Irène Némirovsky

Irène Némirovsky
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Ирина Леоновна Немировская
Jaiotza	Kiev, 1903ko otsailaren 24a
Herrialdea	Frantzia Errusiar Inperioa
Bizilekua	avenue Constant-Coquelin (en)
Heriotza	Auschwitz eta Auschwitz-Birkenau, 1942ko abuztuaren 17a (39 urte)
Hobiratze lekua	Auschwitz
Heriotza modua	berezkoa ez den heriotza: Tifusa Gripea
Familia
Seme-alabak	ikusi Élisabeth Gille (mul) Denise Epstein (en)
Hezkuntza
Heziketa	Parisko Unibertsitatea
Hizkuntzak	frantsesa
Jarduerak
Jarduerak	idazlea eta eleberrigilea
Lantokia(k)	Paris
Lan nabarmenak	ikusi Suite frantsesa
Jasotako sariak	ikusi Renaudot saria  (2004) Frantziarengatik hila
Izengoitia(k)	Pierre Neyret, Denise Mérande eta Charles Blancat
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	judaismoa katolizismoa

Irène Némirovsky (ukraineraz Ирина Леонидовна Немировская, transkribatuta: Irina Leonidovna Nemirovskaia, Kiev, Ukraina, 1903ko otsailaren 24a - Auschwitz, Polonia, 1942ko abuztuaren 19a) idazle judu ukrainar bat izan zen, yiddish hizkuntza nagusi zen lurraldean. Heziera eta ikasketak Parisen egin zituen, eta liburu guztiak frantsesez idatzi eta argitaratu zituen. Idazle gisa arrakasta izan zuen Frantzian 1930eko hamarkadan, baina Bigarren Mundu Gerraren ostean ahaztua gelditu zen. Idazle bakarra da Frantziako Renaudot saria hil ostean jaso duena, 2004an, Suite frantsesa eleberri amaigabeagatik.

Familia judu ukandun batean jaio zen, baina ez zuen inoiz haren babesik izan. Frantses kulturan murgildurik jaso zuen bere heziketa guztia. Gurasoek jaioterritik ihes egin zutenean, Errusiako iraultzaren ondorioz, Parisen hartu zuten bizilekua. Bizimodu ero eta axolagabea eraman zuen han, bera bezala judu etorkina zen Michel Epstein-ekin ezkondu zen arte 1926an; bi alaba izan zituzten, Denise eta Élisabeth. Gazterik hasi zen idazten, baina lehen arrakasta 1929an ezagutu zuen, David Golder eleberriarekin; handik aitzina, etengabe idazten jarraituko zuen, alde batetik, barne grina sakon batek bultzatuta, baina beste aldetik ere diru beharragatik. Berandu ohartu zen Frantziarekiko maitasunak eta frantses literaturan irabazi zuen lekuak ez zutela deusetan babestuko Vichy-ko gobernuak juduen aurka emandako legeetatik eta alemanen okupaziotik: nazien kolaboratzaile frantses poliziak 1942ko uztailaren 13an Morvan-en atxilotu eta hilabete bat pasatxo geroago, abuztuaren 17an, hil zen Auschwitz-en (Polonia).

Alaba biek bizirik gainditu zuten arren Holokaustoa, urte luzeak behar izan zituzten Irène Némirovskyren obra ostera esnarazteko. Lehenik, 1995ean, amaren eskuetatik jasotako agiri guztiak Institut mémoires de l'édition contemporaine erakundearen esku utzi zituzten; bigarrenik, Denise Epstein-ek Suite frantsesa eleberriaren transkripzioa egin zuelarik, amaren obra guztiak ezagutarazteko oinarria ipini zuen.

Irène Némirovskyren eleberri gehienetan laburrek errealismo satiriko berariazko bat uzten dute agerian. Barne begirada zorrotz eta ironiko batez baliaturik, izakien nortasuna ulertu beharra da bere lehentasuna, hiru ardatz nagusiren inguruan, behin eta berriro: lehenik, amarekiko gatazka, txikitatik harreman gaiztoa izan baitzuen harekin; bigarrenik, lehen eta bigarren mundu gerren arteko garaiaren ustelkeria, eskuin ikuspegi batez begiratua, betiere; eta hirugarrenik, juduen merkataritza-joera gutxi-asko estereotipatua, handinahikeriak edo atabismoak eragindakoa, —eta antisemitismoak bere alde erabili zuena.

Holokaustoaren oroimenak asko baldintzatu zuen Némirovskyren obraren irakurketa 2000ko urteetan. Kritikari batzuek —bereziki Estatu Batuetan— nolabaiteko «judutasunaren gorrotoa» ikusi nahi izan zuten haren liburuetan, eta eztabaida horrek albo batera utzi zituen haren idazkeraren beste alderdi guztiak. Alabaina, Irène Némirovskyren lanen adituen artean, orobat, adostasun bat gailentzen da: judu munduarekiko eta judutasunarekiko harreman zoliak izan zituen Némirovskyk, haren lerroetan ustez uler daitezkeen baieztapen soilak baino harreman konplexuagoak, sotiltasunez beterikoak.

Némirovskyk harreman etengabea izan zuen Euskal Herriarekin: umetan, gurasoekin egiten zituen udako hilabeteak Biarritzen; heldutan, senarrarekin eta alabekin jarraitu zuen etortzen Hendaiara edo Urruñara, udatiar. Euskaraz poliki mintzatzen zen.

Bizitza

Haurtzaroa Kieven (1903-1917)

Anna Margoulis-Némirovsky, 1914 baino lehenagoko argazkia.

Leonid Némirovsky, datarik gabeko marrazkia (1914 baino lehenago).

Irène Némirovsky (Irma soilik sinagogan) alaba bakarra izan zen. Aita Leonid Borissovitch Némirovsky (1868-1932) Elisavetgrad-eko (gaur egun, Kropyvnytsky) negozio gizon bat zen, «judu txiki ilun bat»; ama, berriz, Anna Margoulis (1875-1972) Odesako judu familia aberats bateko alaba. Bikotea, inoiz harreman onik izan ez zuena, Kiev-en bizi izan zen, batez ere, 1917ko urriko iraultza gertatu arteko aroa.

Errusiatik irten arteko Irène Némirovskyren bizitzaren xehetasun gutxi dago: gehienbat, Le Vin de solitude bere lan autobiografikoenak ematen dituen datuak, beste eleberrietan sakabanatutako printzak, Irènek emandako elkarrizketa urriak eta lekukotza txiki batzuk, besterik ez. Guztiarekin, esan daiteke haurtzaro oso babestua izan zuela —ez amaren edo gurasoen alboan, baizik zaintzaile baten magalean—, judaismotik aski urrundutako giro batean baina antisemitismo oldarkor batek baldintzatua; frantses heziera bat jaso zuela, errusiar burgesiak gara hartan ohi zuen gisan; bakardade handi samar batean bizi izan zela —horrek bultzatu bide zuen gaztetan literaturara—, aita beti etxetik kanpoan zelarik eta maitasunik inoiz erakutsi ez zion ama batek baztertuta.

Aberats berri

Familiaren jatorria

Heldua zelarik, Irènek bere buruari galdetzen zion zerk elkartu ote zituen gurasoak: Leonid xarmaturik geldituko zen, ziur aski, Annaren nortasun irmoarekin; Annak, berriz, bere handinahikeria sozial eta material guztiak ase nahi izango zituen Leonidekin elkartuta.

Leonid Némirovskyk hamar bat urte zituela galdu zuelarik aita, familiaren kargu hartu behar izan zuen, estutasun handiekin. Era guztietako langintzak egitera beharturik (mezulari, laguntzaile, biltegiko arduradun, saltzaile...), azkenean finantza munduan sartu zen. Bidaiatzen hasi zen, Moskutik Lodzera edo Vladivostokera. Errusieraz eta yiddishez hitz egiten zuen, haren hizkera eta jokamoldeak harrigarriak gertatzen ziren emaztearen giro burgestuan. Bere burua hutsetik hasita eraikitako gizon horietako bat zen, gutxi gorabehera alabak handik urte batzuetara sortuko zuen karikaturen gisara: David Golder (eleberriaren eponimoa), Alfred Kampf (Le Bal), Boris Karol (Le Vin de solitude), Dario Asfar (Arimen maisua). Aitarekin lotura estua izan zuen Irènek, baina aldi luzeetan etxetik kanpo egoten zenez, ezintasunez betetako harreman bat izan zuten. Harekin antza zuen, azal beltzarana eta aho zabala —Irènek batere maite ez zuena. Aitarengandik jaso zituen bizi-poza, harrotasuna, iraunkortasuna, eta bizitza indar-harreman gisara ikustea; Irèneren begietara, aitak irudikatzen zuen «judu izaeraren» ekintzailetasunaren ausardia.

Anna Margoulis, Irèneren ama, emakume autoritario eta handiuste bat zen, itxura onekoa, «ongi egina, erregina itxurakoa», nahiz garaiera handirik ez zuen. Amarengandik jaso zituen Irènek, beraz, txikia izatea eta argazkietan maiz antzematen zaion «begirada nekatu» hori. Rosa Xtxedrovitx —etxekoentzat, Bella— (1854-1932) Annaren amaren ahaideak gari saltzaileak ziren Ekatorinoslav-en (gaur egun, Dnipro). Aita, Jonas Margoulis (1847-1931), familia aspaldidanik aberats batean sortua zen. Irènek kultura handiko zahar bat gogoratzen zuen: merkataritza eskola ospetsu batean ikasia, musikaz eta literaturaz blai, ongi mintzatzen zen frantsesez eta biziki maite zuen Kosta Urdina. Annak heziera burges biribil bat jaso zuen, bera baino hamazortzi urte geroago jaiotako Victoria ahizpak bainoago: neska gazteentzako goi-mailako eskola, frantses irakaslea, piano ikasketak... Alabaina, alabarengan norberekeriaren ereduak baizik ez zituen piztuko: Gloria Golder, Rosine Kampf, Bella Karol, edo Gladys Eysenach (Jézabel).

Maitasunik gabe eta familiaren oniritzia doi-doi jasotan, Annak shtetl batetik zetorren Leonid harekin ezkontzea erabakitzen zuen. Gizon ausarta zirudien: liberalismo ekonomikora zabaltzen ari zen herrialde batean, trebea zen inbertsioetan eta espekulazioan. Negozio aski ilunetan eskua sarturik, gerraren atarian gizon aberats bat izatera iritsi zen, Voronezh-eko merkataritza bankuko buru, Moskuko batasunaren bankuko eta San Petersburgoko merkataritza banku pribatuko administratzaile —azken horri esker, gobernuko zirkuluetara hurbiltzeko aukera izan zuen. Gainera, juduak bazterturik ziren arren Juduen Demarkazioko hiri gehienetatik, berak lehen baimenetako bat eskuratu zuen Kiev-eko hiri barnean bizi ahal izateko, ez aldirietan. Annak «beraren haurtzaroarekiko urrezko eten bat» eraikitzeko Leoniden grina hartu zuen ghettoaren itzaletik ihes egiteko ziurtasuntzat.

Ghettotik eta judaismotik urrun

Annak barne-barnetik gorrotatzen zituen, burugabeki, Errusiar Inperioaren shtetl haiek, miseriarik larrienean bizitzeaz gain, etengabeko epidemiak, krisiak eta pogromak pairatzen baitzituzten.

Kiev-eko lorategi botanikoa, Némirovskytarren etxea zegoen Puxkin kaletik gertu.

Irène Némirovskyk kolore beldurgarriz irudikatzen du Podol auzoa, Kiev-eko bihotz historikoa, juduen auzo pobre bilakatua: karrika higuingarri kale gorrian lagatako haur dohakabez beterikoak, saltoki likitsak, eskulangile miserableak yiddishari eta erlijioari estekatuak... Ikuspegi hori zeukan amak, beste judu errusiartu askok bezala: ezdeusen mundu bat zen hura, errotik atzean utzi beharrekoa. Alabaina, ghettoen aurkako pogromak, halako batean, auzo ukandunetara ere iristen ziren. Horrela, 1905eko urriaren 18an, zalaparta hilabete askoren buruan, gobernu gero eta ahulago batek herritarren haserrea bideratu ezin duelarik, karrika osoak suntsitu zituzten eta ehunka judu hil, Kiev-en eta Odesan. Batzuek laguntza jaso zuten, ordea: Némirovskitarren sukaldari Maxak gurutze ortodoxo bat jarri zion zintzilik Irène neskatoari, ohe azpian ezkutatu aurretik.

Mehatxu antisemita gero eta estuagoen eraginez, Anna eta Leonid erabat urruntzen dira juduen usadio zaharretatik, bereziki erlijiotik. Beste judu askorentzat bezala, emantzipazioak esan nahi zuen fedea bazter utzi beharra zegoela: Leonidek nahiago zuen bere familiaren ongizatea, Jainkoaren begirada bereganatzea baino. Irènek hala utzi zuen idatzita Le Vin de solitude eleberrian: «Nabarmendu beharra dago erlijiorik ez dagoela Hélèneren bizitzan. Arratseko otoitza kenduta, bizitzaren erlijio alderdia hutsik dago». Garbi zeukan soilik gizartean ongi integratutako juduak izan zitezkeela praktikatzaile.

Puxkin kaleko 11. ataria, 2015ean.

1910. urtean familia Petxersk auzora aldatu zen, Kiev-eko aberats guztien gotorlekura: etxebizitza handi bat alokatu zuten Puxkin kaleko 11. atarian, zuhaitzez eta lasaitasunez inguraturik. Altzariak, dena dela, bigarren eskukoak ziren; beste horrenbeste, ontziteria, apaingarri zirtzilak eta liburuak. Annaren gurasoak eta ahizpa Victoria ere etxe hartara aldatu ziren, hura baitzen, betiere, «ahizpa nagusia». Irènek oroigarri onak gorde zituen auzo eder hartaz, kaleak beti jendez beterik, eta parkeak loratuta udaberrian —nahiz loreek beti asma krisi latzak eragin zizkioten, etxean jarri orduko.

Urteak joan ahala eta senarrak diru gehiago ukan zuen neurrian, Annak debekatu egin zituen etxean yiddisha eta sukaldaritza askenazia, errusiar burgesiaren bizimoldea erabat bereganatzeko. Bere buruari Jeanne edo Fanny izena jarri zion, alabari frantsesez soilik egiten hasi zitzaion, pianoko piezak ikasi zituen frantsesez kantatu ahal izateko, Parisetik ekarrarazten zituen bere lurrun, apaingarri eta moda aldizkariak. Senar-emazteak askotan joaten ziren antzerkira, denda garestietara eta modako kafetegietara. Uda Itsaso Beltzaren ertzean igarotzen ez zutenean, Parisera edo Biarritzera joaten ziren; neguan, berriz, urak hartzera joaten ziren Kosta Urdinera, luxuzko hotel garestietara.

Besterekin zikoitza izan arren, Annak bere buruarekin ez zuen noiz aski, berriro ghettoko judu bilakatuko ote zen larritasunez. Senarrak baino gehiago, Annak laburbiltzen zituen «goi mailako aberats berrien» ezaugarriak, haren alabak ederki isekaz hartuko zituenak.

Liskarrak familian

Bikote aldendu bat

Annak gizon askorekin izan zituen harremanak urte haietan; senarra egoera hartara egokitzera behartu zen, ez alaba, ordea.

Louis Tauzin-en afixa (1910). Némirovskytarrek Vichy-n egiten zuten geldialdia, Frantziako hegoaldeko bidean.

