Understanding the Distribution of Near-Earth Asteroids» Science 288 (5474): 2190–2194.  doi:10.1126/science.288.5474.2190. (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  73. ↑ a b c «Discovering Asteroids and NEOs by Telescopes» www.permanent.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  74. ↑ a b c (Ingelesez) E. Bowell, B. Zellner. «Asteroid compositional types and their distributions» (PDF) cambridge.org (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  75. ↑ (Ingelesez) «Origin of the Spacewatch Small Earth-Approaching Asteroids» (PDF) boulder.swri.edu (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  76. ↑ a b (Ingelesez) Browne, Malcolm W.. (1996-04-25). «Mathematicians Say Asteroid May Hit Earth in a Million Years» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  77. ↑ «NEO Earth Close Approaches» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  78. ↑ Morbidellia, A.. (2002). The Yarkovsky-driven origin of near-Earth asteroids. (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  79. ↑ Lupishko, D. F.; Lupishko, T. A.. (). «On the Origins of Earth-Approaching Asteroids» Solar System Research 35 (3): 227–233.  doi:10.1023/A:1010431023010. (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  80. ↑ Lupishko, D.F.; Di Martino, M.. (1998-01). «Physical properties of near-Earth asteroids» Planetary and Space Science 46 (1): 47–74.  doi:10.1016/s0032-0633(97)00132-3. ISSN 0032-0633. (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  81. ↑ «Asteroids with satellites» www.johnstonsarchive.net (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  82. ↑ «Radar Reveals Two Moons Orbiting Asteroid Florence» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-21).
  83. ↑ (Ingelesez) Chang, Kenneth. (2016-05-23). «How Big Are Those Killer Asteroids? A Critic Says NASA Doesn’t Know.» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  84. ↑ a b Myhrvold, Nathan. (2018-03). «Asteroid thermal modeling in the presence of reflected sunlight with an application to WISE/NEOWISE observational data» Icarus 303: 91–113.  doi:10.1016/j.icarus.2017.12.024. (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  85. ↑ (Ingelesez) Billings, Lee. «For Asteroid-Hunting Astronomers, Nathan Myhrvold Says the Sky Is Falling» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  86. ↑ Administrator, NASA Content. (2016-05-25). «NASA Response to Recent Paper on NEOWISE Asteroid Size Results» NASA (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  87. ↑ (Ingelesez) Plait, Phil. (2016-05-27). «A Physics Outsider Says NASA Asteroid Scientists Are All Wrong. Is He Right? (Spoiler: No)» Slate Magazine (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  88. ↑ (Ingelesez) Myhrvold, Nathan. (2018-11). «An empirical examination of WISE/NEOWISE asteroid analysis and results» Icarus 314: 64–97.  doi:10.1016/j.icarus.2018.05.004. (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  89. ↑ (Ingelesez) Chang, Kenneth. (2018-06-14). «Asteroids and Adversaries: Challenging What NASA Knows About Space Rocks» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  90. ↑ «Asteroid Size Estimator» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  91. ↑ «JPL Small-Body Database Browser» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  92. ↑ «Asteroid population count slashed» www.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  93. ↑ David Rabinowitz; Eleanor Helin; Kenneth Lawrence & Steven Pravdo (2000ko urtarrilaren 13). "A reduced estimate of the number of kilometer-sized near-Earth asteroids". Nature. 403(6766): 165–166. Bibcode:2000Natur.403..165R. doi:10.1038/35003128. PMID 10646594.
  94. ↑ J. S. Stuart (2001eko azaroaren 23). "A Near-Earth Asteroid Population Estimate from the LINEAR Survey". Science. 294 (5547): 1691–1693. Bibcode:2001Sci...294.1691S. doi:10.1126/science.1065318. PMID 11721048.
