Edukira joan

Lur Laua

Wikipedia, Entziklopedia askea
Artikulu hau Lurraren formari buruzkoa da; Bizkaiko antolaketa juridikoari gaitzat duena beste hau da: «Lur laua (zuzenbidea)»
XV. mendeko egokitzapena . Erdi Aroko munduko mapa mota honek lur esferikoaren zati eskuragarria soilik erakusten du, uste baitzen inork ezin zuela ekuatoretik gertu klima beroa zeharkatu munduaren beste aldera igarotzeko.

Lur lauaren nozioa, Lurraren azalera esferikoa izan beharrean laua denaren ustea da. Artikulu honek Europaren historian zehar Lurrak izan duen formari buruzko ikuspegiak ditu ardatz, Erdi Aroko Europan jendeak Lurra laua zela uste zuenaren aldeko eta kontrako ebidentzia historikoetan, Lurra Lur lau bateko fededun modernoetan eta garaiko literaturan eta herri-kulturan lur lauaren ideiaren erabileran.

Antzinaro klasikoaren hasieran, Lurra laua zela zioten autoreak egon ziren, beste batzuk aldiz zilindrikoa zela. Greziar filosofoen artean, Tales Miletokoak, Lur lau baten ideia mantendu zuen[1]. Bestalde, Anaximandrok, Lurra, gainazal lau eta zirkular bat zuen zilindro labur bat zela uste zuen. Uste denez, Lur esferiko baten ideia defendatu zuen lehen pertsona Pitagoras izan zen (K. a. VI. mendea), baina ideia hori kontraesanean dago Pitagoriko presokratiko gehienek Lurra laua zela uste zutelako[2]. Bere Zeruari buruzko lanean, Aristotelesek (K. a. IV. mendea), Lurra esfera bat zenaren ustean arrazoitutako azalpen bat eman zuen[3][4]. Lur esferikoaren ezagutza, pixkanaka, mundu helenistikotik haratago hedatzen hasi zen une horretatik aurrera. III. mendean, Eratostenesek, bere zirkunferentziaren estimazio zuzenagoa eman zuen[5]. Laster hasi zen Lurraren formaren inguruko ezagutza mundu helenistikotik haratago zabaltzen[4][6].

Plinio Zaharraren garaian, K.o. I. mendean, mendebaldeko aditu gehienek onartzen zuten Lurrak forma esferikoa zuela. Gutxi gora-behera, garai hartan, Klaudio Ptolomeok, bere mapak, globo kurbatu batetik eratorri zituen, eta latitude, luzera eta klima sistema garatu zuen. Bere idatziak Europako astronomiaren oinarri bihurtu ziren Erdi Aroan, nahiz eta Antzinaro berantiarrak eta Goi Erdi Aroak Lur lau baten aldeko noizbehinkako argudioak ageri ziren.

Erdi Aroan Lurra laua zela onartzen zen ideia faltsua, lehen aldiz, XIX. mendean hedatu zen[7][8]. Gaur egun ere, konspirazio mugimendu antizientifiko batzuek hedatzen dute bai mitoa zein formaren inguruko negazioa[9], askotan erlijio berri bat bailitzan[10].

Antzinaroan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Anaximandrok egindako munduko mapa.
XII. mendeko mapa eskematikoa Macrobius-en Eszipionen ametsari buruzko Iruzkina. Munduko iparraldeko biztanleen hedadura, esferikoa, ekuatorea osoa hartzen zuen ozeano imajinario batek bereizten zuen antipodetatik bereizita.

Lur lau baten sinesmena gizadiaren idazki zaharrenetan aurkitzen da. Lehen mitologia kaldearrean, mundua, ozeanoan flotatzen duen disko biribil eta lau baten modura irudikatzen da, eta horrek, lehen mapa greziarretako premisa osatuz, Anaximandro eta Hekate Miletokoak bezala, baita munduaren formari buruzko Bibliako aipamenak ere[11]. Tales Miletokoak ere lur laua ulertzen zuen[12].

Garai klasikoan Lurra esferikoa zela jakin zen. Kontzeptu hau Pitagorasek defendatuko zuelarik, gainontzeko objektu astronomiko guztiak, aldi berean, esferikoak zirela argudiatuz. Aristotelesek, Lurraren forma esferikoaren ebidentziak aurkeztu zituen bere behaketen bidez, hegoalderantz zihoazen bidaiariek, hemisferio horren konstelazioak, zeruertzean euren posizioa igotzen ikusten zutela adieraziz[13]. Hori posible izango da, baldin eta zeruertz hori iparralderago dagoen baten zerumugarekiko angelu bat osatzen ari bada. Beraz, Lurraren forma ezin zen laua izan. Gainera, Lurrak Ilargian duen itzalaren ertza, ilargi eklipse baten fase partzialean, beti da zirkularra, zeruertzean Ilargia zein goi dagoen axola gabe[14]. Esfera batek bakarrik sor dezake itzal zirkular bat edozein norabidetan, disko biribil lau batek elipse formako itzal bat sortuko bailuke norabide gehienetan. Burteten arabera, "Jonia ez zen inoiz gai izan ikuspuntu zientifikoa onartzeko Lurrari dagokionez, eta Demokritok ere laua zela uste izan zuen"[12].