Zahartzeko eta itsusteko ikara neurosiraino eramanda, Annak denbora guztia behar zuen bere burua zaintzeko. Askotan jartzen zizkion adarrak senar bere ustez baldarrari, eta maitaleak berariaz bilatzen zituen, mutil ez-judu gazteen artean. Errusiar batekin izandako harreman entzutetsuak, behin, dibortziora eraman zuen ia, baina harrokeria beti gailentzen zitzaion; Leonidek ikasia zuen begiak ixten haren maite-jolas guztiak ez ikustearren, ziurrenik dirua nahiago zuelako emakumeak baino; gutizia guztiak ematen zizkion, maitaleak barne, Le Vin de solitude eleberrian ageri den bezala. Dena dela, Némirovskytarren bizimodua ez zen txarrena ere, liskarrak ez zitezen maiz sortu: Leonid hilabete luzetan ibiltzen zen etxetik kanpoko negozio bidaietan, eta Annak gero eta tarte luzeagoak egiten zituen Frantzian —urtebete, osorik, Lehen Mundu Gerraren atarian.

Irènek amari egiten zion gaitzespen larriena zen, hain zuzen ere, maitaleekin izan zituen harremanak bere begiradapean eta ezer ezkutatu gabe izatea, maitasunaren ikuspegi doilor bat eman baitzion. Hori bai, behintzat, maitaleekin igarotzen zuen denboran bakean uzten zuen.

Amatasuna ukatutako ama bat

Annaren bi ezaugarri zituen, bereziki, jasanezinak Irènek: batetik, judutasunarekiko herra; bestetik, ama izateari uko egina, bizitza osoan, behin eta berriro.

Amarengandik ez zuen inoiz samurtasunik jaso, baizik etengabeko gaitzespena bere jokamoldeagatik, iritziengatik edo itxuragatik: ia hitzez hitz errepikatu zituen Le Vin de solitude eleberrian edo Le Bal-en hastapenean, orri ertzean ohar hau idatzirik: «Ez ziren soilik hitzak, gozotasunez edo irribarre batekin esanez gero jasangarriak izango lirateke; doinua zen, errepikatu ezin dudan gorroto doinua, aldez aurretik arerio bihurtzen zuena nire ama».

Irènek txikitatik ulertu zen bere amarentzat zama bat besterik ez zela. Geroago, hobeki aztertuko zuen zer zen haur bat halako emakume batentzat: adinaren oroigarri krudel etengabe bat, betirako gazte eta erakargarri izateko ametsaren eragozpen bat. Annak, hamabi urte kenduta bere egoera zibileko agirietan, neskato baten gisara janzten zuen Irène, ia adin nagusikoa izan zen arte; bidaietan, leku aparteko edo ezkutuko batean ostatatzen zuen, zaintzailearen ardurapean; Leonidengatik izan ez balitz, ziurrenik barnetegi gisako eskola batera bidaliko zuen amak. Begien bistakoa da ez zela haur desiratu bat izan; ez alferrik, alaba bakarra izan zen.

Irène Némirovsky gogotik saiatu zen, helduaroan, amarekiko sentimenduak xeheki aztertzen: haurtzaroko higuin fisikoa gorroto «gogaikarri» bat bihurtu zen, nerabezaroa baino lehenago ere; ondoren, mingostasun bat nahasten zitzaion izuarekin, amaren indiferentziaren aurrean. «Gorrotatzekotan, eramangarriago da etxean ia inoiz ez dagoen norbait gorrotatzea, etengabe begien aurrean duzun norbait gorrotatzea baino», aitortu zion 1937an Dominique Desanti neska gazteari, beraren ama beti etxetik kanpoan zebilela deitoratzen zuenean. Zernahi den gisan, Irènek ez zion sekula modu ageriko eta nabarmen batean aurre egin amari; nolabaiteko erruki bat sentitzera iritsi zen, betiereko gaztetasunaren atzetik lasterka alferrik zihoan emakume harengatik.

«Zézelle» zaintzailea

Amaren besoetan jaso ez zuen maitasuna aurkitu zuen Irènek emakume zaintzaile frantsesaren altzoan; «Zézelle» izena jarri zion berak. San Petersburgon desagertu zen 1917an, bat-batean.

Le Vin de solitude-n, Rose andereñoa txundituta gelditzen da neguko ilunabar batean, Neva ibaia lanbropean ikustean.

Lan agentzia baten bitartez aurkitu zuen Annak, 1906an edo 1907an, berrogeita hamar bat urteko emakume hura, Frantziako hegoaldekoa, alaba zaindu zezan. Irènek egiten zion potreta sinistera, emakume txiki bat zen, neurritsua eta aldi berean alaia, batere nabarmentzen ez zen janzkeraz beti. Losintxa gutxikoa izan arren, ongi zekien Irène artatzen, haren adiskiderik minena eta, areago oraindik, ama ordeko izateraino: «Txikitan, hura zen niretzat gordelekua, argia. […] Hura besterik ez dut izan, benetan, mundu honetan». Bidaia guztietan laguntzaile, harekin hasi zen Irène frantsesez ikasten, hark erakutsi zizkion umetako kantak eta bestelakoak, betiere frantses garbian.

Irèneren bihotzean Zézelle amaren lekua hartzen zihoan neurri berean betetzen zen itzalez Annarekiko harremana. Litekeena da, gainera, Irènek amaren maite-jolasak salatzea aitaren aurrean... Era batera zien bestera, argi dago, Irènek sortu zituen fikziozko bertsioen gainetik (La Niania, L'Ennemie, Le Vin de solitude edo Les Mouches d'automne), Zézellek bere burua bota zuela edo Moika edo Neva ibaira.

«Ez dut gehiago Zézelle deitu nahi, sakratuegia da». M Rose izenaz egin zion omen Irènek Le Vin de solitude eleberri autobiografikoan.

Bakardadea

Alaba eredugarri bat

Zaintzaile frantsesa albo batera, Irènek oroimen txarra gorde zuen haurretako irakasleez eta ikasketa egun luzeez.

Annaren nahikarietara, irakasleak eta tutoreak etengabe txandakatzen ziren etxean. Irènek aise ikasi zituen ingelesa eta alemana; frantsesa, berriz, errusiera bera baino errazago loratzen zitzaion ezpainetara; bere-berea izango zuen bizitza guztian, pentsaeretan bezala ametsetan ere. Amak estutu egiten zuen frantses poesia buruz ikas zezan, agia egunen batean antzokietara iritsiko zen itxaropenaz. Hala, zortzi urte zituelarik, Sarah Bernhardt-en soinekoaren errepika batez jantzirik, Edmond Rostand-en L'Aiglon obran zati bat errezitatu zuen, Kiev-eko karitate ospakizun batean. Vladimir Soukhomlinov gobernadore orokorrak zoriondu egin zuen; haren irudia baliatu zuen, urte batzuk geroago, L'Affaire Courilof (1932) eleberriaren ministroaren pertsonaia eratzeko.

L'Ennemie eleberrian xeheki aipatu zituen «irakasgai aspergarriak, etxe-andereñoaren tirania, espetxezain baten gisako zaintza, diziplina zorrotza, eguneroko etxeko lanak... derrigortasun inozo harengatik ez balitz aise maitatu litezkeen gauzak, gorrotatu ordez». Ilunabarrak jolasean edo marrazkigintzan ematen zituen Zézelleren ondoan. Haur batentzako denbora-pasa handirik ez zegoen: ispiluak Café François-en, Lumière-ren filmak Bergonnier antzokian, irristaketa neguko igandeetan. 1935an, honela aitortu zion Irènek kazetari bati: «Uste dut haurtzaro aski goibel hartatik sortua dela nire liburuetan kolpatzen zaituen pesimismoaren funtsa». Le Sortilège eta Le Vin de solitude eleberrietan, baina, oroimen bereziki atsegin batez jaso zituen bere izebaren familia lagun bohemio baten datxan igarotako egun alaiak.

San Petersburgo

1914ko udaren amaieran, Némirovskytarrak San Petersburgora aldatu ziren bizi izatera.

Merkataritzako Banku Pribatua, 1914an. Nevski etorbideko 1. atarian.

Ingelesen etorbideko 18. ataria ez zegoen hiriko auzo aberatsenean, baina etxeak egongela zuri eta urrekaren hurrenkera bat gordetzen zuen, zilar eta ardo onduentzako ingurumen ezin egokiagoa. Lehen Mundu Gerra oso mesedegarri izan zen Leonid Némirovskyren negozioetarako. Tsarren hiriburuan, propaganda antisemitak indar handia zuen arren, «araudi pribilegiatuko hiritar» egoera eskuratu zuen, beste judu batzuekin batera, nolabaiteko aukera bat koroarekiko atxikimendua frogatzeko, Gerrako Industrien Batzordera sartuta. Le Vin de solitude eleberrian iradokitzen da armekin edo hornigaiekin espekulatu ote zuen. San Petersburgoko Merkataritzako Banku Pribatuak 1915etik 1917ra irabazi handiak biltzen zituen bitartean, Leonidek adiskideak gehitu zituen botere inperialaren hurbilekoen artean.

Irènerentzat, piano ikasketetan halabeharrez murgilduta, hiriak ez zuen deus handirik: sei hilabeteko negu hotz eta luzeak, eta Neva ibaiaren ur arreen ustel usaina. Paris zuen irrika eta Frantziaren garaipena desio, errusiar asko eta asko gerraz gogaiturik zeuden bitartean.

Irakurketa, aterpe

Irakurketak eman zion Irène gaztetxoari familiaren etsipenen ihesbidea. «Irakurketarik gabe —zioen bere baliokideaz L'Ennemie eleberrian— asperduraz gaixotuko zen. Liburuak ziren, beretzat, benetako bizitzaren ordezko». Hamar urte zituenetik, eskuetara iristen zitzaizkion liburu guztiak irakurtzen zituen, berdin denbora-pasa hutsezko nobelatxoak zein Gerra eta Bakea eta Le Mémorial de Sainte-Hélène, edo, gordean, XVIII. mendeko ipuin lizunak eta, areago oraindik, liburu erotikoak. Frantses klasikoen egarri zen: Racine, Balzac, Stendhal, Maupassant, baita idazle berriagoena ere: «Garai hartan, eroturik nengoen Edmond Rostand-ekin». 1917an, Moskun armadako ofizlal baten etxean gerizpeturik zeudela, aurkikunde handiak egingo zituen: Platonen Oturuntza, frantses poetak Ronsard-etik Verlaine-raino, Huysmans-en À rebours, Oihaneko liburua, Colette-ren Claudine batzuk, eta guztien gainetik Dorian Grayren erretratua, beraren irudiz, barne min guztiekin bat egiten zuena. 1918an, Finlandiako erbestean, Théophile Gautier, Alexandre Dumas, Maurice Maeterlinck eta Henri de Régnier-en liburuak ezagutuko zituen.

Erbesterako bidean (1917-1919)

«Nolatan gelditu da, bat-batean, bizitza eguneroko ohiturarik gabe?» galdetzen zion bere buruari Irène Némirovskyk. Izan ere, bete-betean sartu zen politika haren bizitzan: mugimendu iraultzaileak indarra hartu zuelarik 1917ko otsailetik urrira, familiak Finlandiara ihes egin behar izan zuen, eta handik Frantziara, iraultzaren ostean erregimen liberal bat ezarriko ote zen itxaropen guztia galduta. Orduan hasi zen Irène lehen urratsak egiten idazletzan.

Iraultzaz iraultza

Némirovskytarrek ez zuten gerraren ondoriorik jasan, nahiz eta Errusiak bizi zituen gabezien, gorabehera politikoen eta porrot militarren eraginez juduak egoera benetan zailean zeuden, errusiarren pairamen guztien errudun bailiran. Gatazka sozialak bere bidea egin zuen, gero eta indar handiagoz, botere autokratikoaren aurka; grebak eta manifestazio jendetsuak ugaritu ziren 1971ko otsailean, hiru eskakizunen inguruan: ogia, bakea eta Nikolas II.aren abdikazioa. Irène miretsirik zegoen, hastapenean, manifestazioetako emakume andanarekin eta etxe aurreko kasernaren soldaduekin jendetzak erakusten zuen adiskidetasunarekin; Bastillaren hartzea zeukan, ziurrenik, idealizatuta. Aldiz, izuturik gelditu zen beraren etxepeko atezaina fusilatzeko simulakroa egin zutenean, poliziaren salatari bat zelakoan: Le Vin de solitude eleberrian gertakari hura gogora ekarri zuenean, atezainaren hilketa irudikatu zuen. 1938ko ekainaren 4ko Le Figaro littéraire aldizkarian idatzi zuenez, «une hartan ikusi nuen iraultza mundura jaiotzen»; hura zen, zalantza gabe, eguneroko ohiturak suntsitu zituen deabrua, arima eta berezko errukia betiko aldarazita.

Soldaduen mitin bat Finlandian, 1917ko martxoan.

Leonid Némirovskyk negozioekin jarraitu ahal izan zuen, behin-behineko gobernuak altxata baitzituen juduen aurkako mugakizunak. Alabaina, urriko iraultzak San Petersburgon eragin zituen basakeriak irentsi ezinik, familia Moskura eramatea erabaki zuen, batik bat boltxebikeek banku sistema nazionalizatu zutenean. 1917ko abenduan. Moskun alokatu zuten etxebizitza, txikia eta kalearen mailakoa, toki xarmatu bat bilakatu zen Irènerentzat, egunak irakurtzen ematen baitzituen. Aldi berean, baina, kaleko borrokak, maiz odol-mozkorralditan amaitzen zirenak, bertatik bertara ikusteko aukera ematen zion etxeak; geroago, Finlandian idatziko zuen Les Fumées du vin eleberrian agertu zituen. Hor esan daiteke sustraitu zela Irèneren jarrera eszeptikoa, iraultza guztiekiko. Leonidek, bere buruari salneurria jarri ziotela jakin zuenean, ondasun guztiak atzerrira bidali zituen, sasian, familiaren ihesa antolatu aurretik.

Agur Errusiari

1918ko urtarrilaren negu gorrian, San Petersburgotik Finlandiako mugaraino heldu ziren leraz Némirovskytarrak, eta handik Mustamäki herrixka galdura: beste errusiar asko ziren han, beheko su baten inguruko ostatu xume batean, gertakariek hartuko zuten bidea ikusi zain.

Irène Némirovskyk ez zituen inoiz ahantzi Finlandiako zelaiak eta basoak, zeru oskarbi baten argitan.

Han egindako hilabeteak literatur sorkuntza oparokoak izan ziren Irènerentzat: Le Vin de solitude eleberriaren lau atal bete zituen hango oroimenekin, eta fantasiaz beteriko eleberri laburrak idatzi zituen (Nativité, Les Fumées du vin, Magie, Aïno); hilabete garrantzitsuak izan ziren, beraz: elur paisaia magikoak, leran egindako ibilaldi zirikagarriak... eta gerra zibilaren ertzean zegoen herrialde bat aurkitu zituen han, errusiar errefuxiatu kontserbadoreekin nahasirik baitzeuden finlandiar nekazari boltxebikeak. Ilunabar luzeetako solasaldietan, Irèneren hamabost urteek heldutasun mailaren aitortza zuten. Han ezagutu zituen, baita ere, bere lehen jolas sentsualak, errusiar gizon ezkondu baten besoetan; «harengatik dituzte, zalantza gabe, nire heroi guztiek aho polit bat eta esku ederrak», aitortu zuen.