  95. ↑ (Ingelesez) «WISE's Survey of Near-Earth Asteroids» Sky & Telescope 2011-09-30 (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  96. ↑ a b c (Ingelesez) Tricarico, Pasquale. «The near-Earth asteroid population from two decades of observations» (PDF) Icarus (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  97. ↑ Marcos, C. de la Fuente; Marcos, R. de la Fuente. (2019-08-01). «Understanding the evolution of Atira-class asteroid 2019 AQ3, a major step towards the future discovery of the Vatira population» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 487 (2): 2742–2752.  doi:10.1093/mnras/stz1437. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  98. ↑ «Unusual Minor Planets» minorplanetcenter.net (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  99. ↑ a b «Asteroid Classification I – Dynamics» web.archive.org 2016-03-03 (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  100. ↑ "Orbitalkide" hitza hemendik ondorioztatu da: «Euskarazko -kide atzizkia eta gaztelaniazko co- aurrizkia: cooficial, corresponsabilidad... - JAGONET galde-erantzunak» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  101. ↑ (Ingelesez) «NASA - NASA's WISE Mission Finds First Trojan Asteroid Sharing Earth's Orbit» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  102. ↑ Marcos, C. de la Fuente; Marcos, R. de la Fuente. (2016-04). «A trio of horseshoes: past, present and future dynamical evolution of Earth co-orbital asteroids 2015 XX169, 2015 YA and 2015 YQ1» Astrophysics and Space Science 361 (4): 121.  doi:10.1007/s10509-016-2711-6. ISSN 0004-640X. (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  103. ↑ (Ingelesez) Wiegert, Paul A.; Innanen, Kimmo A., Mikkola, Seppo. «An asteroidal companion to the Earth (letter)» (PDF) Nature (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  104. ↑ «WWU Planetarium - Cruithne» web.archive.org 2012-03-02 (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  105. ↑ Christou, Apostolos A.; Asher, David J.. (2011-07-11). «A long-lived horseshoe companion to the Earth» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 414 (4): 2965–2969.  doi:10.1111/j.1365-2966.2011.18595.x. (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  106. ↑ a b Marcos, C. de la Fuente; Marcos, R. de la Fuente. (2016-11-11). «Asteroid (469219) 2016 HO3, the smallest and closest Earth quasi-satellite» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 462 (4): 3441–3456.  doi:10.1093/mnras/stw1972. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  107. ↑ «NASA - Corkscrew Asteroids» web.archive.org 2006-09-29 (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  108. ↑ Camille M. Carlisle (2011ko abenduaren 30). "Pseudo-moons Orbit Earth". Sky & Telescope.
  109. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2015-02-06 (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  110. ↑ (Ingelesez) «Earth's "Other Moon"» Sky & Telescope 2007-04-17 (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  111. ↑ a b «JPL Small-Body Database Browser» web.archive.org 2017-02-11 (Noiz kontsultatua: 2019-12-25).
  112. ↑ a b c d (Ingelesez) Rubin, Alan E.; Grossman, Jeffrey N.. (2010-02). «Meteorite and meteoroid: new comprehensive definitions» Meteoritics and Planetary Science  doi:10.1111/j.1945-5100.2009.01009.x. (Noiz kontsultatua: 2020-01-10).
  113. ↑ Perlerin, Vincent. «Definitions of terms in meteor astronomy (IAU)» International Meteor Organization (Noiz kontsultatua: 2020-01-10).
  114. ↑ «Great Comets in History» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-01-10).
  115. ↑ a b c (Ingelesez) «Study to Determine the Feasibility of Extending the Search for NearEarth Objects to Smaller Limiting Diameters» (PDF) Near-Earth Object Science Definition Team (Noiz kontsultatua: 2020-01-10).
  116. ↑ Jenniksens, Peter (2005eko iraila). "Meteor Showers from Broken Comets". Workshop on Dust in Planetary Systems (ESA SP-643). 643: 3–6. Bibcode:2007ESASP.643....3J.
  117. ↑ Kresak, L'.l (1978). "The Tunguska object – A fragment of Comet Encke". Astronomical Institutes of Czechoslovakia. 29: 129. Bibcode:1978BAICz..29..129K.