Lurraren zirkunferentzia K. a. 240ean neurtu zen. Eratostenes. Jakin zuenez, Siena hirian (gaur egun Asuan), Egipton, eguzkiaren argia perpendikularrean erortzen zen udako solstizioan, eguzkiak Alexandrian sortutako itzala, gutxi gora-behera 1/50º zirkuluko angeluan zegoen bitartean. Siena eta Alexandriaren arteko distantzia, lerro zuzenean, 5000 estadiotan zenbatetsi zuen, Lurraren zirkunferentzia 252.000 estadiotan kalkulatzea ahalbidetu ziona, eta gradu arku bakoitza 700 estadiotan[15]. Eratostenesek hurbilketa nahiko zabalak erabili zituen arren, stadion baterako onartzen dugun luzeraren arabera, bere emaitza, gaur egun kalkulatutako Zubiko balioen %2 eta 20 artean dago. C.c., antzeko neurketa bat sartzen zen, Lurraren ideia tradizionala plano bezala zalantzan jarri gabe, baina zerua, erabat inguratzen zuen esfera bat zela kontutan hartuz[16].

Garai hartan, Lurra klima eremuetan banatua zegoelako suposizioa zen nagusi, klima hotz batekin ipar eta hego poloetan, klima uher bat ekuatoretik gertu, eta klima leun eta bizigarri bat bien artean. Uste zenez, eskualdeetako tenperatura ezberdinak, Eguzkiraino zuten distantziaren araberakoak ziren, oker zeuden arren, inork, klima uherraren lerroa zeharkatu eta globoaren beste erdiaren lurretara irits ez zitezkeelakoan. Bere garaian, irudimenezko lurralde horiek eta bertako biztanleak antipoda deituak izan ziren[17]. Lukreziok (K. a. I. mendea) zalantzan jarri zuen Lur esferikoaren kontzeptua, antipoden ideia zentzugabea aurkitzen zuelako. Hala ere, K. a. I. mendean, Plinio Zaharrak, mundu guztia Lurraren forma esferikoaren ideiarekin bat zetorrela zioen (Naturalis historia, 2.64), oraindik antipoden izaerari eta ozeanoa kurbatua mantentzeko aukerari buruzko eztabaidak egon ziren arren. Oso modu interesgarrian, Pliniok, "Tarteko teoria" bezala, esfera inperfektu baten posibilitatea hartzen du, "Piña formarekin" (naturalis historia, 2.65)

II. mendean, Klaudio Ptolomeo astronomoak, Lurraren forma esferikoa defendatzeko zenbait argudio eman zituen. Haien artean, mendietara nabigatzean, itsasoaren gainean hazten zirela zirudienez, lehenago itsasoaren gainazal kurbatuak ezkutatzen zituela adierazi zuen[18].

Aro klasikoaren amaieran, Makrobio (IV. mendea) eta Marciano Capella (V. mendea) bezalako entziklopedista ospetsuek, lurreko esferaren zirkunferentzia, unibertsoan zuen posizio zentrala, ipar eta hego hemisferioen arteko estazioen ezberdintasuna eta beste xehetasun geografiko asko eztabaidatu zituzten. Eszipionen loari buruzko bere komentarioan, Makrobiok, Lurra, gainontzeko kosmosarekin alderatuta, tamaina hutsaleko globo bat izango balitz bezala deskribatzen du[19].

Jatorrizko Eliza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinaro klasikotik, Lurra esfera bezala kontzeptua erabat zabaldu zen. Kultura sekularrean bezala, gutxiengo txiki batek Lurraren forma laua defendatzen zuen, eta antipodetan biztanleak egoteko aukeraz ere eztabaidatzen zen. Sinesmen hau, esferikotasunaren kasuan ez bezala, oso zaila zen adiskidetzea gizateria bateratu baten kristau ikuspegiarekin, jatorrizko bikote beraren ondorengoa eta Nazareteko Josuk Jaregina.

Hiponako Agustinek (354-430) antipodetan biztanleak egotearen aurka argudiatu zuen[20]:

« Baina antipodak existitzen direlako alegiari buruz, hau da, Lurraren kontrako aldean bizi diren gizakiak, guretzat eguzkia altxatzen denean, gureen kontrako oinekin ibiltzen direnak, hori ez da inolaz ere sinesgarria. Eta, egia esan, ez da baieztatzen gauza hori ezagutza historikoz ikasi denik, aieru zientifikoz baizik, Lurra zeruaren sakonunean esekita dagoela eta alde batean zein bestean lekua duela oinarri hartuta: horregatik baieztatzen dute gure azpiko zatia ere bertan bizi behar dela. Baina ez dute azpimarratzen, zientifikoki munduak forma esferikoa duela uste den arren, hortik ez dela ateratzen Lurraren beste aldea urik gabe dagoenik; ezta ere, benetan urik gabe egon arren, nahitaez bizi denik. »


Jende horrek Adanen ondorengoak izan behar zutenez, noizbait, munduaren beste aldera bidaiatu behar izan zuten; Agustinek, honela jarraituko du:

« Absurduegia da esatea norbaitek itsasontzi bat hartu eta itsaso zabalean zehar bidaiatu duela, munduaren alde honetatik besteraino gurutzatuta, eta, beraz, lurralde urrun horretako biztanleak ere jatorrizko gizaki horretatik jaitsi daitezkeela. »


Agustinek ez du Lur esferiko baten ideia ukatzen, baizik eta bere zenbait idatzitan esfera bat bezala esplizituki deskribatuko duelarik.