Asperdura gainetik kendu nahirik, idazten hasi zen Irène, errusieraz hasieran, ipuinak eta poema laburrak, ekialdeko eta iparraldeko folklore usainaz. Idazle kaiera idazten hasi zen lehenengoz, ukitu moraleko frantses esamoldeak kopiatuz, eta Mustamäki-ko kolonia tipian oinarritutako istorio proiektuak antolatuz. 1935ean zehaztu zuenez, «idazketan hamabost edo hamasei urterekin hasi nintzen, nireak ez ziren besteren bideak ulertzeko gogoz, eta, hobeki oraindik, bide berriak asmatzeko gogoz».

Ikusirik gerra frontearen lerroa hurbiltzen ari zela, Némirovskytarrek hiriburura jo zuten, Helsinkira. Badirudi Irènek artzain luterano baten alargunaren etxean egin zuela urtebete, alemana hobetzeko asmoz; etxe hartan, baina, hiri moderno baten erosotasunak eta, batez ere, liburutegi amaiezin bat aurkitu zituen. Bitartean, Errusiako albisteek argi uzten zuten boltxebikeen garaipena: 1919ko martxoan, familia Stockholm-era aldatu zen —Irèneren oroimenean, hiri hotz eta grisa.

Leonidek Polonian, herrialde baltikoetan eta abarretan zituen ondasun batzuk berreskuratzeko tartea eginik, ekainaren amaieran zamaontzi batean abiatu ziren; David Golder eleberriak ongi gogoan gordeko zuen Némirovskytarrak, hamar egunen buruan, Rouen-era eramango zituen itsasaldi gorabeheratsu hura. 1919ko uztailean, Parisen ziren.

Frantzia, herrialde hautatua (1919-1929)

Némirovskytarrek ez zuten zer ikusirik ez judu etorkin pobreekin, ez esku hutsik ihes egindako errusiar zuriekin: erbestea lehengo bizitzara itzultzeko bide bat zen haientzat. Irènek ez zuen zalantza izpirik ere bertako bizitza sozialean murgiltzeko, lehendik ere Frantziarekin maitemindua baitzen. Nortasun irekia zuenez, aise egin zituen harremanak, horietako batzuk adiskidetasun estukoak. Ikastea baino, urte haietan nahiago zuen dantzatzea, festarik festa ibiltzea eta maite-jolasean saiatzea, malenkonia ukitu bat inoiz galdu ez bazuen ere. Politikari behaturik ez zion egiten; Michel Epstein-ekin ezkondu ezkero, idazletzan murgildu zen buru-belarri.

Ero urteak (1919-1925)

Urrezko gaztaroa

Irène 16 urterekin, Frantziara iritsi berritan.

Negozioak berriro bideratuta, aberatsen bizimodura lerratu ziren berehala Némirovskytarrak.

Ez dirudi Léon Némirovsky hutsetik abiatu zenik Parisen, alabak aditzera ematen zuen bezala. Egia da bere ondasunen zati bat konfiskatu egin ziola gobernu boltxebikeak, eta dirua galdu zuela gainerako ondasunak berriro eskuratu ahal izateko; baina egia da, baita ere, behar adina diru zuela eskura, emazteari autoa, jatetxe eta hotel garestiak, eta era guztietako gutiziak eskaintzeko. 1920ko urteetan, Frantziak industriaren garabidea bete-betean bizi zuenez, bankuen finantza jarduera beso zabalik hartzen zuen, besteak beste, errusiar zuriena; Europako estatuen artean, Frantzia da bakarra Wrangel jeneralaren Krimeako errepublika efimeroa ezagutuko zuena. Léonek, beraz, aise berreskuratu zuen bere dirutza, Batasunaren Bankuak Parisen zuen ordezkaritzaren bitartez.

Biarritzeko hondartza, 1891n.

Hasierako urteetan, bi edo hiru etxe dotoreetan bizi izan ziren, hiriko auzo onenetan betiere. Irènek hogei urte zituela izan zuen, lehenengoz, bere apartamentu propioa, Henri de Régnier poeta bizi zen kale berean.

Berehala hasi ziren Némirovskytarrak Nizara joaten, luxuzko hoteletan ostatu hartuta; handik aitzina, etengabe egingo zituzten egonaldi luzeak Mediterraneoko, Normandiako edo Euskal Herriko itsas hirietan, betiere hotel edo bainuetxe bikainen aterpean.

Irène ere lagunekin txangoan hasi zen, autoan edo sidekarrean: 1921-1922 urteetan, Hendaia, Donibane Lohizune, Juan-les-Pins, Deauville edo Touquet bisitatu zituen, amaigabeko ibilaldi ero batean. Gaztaro aberats eta ase ezin hori ederki irudikatua agertzen da Irèneren eleberrietan (David Golder, Deux, Le Malentendu) zein eleberri laburretan (Dimanche, Les Rivages heureux).

Adiskide ugari

Irène Némirovskyk aise egiten zituen adiskideak, harremanetarako oso jarrera irekia baitzuen.

Bazuen, dena dela, hutsunerik, bereziki Zézellerena. 1919ko uztailetik aitzin, Némirovskytarrek emakume ingeles bat, Miss Matthews izeneko bat, hartu zuten etxeko gobernatzaile eta laguntzaile gisa; hasieran, Irènek ez zituen batere gogokoak izan ez haren irudi luze eta apaindurarik gabea, ez harekin nahitaez ingelesez egin behar izatea. Azkenerako, baina, haren jokamolde isila maitatzen ikasi zuen —Topsy goitizena ipini zion (buru-tentea)— hainbesteraino non bere zerbitzura gorde zuen ezkondu eta gero.

Margoulis aitona-amonak 1922an iritsi ziren erbestera, zaharkituta, eta Fannyk Nizara bidali zituen bizi izatera, senarraren kargura. Alabaina, ez zuen onartu Victoria ahizparen seme-alabak ekartzea, Errusia sobietarrean gelditua baitzen hura. Irènerentzat beste koska bat izan zen, amarekiko harremanak gaiztoagotzeko, izebarekin etengabeko gutunak trukatu baitzituen 1939ra arte.

Sorbonako Unibertsitateko eraikinak, Pariseko Saint-Jacques karrikan.

Errusiar komunitatean bezala, adiskideak frantses burgesian bilatzen zituen Irènek. Errusiarren artean, lagunik onena, Olga Valerianovna Buturline, 1920an Nizan ezagutu zuena, Obelnsky izeneko printze batekin ezkonduko zen; haren irudia ageri da, gutxienez, Destinées eta …et je l'aime encore eleberri laburretan. Sorbonan, berriz, René Avot izeneko mutil gazte bat ezagutu zuen Irènek, Pas-de-Calais-eko papergile handi baten semea, gero haren arreba Madeleine. Honek gonbidatu zuen 1921. urtearen amaieran gurasoen etxera; familia probintziano ukandun haren eguneroko bizitzak elikatuko zituen Comédie bourgeoise, Deux, Les Biens de ce monde eta Suite française.

Gautxori, baina langile

Bere burua halakotzat hartuta, «gautxori langile bat», urte haietako gutunetan Irènek luze azaltzen zituen festak, «arranopolako gauak» eta maitaleak, baina bestondoaren ajeak ere aipatzen zituen, noski.

Tango dantza baten karikatura, 1920ko hamarkadako Punch aldizkaria.

Eguerdian ohetik jaiki, klase gutxi batzuetara joan, René Avotekin tea hartu, eta handik aurrera, eguna argitu arte, musika, lagunak, dantza, kanta... horra Irèneren bizitza; izan ere —azaltzen du berak— «gauez, errusiar baten etxean inork ez du lotarako gogorik». Horrez gain, antzerkia, zinema, kasinoak, eta, guztiaren gainetik, dantza: tangoa, fox-trota eta shimmy, gau guztia dantzan. Maitaleak bata bestaren atzetik, axola handirik gabe, batzuetan egoera aski arriskutsu eta dramatikoen ertzera iristeraino; bortxaketa bat, Le Vin de solitude eleberriaren zirriborroetan ageri dena, baina argitaratzera iritsi ez zena; ziurrenik, bere buruaz beste egiteko ideia ere zelatan ibiliko zuen...

Baina, zorionez, idazketa zuen laguntzaile. Festa eta gaupasa guztien gainetik, letra ikasketak jarraitu zituen Irènek. 1920an errusiar literaturako ikasketetan hasi zen Sorbonan. Behartuta egon gabe ere, hiru lizentzia eskuratu zituen lau urtean, 1922-1925 bitarte: errusiar hizkuntza eta literatura, literatura konparatua, eta errusiar filologia. Idazle errusiarrekin batera (batik bat Turgenev, Konstantin Balmont), frantses autoreak ere irakurri zituen urte haietan (besteak beste, Proust, Valery Larbaud, André Maurois).

Fantasio aldizkariaren orria, Irène Némirovskyk inoiz argitaratutako lehen testuarekin.

Erdi jolasean, 1921ean bost sainete idatzi zituen, hizkera gordineko bi neskato (Nonoche eta Louloute) protagonista dituelarik. Umorearen zentzu zorrotza eta munduaren gaineko begirada argia erakusten zituen testuotan, baina oker hautatu zuen non argitaratu, 1921eko abuztutik 1922ko martxora bitartean, «Topsy» goitizenaz: Fantasio izeneko aldizkari satiriko bat, gizonezko atzerakoi eta chauvinistentzat idatzia, juduak zein boltxebikeak nahas-mahas hartzeko prest zeuden irakurleentzat.

1923an, beste era bateko eleberri labur bat bidali zuen Le Matin egunkarira. La Niania-ren protagonista zerbitzari zahar bat da, antzinako Errusiaren oroiminaz bizi dena, baina nagusien atzetik Parisera erbesteratu behar duena; Bella amonaren ezaugarri guztiak ditu, auto batek harrapatuta hiltzen da. Egunkariak luzeegitzat jo zuenez eskuizkribua, Irènek laburtzea erabaki zuen, 1924ko maiatzaren 9ko alean argitaratzeko. Erbestearen eta suizidioaren itzulpen literario honek sakonki estutzen zuen Irène, zortzi urte geroago xehetasun gehiagoz hornitu eta zabalduko baitzuen Les Mouches d'automne eleberrian. Baita ere 1923an idatzi zuen L'Enfant génial, nahiz 1927an argitaratuko zuen: Ismael Baruch, judu ortodoxoen ingurunetik kanpo gelditu den poeta gazteari inspirazio iturri guztiak agortzen zaizkio, ghettoaren sakoneko zoritxarren eta asaba zaharren oroimenen zantzua galdu dituelarik. Némirovskyren biografoen esanetara, pertsonaia hauek oso loturik daude XIX. mendearen osteko estereotipo guztiekin.

Argitalpen xume hauek zirikaturik eta, batez ere, Michel Epstein ezagututa, Irène Némirovskyk betirako utzi zuen atzean «lau urteko parrandako» bizitzaren atala.

Oreka berdindu nahirik (1925-1929)

Michel

Irène Némirovskyk 1924ko abenduaren 31ko urte amaierako ospakizunetan ezagutu zuen bere senar izango zena; urte eta erdi geroago ezkonduko zen harekin.

«Badago zerbait edo, hobeki, norbait Parisera lotzen nauena», idatzi zion Irènek Madeleine Avot-i 1925eko urtarrilean. «Ez dakit gogoan izango duzun Michel Epstein, azal iluneko beltxaran bat, Chourarekin eta gurekin taxian etorri zena gau edo, hobeto esanda, urtarrilaren 1eko goizalde hartan. Atzetik dabilkit eta, egia esateko, atsegin egiten zait».

Michel Epstein 1896ko urriaren 30ean jaio zen Moskun, familia judu batean. Aita, Efim Moissevitx, finantza munduan eskumen handiko gizona zen, erbesteko errusiar bankuetako batzordekide zuen Némirovsky baino asko handiagokoa; Errusiako banku handienetako baten buru zelarik, gobernu boltxebikearekin negoziatzera deitu zuten, San Petersburgo utzi aurretik. Kiev-en, ingeniaritza ikasketak utzi eta Merkataritzako Goi Eskola amaituta, 1919an Ukraina independenteko Finantza Ministerioko goi kargua zen Michel. Alabaina, armada zuriaren hondamendiak eta urrian izandako pogrom ikaragarriek erbestera bultzatu zituzten Epsteindarrak. Efim, haren emazte Élisabeth, Samuel seme zaharrena emaztearekin eta Nataxa alabatxoarekin, Michel, Paul seme txikiena eta Sofia arreba (etxean Mavlik esaten zioten) seme txikiarekin, 1920ko martxoan iritsi ziren Parisera. Senide gehienak bankuetan hasi ziren lanean; Michel, Ipar Herrialdeko Bankuko kanpo harremanetako arduradun, ingelesez eta alemanez ongi egiten baitzuen.

Gizon lasai, atsegin eta dotorea zen. Irènek bezala, maite zituen xanpaina, dantza eta lagunartea. Ilunabarretan, George V hiribideko taberna batean elkartzen ziren. Irènek azken uda pasako zuen gurasoekin batera, Hendaiako Eskualduna jauregian,, hango artifizialtasunak gero eta gehiago ernegatzen baitzuen. 1926ko uztailaren 31n ezkondu ziren Irène eta Michel, Pariseko 16. barrutiko herriko etxean, Fannyren atsekabea handia izan arren, bere benetako adinaren aurrez aurre jartzen baitzen. Michelen ahaideengatik Théry kaleko sinagogan zeremonia labur bat egin zuten aurretik. Ondasunak bereizita ezkondu zirenez, emazteak bere kasa kudeatu ahal izango zituen bere jabetza guztiak. Bost gelako etxebizitza moderno batera aldatu ziren, Daniel-Lesueu hiribideko 8. atarira, Pariseko 7. barrutiko leku lasai batera.

Lehen eleberriak

Ezkontzaren bizimolde orekatuagoak aukera eman zion Irène Némirovskyri sorkuntza literarioan buru-belarri murgiltzeko.

Irène Némirovsky, 14 urte zituela, idazten hasi zen garaian.

Egunero idazten hasi zen, goizez eta arratsaldez, besaulki batean lasai eserita, kaiera belaun gainena zuela. Etxeko lanak egiteko sukaldari bat eta neskame bat zituenez, idazketan etenik ez zuen egiten, ez bazen bisitaren bat hartzeko edo Kissou katuari kilimaren bat egiteko. «Senarra iristen denean, lana uzten dut. Hortik aurrera, emaztea naiz soilik [...] Oreka guztizko batera iristen naiz». Michelek denbora gutxi eskaintzen zion arratsaldean, lanera itzuli aurretik, baina —hori bai— haren idatzien lehen irakurle, miresle eta kritikari nagusia bihurtu zen agudo.

1925ean, lehen eleberri baten eskuizkribua bidali zuen Les Œuvres libres hilerokora; Le Malentendu eleberria 1926ko otsailean argitaratu zen bertan. Arrosa usaineko istorioan, emakume egozentriko batek gizon gazte txiro batengana duen maitasunak aurrez aurre egiten du diruak ezarritako aurrebaldintzekin. Geroko liburuen istorioak era batera zein bestera zipriztinduko zituen gai nagusietako batekin plazaratu zen Irène Némirovsky.