  118. ↑ a b c d (Ingelesez) «Closest Comets» Minor Planet Center (Noiz kontsultatua: 2020-01-10).
  119. ↑ Mason, John W. (1995). "The Leonid meteors and comet 55P/Tempel-Tuttle". Journal of the British Astronomical Association. 105 (5): 219–235. Bibcode:1995JBAA..105..219M.
  120. ↑ Sekanina, Zdenek; Chodas, Paul W. (2005eko abendua). "Origin of the Marsden and Kracht Groups of Sunskirting Comets. I. Association with Comet 96P/Machholz and Its Interplanetary Complex" (PDF). The Astrophysical Journal Supplement Series. 151 (2): 551–586. Bibcode:2005ApJS..161..551S. doi:10.1086/497374. 2018-01-11an berreskuratua.
  121. ↑ «JPL Small-Body Database Browser» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-01-10).
  122. ↑ (Ingelesez) [https://astrosociety.org/file_download/inline/948789fe-6198-4ce6-a0e0-44f85f8c2eac#swifttuttle «An Ancient Universe: How Astronomers Know the Vast Scale of Cosmic Time»] (PDF) astrosociety.org (Noiz kontsultatua: 2020-01-10).
  123. ↑ «J002E3: An Update» web.archive.org 2003-05-03 (Noiz kontsultatua: 2020-01-11).
  124. ↑ a b c d e «Rocket or Rock? NEO Confusion Abounds –» www.spacesafetymagazine.com (Noiz kontsultatua: 2020-01-11).
  125. ↑ «IAU Minor Planet Center» minorplanetcenter.net (Noiz kontsultatua: 2020-01-11).
  126. ↑ (Ingelesez) MULLINS, JUSTIN. «Astronomers defend asteroid warning mix-up» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2020-01-11).
  127. ↑ «MPEC 2015-H125: DELETION OF 2015 HP116» minorplanetcenter.net (Noiz kontsultatua: 2020-01-11).
  128. ↑ (Ingelesez) Chapman, Clark R.; Morrison, David. (1994-01). «Impacts on the Earth by asteroids and comets: assessing the hazard» Nature 367 (6458): 33–40.  doi:10.1038/367033a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  129. ↑ (Ingelesez) H. Jay Melosh ; Robert A. Marcus, Gareth S. Collins. [https://impact.ese.ic.ac.uk/ImpactEarth/ImpactEffects/effects.pdf «Earth Impact Effects Program: A Web-based computer program for calculating the regional environmental consequences of a meteoroid impact on Earth»] Meteoritics & Planetary Science (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  130. ↑ a b c (Ingelesez) «Earth in the Cosmic Shooting Gallery» The Observatory 2005 (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  131. ↑ «Earth Impact Effects Program» impact.ese.ic.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  132. ↑ a b (Ingelesez) David 2013-11-01T11:24:49Z, Leonard. «Russian Fireball Explosion Shows Meteor Risk Greater Than Thought» Space.com (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  133. ↑ (Ingelesez) de la Fuente Marcos, C.; de la Fuente Marcos, R.. (2014-09-01). «Reconstructing the Chelyabinsk event: pre-impact orbital evolution» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society: Letters 443 (1): L39–L43.  doi:10.1093/mnrasl/slu078. ISSN 1745-3925. (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  134. ↑ «Maryland Weather: Predicted meteor may have been sighted - Sun reporter Frank Roylance blogs on meteorology - marylandweather.com» web.archive.org 2008-10-10 (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  135. ↑ (Ingelesez) «The recovery of asteroid 2008 TC3» The Meteoritical Society 2010ko urria (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  136. ↑ (Ingelesez) «Small Asteroid 2014 AA Hits Earth» Sky & Telescope 2014-01-02 (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  137. ↑ «Fireballs» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  138. ↑ a b Mohon, Lee. (2017-03-06). «About Lunar Impact Monitoring» NASA (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  139. ↑ Rubio, Luis R. Bellot; Ortiz, Jose L.; Sada, Pedro V. (2000). "Observation and Interpretation of Meteoroid Impact Flashes on the Moon". In Jenniskens, P.; Rietmeijer, F.; Brosch, N.; Fonda, M. (eds.). Leonid Storm Research. Leonid Storm Research. Dordrecht: Springer. 575–598 or.. doi:10.1007/978-94-017-2071-7_42. ISBN 978-90-481-5624-5.