Autore kristau gutxi batzuk baino ez ziren Lurra esferikoa zelako kontzeptuaren aurka agertu, euren artean Laktantzio (245-325), zeinek, kristautasunera bihurtu eta filosofia greziarra arbuiatu ondoren, "Erokeriatzat" jo zuen antipodetan sinestea[21]. Bere buruari galdetzen zion:

« Ba al da inor hain zentzugabea denik, beren buruak baino oinatz altuagoak dituzten pertsonak daudela uste izateko? Haziak eta zuhaitzak buruz behera hazten direla? Euriak eta elurrak gorantz erortzen direla lurrera? Ez dut hitzik esateko behin erratu eta gero, behin eta berriz beren eromenari eusten diotenei eta beste gauza hutsal bat defendatzen dutenei. »


Juan Crisostomok ere (344-408) uste zuen Lur esferiko bat kontraesankorra zela Bibliaren edukiarekin, eta Severiano Gabalako gotzainak (408an hila) honako hau idatzi zuen[22]:

Cosmas Indicopleustes monje egiptoarraren araberako Lurraren marrazkia : sagrario baten barruko Lurra laua.
« Lurra laua da, eta eguzkia ez da haren azpitik igarotzen gauez, baizik eta iparraldeko eremuetan zehar bidaiatzen du, horma batek ezkutatuta balego bezala ". »

—Severiano Gabalkoa Dreyerrek aipatua


Bere Topographia Christiana lanean Cosmas Indicopleustes (547) merkatari alexandriarrak, Itun Kutxak unibertsoaren batasuna irudikatu behar zuela defendatu zuen, eta Lurra laua zela argudiatzen zuen, lau ozeanok itxitako paralelogramo baten bitartez. Hala ere, iritzi horrek, bere garaikideek ez bezala, ez zuen garrantzi handirik izan.

Jerusalemgo San Zirilok (315-386) zeruak estaltzen duen eta uretan flotatzen duen Lurra deskribatzen du, bataiatu berrientzako sermoi bat den arren, eta, beraz, ez dago argi lizentzia poetiko bat den ala ez. Diodoro Tarsokoa (394an hila) Idazteunean oinarrituz Lur lau baten ideia defendatzen duela dirudi, baina iritzi hau Faisiok egindako kritika baten bidez baino ez da iritsi. Hala ere, San Basilio Zesareakoa (329-379) bezalako eliz egileek, Lurraren formaren auzia teologikoki garrantzirik gabekoa zela uste zuten.

Erdi Aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XII. mendeko mapa TO bizirik gabeko mundua irudikatzen duen San Isidorok bere Etimologietan deskribatutakoaren arabera. (14. atalean terra eta partibus ).

Zibilizazio erromatarraren amaierarekin, Mendebaldeko Europa Erdi Aroan sartu zen, kontinentearen ekoizpen intelektualari eragin zioten zailtasun handiekin. Antzinaro klasikoko tratatu zientifiko gehienak (grezieraz idatziak) ez zeuden eskuragarri, euren tokia laburpen eta bilduma sinplifikatuek betetzen zutelarik. Hala ere, Goi Erdi Aroko testuliburu gehienek Lurraren forma esferikoa defendatzen zuten, Aristoteles eta Ptolomeoren testuak eskuragarriak izan ez arren, Plinio bezalako dibulgatzaileen baieztapenetan konfiantza osoa baitzegoen, datu bat bezala, Lurraren esferikotasuna baieztatzen zutenak[23]. Adibidez, Makrobioren Erdi Aroko eskuizkribu askok, antipodak erakusten zituzten Lurraren mapak, Lur esferikoaren kontzeptutik eratorritako klima ptolemaikoak erakusten zituzten eremuen mapak, eta Lurra, "Globus intérrae" ("lurraren globoa") bezala etiketatua agertzen zen diagrama bat, hierarkikoki ordenatutako zeru esfera multzo baten erdigune bezala[24]. Irudikapen hauetako batzuk Eszipionen Loa lanean aurki daitezke.

Antzinaro berantiarrean eta Goi Erdi Aroan, Lurraren formaren ikuspegi europarra hobeto adieraz daiteke jatorrizko aditu kristauen idazkien bidez:

  • Sevillako San Isidorok (560-636) bere entziklopedia zabalean (Etimologiak) Lurra "biribila" zela irakatsi zuen. Bere deskribapenaren interpretazioa anbiguoa da, autore batzuek, egiazki, disko forma zuen Lur bati buruz ari zela diote, baina, gainontzeko lanek, Lurra globotzat hartzen zuela argi uzten dute[26]. Onartu zuen, halaber, egia izan zitezkeela antipodetan bizi izan ziren gizakien elezaharrak, eta haien existentziaren frogarik ez zegoela nabarmendu zuen[26][27]. Gainera, San Isidororen analogia jada komentatua, Lurra disko bat bezala aurkeztuz, Erdi Aroan zehar, argi eta garbi, Lur esferiko baten alde erabili zutena, Rabano Mauro (776-856) gotzain eta teologo alemaniarrak kasu, nork ipar hemisferioko zati bizigarria (iparraldeko klima tenperatua Aristotelesen arabera), gurpil oso batekin alderatu zuen, gurpil bat bezala irudikatua.
  • Beda agurgarria monjeak (672-735), bere eragin handiko tratatuan, komputusari buruz (edo Pazko dataren kalkuluari buruz), Denboraren bilakaera, Lurra esferikoa zela idatzi zuen, eguneko argi denboraren luzera, urtaroekin, Lurraren "biribiltasuna [esferizitatea]gatik azalduz, ez baita arrazoirik gabe, idazteunen orrialdeetan eta ohiko literaturan munduaren orbea deitzen. Izan ere, unibertsoaren erdian esfera bat bezala kokatuta dago ". Lan horretatik bizirik atera ziren eskuizkribu ugarik, kleriko guztiek koputusa aztertzeko baldintza karolinjioa lortzeko kopiatuak, kleriko askok (guztiak ez badira) Lurraren esferizitatearen ideia egiazkoa bezala aztertu zutela adierazten du. Aelfrikok, Beda, antzinako ingelesez parafraseatu zuen, "Orain, Lurraren biribiltasuna eta Eguzkiaren orbita, lur guztietan, eguneko luzera bereko oztopoak dira" esanez[27].
  • Batzuetan, Salzburgoko Virgilio apezpikua (700-784), Lurraren forma esferikoari buruzko "doktrina gaizto eta bekatuzko bat... Jainkoaren aurka eta bere arimaren aurka" irakatsi izanagatik jazarpenen biktima bezala aipatzen da. Zakarias Aita Santuak, "Beste mundu eta beste jende batzuengan, Lurraren azpian edo beste eguzki eta ilargi batean sinesten duela argi eta garbi ezarrita balego, kontzilio bat osatu eta bere apaiz-maila kendu beharko zenioketela erabaki zuen, eta elizatik bota". Eztabaidagaia ez zen Lurrak berez zuen forma esferikoa, baizik eta antipodetan bizi ziren pertsonak Adanen ondorengoak ziren ala ez, eta, beraz, berrerosteko modukoak ziren ala ez. Virgiliok bere burua libratu zuen kargu horietatik, geroago apezpiku ordenatu eta kanonizatu zuten XIII. mendean[28].

Erdi Aroan jendeak Lurraren forma esferikoan sinesten zuela adierazten duen pista ez literario eta oso grafiko bat, orbe (globus cruciger) erresuma askoren eta Germaniako Erromatar Inperio Santuaren oparietan erabiltzea da. Bere erabilera, Teodosio II.a enperadorearen garaietatik (401 - 450) frogatua dago, Erdi Aroan zehar; Reichsapfel, adibidez, Henrike VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa koroatzean erabili zen 1191ean.

Lurraren forma esferikoari buruzko Erdi Aroko kontzeptuen ikerketa berri batek, "VIII. mendetik, izen honen duin den kosmografo bakar batek ere ez du Lurraren forma esferikoa zalantzan jarri" adierazten zuen[29].

Behe Erdi Aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Juan de Sacroboscok datzitako " De sphaera mundi ", XIII. Mendeko astronomia libururik, 1550eko edizio batetik ateratakoa.

Hermann Reichenaukoa (1013-1054) Lurraren zirkunferentzia estimatu zuen lehen kristauetako bat izan zen, Eratostenesen metodoari jarraituz . Alfontso X.a "jakitunak", 1221-1284, bere "Estoria orokorra", XXIII: "Lurraren hiru zatien terminoez", honela dio: 'Sabida cosa es por razón e por natura, e los sabios assí lo mostraron por sos libros, que como el mundo es fecho redondo que otrossí es redonda la tierra', hau da, "Gauza jakina da arrazoiz eta naturaz, eta jakintsuek hala erakutsi zuten liburu horien bidez, mundua biribila egina izan denez lurra biribila dela. [30]

Tomas Akinokoak (1225 – 1274), Erdi Aroko teologo garrantzitsu eta ikertuenak, Lur esferiko batean sinesten zuen; are gehiago, bere irakurleek ere Lurra esferikoa zela uste zutela ziurtzat jo zuen. [31] Erdi Aroko unibertsitateetako irakurketek Lur esferiko baten ideiaren ebidentziak aurkezten zituzten. [32] Era berean, Sacroboscoren "de sphaera mundi" liburuak, XIII. mendeko astronomia-libururik eraginkorrena eta Europako mendebaldeko unibertsitate guztietako ikasleentzat derrigorrezkoa denak, mundua esfera bat bezala deskribatzen du.[33].

1250. urte inguruko Konungs skuggsjá norvegiar liburuak argi eta garbi dio Lurra biribila dela, eta Lurraren beste aldean gaua denean, Norvegian eguna dela. Egileak, Antipoden existentzia ere eztabaidatzen du, eta, existitzen badira, eguerdian eguzkia euren posiziotik iparraldera ikusi behar dutela nabarmentzen du, baita euren urtaroak, ipar hemisferioan ikusten direnen aurkakoak izango direla ere. [34]

Lur esferikoaren irudikapen artistikoa, (K. a. 1400 ).

Herri hizkuntzetan egindako idazkien garapen berantiarrak, Lurraren forma esferikoa, ikerlari zirkuluetatik kanpo hedatutako ezagutza bat zelako ideiari buruzko ebidentziak ere ematen ditu. Horregatik, hizkuntza edo dialekto natiboetako lanak (italiera, gaztelania edo alemana, adibidez) normalean entzuleria zabalagoetara bideratzen ziren.