Les Œuvres libres hilerokoa oparoa izango da hurrengo hilabeteetan Irènerentzat: 1927ko apirilean, L'Enfant génial argitaratu zioten, eta 1928ko uztailean, berriz, L'Ennemie: psikodrama anker honen protagonista emakume gazte bat da, ama gaizto berekoiari maitalea lapurtzen diona, amaiera txar batekin, gainera. Ez dago zalantzarik Fanny-ren ispilu bat dela; agian horregatik Pierre Nerey ezizenaren atzean ezkutatu zen Irène, izenaren anagramarekin jolastuz, 1929ko otsailean Le Bal eleberri laburrean egin zuen bezala. Azken horretan, gordintasun handiagoz hartu zuen amaren aurkako mendekua, nahiz istorioaren ondorioak ez ziren hilgarriak izan: Antoinette nerabeak zakarrontzira botatzen ditu, bidali ordez, gurasoen gonbidapen guztiak, etxean egin nahi zuten gau dantzaldi dotore baterako; gonbitik inork jaso ez duenez, ez da inor agertzen, eta horrek sortzen duen egoera irrigarriak bikotea bereiztera bultzatzen du.

Les Œuvres libres aldizkariaren ale bat, Le Bal eleberria argitaratu zuena, 1929an.

Hastapeneko argitalpen haiek ez zuten, baina, inolako oihartzunik izan kritikaren aldetik. Michelek hauspotuta, eta autobiografia gai bakartzat hartzeko arriskuak urrunduta, arnas handiagoko proiektu batean murgildu zen Irène —aitortu zuen Le Bal jolasean idatzi zuela, «David Golder-en bi kapituluren artean».

Sorkuntza, haurdunaldia

Irène Némirovskyk lau urtez landu zuen David Golder eleberria. Lehen alabaren haurdunaldia amaitzeko zorian, 1929ko urrian, bidali zuen Grasset argitaletxera.

Eleberriaren ideia, dirudienez, 1925ean otu zitzaion, Biarritzen, nazioarteko negozioen giro bihozgabean. Abenturazko iraganeko aita batek, amak eta alabak osatzen dute familia judu-errusiar deserrotu eta handinahi bat, diruak soilik elkartzen duena. Osagai autobiografiko argiak dituen istorioaren hezurdura 1926ko uztailean amaitua zuen.

1928ko udazkenean berriro ekin zion, dokumentatu egin zen petrolioaren industriaz, Pariseko auzo judura doa maiz, pertsonaien izaeran sakontzen du... Protagonistaren inspirazioa bere aitarengandik hartzen du, alde batetik, espekulatzaile hutsa baitzen Léon; eta industriaren handikien artean, bestetik. David Golderren Gloria emazteak urrea eta bitxiak besterik ez ditu gogoan, beste axolarik gabe. Irèneren sen satirikoa bete-betean hedatzen da Joyce alabaren kasura ere, biografoen iritziz «autorretratu zorrotz» bat baita. David Golder protagonista negozio gizon errukigabe bat da, erretiratu nahi duena, asperturik baitago bere bazkide izandakoak eta emaztearen maitaleak diruz hornitzeaz. Alaba xahutzaile, hipokrita eta, gainera, beste gizon batekin sortua omen denari ezer ukatzeko gai ez delarik, azken bidaia batera abiatzen da, Errusia sobietarrean petrolio putzuak negoziatzera. Akiturik, gaixo, Frantziara itzultzeko itsasontzian hiltzen da. Bizitza osoko gurutze-bidearen amaieran, negozioen hondamena benetako askapen bat da berarentzat.

1929ko irailean, Fayard argitaletxeak errefusatu egin zion eleberria, luzeegia baitzen Les Œuvres libres aldizkarian argitaratzeko. Orduan, Irènek pentsatu zuen gaiaren zinismoa eta hizkeraren gordintasuna erakargarriak izango zirela Grasset bezalako editore batentzat. Badaezpada ere, baina, senarraren izenaz sinaturik bidali zuen testua, helbidearen ordez posta-kutxa bat ipinita. Oheratu behar izan zuen berehala, mundura etortzeko zorian zuen haurraren jaiotza zail izango zela ohartarazi baitzioten.

David Golder: gertakari literario bat (1929-1930)

David Golder eleberriaren arrakastak literaturaren agertokira eraman zuen Irène. Berehala egokitu zuten obra antzerkirako, eta hizkuntza askotara itzulia izan zen, baina, guztiarekin ere, eztabaida piztu zuten, judu aberastu berriez ematen duen irudi ezkorragatik.

Argitalpena

David Golder eleberriaren edizio baten azala.

Grasset argitaletxeak bere baliabide guztiak prestatu zituen, 1929ko urrian, David Golder argitaratu eta merkaturatze indartsu bat egiteko, nahiz idazlea ezezagun zitzaion oraindik. «M. Epstein» egile misteriotsuaren erantzunik jasotzen ez zuenez, Grassetek egunkarietan iragarkiak jarri behar izan zituen, haren bila; hura izan zen, nahi gabe, liburuaren ―eta, bide batez, idazlearen― lehen publizitatea.

Azaroaren 9an, Denise France Catherine Epstein jaio zen. Haurra aurreratuta iritsi zenez, Irènek hiru astez ohean eman behar izan zituen. Umearekin laguntzeko, Cécile Michaud hartu zuen bere zerbitzura. Bi emakumeen artean berehalako konplizitate harreman bat sortu zen: elkarrekin ateratzen ziren, baita oporretan ere, eta Irènek idazketa sekretu guztiak partekatzen zituen Cécilerekin.

Azaroaren amaieran, emakume txiki bat agertu zen Grasset argitaletxean, esanez bera zela David Golder-en egilea. Albiste ezin hobea izan zen argitaletxeko arduradunentzat: halako obra bikain bat, juduekiko batere gupidarik gabea, nork idatziko eta emakume judu gazte batek... Grassetek hurrengo hiru eleberrietarako kontratu bat eskaini zion Irèneri. David Golder Eguberri bezperan kaleratu zen; berehalako salmenta arrakasta luzatzea lortu zuen Grassetek, udako kanpainara iritsi arte. CGT sindikatuaren Le Peuple egunkariak atalka argitaratu zuen eleberria 1931ko urtarril-otsailetan. Hiru urtean, 60.000 ale baino gehiago saldu ziren. Itzulpenak ere berehala hasi ziren, lehenik ingelesez, Estatu Batuetan, 1930ean; jarraian Europako herrialde askotan, baita Txilen edo Japonian ere.

Kritikaren arrakasta

David Golder eleberria arrakasta itzelaz hartu zuen kritikak.

Hastapenean, kritikari askok ez zuten guztiz sinesten halako erretratu «indartsu» bat emakume gazte batek idatzia zela. Zernahi gisaz, ia aho batez txalotu zuten, guztiek, eskrupulurik gabeko juduen negozio mundu haren erretratua, azken batean Europako erdialdetik iritsi berritako espekulatzaileen kritika egiten baitzuen. Egunkari askotan idatzi zituzten kritika onak, eta elkarrizketak ere egin zizkioten Irèneri. Kritikari batzuek Balzac-en pertsonaien antza hartu nahi izan zuten, ziurrenik ohartu gabe egileak bere gaztaroko unibertsoarekin kontuak kitatzen zituela eleberrian, ez besterik.

Goriot bezala (Honoré Daumier-en marrazkia, 1842), Golder alabagatik uko egiten dio bere buruari.

Antisemitismoaren lerroetan kokatzen ziren irakurle eta kritikari askok, ordea, juduen aurkako agiritzat hartu zuten David Golder; liburuan erretratatzen diren estereotipo fisiko eta sozialetan baieztaturik ikusi nahi izan zuten beren ikuspegia, judu harrapakari, gizarteraezin eta bazterkeriara kondenatutakoarena.

Shylock lukurrerua Shakespeare-ren Veneziako merkataria-n (1911).

Alderantziz, prentsa juduak antisemitismoa elikatzea leporatu zion Irèneri. L'Univers israélite aldizkarian 1930ean Nina Gourfinkel kazetariak egindako elkarrizketan marraztu zituen Irènek bere aldeko argudioak: salaketa haiek zentzugabeak ziren, bera judua baitzen, eta ez baitzuen inoiz hori ezkutatu; ez zuen, bere eleberrian, judu guztiak irudikatzeko asmorik, baizik bere bizitzan ezagutu eta ikusitakoak, diruagatik beste lotura eta harreman guztiak apurtzera iritsitakoak. Kazetariak gogoz kontra bezala zioen, elkarrizketaren amaieran: «Antisemita ez da, noski, Irène Némirovsky, baina hain gutxi da judua».

Eleberriaren arrakastak bultzatuta, Frantziako literaturaren esparruan Némirovskyren izena aipatzen hasi zen, Femina edo Goncourt sarietarako. 1929ko azaroaren 9an, alabaren jaiotza zela eta, atzeratu egin zuen frantses nazionalitatea eskuratzeko eskaera: Goncourt saria jaso ahal izateko mesedegarria izan zitekeenez, itzal bat jar zezakeen Frantziarekiko bere atxikimendua garbiaz. «Nahi nuke nire aldetik guztiz interesik gabea izatea, sariaren alderdi moral eta materiala ez daitezela ezertan nahasi dohain hau nik ulertzen dudan erarekin», aitortu zuen Irènek.

Saririk jaso gabe, baina, azkenean, David Golder eleberriak behin betiko bultzada eman zion Némirovskyren ibilbide literarioari, eta idazle errealista zorrotz baten ospea erantsi zion. Halarik ere, haren biografoek «Golder auzia» izendatu zuten eztabaida behin eta berriz berpiztuko zen, haren «eleberri judu» bakoitza argitaratu orduko.

Antzerkira eta zinemara

Arrakasta literarioaren beroan, eleberria antzerkira eta zinemara eramana izan zen berehala.

Golder-ek Balzac-en Gobseck lukurrerua (1842) gogorarazten du.

Antzerki obrari dagokionez, Fernand Nozière antzerki kritikari eta egileak erosi zizkion eskubideak Grasset argitaletxeari, 1930ean. Harry Baur-en zuzendaritzapean, 1930eko abenduaren 26an eman zen lehen aldiz, Porte-Saint-Martineko antzokian, baina antzezpenak hiru aste besterik ez zuen iraun: taularatze aspergarri batekin, pertsonaien karikaturak besterik ez zituen jaso Nozièrek, eta ez zuen ikusleen oniritzia bildu.

Zineman, berriz, Julien Duvivier-ek aukera ikusi zuen bere lehen film soinuduna egiteko. Errodajea 1930eko udazkenean egin zelarik, David Golder filma 1930eko abenduaren 17an ikusi zen estreinakoz Pigalleko antzokian, eta Élysée-Gaumont-en 1931ko martxoaren 6tik aurrera. Duvivierrek berariaz saihestu nahi izan zuen karikatura; alderantziz, eleberriaren ikuspegi ezkorra errespetatu eta areagotzen saiatu zen.

Emakumea, idazlea, errusiarra, judua (1930-1939)

Suite française alde batera uzten bada, Irène Némirovshyren liburuetatik batek ere ez zuen lortu David Golder eleberriak bezainbesteko oihartzunik. Finantza arazo edo gorabehera batzuen karietara, Irènek ekoizpena bizkortu beharra izan zuen, gehiegi begiratu gabe zein aldizkaritara bidaltzen zituen testuak. 1930ean «emakume idazlea» ote zen zalantzan jartzen bazuen, hamar urte geroago bete-betean zuen idazletzat bere burua; ziurrenik, bera izan zen belaunaldi hartako emakume bakarra eleberrigiletzat hartua izan zena. Hamarkada honek heriotzak eta bigarren alabaren jaiotza ekarri zizkien Epsteindarrei, eta, batez ere, Alemanian nazismoaren sorrera ikusi zuten; bazuten zertan kezkatu.

Heriotzak familian

1930ko hamarkadaren hasieran, amaren aldeko aiton-amonak eta aita galdu zituen Irène Némirovskyk, baita aitaren heriotzagatik jaso beharreko oinordekotza ere.

1931ko urtarrilean hil zen Iona Margoulis; geroago, 1932ko maiatzean, berriz, Irèneren bihotzeko amona Bella. 1932ko irailaren 16an, Léon Némirovsky aita hil zen, hemoptisi krisi gogor baten ondorioz —aitaren biriketako arazoak argi agertzen ziren David Golder-en. Bellevilleko hilerriaren lur juduetan hilobiratu zuten; Le Vin de solitude eleberria zeremonia soil harekin ixten da. Ama alarguna etxe berri eta hobe batera betirako aldatu zen bitartean, Irènek barne tristura eta deserrotzea adierazten zituen bere kaieretan: handik aurrera, bakarrik sentituko zen, harrotasuna eta ekintzailetasuna erakutsi zizkion aita galduta. Aldiz, bere sorkuntza literarioan libreago jokatu ahal izango zuen handik aurrera, gainetik kenduta amarekiko harreman behartua: Fannyk, amona izateari uko egiteaz gainera, alabari bidegabe ebatsi zion haren oinordekotzaren zatia.

Izan ere, hil aurreko hilabeteetan, Léon Némirovskyk nahiko alboratuta zituen negozioak, 1929ko krisiak kalte handi bat eragin baitzion. Besteak beste, ondorio deitoragarriak izan zituen berarentzat Ivan Kreuger suediar handikiaren hondamendiak; suediarrak maileguan utzitako 14 milioi libera itzuli behar izan zizkion Léonek. Hori gutxi balitz bezala, jokoan diru asko galdua zuen Léonek. Egoerak estuturik, gelditzen zitzaion ondarea salbatu ahal izateko, zeukan guztia emaztearen izenean jarri zuen, testamenturik egin gabe. Espero zitekeen eran, León hil zenean, Fannyk ez zion zentimorik ere eman nahi izan Irèneri.

Diru estutasunak

Epsteindarrek zeramaten bizimodurako, diru iturrien beharra luzaz handiagoa zen Michelen irabaziak baino; Irène, beraz, etenik gabe argitaratzera behartuta zegoen.

Michel Epsteinek, bere lansariaz gain, bazuen dirurik bankuetan ezarrita, haren gurasoek ia guztia galdu bazuten ere 1929ko depresio handian. Alabaina, 1938an, adibidez, Michelek baino hiru bider handiagoko diru sarrerak aitortu zituen Irènek, horietatik % 80 bere lumari esker; esan daiteke, beraz, emakume bakarretakoa zela idazketatik bizi ahal zena urte haietan. Colettek ez bezala, senarraren laguntza zeukan beti: kontu bereizi bat zeukan Irènek bere izenaen, kontratuak negoziatzen laguntzen zion Michelek, luma bat oparitu zion bere tinta gogokoena erabil zezan («bleu des mers du sud») eta haren eskuizkribuak idazmakinaz jotzen zizkion.

1933ko urriaren 24an, Irène Némirovskyk hogei urterako esklusibotasun kontratu bat izenpetu zuen Albin Michel argitaratzailearekin. Urtean, gutxienez, eleberri bat aurkeztearen truke, hilero 4.000 liberako ordainsariak jasoko zituen. Eleberri laburrak edo testu motzagoak beste argitaletxeetan kaleratzeko eskubidea gordetzen zuen, dena dela. Izan ere, argitaletxe askok astekari politiko eta artistikoak argitaratzen zituzten garai haietan; halakoetan, eleberri laburrak ongi ordaintzen ziren, bereziki atalka kaleratzeko, eleberri bat liburu gisa argitara emanda baino askoz ere gehiago batzuetan: 1938an, Némirovskyk 34.000 libera eskuratu zituen ipuin luze batengatik, eta 64.000 libera eleberritxo bat atalka argitaratuta.