  140. ↑ a b «Astronomers spot record-breaking lunar impact» web.archive.org 2018-01-22 (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  141. ↑ «NELIOTA - Project» neliota.astro.noa.gr (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  142. ↑ a b «Closest Approaches to the Earth by Minor Planets» minorplanetcenter.net (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  143. ↑ Grand Teton Meteor. (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  144. ↑ Borovička, J.; Ceplecha, Z. (1992ko apirila). "Earth-grazing fireball of October 13, 1990". Astronomy and Astrophysics. 257 (1): 323–328. Bibcode:1992A&A...257..323B. ISSN 0004-6361.
  145. ↑ «Recently Discovered Near-Earth Asteroid Makes Record-breaking Approach to Earth» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  146. ↑ «22 August '04 Major News about Minor Objects» www.hohmanntransfer.com (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  147. ↑ «Very Small Asteroid Makes Close Earth Approach on February 4, 2011» web.archive.org 2011-09-02 (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  148. ↑ «JPL Small-Body Database Browser» web.archive.org 2012-02-01 (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  149. ↑ «Asteroid 2012 DA14 in record-breaking Earth pass - BBC News» web.archive.org 2018-02-17 (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  150. ↑ «Near-Earth Asteroid 2012 DA14 to Miss Earth on February 15, 2013» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-01-17).
  151. ↑ (Ingelesez) Xu, Rui; Cui, Pingyuan; Qiao, Dong; Luan, Enjie. (2007-01). «Design and optimization of trajectory to Near-Earth asteroid for sample return mission using gravity assists» Advances in Space Research 40 (2): 220–225.  doi:10.1016/j.asr.2007.03.025. (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  152. ↑ (Ingelesez) «Chang'E 2 imaging of Toutatis succeeded beyond my expectations!» The Planetary Society 2014-12-14 (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  153. ↑ (Ingelesez) Lyons, Kate; Sample, and Ian; editor, science. (2019-02-22). «Japan’s Hayabusa 2 successfully touches down on Ryugu asteroid» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  154. ↑ Sarasola, Joxerra Aizpurua. (2012-10-21). «Hayabusa 2: bizi-aztarnen bilatzailea» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  155. ↑ a b (Ingelesez) Japan spacecraft leaves asteroid to head home. 2019-11-13 (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  156. ↑ a b «'Exactly Perfect'! NASA Hails Asteroid Sample-Return Mission's Launch» web.archive.org 2017-10-26 (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  157. ↑ Hille, Karl. (2017-02-09). «OSIRIS-REx Searches for Earth-Trojan Asteroids» NASA (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  158. ↑ a b (Ingelesez) «Planetary Resources’ Arkyd-6 prototype imaging satellite has left the building» GeekWire 2017-11-14 (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  159. ↑ (Ingelesez) «Planetary Resources Launches Latest Spacecraft in Advance of Space Resource Exploration Mission» News 2018-01-12 (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  160. ↑ (Ingelesez) «NASA to develop mission to search for near-Earth asteroids» SpaceNews.com 2019-09-23 (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  161. ↑ «Rosetta zundaren misioaren berri eman digu Ana Galarragak» Euskal Irrati Telebista (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).
  162. ↑ «'Rosetta': 67P kometan lur hartzeko misioaren nondik norakoak» Euskal Irrati Telebista (Noiz kontsultatua: 2020-01-18).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Lurretik gertuko objektu Aldatu lotura Wikidatan

Planeta Txikien Zentroa

Lurretik gertuko objektuak
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lurretik_gertuko_objektu&oldid=9559076"(e)tik eskuratuta