Dante Alighieriren Divina Comediak, Erdi Aroko literaturaren azken lan handiak, toskaneraz idatzia, forma esferikoko Lur bat aurkezten du. Halaber, Honorius Augustodunensisen Elucidariuma (1120), kleriko txikien irakaskuntzarako eskuliburu garrantzitsu bat, ingelesera, frantsesera, alemanera, errusierara, holanderara, italiera eta nederlanderara itzuli zenak, esplizituki Lur esferiko bati buruz dihardu. Era berean, Bertold de Ratisbonak (XIII. mendearen erdialdean) Lur esferikoa bere sermoietako baten ilustrazio bezala erabili zuen, bere kongregazioan behintzat, ideia oso ezaguna zela erakusten du. Sermoia alemaniera herrikoiaz idatzi eta errezitatua izan zen, eta, ondorioz, suposatu daiteke ez zegoela ikasketadun entzuleei zuzenduta.

Reinhard Krügerrek, Stuttgarteko (Alemania) Unibertsitateko literatura erromanikoko irakasleak, ehun idazle baino gehiago aurkitu ditu latin eta herri hizkuntzetan antzinarotik XV. mendera arte, Lurra pilota bat bezalakoa zela sinetsita zeudenak. Hala ere, XV. mendean ere, Alonso Tostado espainiar teologoak oraindik Antipodetako biztanleen existentzia eztabaidatzen zuen. [35] Europatik begiratuta, Afrika eta Asiako portugaldar esplorazioak, XV. mendean zehar Ameriketan egindako espainiar esplorazioek eta Fernando Magallanesek hasitako eta Sebastian Elkanok amaitutako Lurraren zirkunnabigazioak Lurraren forma esferikoari buruzko beharrezko froga esperimentalak aurkeztu zituzten.

Erdi Aroko mundu musulmana

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Musulman jakintsu askok, Ibn Hazm (1069), Abu-al-Faraj ibn Al-Jawzi (1200) eta Ibn Taymiyyah (1328) kasu, adostasuna zegoela adierazi zuten (Ijma), honen arabera, zeruko gorputzak esferikoak direla. Ondorengo adituek, as-Suyuti (1505) kasu, Lurra laua dela baieztatzeak, hasierako iritzi horren desbideratze bat adierazten du.

Lur esferikoaren kontzeptua defendatzen zuten adituek, modu ezin hobean erabili zuten Lurraren eta Mekaren arteko distantziarik laburrena kalkulatzeko. Horrek ere Alquibla zehazten laguntzen zien, musulman orok otoitz egin beharreko norabidea. Matematikari musulmanek trigonometria esferikoa garatu zuten kalkulu hauek egin ahal izateko. [36]

Lur laua mitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Lur lauaren mitoa»

Aurkikuntzaren Aroa baino lehen jendeak Lurra laua zela uste zuenaren uste arrunta, 1828an Washington Irvingen Kristobal Kolonen bizitza eta bidaiak liburua argitaratu ondoren sartu zen herriaren irudimenean. Amerikako Estatu Batuetan ideia oker hori indarrean dago herritarren artean, eta tirada handiko testuliburuetan ere asko errepikatzen da. The American Pageant Thomas Baileyren testuliburu ezagunaren aurreko edizioek diotenez, "Marinel superstiziosoak gero eta matxinatuagoak bihurtzen ziren... munduaren ertzetik haratago nabigatzeko beldur zirelako"; hala ere, ez dago hori baieztatzen duen erreferentzia historiko ezagunik. [37] Egia esan, marinelak izan ziren, segur aski, Lurraren kurbadura ezagutzen lehenak, euren eguneroko behaketen bidez, adibidez, kostaldearen xehetasunak edo beste itsasontzi batzuen mastak, distantziarekin zeruertzean nola sortzen edo hondoratzen ziren ikustea.

Aro modernoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bosco- ren The Earthly Delight Delights Closed: The Creation of the World triptikoa. Margolari holandarrak Lurra disko gisa margotu zuen, obran esfera garden batean flotatzen ikusi daitekeelarik.

XIX. mendean, lurra laua eta ez esferikoa zela defendatzen zuen mugimendu bat agertu zen. Honen jatorria asmatzaile ingeles baten lanetan egon zen, Samuel Birley Rowbotham (1816-1884), Lurra, ipar poloan zentratua eta bere hegoaldeko mugan, izotzezko harresi batez itxia zegoen disko lau bat zelako sinesmena mantentzen zuena, Eguzkia, Ilargia, planetak eta izarrak, bere azaletik ehunka milia ingurura baino ez zeudelarik. Horri buruzko 16 orrialdeko panfleto bat argitaratu zuen 1849an, eta liburu bihurtu zuen 1865ean. Rowbothamek asmatutako sistema hau, Astronomia Zetetikoa deritzona, pasarte biblikoetan oinarritzen da ia erabat.

Rowbotham eta bere jarraitzaileek ospe handia lortu zuten, bere garaiko zientzialari nabarmenekin eztabaida publiko eskandaluzkoetan murgildu baitziren. Alfred Russel Wallace geografo ospetsua inplikatu zuen liskar horietako batek hainbat epaiketa eragin zituen iruzur eta kalumniengatik.