Albin Michel argitaratzailearen logotipoa 1921ean.

Guztiarekin ere, bikotea beti eskas zen diruz, ez baitzekien —edo ez zuen jakin nahi— gastu ez beharrezkoak nola baztertu. Etenik gabe argitaratutako testuekin zorrak ordaintzen zituen Irènek, ez besterik. 1938ko ekainean, Albin Michel argitaletxean zeukan kontuan 65.000 libera zor zituen, hileroko ordainsaria 3.000 liberara laburtu zioten, eta jakin zuen senarrak 50.000 liberako mailegua eskuratu zuela, lukurreriazko interes batekin... Etsipen uneak bizi izan zituen Irènek: «Begien bistakoa da eleberri gehiegi idazten dudala... Baina jakingo balute jateko egiten dudala... batez ere Micheli eta Deniseri jaten emateko» (1934); «Kezka, tristura, lasai bizitzeko grina. Hara zer bilatzen ari naizen, aurkitu gabe, paradisuak bakarrik eman ahalko didana: lasai bizitzea» (1937); «Larrimin egunak, diruak sortarazten duen larritasun hori, ez daukazunean eta, hala ere, badakizunean irabaz dezakezula. Bizitzaren aurkako herra» (1938). Kezka hauen zurrunbiloan sortu zituen Dario Asfar, Le Charlatan eleberriaren protagonistaren oinazeak.

1930eko urteetan zehar, Némirovskyk berdin argitaratu zituen testuak La Nouvelle revue française aldizkarian, ospe handiko idazleen artean; Marie Claire emakumeentzako aldizkarian; Marianne zentro-ezkerreko aldizkarian; edo Revue des Deux Mondes aldizkari nazionalistan. Halarik ere, haren sinadura, batez ere, Gringoire aldizkarian agertzen zen, baita astekariak ikuspegi xenofobo eta antisemita argi bat hartu ondoren ere.

Poz handi eta txikiak

Arazo guztiekin batera, Epsteindarrek jokamolde bizimodu eskuzabala zeramaten, familiarekin bezala lagun eta adiskideekin.

Urtero itzultzen ziren Euskal Herrira, Hendaiara, Donibane Lohizunera edo Urruñara; txalet ederrak alokatzen zituzten, ahal zela itsasertzean, idazteko lasaitasuna izan zezan Irènek, askotan Michelen anaia Paulekin batera; argazki askotan ikusten dira, Denisekin hondartzan, edo lagunekin, besteak beste Marie-Laure de Noailles-ekin. Bidaia laburragoak alde batera utzita, atzerrian ere ibiltzen ziren, batez ere neguan mendi aldera, Irènek pairatzen zuen asma hobeki zaintzeko, Louis Pasteur Vallery-Radot sendagilearen zaintzapean.

Le boulevard des Italiens, 1910 inguruan. Alabari maiz azaltzen zion Irènek nolakoa zen Paris 1914 aurretik.

1935eko ekainean, Constant-Coquelin hiribideko etxebizitza handi batera aldatu ziren, Irènerentzako bulego zabalago batekin eta harrerak egiteko leku gehiagorekin; «gurasoak à la russe bizi ziren», oroitzen da Denise, «etxea zabalik, gau festa luzeak», kabiarra, xanpaina, kristal finak. Paul Epstein edo Choura Lissianski senitartekokoak ez ezik, etxe hartan maiz ikusten ziren Fernand Gregh, Paul Morand eta haren emazte Hélène, Tristan Bernard eta haren seme Jean-Jacques.

1937ko martxoaren 20an, Élisabeth-Léone Epstein jaio zen. Etxeko zerbitzura zeuzkaten Epsteindarrek, orduan, Cécile Michaud eta Miss Matthews irakasleaz gain, sukaldari bat eta neskame bat. Hala ere, Irènek denbora asko ematen zien alabei, kaleetan barrena ibiltzen zen Denisekin eta liburuak irakurtzen zizkion, berak bakarrik egiten ikasi zuen arte.

Urte haietan, Irènek literatura asko irakurri zuen: egile frantsesak, errusiarrak, ingelesak, amerikarrak... Bere «Proust, Larbaud, Chardonne, hirukote gogokoenari» erantsi zizkion Colette, Maurois, Henri Bernstein; «errusiar handiak» (Tolstoi, Dostoievski), baita frantsesak ere (Racine, Chateaubriand); edo «modaz pasatako» egileak, besteak beste George Sand. Txundituta gelditu zen Aldous Huxley-ren Bai mundu berria nobela distopikoarekin, Mauriac-en Le Nœud de vipères «aspaldidanik irakurri dudan gauzarik ederrena» iruditu zitzaion.

Baieztatu beharreko ospea

David Golder-en ardoran

Bi urtetan zehar, Irène Némirovskyk testu laburrak edo lehendik argitaratutakoak, ez besterik, bidali zituen argitaletxeetara.

1930. urtearen hasieran, Fayard-ek Le Malentendu argitaratu zuen, eta Grassetek Le Bal berrerosi eta ostera argitaratu zuen abuztuan, liburu berri bat balitz bezala; berehala piztu ziren, berriro, «jarrera antisemitaren» susmoak. Wilhelm Thiele zinemagileak egokitzapen bat errodatu zuen film batean, arrakasta handi bat izan zuena 1931ko udazkenean; «happy end» batekin amaitzen zen psikodrama familiar batera laburtuta egon arren, Irènek ontzat jo zuen film musikal hura.

19391ko maiatzean, Éditions du Sagittaire argitaletxeak Les Mouches d'automne argitaratu zuen, emakumeen erretratuen bildumarik onenean, Colette, Paul Morand, Kessel, Giraudoux eta beste idazle ospetsu askore ondoan. Liburuari jarritako azpizenburuak (La Femme d'autrefois) Tatiana Ivanovna zerbitzariaren nostalgia mingarria iragartzen du: Sena ibaiaren azal izoztuarekin nahasita, itota hiltzen da. Kritika batzuetan liburua sentimentalegitzat jo zutenez, abenduan Grasseti bidalitako ohar batean, Irènek argitu behar izan zuen beraren zaintzaile izandako Zèzelleren omenaldi bat zela hura. Robert Brasillach-ek txalotu egin zuen L'Action française-n liburuaren poesia «hunkigarri eta benetakoa»; frantses idazleen eredutzat jartzen zuen... liburuaren egilea «eslaviar» bihurtuta, judu ordez.

Bere bi liburu zinemara eraman izan zirela ikusirik, Irènek gogoa izan zuen zinemaren prozedurak bereganatzeko; izan ere, zinema Pariseko mundu modernoarekin erabat loturik ikusten zuen, eta bere pentsamoldea irudien bitartez gauzatzen zela zioen: deskribapenak, elkarrizketak eta didaskaliak iraganbiderik gabe kateatzen ziren; kanpotiko ikuspegia, estilo telegrafikoa... 1931ko uztailean, Les Œuvres libres argitaletxeak lehen saioa argitaratu zuen, Film parlé, eta urtebete geroago La Comédie bourgeoise. Zinemagileen Elkartean gutxienez zazpi gidoi aurkeztu zituen 1931-1934 bitarte, inoiz argirik ikusi ez zutenak.

David Golder-en ostean, Le Bal eta Les Mouches d'automne eleberrien laburtasunak eta malenkoniak desilusioa sortu zuten kritikarien eta irakurleen artean, baina, hala ere, idazlea bertatik bertara ezagutzeko aukera zuten kazetariak liluraturik gelditu ohi ziren, Irèneren begirada miopiak, izaerak eta irrikortasunak menderaturik.

Boris Savinkov 1900 inguruan, L'Affaire Courilof-en narratzailearen eredu izan zitekeena.

Eleberrigile ala ipuingile?

Hurrengo hiru urteetan, Irène Némirovskyren ipuinak edo eleberri laburrak gailendu ziren, eleberrien gainetik.

1932ko udan, luze dokumentatu ondoren Errusian 1880-1914 bitarte izandako giro politikoaz eta gobernuaren aurkako atentatuez, L'Affaire Courilof eleberria idazten hasi zen. Vladimir Soukhomlinov-en eta militanteen irudietan inspirazioa hartuta, fikzio hau Léon M. izeneko iraultzaile baten aitorpena da, Nizan hil aurrekoa: sendagile gisa Courilof ministro ohiaren zirkulu hurbilera infiltraturik, hura hiltzeko asmoz, atzera egiten du azken unean, zapaltzailearen atzean gizona aurkitzen duelarik; emakume burkide batek bukatzen du misioa. Atalka argitaratuta 1932ko abenduko Les Annales politiques et littéraires aldizkarian, 1933ko maiatzean Grasset etxeko «Pour mon Plaisir» bilduma zabaldu zuen.

Irène Némirovskyren eleberri ustez «politiko» bakar honetan, zentzu politikoa guztiz bazter batera gelditzen da, pertsonen jokabidea soilik hartzen baita aintzat. «Kausa justu» baten izenean hilketa bat egiteko arrazoiak ez dira azaltzen: badirudi erregimen zaharrean errotutako amoralismo politikoaren jarraipen hutsa dela iraultza. Eleberria idazteko prestakuntza kaieretan, idazlearen etsipena agerian gelditu zen: «Hiltegi ba da iraultza! Merezi al du? Ez du ezer merezi, hori da egia; bizitzea, hain gutxi». Liburuaren kritikak ez dira salmentak (10.000 ale) baino hobeak; L'Action française-n horrela salatu zuten: «Norberaren aiurria sinesten da, ez da gehiago lanik egiten, eta nor bere buruaren biktima bihurtzen da».

1935eko ipuin bilduma: La Comédie bourgeoise, Film parlé, Ida, Les Fumées du vin.

Zernahi gisaz, Irènek egunero gutxienez bi ordu idaztera behartzen zuen bere burua, baita oporretan ere. Etengabe bidaltzen zituen argitaletxeetara antzerki edo zinema kritikak, eta literatura ingeles, amerikar edo sobietarrari buruzko kronikak. Etxean bezala kalean ere, beti zituen eskura ohar blok txikiak, une bakoitzean idazten ari zen fikzioen zirriborroak sakontzeko.

1933an, Un déjeuner en septembre eleberri laburrean, emakume protagonista, helduaroan, damutzen da bere garaian amodioaren besoetara ez murgiltzeagatik. Robert Brasillach-ek Txekhov-en mailaraino goraipatu zuen. Hurrengo urtean, ordea, astindu eder bat eman zion Le Pion sur l'échiquier eleberriari, betiere L'Action française-n; hutsala aurkitzen zuen, eta galdetzera ausartu zen ea Némirovsky andreak ez ote zion uko egin behar eleberrigile izateko temari. Eleberria parabola bat zen, soldatapeko langile baten madarikazio modernoaz, Irènek «Golder aroa» deitzen zuenaz: ustelkeria, finantzen edo industriaren arloko abenturazale dohakabeak, itxaropen galdu edo tranpatiak. Idazleak aitortu bazuen ere pindar bat eskas zuela eleberriak, ez zuen, ziurrenik, kritikaren halako oldarrik espero: «babesgabe, kemenik gabe, itxaropenik gabe, guztiz lur jota» utzi zuela azaldu zuen. Hilabete ere ez zuen iraun liburuak dendetako erakusleihoan; 7.000 ale salduta, horrek eraman zuen Irène Némirovsky Albin Michel argitaratzailearekin kontratua sinatzera, betiere ipuinak eta narrazioak aldizkarietara bidaltzeari uko egin gabe (Nativité, Ida, Dimanche, Les Fumées du vin, Écho, Les Rivages heureux). 1935eko otsailean Paul Morand-ek, La Nouvelle revue française aldizkariko zuzendaria zelarik, haietako lau bildu zituen Films parlés izenburuaz. Gidoi moduko testu haiek onarpenik ukan ez zutela ikusirik, Irènek albo batera uztea erabaki zuen genero hura; ez damututa, hala ere: «Uste dut ez direla bi generoak nahasi behar, baina ezta ere beldurrik izan behar esperientzia berriei».

Le Vin de solitude

Eleberri hau «ia autobiografikotzat» jotzen zuen Irène Némirovskyk berak; bi urtez landu zuen, eta arrakasta handia izan zuen.

1933ko uda inguruan, Urruñako etxalde baten giro lasaian, Errusiako eta Finlandiako oroimenak biltzen hasi zen Irène, gutxi gorabehera Le Bal edo L'Ennemie eleberri laburren gisako narrazio bat josteko asmoz. Le Monstre behin-behineko izenburua jarrita, ideia nagusi bat zerabilen buruan: «haurtzaroa beti dago bizirik, eta maitasunik izan ez duen haur batek [...] ez du inoiz behar besteko maitasunik». Pertsonaien izenak aukeratzeko zalantzatan oraindik, liburuaren hezurdura erabakita zeukan irailerako. Hitzez hitz jaso zituen, idazketan, iraganeko gertakari eta elkarrizketa batzuk, trama nagusitik aldentzen ziren kontuak beste narrazio batzuetarako lagata (Aïno, Jézabel, Magie). 1934ko udan amaitu zuen idazketa, Urruñan.

Colette 1932an. Némirovsky 30 urte gazteagoa izanik, harekin partekatzen zuen «emakume idazle handi bat» izatea.

Revue de Paris-en argitaratu zen 1935eko martxoan, eta abuztuan liburu gisa. Ez zuen idazleak eta editoreak espero bezalako salmentarik izan (10.000 ale), baina, hala ere, beste hizkuntza batzuetara itzulia izan zen. Aldeko kritikak ere izan zituen; adibidez, narrazioaren sendotasuna eta oreka goraipatu zituen Jean-Pierre Maxence-k, zeinak, orobat, Némirovskyren aldeko miresmena gordeko baitzuen Okupazioa gertatu arte.

Le Vin de solitude-ren alderdi autobiografikoa zalantza gabekoa da. Haurtzaroa, familia giroa, Kiev-etik Parisera egindako bidea, gertakariak, bizimodua... dena dauka eleberriak Némirovskyren liburu pertsonalena izateko, haren bizitzaren orpoz orpo baitoa. Izenburuak adierazi nahi du bakardadeak, gazte garaian, sortzen duen mozkorraldi morala. Boris Karol, Léonen irudia da: judu handinahi bat, diruaren eta aberastasunen gatibu; Bella kaskarin pinpirina, hala higuingarri nola zital, Fanny da; haren maitale Maxek gigolo guztiak laburbiltzen ditu; «Zézelle» da, berriz, M Rose; eta Hélèneren barruan dago, jakina, Irène bera: beti oinazetan, begirada gogor eta sakon bat du izakien gainean, arrangura egun batez idazten hasten da (frantsesez, noski) senideen aurka, mendekutik axolagabetasunera; amaierak aditzera ematen du idazle bilakatuko ote den.

Idazle, soilik

Eskakizun asko

Irène Némirovskyk harreman sozialak asko landu zituen, bizi ahal izateko egiten zituen testuez gain.

Editoreen koktel eta bazkarietara joatera beharturik, Irènek eta senarrak harreman estuak lotu zituzten, besteak beste, Paul Morand, Henri de Régnier, René Doumic, Marianne aldizkariaren zuzendari Emmanuel Berl, Gringoire aldizkariaren zuzendari Horace de Carbuccia, eta Hélène Lazareff-erekin.. Grasset argitaratzailearen aurkako auzi bat zela eta, Michelek harekin harreman estua zuenez, Irène agertu zen haren aldeko agiri baten sinatzaileen artean. Albin Michel argitaldaria, zer esanik ez, lagun hurkoa zuten Irènek eta Michelek.

1934an, Paul Levy-rentzat kritikari lanetan ari zelarik, Irène txunditurik gelditu zen Ferdinand Bruckner-en Races artikulu batekin, alemanen antisemitismoaz. Baita ere, barne zirrara handi bat eragin zion Franz Werfel-en Die vierzig Tage des Musa Dagh eleberriak, La Revue hebdomadaire aldizkariarentzat atzerritar literaturaren kronikak idatzi behar zituelarik. 1936ko irailean, La Nouvelle Revue française-rentzat James Cain-en Postariak bi aldiz deitzen du beti eleberriaren hitzaurrean, erritmoa nabarmentzen zuen, eta ekintzak egotea pertsonaien psikologiaren gainetik. Konpromiso ugariren artean, berriro haurdun zelarik, eta osasun gorabehera batzuk zirela medio, ezin izan zuen Puxkin-en biografia bat amaitu, Fayard-ek eskatu ziona 1937an. Otsaileko iraultzaren oroimenak Le Figaro egunkarian agertu ziren 1938ko ekainean, eta 1939ko urte hasieran sei hitzaldi eman zituen, irratiz, atzerritar idazleei buruz. Horrez gain, bi antzerki lan idatzi zituen irratirako, apirilean Femmes de Paris, femmes de lettres, eta azaroan Émilie Plater, Poloniako heroi nazionalaz.

• 
  Christine de Pizan
• 
  Sevignéko markesa
• 
  George Sand
• 
  Anna de Noailles
• 
  Emilia Plater

Eleberri gehiegi?

1935etik 1940ra bitarte, Irène Némirovskyk bata bestearen atzetik idatzi zituen eleberriak, kritikak oso aintzat hartuak, gehienetan.

1934ko udan zehar, Jézabel zirriborratu zuen, Marianne aldizkarian argitaratzeko lehenik, 1935eko urrian, eta liburu gisa Albin Michelen, geroago, 1936ko maiatzean; 12.000 ale saldu zituen. Jezabelen mito biblikoaren atzean, Gladys Eisenach-en prozesua erakusten da, flasback teknika erabilita: eder irauteko obsesioak hiltzaile bihurtzen du emakumea; berriro ere, Fannyren itzala antzematen da. Kritika onak jaso zituen liburuak: Fernandez, Chaumeix-ek eta René Lalou-k nartzizismo horren alderdi patologikoa azpimarratu zuten, Maxence-k Racineren gisako indarkeria, eta Henri de Régnier-ek, berriz, Faustorekiko kidetasuna.

1936ko urrian, Gringoire aldizkariak atalka argitaratu zuen La Proie narrazioa; bi urteren buruan, 11.000 ale zalduko zituen. Bildungsroman honen protagonista, Jean-Luc Daguerne, esan daiteke XX. mendeko Julien Sorel bat dela: krisiak jotako burges txiki bat da, Frantziako inguru politiko eta finantzarioetan gora egin nahi duena guztiaren gainetik, sentimendu eta moral guztiaren gainetik, berdin da horretarako lagunak edo emaztea bera oinpean hartu behar baditu. Némirovskyk argi ikusten zuen zinismo horrek ez zuela inor izutzen: «Hipokrita inozo ahalenak! [...] Edozein Dupont edo Durand batengandik onartzen den guztia, ez litzateke aise irentsiko maketo batengandik etorri ezkero».

Horace de Carbuccia (1934). Némirovskyri komeni zitzaion Gringoire-ko zuzendariari lausenguak egitea gutunetan.

1937ko udan, Deux eleberria bukatu zuen, pasioa jakinduriaz janzten duen istorio batekin. 1934az geroztik zerabilen buruan proiektua, «bi izaki ero, gaizto eta oldarkor, bizitzaren, maitasunaren eta ezkontzaren poderioz baretzen direnak». Antoine papergile baten semeak eta Marianne margolari bohemio baten alabak erakusten dute, gerra osteko kaosaren erdian, diruak eta botereak maitasuna usteltzen duenean, zein den moral burgesaren ifrentzua. 1938ko apiriletik uztailera agertu zen, atalka, Gringoire aldizkarian; 1939an liburu gisa, «Irène Némirovskyren amodiozko lehen eleberri» gisa iragarria eta kritikak aho batez onartua; David Golder-en atzetik, gehien saldu zen Némirovskyren liburua izan zen.

1938ko apiriletik abuztura, Charlatan eleberria landu zuen Irènek; iruzurgile bihurtzen den sendagile etorkin baten ibilbidea da. Dario Asfar meteko unibertsalak maite ditu frantses kultura eta gizartea, baina mingoski pairatzen du frantsesen mesprezua. Harrokeriak, zorrak eta eta bazterkeriak harrapatuta, idazleak sentitzen zuena adierazten du pertsonaiak, Némirovskyren biografoen arabera,: «Eleberriaren gakoa ez da "zenbat", David Golder-en bezala, baizik "maite nauzue?"». Les Échelles du Levant izenburu berriaz, immigrazioa eta arrazismoa aztertu nahi duen eleberria atalka argitaratu zen 1939an Gringoire-n —betiere «nobelista eslaviar handi» gisa aurkeztuta Némirovsky.

Bien bitartean, itxuratua zeukan Les Enfants de la nuit: Errusiako iraultzatik ihesean dabiltzan bi juduk arazo handiak aurkitzen dituzte gizartean integratzeko. Ben Sinner-ek Stavisky baten arrastoari jarraitzen dio, eta emazte margolariak, berriz, amodio istorio sutsu bat biziko du Harry lehengusu aberatsarekin, zeinak aurkituko baititu berriro bere sustraiak harreman haren bitartez, baina konturatuko baita, aldi berean, frantses burgesiak ez duela benetan inoiz onartuko. Liburua idazten amaitu zuenean, beste izenburu bat jarri zion, Les Chiens et les Loups. Funtsean David Golder-en gaiari berriro helduta, liburuak agerian uzten du Irène Némirovskyk izandako bilakaera, norberaren judutasunari dagokionez, juduak Europan bizi zuten egoeraz jabetu baitzen. 1939ko urtearen amaieran Candide aldizkarian, eta 1940an liburu gisa Albin Michel-en argitaratuta, ia oharkabean pasa zen: gerra hasita zegoen. Hura izan zen Irène Némirovskyk bizirik eta bere izenaz izenpetuta argitaratuko zuen azken eleberria.

Larritasunak

Egoera kezkagarria

Irène Némirovskyk artega jarraitzen zituen juduen gaineko mehatxu gero eta larriagoak —zer esanik ez bakearen gaineko mehatxuak— naziak boterera iritsi zirenez geroztik, 1933an.

«Jauregietako jendaila» salatzeko beti prest, klase politikoaren ospe txarragatik diskurtso antiparlamentarioak gero eta gehiago sinetsita, Irène eskuin zorrotz baina, aldi berean, sozialaren jarreretara lerratu zen, hurbilago Croix-de-Feu elkartetik, L'Action française-etik baino. Hirugarren Reicharen agintepean Alemaniako juduen egoerak kezka larria sortzen zion. «Zalantzarik gabe, garai hartan Hitler egon izan balitz, David Golder askoz ere gozoago bat idatziko nukeen», adierazi zion L'Univers israélite-ri 1935eko uztailaren 5ean —jarraian erantsita, hori bai, eleberriarekin zer ikusirik ez zeukaten faktoreen aurrean amore emate hori «onartezina izango litzateke[ela] egiazko idazle batentzat».

Léon Blum izendatu zutenean Fronte Popularraren buru, 1936ko ekainean, antisemitismo eta indarkeriazko uhin bat piztu zen Frantzian. Irène Némirovskyren izena agertu zen, beste 800ekin batera, 1936ko urte amaierako panfleto izengabe batean, Voici les vrais maîtres de la France (Hauek dira Frantziaren benetako nagusiak) izenburuaz. Irènek bazter utzi zuen, berehala, buruan zerabilen eleberri proiektu bat, «juduei buruzkoa», eta bere buruari galdetzen zion, 1938ko maiatzean, David Golder-en errusiar antzezpen baten irteeran, «nola idatzi ote nuen halakorik». Anschluss gertatu zenez geroztik, Irènek saihetsezintzat jotzen zuen gerra; harreman sozialak erabat murriztuta, etxean igarotzen zituen ilunabarrak, irakurtzen eta idazten.

Herritartasuna ukatu

Europaren eta Frantziaren egoera gero eta larriagoa ikusirik, Irène Némirovskyk et Michel Epsteinek frantziar herritartasuna eskatzea erabaki zuten.

Denise Epstein alaba zaharrenari frantziar herritartasuna onartu ziotelarik 1935eko irailaren 30ean, gurasoena bide errazagotik joango zela pentsatu zuten. Azaroan, René Doumic ezagutu zuen Irènek, Revue des Deux Mondes aldizkariko zuzendaria. Hura Léon Bérard Frantses Akademiako kide eta senatariarekin harremanetan jarri zen, bidea erraztu nahirik, baina ez zuen emaitza onik lortu.

René Doumic, 1937an.

1938ko azaroaren 23an, Irènek eta Michelek eskaera aurkeztu zuten berriro. Michelek, Iparraldeko Bankuaren nagusien aldeko irizpena zuen; Irènek, berriz, bi sostengu zituen, eskaera babesteko: batetik, Jean Vignaud, SGDLko kidea; bestetik, André Chaumeix, kazetari eta Frantses Akademiako kidea, eskaera Paul Marchandeau Justizia ministroaren eskuetaraino eraman zuena. Michel Epsteinek ezin izan zuen jaiotza agiririk lortu sobietar estatuan, baina benetan eskaera trabaturik gelditu zen azaroaren 12ko lege-dekretuen edukiagatik, herritartasuna lortzeko baldintzak gogortu baitziren eta «atzerritar desiraezin» figura legala sortu baitzen.

Jean Vignaud berriro hasi zenean gestiotan 1939ko irailean, Albin Michelek gomendio gutun bat bidali zion Irèneri, prentsaren eta agintarien aurrean baliatu zezan: «Larritasun handiko orduak bizi ditugu egunotan, goizetik arratsera bilakaera tragiko bat hartu dezake egoerak. Edo errusiarra zara edo israeldarra zara eta [...] pentsatu dut nire testigantza, argitaratzaile naizenez, zuretzat erabilgarri izan daitekeela». Alabaina, alemanen eta sobietarren arteko Molotov-Ribbentrop Itunak eta Poloniaren inbasioak, irailaren 1ean, deuseztatu zituzten, errusiar etorkinentzat, Frantzian herritartasuna lortzeko aukera guztiak.

Ospe handiko adiskide eta ezagunen laguntza edukita eta 1939ra arte etengabeko eskaerak aurkeztuta ere, ez Irènek ez Michelek ez zuten eskuratzerik izan frantses naziotasuna, ulertezina badirudi ere.

Vladimir Ghika apaiza.

Konbertsioa

1939ko otsailaren 2an, Irène Némirovsky, Michel Epstein, eta Denise eta Élisabeth alabak bataiatu zituen Vladimir Ghika errumaniar apaizak, Pariseko Andre Mariaren Abadian.

Irène izututa utzi zuen kristal hautsien gauak, 1938ko azaroaren 9an. Bere familia zaindu besterik ez zuen egin nahi, oldarraldietatik babestu, etorkizuna gero eta itzal handiagoz beterik ikusten baitzuen. Kezka horien gainetik, baina, ez zegoen ezkutatzerik bataio agiri bat ez zela aski babes izango antisemita itsuentzat, judu izatea «arraza» auzi bat baitzen haientzat, ez erlijio kontu soil bat.

Garai hartan, Roger Bechard izeneko apaiz bat hurbileko ezaguna zuen Irènek; 1940an hil zutenean, harengandik hartu zuen inspirazioa, Suite française-ko Philippe Péricand pertsonaia sortzeko. Bechard-ek bidali zuen Ghika apaizarengana: errumaniar handikien familia batean jaioa, Eliza katolikoaren eta pobreen alde lanean ziharduen. Gertakariek eta egoera larriak begien bistako garrantzia izan bazuen ere halako urrats bat egiterakoan, Irèneren erabakian ziur aski bazegoen baita ere arrazoi espiritualagorik: judaismoan inoiz aurkitu ez zuen babes kontsolagarria bilatu nahi izan zuen katolizismoan.

Bataiatu zuen apaizari bidalitako gutunetan, bisita egitea sobera luzatzen ari zela eta, Irènek azaltzen zion Elizarentzako «hasiberri okerrenetako» bat zela, baina Jainkoagan aurkitzen zuela behar zuen kontsolamendua: 1939ko apirilean, Michel hilzorian egon zen, pneumonia larri batek jota, eta sei hilabete lehenago luzatutako paper guztiak atzera eskatu zizkion prefekturak.

Urte beltzak (1939-1942)

Bigarren Mundu Gerra piztu zenean, 1939ko irailaren 3an, Epsteindarrak Hendaian zeuden, udako oporrak amaitzen; haiek izango ziren azken oporrak familiarentzat. Parisera berehala itzultzera deliberaturik, beldur ziren Denise eta Élisabeth haiekin eramateaz; Cécile Michaud-i abisu emanik, haien bila joan zen, Issy-l'Évêque-ra eramateko haurrak. 1940ko ekainerako, baina, Irènek eta Michelek ere hara joatea erabaki zuten, haurrengandik gertu egoteko. Laster, herria zona okupatuaren barruan gelditu zen; hango egoeran inspirazioa harturik landu zuen Irènek Suite française.

Michelek lana galdu zuen eta Irènek zail zuen inon ezer argitaratzerik: Frantziarekiko atxikimenduak, bat-batean, fatalismo mingots eta larritu bati utzi zion lekua, Vichyko gobernuak juduen aurka hartzen zituen neurriak ikusirik. Alabek ihes egin zutenean Julie Dumot-en babesean, 1942ko urrian, artean ez zekiten ama, uztailean atxilotu zutena, Auschwitz-en hila zela bi hilabete lehenago, eta aita haren atzetik joango zela berandu gabe.

Juduak zona okupatuan

1940tik 1942ra Epsteindarrak baldintza aski txarretan bizi izan ziren Issy-l'Évêque-n.

1939ko uda oraindik Hendaian igaro zuten, ohi bezala, baina irailaren 3an, Erresuma Batuak, Frantziak, Australiak eta Zeelanda Berriak gerra aldarrikapena egin ziotelarik Alemaniari, Denise eta Élishabet Issy-l'Évêque-ra bidali zituzten, Cécile Michaud-ekin batera, haren amaren etxera. Gurasoek bide-baimenak lortu behar zituztelarik alabak ikustera joan ahal izateko, Irène 1940ko maiatzean elkartu zitzaien, eta Michel ekainean, Paul bere anaiarekin batera; Michel bankuko lantokitik bota egin zuten, lanera agertzen ez zela argudiatuta; zor zizkioten 43.000 liberatatik, soilik 13.000 ordaindu zizkioten, kalte-ordain gisa. Issy-l'Évêque-n ikusiak ziren, ordurako, jende oldeak alemanengandik ihes: 1940ko ekainaren 21ean iritsi ziren herrira alemanak, eta demarkazio lerroa 20 km hegoaldera ezarri zuten. Irènek pentsatu zuen zona okupatuan bizi izatera, errazago argitaratuko zituela testuak. Hasieran jendearen ihesa, gero alemanen presentzia herrian, batik bat Montrifaudeko gazteluan, haiek izango ziren Suite française-ren bi ataletako inspirazio iturri.