Rowbotham hil ondoren, bere jarraitzaileek Elkarte Zetetiko Unibertsala sortu zuten, The Earth Not a Globe Review izeneko aldizkari bat argitaratuz, eta aktibo mantendu ziren XX. mendea ondo sartu arte. Lehen Mundu Gerraren ondoren, mugimenduak jaitsiera motel bat hasi zuen.

Ameriketako Estatu Batuetan, Rowbothamen ideiak gurtza erlijioso batek hartu zituen, Kristau Eliza Katolikoak. 1895ean, John Alexander Dowie sendalari eskoziarrak sorturiko elizak Zion komunitate teokratikoa ezarri zuen, Michigan lakuaren ertzean, Chicagotik 70 kilometro iparraldera. 1906an Dowie kultuaren buruzagi kargutik kendu zuten Wilbur Glenn Voliva bere ordezkariagatik, bere jarraitzaileak, elizaren jabetzako korporazioan, behartutako langile bezala erabiltzeagatik nabarmendu zena, Zion Industries. Komunitatearen eskoletan Lur Lauaren doktrina bakarrik irakasten zen. Voliva 1942an hil zen eta eliza finantza-eskandaluen hodei baten pean desegin zen. Hala ere, bere jarraitzaile batzuk Ziongo komunitatean bizitzen jarraitu zuten 1950eko hamarkadara arte.

Flat Earth Society

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Lur lauaren sinesmen modernoa»

1956an, Samuel Shentonek Zetetika Elkartea berpiztu zuen International Flat Earth Society izenarekin[38]. Programa espazialaren sorrera eta gizakia Ilargira iristearekin, satelite orbitaletatik eta, ondoren, astronautek eurek egindako Lurraren ehunka argazkiekin bere ideiekin alderatu behar izan zituen. Shentonek honakoa adierazi zuen: "Erraza da ikustea horrelako argazki batek entrenatu gabeko begia engainatu dezakeela. " Geroago, espazio-bidaiak eta alunizajeak muntaia zinematografikoak izan zirela uste izan zuen (ikus Apolloren alunizajeetan faltsifikazio-aplikazioak).

Shenton 1971n hil zen eta Charles K. Johnson Flat Earth Societyko presidente berria bihurtu zen. Bere gidaritzapean, eta hurrengo hiru hamarkadetan zehar, taldea handitu egin zen, XX. mendearen amaieran ia hiru mila kide izateraino. Charles Johnson 2001eko martxoaren 19an hil zen.

2004an, Daniel Shenton (ez zuen harremanik Samuelekin, Sozietatearen sortzailearekin)[39] lurraren eredu lau baten iritzia berpiztu zuen garai hartako Interneteko foroen bidez[40], horren ondorioz, 2009ko urrian Sozietatea berriz martxan jarri zen.[41] Webgune bat sortu zen haien ikuspuntuak defendatzeko, eta wiki ireki bat gure planetaren formari buruzko ikuspegia partekatzen zutenentzat[42]. Gainera, kide berriak onartzen hasi ziren, terraplanistak deituak izan zirenak. Ikuspegi biblikoa bigarren mailan jarri zen eta Lur Planaren ideia formatu enpiriko batekin hornitu nahi izan zen. Falazia logikoen bidez eta argudio zientifikoei jaramonik egin gabe, ad hoc teoria bat garatu zen, Eratostenesen aurkikuntza astronomiko guztiak zalantzan jartzen zituena. Eric Dubay bezalako beste batzuek ikerketa propioak argitaratu zituzten, Lurra "bueltaka dabilen bola" ez dela uste dutenak. Horietan guztietan, gakoa zen Lurraren forma esferikoan onartutako eredua defendatzen zutenei konspiratzaileak edo engainu-biktimak leporatzea, bai eta informazio lerratua oinarri hartuta galderak egitea ere.[43]

Gaur egun, egungo terraplanistek, Lurra, Ipar Poloan zentratutako eta 45 metroko altuera duen izotzezko horma batez inguratutako disko bat denaren ideia defendatzen dute, kanpoko muga bezala, Antartikarekin identifikatzen dutena. Hortik ateratzen den mapak Ipar Poloa ardatz duen proiekzio azimutal distantziakidea du oinarri, Nazio Batuek ikur gisa erabilia. Johnsonek berak zioen enblema hori bere baieztapenen froga bat zela (laburbilduz, sinboloa horrelakoa da beraiek badakitelako Lurra benetan horrelakoa dela). Eredu honetan, Eguzkiak eta Ilargiak ez dute 52 kilometroko diametroa baino gehiago eta zeru hemisferiko baten gainean biratzen dute.

Nozioaren berpiztea 2017tik aurrera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lurraren proiekzio azimutal ekidistantea, Lur Lauak Lurraren forma azaltzeko erabiltzen duen eredu teorikoa.

2017ko abuztuaren 21eko eguzki-eklipsearen ondoren, lur lauaren sozietatearekin bat egiten dutenek edo iritzi beraren aldekoek bideoak argitaratu zituzten Interneten, eklipsearen xehetasunek Lurra disko laua delako ideia indartzen zutela erakusteko.[44][45]

Une horretatik aurrera, jarrera hori defendatzen duten erakunde nazionalak edo nazioartekoak sortzen hasi ziren, eta bertako kideak terraplanistak izendatu ziren.