1940ko udan hasita, Frantziako Estatuak baldintza gero eta gogorragoak ezarri zituen herritartasuna aitortua izateko, funtsean arrazen bereizkuntzan oinarritutako lege sistema batez. Epsteindarrak beldur ziren, noski, aberrigabeen aurkako neurriengatik, baina ez zitzaien bigarren erbesteratze bat bururatu ere egin. Irènek sinetsi nahi izan zuen hogei urte luzez Frantzian ospea eta izen bat landuta zeuzkan atzerritar bat babesean egongo zela; nahiz aitortzen zuen zalantza batean bizi zela, noiz «itxaropen eutsi eta absurdo» baten, noiz «larritasun jasanezin» baten artean. Irailean, gutun bat bidali zion Pétain mariskalari berari, babes eske, esanez ez zela inoiz politika gaietan sartu, Frantzia irabazia zuela bere lumaren bidez, eta ezin zuela sinetsi «bereizkuntzarik ez egitea atzerritar desiraezinen eta ohoretsuen artean». Deportazioaren beldurraz gain, Irènerentzat erronka zen nortasun legalean aitortzea beraren nortasun kultural eta afektiboa.

Frantziako juduek eraman behar izan zuten izar horia.

Herritarren artean ongi ikusiak zirelarik, Michelek maiz interprete lanak egiten baitzituen, Epsteindarrek herriko Hôtel des Voyageurs-en hartu zuten ostatu, soldadu alemanekin batera, haiek Errusiako frontera bidali zituzten arte, 1941eko ekainaren amaieran. Denise herriko eskola publikora joaten zen. Azaroan, Pariseko etxearen alokairua ordaintzeari utzita, etxetxo bat alokatu zuten, komunak lorategian zituena; jakina, garaiotan, lorategia baliatzen zen oilategi eta baratza edukitzeko. Landa giroko bizitza behartu hori zama handi bat izan zen Irènerentzat; Paris zuen beti gogoan, baina ez zioten baimenik ematen hara joateko, ezta dentista edo oftalmologoa kontsultatzeko ere. Albin Michel argitaletxeak liburuak eta aldizkariak bidaltzen zizkion, hileroko ordainketak egiten jarraitu zuen, eta 1942rako Irènek idatzia zuen La Vie de Thékhov biografiaren argitalpena programatu zuen.

1940ko urriaren 3ko legea, juduak lanbide askotatik kanporatzen zituena, etorri zen lehenbizi; berehala, 1941eko ekainaren 2an, bigarren legea, juduen aurkako debeku zorrotzagoekin; azkenik, Bizargorri operazioa... Egoeraren larriak beharturik, 1941eko ekainean bertan Julie Dumot anderea, aurrez Léon aitaren zerbitzuan eraginkortasun handia frogatua zuena, etorrarazi zuten: notario aurrean, Irènek ahalmen osoa eman zion, behar larririk gertatuko balitz, bere obra guztien argitalpenen gainean, baita bi alaben tutoretza ere. Urtebeteren buruan, familia osoak, Élisabeth txikiak izan ezik, zeraman paparrean izar horia.

Idatzi... baina argitaratu?

Irène Némirovskyk, egoera berriaren hastapenetan, ezizenaz argitaratzen jarraitu zuen Gringoire-en; berehala, baina, argitaratu ezinik gelditu zen. Idazten, hori bai, etenik gabe, batez ere Suite française.

Issy-L'Évêque-ko hegoaldean. Irène Némirovskyk askotan hautatzen zituen halako bazterrak, itzalean idazteko.

Issy-l'Évêque-ra iritsi berritan amaitu zuen Jeunes et Vieux idazten; frantziar familia baten kronika da, bi mundu gerren artean. 1940ko urrian, Irèneren liburuak ez zeuden oraindik debekatuta, baina Fayard argitaletxeak hautsi egin zuen sinatutako kontratua: handik aitzinera, Candide-k ez zion testurik onartuko. Paradoxa den bezala, Gringoire aldizkari guztiz antisemita eta kolaborazionista izango zen eleberria argitaratuko zuena, atalka, Les Biens de ce monde izenburu berria ipinita; zentsurari izkin eginda, berriz, 1941eko urritik aurrera, zenbait eleberri labur argitaratu zizkion Irèneri: Destinées, La Confidente, L'Honnête homme, L'Inconnue, Les Revenants, L'Ogresse, L'Incendie. Testuok ezizenez (Pierre Nerey, Charles Blancart) izenpetuta edo batere sinadurarik gabe («emakume gazte bat») argitaratu ziren.

Gringoire-ren amoina onartzera behartuta, «"bitxigile bat basatien artean" bezala sentitzen zen». Hala, Carbuccia-k Suite française-ren lehen liburukia errefusatu zionean, 1942ko otsailean —kontratuaren truke 50.000 libera espero zituen—, «garraztasunaz, akiduraz eta higuinaz» jota gelditu zen Irène. Martxoan, ia egunero idazten zuen bere egunkari pribatuan, harritu egiten zen iraganean Frantziarekiko izandako samurtasunaz. «Jainkoarren, zer ematen ari zait herrialde hau? Gorrotoa eta mespretxua!». Ezin izan zituen inon argitaratu, Suite française-rekin batera idatzitako ez Chaleur du sang (landa giroko tragedia bat, bizitzaren aroez eta desioen grinaz), ez Les Feux de l'automne (gerrak esnarazitako handinahikeriaren aurkako eleberri bat).

1940ko urtearen amaieran, Tolstoi-ren oroimena hartuz, eta Louis Bromfield-en The Rains Came-ren ereduari jarraituta, 1940ko ekainaren 8tik 22ra Europan izandako ihes handiari buruzko eleberri bat idazten hasi zen Irène. Liburuaren irakaspena izango zen heroismoak ez duela deusetarako balio eta gizartearen antolamenduak berdin jarraitzen duela, gobernu formak gora behera. Liburuaren ataletan zehar, protagonistak behin eta berriro elkar gurutzatuko dute, alderrai: Péricand-arrak, familia burges handi bat, seme zaharrena apaiz delarik, gerratik ihesi zeramatzan gazte gaizkileek hiltzen dutena; Corte, idazle handinahi eta oportunista bat; Langelet, portzelanazko piezen bildumagile norberekoi bat; Corbin, eskrupulurik gabeko banku jabea, eta Arlette, haren maitale maltzurra; Michaud-tarrak, enplegatu senar-emazteak, seme soldaduaren berririk gabeak, gerratik ihes egin eta baserri batean zaintzen dutena. Narrazioaren egiturak ederki irudikatzen du nazio baten hondamendia eta, horren aurrean, bakoitzak ematen duen erantzuna.

1941eko apirilean, amaituta zeukan Tempête en juin eleberriaren lehen bertsioa, Michelek aldi berean makinaz idatzi ziolarik, ertzetan bere baratzeko zuzenketa eta oharrak eginda. Letra txiki-txikiz eta lerroak ia elkarren gainean idatzita, papera eskas baitzuen, bigarren liburukia hasi zuen Irènek, Dolce, inguruko lekuetan eta jendeetan inspirazioa bilatuta: Bussy-la-Croix izeneko herrian (Issy-l'Évêque), 1941eko udaberrian, alemanak ahalegintzen dira herritarrekin harreman ona izaten. Emakume lur-jabe zahar eta garratz baten biloba Lucille Angellier-en eta Bruno von Falk ofizial aleman baten —bizitza zibilean musika konpositorea— arteko maitasunak agerian uzten du amodioaren eta eginbeharraren arteko gatazka, norberaren desioen eta herriaren xedeen arteko konpondu ezina. Liburuki honetan «erlauntzaren izpiritua» —von Falk-en hitzetan— kritikatzen du Irènek. 1942ko ekainean ia amaiturik zuenerako, zirriborraturik zeukan hurrengo liburukia, Captivité, eta buruan hezurmamituta hurrengo biak, Batailles eta La Paix, bulkada indibidualaren garaipena erakutsi behar zutenak.

Suite française hau, sinfonia baten gisara osatu nahi zuena, mila bat orrialde izatera iristea nahi zuen Irènek, eta Albin Michel argitaletxeko arduradunei iragarri zien «nire bizitzako obrarik garrantzitsuena» izango zela. «Asko idatzi dut azken boladan —aitortzen zien 1942ko uztailaren 11n—. Pentsatzen dut hil osteko argitalpenak izango direla, baina denbora betetzeko ona da idaztea».

Juduentzako Pithiviers-eko atxilotze eremua; Irène Némirovsky hara eraman zuten, Auschwitz-Birkenau-ra bidali aurretik.

Heriotza

1942ko uztailaren 13an, goizez, Irène Némirovsky bi frantses jendarmek atxilotu zuten Issy-l'Évêque-ko etxean, ziurrenik norbaitek salaketa bat egin ostean, «16-45 urte bitarteko judu aberrigabeen aurkako neurri orokor baten aplikazioaz». Toulon-sur-Arroux-eko polizia postura eraman zuten lehenik, hamar bat kilometrora; handik, egun berean, arratsaldeko bostak inguruan, gutun baten bidez gauza batzuk eskatu zizkion Micheli, doinu lasaigarri bat nahitara erabilita, barne larritasuna doi-doi ezkutatu ezinik. Bi egun geroago, uztailaren 15ean, Pithiviers-eko (Loiret) igarotze esparrura eraman zuten; uztailaren 16an erregistratu zuten, «Irène Epstein Nimierovski, emakume idazlea». Astirik izan zuen, oraindik, azken lerro batzuk idazteko senarrari: «Uste dut gaur aterako gaituztela hemendik. Adorea eta itxaropena. Nire bihotzean zaituztet, ene maiteak. Jainkoak lagun gaitzala denok». Seigarren zenbakia zeraman tren ilara uztailaren 17an, 06:15etan atera zen Pithiviers-etik, eta uztailaren 19an iritsi, 19:00ak aldera, Auschwitz-Birkenau-ra. Adinagatik gas ganbera saihestu zuen arren, Irène Némirovsky hilabete bat geroago hil zen, tifusak jota, abuztuaren 19an.

Iraila bitarte, Michel Epsteinek zeruak eta lurrak nahastu zituen, emaztea lagundu nahirik: gutunak eta telegramak etengabe bidali zizkien, Irèneren berri izateko posizioan ziren ezagun guztiei (Robert Esménard, Albin Michel, Bernard Grasset, Joseph Caillaux, Jacques Benoist-Méchin), Pithiviers-etik ez zezaten bidali, irudikatu ere egin nahi ez zuen «ekialdera». 1942ko urriaren 8an, Michelek alaben gaineko tutoretza eman zion Julie Dumot andereari. Urriaren 9an, Autun-eko prefekturara eraman zuten Michel; handik, lehendabizi Le Creusot-era, gero Drancy-ko esparrura. 42 zenbakia zeraman trenean Auschwitz-era iritsi orduko hil zuten gas ganberan, azaroaren 6an.

Pariseko Holokaustoaren oroigarrian (Mémorial de la Shoah), Irène Némirovskyren eta Michel Epsteinen izenak 1942ko horman ageri dira.

Urriaren amaieran, Julie Dumot-ek lortu zuen, nola edo hala, Denise ezkutatzea, hura atxilotzera etorritako jendarme eta militarrei. Presaka, Irènek utzitako paperak eta gainerakoak maleta batera bilduta, bi neskatoak hartu eta ihes egin zuen Bordelera. Han, izen faltsuekin ezkutatuak izan ziren biak barnetegi katoliko batean lehenbizi, sotoetan eta laguntzaileen etxebizitzetan gero.

1945eko maiatzean, gerra amaiturik, Michelek lan egindako bankuak (Banque des Pays du Nord), SDGL-ek eta Albin Michel argitaletxeak osatutako batzorde batek erabaki zuen behar adinako diruak jartzea, Irèneren bi alabek hezkuntza ziurtatua izan zezaten adin nagusikoak izan bitarte. Robert Esménard-ek, Ravensbrück-etik bizirik irtendako Simone Saint-Clair-ekin batera, hilero 2.000 libera emateko konpromisoa hartu zuen. Denise Notre-Dame de Sion-en ikastetxe batera eraman zuten; Élisabeth, berriz, portaera txarragatik bertatik bota zutenez, Irèneren lagun izandako René Avot-ek hartu zuen etxean. Amona Fannyk ez zien aterperik eman nahi izan, eta oihuka aurpegiratu zien umezurtz-etxe batera joan behar zutela. Liberazioa gertatu eta hilabete batzuetara oraindik, Paris-Ekialdeko geltokira joaten ziren biak, Lutezia hotelera edo kalera bertara, gurasoak noiz itzuliko zain.

Obra oso baten josi-urratuak

Gerraren ostean, Irène Némirovskyren obra ia guztiz ahaztuta gelditu zen, Suite française ia mirakuluz bezala argitaratu zen arte. Irènek utzitako kaier eta zirriborroek asko lagundu zuten haren idazletza hobeki aztertzen eta ulertzen. Hala, «XX. mendeko frantses idazle irakurrienetako bat» bihurtu zen Némirovsky, judutasunari buruzko eztabaida guztien gainetik: Irèneren obrari antisemitismoa dariola diotenen aurrean, Holokaustoaren ezagutzak laguntzen du haren idatzien izatasuna hobeki ulertzen.

Idazlea berpizturik

Irène Némirovsky hil osteko lehen liburuaren edizioa.

Denise eta Élisabeth Epsteinek ia mende erdi bat behar izan zuten iraganari aurre egitera ausartzeko. Ahizpa gazteenak amaren autobiografia irudikatu bat argitaratu zuen 1992an, zaharrenak amaren eskuizkribuak transkribatzeko lana hartu zuen bitartean. Suite française eleberriari emandako Renaudot salbuespenezko sariak Némirovskyren liburu guztien berrargitalpena eragin zuen.

Ahanztura luze bat

Gerra amaitu eta berehala, Irène Némirovskyren izena ia erabat ahaztuta gelditu zen.

Albin Michel argitaletxeko editore André Sabatier ausartu zen, ahal bezain laster, Irèneren liburu amaitu gabeak argitaratzen; beste batzuen gisan, Némirovskyren eleberri ziklo handia puskatan sakabanatuta ikusten zuen oraindik. Chaleur du sang liburua galduta zebilen, baina 1946ko urrian La Vie de Tchekhov argitaratu zen, Irènek irakurriak baitzituen inprentako probak 1942ko hasieran. Liburuak Jean-Jacques Bernard-en omenaldi itxurako aitzinsolas bat zeraman: «Emakume errusiar gazte bat etorri zaigu gure hizkuntzaren urrezko liburuan orri aberasgarriak eranstera [...] Harengan, negar egiten dugu frantses idazle batengatik». Jarraian, Les Biens de ce monde-ren txanda etorri zen, 1947ko otsailean, eta Les Feux de l'automne-rena, geroago, 1957an. Aipamen on bezain laburrak jaso zituzten liburuok.