Oscar Alarcia ikertzailearen arabera, Lur lauaren hipotesia 2010eko hamarkadaren erdialdetik aurrera sortutako boterearekiko mesfidantza giroan kokatzen da, alt right eta mugimendu supremazisten gorakadarekin lotutako fenomeno marjinala. Ideia horiek zabaltzeko erabili den modua hiru edo lau esaldi errepikatzen diren meme eta bideoak etengabe bonbardatzea da.

Lurlaularientzat, espazio-esplorazioa espazio-agentziek sortutako mistifikazio edo inpostura bat da, bereziki NASAk, Hollywoodekin eta gobernuen beste hainbat egoitzekin batera, Lurra inguratzen duen ustezko izotz-horma zaintzeko eta egunean 50 milioi dolar inguruko finantziazioa lortzeko. Lurlaularien arabera, nasak sateliteen irudiak digitalki ukitu eta bideo-transmisioak faltsutzen ditu efektu berezien bidez[46].

Herri kulturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Tolkienen legendariumeko Silmarilion liburuan azaltzen den bezala, hasieran Arda (lurra) laua zen, Valinor kontinentea han zegoelarik, baina Numenor erreinuko biztanleak beren harrotasunari jaramon eginez eta Sauronen esanetara, Ar-Pharazôn erregeari jarraituz debekatuta zuten Valinor kontinentera irixten saiatzean, Iluvatarrek Numenor suntsitu, Valinor Ardatik at atera eta Arda borobildu zuen, Valinorrera iristea ezinezko suertatzeko helburuz, eraztunen jaunako pertsonai ez-gizaki guztiak (Merry eta Pippin izan ezik) Valinorren amaitu zuten, eraztunaren konpainiako pertsonaietatik, lehenak Gandalf eta Frodo Zorrozabal izango zirelarik.
  • Andrzej Sapkowskiren Erriviako Geralten sagan lur lauaren teoria oso zabalduta dagoen teoria da, soilik astronomo eta adituek aurka egiten dieten teoria bat izanik.
  • Sir Arthur Conan Doylek idatzitako Sherlock Holmesen pertsonaiak hasiera batean lurra esferikoa denik ez daki, Watsonek esan behar dioelarik, izan ere bere esanetan, nahiago du bere buruan informazio ez erabilgarria deuseztatu, gero, lur esferiko honen ez jakinpena dudan jarriko da, hainbat kasu argitzeko teoria honek indartzen dituen hainbat teknika edota teoria erabiltzen baititu.
  • Etzi Portu Maritimoa izeneko taldeak 2019. urtean argitaraturiko, eta fikziozko Euskal Herri batean kokaturiko Atopia RPG rol jokoan ageri diren fakzio nagusietako bat lur laua da (lur 4a) teoria honi erreferentzia egiten diolarik.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Anaximander» web.archive.org 2005-12-28 (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  2. ↑ Bose, K. S.; Sarma, R. H.. (1975-10-27). «Delineation of the intimate details of the backbone conformation of pyridine nucleotide coenzymes in aqueous solution» Biochemical and Biophysical Research Communications 66 (4): 1173–1179.  doi:10.1016/0006-291x(75)90482-9. ISSN 1090-2104. PMID 2. (Noiz kontsultatua: 2021-02-27).
  3. ↑ «Romanische Literaturen I | Institut für Literaturwissenschaft | Universität Stuttgart» www.ilw.uni-stuttgart.de (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  4. ↑ a b Medieval science, technology, and medicine : an encyclopedia. 2005 ISBN 0-415-96930-1. PMC 61228669. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  5. ↑ «The Myth of the Flat Earth» www.bede.org.uk (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  6. ↑ Adoption by China via European science: Jean-Claude Martzloff, "Space and Time in Chinese Texts of Astronomy and of Mathematical Astronomy in the Seventeenth and Eighteenth Centuries", Chinese Science 11 (1993–94): 66–92 (69) and Christopher Cullen, "A Chinese Eratosthenes of the Flat Earth: A Study of a Fragment of Cosmology in Huai Nan tzu 淮 南 子", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 39, No. 1 (1976), pp. 106–27 (107)
  7. ↑ Russell, Jeffrey Burton. (1991). Inventing the flat earth : Columbus and modern historians. Praeger ISBN 0-275-93956-1. PMC 23014577. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  8. ↑ «Studies in the History of Science» www.asa3.org (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  9. ↑ (Ingelesez) «These Coloradans say Earth is flat. And gravity’s a hoax. Now, they’re being persecuted.» The Denver Post 2017-07-07 (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  10. ↑ (Ingelesez) «Flat-Earthers are back: 'It’s almost like the beginning of a new religion'» the Guardian 2016-01-20 (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  11. ↑ (Ingelesez) Prahlow, Jacob J.. (2014-05-14). «Ancient Hebrew Cosmology» Pursuing Veritas (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  12. ↑ a b Copleston, Frederick Charles. (2011). Historia de la filosofía. Volumen I, De la Grecia Antigua al mundo cristiano. (1a. ed. en esta presentación. argitaraldia) Ariel ISBN 978-84-344-6950-1. PMC 733616171. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  13. ↑ (Ingelesez) Lloyd, Geoffrey Ernest Richard; Lloyd, G. E. R.; Aristotle. (1968-07). Aristotle: The Growth and Structure of His Thought. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-09456-6. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  14. ↑ Aristotle. (2005). Aristotelis De caelo libri quattuor. E typographeo Clarendoniano ISBN 0-19-814510-1. PMC 86175209. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  15. ↑ Van Helden, Albert. (1985). Measuring the universe : cosmic dimensions from Aristarchus to Halley. University of Chicago Press ISBN 978-0-226-84890-7. PMC 699510397. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  16. ↑ Lloyd, G. E. R.. (1996). Adversaries and authorities : investigations into ancient Greek and Chinese science. Cambridge University Press ISBN 0-521-55331-8. PMC 33078443. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  17. ↑ (Ingelesez) Hiatt, Alfred. (2002). «Blank Spaces on the Earth» The Yale Journal of Criticism 15 (2): 223–250.  doi:10.1353/yale.2002.0019. ISSN 1080-6636. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  18. ↑ (Ingelesez) Grant, Edward. (1974). A Source Book in Medieval Science. Harvard University Press ISBN 978-0-674-82360-0. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  19. ↑ Macrobio, Ambrosio Aurelio Teodosio. (2005). Comentarios al sueño de Escipión. Ediciones Siruela ISBN 84-7844-926-4. PMC 63696920. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  20. ↑ «Philip Schaff: NPNF1-02. St. Augustine's City of God and Christian Doctrine - Christian Classics Ethereal Library» www.ccel.org (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  21. ↑ «Who invented the idea of a flat Earth? - ChristianAnswers.Net» christiananswers.net (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  22. ↑ (Ingelesez) «History of the Planetary Systems from Thales to Kepler» Nature 74 (1907): 49–50. 1906-05  doi:10.1038/074049a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  23. ↑ Russell, Jeffrey Burton. (1636-01-01). Inventing the Flat Earth: Columbus and Modern Historians by Jeffrey Burton Russell. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  24. ↑ (Ingelesez) Eastwood, Bruce; Graßhoff, Gerd. (2004-01-01). «Planetary Diagrams for Roman Astronomy in Medieval Europe, ca. 800-1500» Transactions of the American Philosophical Society 94 (3): i.  doi:10.2307/20020363. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  25. ↑ McCluskey, Stephen C.. (1997). Astronomies and cultures in early medieval Europe. Cambridge University Press ISBN 0-521-58361-6. PMC 36501275. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  26. ↑ a b «Isidore: Etymologiae XIV» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  27. ↑ a b «Isidore: Etymologiae IX» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  28. ↑ «CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: St. Vergilius of Salzburg» www.newadvent.org (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  29. ↑ Vogel, Klaus Anselm. (2001-11-07). Sphaera terrae - das mittelalterliche Bild der Erde und die kosmographische Revolution. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  30. ↑ General Estoria XXIII, edición digital.
  31. ↑ Cuando Aquino escribió la Summa, en el principio, la idea de una Tierra esférica es el ejemplo usado cuando quiere mostrar que los campos de la ciencia se distinguen por sus métodos más que por el sujeto de su estudio... "Las ciencias se distinguen por los distintos métodos que usan. Pues el astrónomo y el físico pueden ambos probar la misma conclusión - que la Tierra es, en este caso, redonda: el astrónomo lo demuestra mediante las matemáticas, pero el físico lo demuestra por la naturaleza de las cosas. . (en inglés)"
  32. ↑ E. Grant, Planets. Stars, & Orbs: The Medieval Cosmos, 1200-1687, (Cambridge: Cambridge Univ. Pr., 1994), pp. 626-630.
  33. ↑ Cfr. Lynn Thorndike. The Sphere of Sacrobosco and its Commentators. Chicago: Univ. of Chicago Pr., 1949 (edición digital).
  34. ↑ Cfr. Konungs skuggsjá (edición digital).
  35. ↑ A. D. White, A History of the Warfare of Science with Theology in Christendom, (New York: D. Appleton & Co., 1896).
  36. ↑ David A. King, Astronomy in the Service of Islam, (Aldershot (U.K.): Variorum), 1993.
  37. ↑ James. W. Loewen, Lies My Teacher Told Me: Everything Your History Textbook Got Wrong, (Touchstone Books, 1996), p. 56
  38. ↑ Moore, Patrick. (1976). Can you speak Venusian? : a guide to the independent thinkers. Wyndham Publications ISBN 0-352-39776-4. PMC 37483824. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  39. ↑ (Gaztelaniaz) «Miedo a un planeta esférico» El País 2010-03-19 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  40. ↑ «The Flat Earth Society - Index» www.theflatearthsociety.org (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  41. ↑ Relaunch of the Flat Earth Society (press release). .
  42. ↑ «The Flat Earth Society» www.theflatearthsociety.org (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  43. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (2018-02-02). «La Tierra plana, una teoría de la conspiración construida con memes y grupos de Facebook» Verne (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  44. ↑ (Ingelesez) Martin, Sean. (2017-08-15). «‘The sun hologram needs updating’ THIS is how flat earthers explain the solar eclipse» Express.co.uk (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  45. ↑ «What do flat Earthers think about Monday's solar eclipse?» www.phillyvoice.com (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  46. ↑ (Ingelesez) «Is the Earth flat? Meet the people questioning science» the Guardian 2018-05-27 (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lur_Laua&oldid=9345121"(e)tik eskuratuta