Némirovskyren liburu gehienak, argitaletxeen biltegietan pilaturik, aurkitu ezinak ziren, ez bazen liburu zaharren saltzaileen etxeetan. 1980ko urteetan, Holokaustoaren itzal luzearen eraginez, berrargitalpen batzuk egin zituen Grassetek, «Les Cahiers rouges» bilduman (Le Bal, David Golder, Les Mouches d'automne, L'Affaire Courilof), eta beste zenbait Albin Michel-ek (Les Chiens et les Loups, Le Vin de solitude, La Proie). Guztiarekin ere, Némirovsky ezezaguna zen ez bakarrik irakurle arruntarentzat, baizik ere literatura adituentzat.

Suite française-ren eskuizkribuaren orri bat (Archives Irène Némirovsky/IMEC).

Suite française-ren eskuizkribua

Artikulu nagusia: «Suite frantsesa»

Tristurak eta ikarak eraginda, Irène Némirovskyren alabak ez ziren luzaroan ausartu amaren dokumentuen aztertzen.

Michel Epsteinek, atxilotua izan aurretik, agindua zion Deniseri berarekin eramateko beti «amaren kaierak» gordetzen zituen maleta. Denisek aitortzen zuenez, gogoan zuen ihesaldi osoan ahizparekin batera nola eraman zuten, arrastaka, maleta lodi hura, 1945ean, gerra amaituta, notarioak bertatik paper administratiboak atera zituen arte. Adin nagusikoa izan zenean, maleta berreskuratu zuelarik, familiaren argazkiak hartu zituen Denisek. Bi ahizpek benetan ongi zekiten arren zer gertatua zitzaien gurasoei, itxurak egiten zituzten oraindik noizbait itzuliko ote ziren, eta ez ziren eskubidedun sentitzen koaderno haiek zabaldu eta irakurtzeko, pentsaturik amaren egunkari intimo bat aurkituko zutela. 1970eko hamarkadaren amaieran, Denise jabetu zen, pixkanaka, hura zela amarengandik jasotako gauza bakarra, eta beldur hartu zuen amaren gustuko tinta urdin hura lausotzen edo ezabatzen ari ote zen. Alabaina, sentimenduak sakonegiak ziren oraindik, eta eskuizkribua maletatik maiz atera eta ostera sartu arren, apal batean gelditu zen denboratan.

1990eko urteen buruan, paper haiek bere eskuetatik aldentzeko arriskuak erabakitzera eraman zuen Denise: «ezin nuen eskuizkribu hura ihes egiten utzi, barruan zer zegoen jakin gabe». Lupa baten laguntzaz, lortu zuen, pixkanaka, Tempête en juin-en testua ulertzea eta makinaz jotzea; lan mingarria gertatu bide zitzaion, txikitako oroimen guztiak berpizturik, noizbehinka testuan aringarri batzuk ere aurkitzen zituen arren, Pariseko edo Issy-L'Évêque-ko bazter edo pertsona ezagunak identifikatzerakoan. Testuaren transkripzioa amaiturik, Frantziako Liburutegi Nazionalean hasi zen, amaren elkarrizketak eta, argitaratzeko asmotan, aldizkarietan agertutako eleberri laburrak kopiatzen. Hori dena egin ostean ohartu zen amaren kaieraren orri zuri gutxi batzuen ostean Dolce zegoela idatzita, eta segidako zatien zirriborroak. Horrela, Denisek bi urte eta erdi behar izan zituen Suite française osorik transkribatzeko.

Ordurako, Élisabethek argitaratzeko zorian zuenez Le Mirador, eta ez zuenez nahi amaren obrarekin bateratsu kaleratzerik, makinaz idatzitako transkripzioa Frantziako Institut mémoires de l'édition contemporaine (IMEC) erakundearen esku gorde zuten. Myriam Anissimov-en eta Éditions Denoël argitaletxeko zuzendari Olivier Rubinsteinen adorea behar izan zen Deniseri sinetsarazteko argitaratu beharra zegoela, amak berrikusteko astirik izan ez bazuen ere.

Denisek bidalia zion, 1957an, eskuizkribua edo, besterik ez bada, aitak bere garaian makinaz idatzitako bertsioa, Catherine Valogne kazetariari, aurrez Les Feux de l'automne liburua biziki goraipatua baitzuen. Hark gogo onez hartu zuen Suite française, baina argitaraezina iruditu zitzaion, amaitu gabea baitzegoen. Aditu batzuen iritziz, horrek babestu zuen liburua; izan ere, gerra amatu berritan, publikoak ez zuen batere onartuko halako egitura klasikoko eleberri bat —gogoan izan Nouveau roman zegoela orduan literaturaren goi aparretan—, zertarako eta okupazioaren garaian frantses jende arruntaren bizitzaren berri emateko.

Aitorpena

Guztiz amaitu gabe egon arren, Suite française-ek «arrakasta ikaragarri bat» ukan zuen, Frantzian bezala mundu guztian.

2004ko irailaren 30ean argitaratu orduko, kazetariek aho batez egin zioten ongi etorri gerrari buruz bat-batean idatzitako liburuari. Myriam Anissimov-ek hitzaurrean zioenez, «obra bortitz bat da, fresko izugarri buru-argi bat, bat-batean eta zuzenean frantsesei eta Frantziari egindako argazki bat», ihesaren eta okupazioaren hastapenean zehar. Azaroaren 8an, Renaudot saria eman zioten liburuagatik Irène Némirovskyri, zalantza askoren ostean, sariaren xedea baita bizirik diren idazleak sustatzea.

Eskuizkribuaren historiak, tragedia handi baten ikur bihurtuta, lagundu zuen liburu dendetako arrakastan: 200.000 ale saldu ziren bi hilabetetan. Zabalkunde komertziala, baina, agian oztopo izan zen liburua bere horretan irakurria izateko, hau da, eleberri satiriko handi bat, etengabe ironia baliatzen duena, enbata sozial larri batean harrapatuta dauden pertsonaien gainean. Kazetari batzuk «oroimenaren mozorroz jantzitako marketin operazio bat» salatu zuten.

Irène Némirovskyren irudia zertxobait lausotua zegoen Museum of Jewish Heritage-ren erakusketa egin zenean.

Lau urteren buruan, eleberria 38 hizkuntzatara itzulia zegoen eta munduan barrena ia milioi eta erdi ale salduak ziren, horietatik milioi bat gutxienez ingelesez. The Times egunkariak eta ingeles liburu saltzaileek «urteko liburu» hautaturik, bi urtez jarraian egon zen The New York Times-en liburu salduenen zerrendan. «Woman of letters: Irène Némirovsky and Suite française» izenburuko erakusketak bisitari ugari bildu zituen, 2008ko irailetik 2009ko abuztura bitarte, New Yorkeko Museum of Jewish Heritage museoan. Pariseko Judaismoaren Arte eta Historia Museoak, berriz, ez zuen erakusketa onartu nahi izan, esanez idazleak ez zuela hainbestean juduen kultura agertzen, baizik gehiago juduen autogorrotoa; azkenean, Pariseko Mémorial de la Shoah erakustokian izan zen erakutsia, 2010eko urriaren 13tik 2011ko martxoaren 8ra bitarte, izenburu honekin: «Irène Némirovsky, "Batzuetan iruditzen zait atzerritarra naizela"».

2005az geroztik, Issy-L'Évêque-ko herriak «Irène Némirovsky plaza» deitu zuen herriko plaza nagusia, han bizi izan baitzen Irène bere familiarekin, eta Pariseko 15. barrutian idazlearen izena eman zioten karrika berri bati 2013an.

Bien bitartean, Némirovskyren liburu guztiak izan ziren argitaratuak; 2011n, kronika, gidoi eta gaztaroko testuekin batera, lan osoak argitaratu ziren, bi liburukitan. Era berean, haren bizitza xehetasun handiz ikertua izan zen, eta Denise amaren enbaxadore moduko bat bihurtu zen, 2013an hil zen arte.

Eztabaida

Estatu Batuetan, eztabaida piztu zen 2006an, kazetari eta literatura kritikarien inguruetan, Némirovskyk juduen auzia begiratzeko modua zela eta, hau da, haren istorioetako nortasun juduaren eta asimilazio gogoaren arteko gatazka erabaki gabea zela eta. Oreka zail horretan ez alde batera, ez bestera egitea antisemitismotzat hartu zuten batzuek.

Juduen gorroto?

Suite française argitaratu zenean Estatu Batuetan, 2006an, eleberriak berak hainbat interes piztu zuen, irakurleen eta kritikarien artean, idazlearen biografiak, liburuaren hitzaurrean Myriam Anissimov-ek era labur bezain adierazgarrian jasotzen baitzuen. Kazetari judu zein ez-juduen iruzkinetan, harrigarritzat jotzen zen judurik ez agertzea Bigarren Mundu Gerrari buruko eleberri batean. Hitz batera, irudi luke Némirovskyk bere ospe guztia eraiki ote zuen judu estereotipoen parodia bat eginez, katolizismora bihurtzen zen bitartean.

1938ko ale bat. Némirovskyk Gringoire-n argitaratzen jarraitu zuen 1942ra arte, ezizenak erabilita.

Gogoan izan behar da, dena dela, XX. mendean amerikar judu idazleen artetik asko izan zirela gisa horretan salatuak, horien artean, Philip Roth bera, Goodbye, Columbus narrazio bilduman juduen gainean ematen zuen ikuspegiagatik (judu gazteek gurasoen ghettoak atzean uzten dituzte unibertsitatera edo lanera joateko). Antisemitismo edo autogorroto salaketa haien aurrean, Roth-ek honela idatzi zuen 1963an: «Asmo txarreko edo adimen mugatuko batzuek juduen estereotipo batzuk sortu badituzte, juduen bizitzatik hartutako datu jakin batzuen gainean, horrek ez du esan nahi datu horiek guztiz baliogabeak direnik hortik aurrera, ez gezurrezkoak direnik, ez eta, gutxiago oraindik, idazle batentzat tabu bat direnik ere». Aski argi dago hori dela, funtsean, Irène Némirovskyren liburuetan agertzen den ikuspegia.

Ez da ahantzi behar, ezta ere, komunismoaren aurkako Némirovskyren jarrera argia, gaztetan boltxebikeen iraultzatik ihes egin zuenetik, Frantziako erbestean urte luzez elikatua. Jarrera horrek pisu handia izango zuen, ziurrenik, gerra piztu ostean ere Irènek oraindik lagun eta adiskideen artean izan zitzan jokabide kolaborazionista eta antisemita argi bat hartutako idazle eta argitaratzaileak.

Sem ilustratzailearen, La Roulette au Casino (1910). Némirovskyk oso maite zituen haren karikaturak.

Anbiguotasun neurtua

Estereotipo literarioak, pertsonaia juduenak batez ere, irakurlearengana errazkiago iristeko bide bat izan ziren Irène Némirovskyrentzat.

Izan ere, harentzat juduen gaineko estereotipoak «estiloaren osagarriak» besterik ez ziren, frantses izateko moduaren osagaietako bat. Liburuek arrakasta izatekotan irakurlearen onarpena behar zutela jakinik ere, bazekien, aldi berean, idazlea zigortua izan zitekeela horregatik; hala, 1935ean esan zuen bezala ez zukeela David Golder 1929an bezala idatziko, Fraternité narrazioaren ertzean hala idatzi zuen, 1937an: «Berriro egurra emango didate, ziurrenik, une honetan juduei buruz idazteagatik, baina tira...» . Itxura guztia du anbiguotasun kalkulatu batez erabili nahi izan zituela juduen estereotipoak, beharbada epe luzerako ondorioen beldur handirik gabe.

Ez dago zalantzarik Irènek ikusmen politiko urria izan zuela, Europako juduei eta, zehazki, Frantzian bizi ziren bera bezalako judu erbesteratuei gainera zetozkien mehatxuak garaiz antzemateko, baina horrek ez die antisemitismo aztarnarik eransten haren eleberriei. Aitzitik, pertsonaia juduak aztertzeko erabiltzen duen ikuspegi satirikoak, funtsean, Frantziako gizartean integratzeko ezintasuna erakutsi nahi luke.

Idazkera eta estiloa

Irène Némirovsky errealista zen idazterakoan, Ivan Turgenev hartzen zuen bereziki eredutzat. Haren hausnarketaren lekuko baliagarriak dira lan kaierak, idazketa prozesuaren gakoak hobeki ulertzeko aztarnak baitira. Abangoardia guztietatik at, pertsonaiekin josten duen harreman aldi berean intimo eta urrunduak, klixeekin egiten duen jolasak eta estilo ziztatzaile eta ironikoak munduarekiko etsipena erakusten dute.

Turgenev-en eran

Hastapeneko idatzietatik eta, batez ere, David Golder idatzi zuenetik, Irène Némirovskyk inspirazioa hartu zuen Turgenev-engan: pertsonaiek bizitza oso eta propio bat ukan behar zuten, istorioaren trama ehuntzen hasi aurretik.

Tourgueniev-en erretratua Ilia Répine-k margotua (1879).

Irènek lan koaderno batean ohar hau utzi zuen idatzita: «munduaren benetako misterioa ikusten den horretan dago, ez ikusezinean». Beraz, idazlearen lehen eginkizuna da pertsonaien jokabideak ongi finkatzea, eta bizitza pertsonalaren nahiz testuinguru sozialaren arabera aztertzea. «Lehenik, hasten naiz neronentzat idazten pertsonaia guztien, baita garrantzi gutxienekoen itxura fisikoa eta biografia osoa», azaldu zuen 1933an. Eleberriaren gaia doi-doi zirriborratua besterik ez zuelarik, orrialde luzetan irudikatzen zituen pertsonaien hezkuntza, izaera, grinak, baita benetako bizitzan izango lituzketen ahoskera eta jokabidea ere. Kode gorri edo urdin batez azpimarratuta uzten zituen eleberria idazterakoan gorde beharreko ezaugarriak.

Gainera, eleberriaren istorioak hala eskatzen bazion, dokumentazio lan bat egiten zuen; adibidez, David Golder idazteko, pasarte luzeak kopiatu zituen negozioen hondamendiez, oinordekotasunaz, bihotz gaixotasunez... edo L'Affaire Courilof-erako biografia, memoria edo gutun ugari. Zentzu horretan, Irènek aitortzen zuen biziki maite zituela bere garaiko ingeles eleberriak, era horretako xehetasun zehatz asko jaso ohi baitzituzten.

Lan hori dena eginda, ez lehenago, abiatzen zen istorio lauso bat idaztera, pixkanaka antolatuaz. «Ez dut inoiz planik egiten», adierazi zuen behin, zehaztuta aldi berean eramaten zuela «eleberriaren egunkaria, André Gide-ren hitzak erabiliz»: bertan, bere buruarekin eztabaidatzen zituen ekintzaren bilakaera posibleak, burura zetozkion hausnarketa guztiak idatzita. Bakarrizketa luze haietan, tarteka, ingelesez edo errusieraz idatzitako aipamenak agertzen ziren, erreguak («Adorea, ene laztana!»), ohartarazpenak («Erne, ez galdu bistatik hasierako plana!»), autokritikak («Baina nola idatzi ote nuen "… haurtxo zoragarria!…" Utikan!»), eta edonolako iruzkinak («Hitz batera, ene maitea, zer nahi duzu, zure Gerra eta bakea idatzi?»; «Bertaratzezintasun, hori da hitza, Jainkoarren!…» ; «Zer esango ote dute inozoek? "Némirovsky andereak eleberri jasanezinari eusten dio…" […] Honez gero, aberastuta behar nuke, baina tira…»).

Hurrengo urratsa: gauzak baretzen uzten zituen, beste zerbaitetan pentsatuta; horrela, berehala, «dena hurrenkera batean jartzen da, berez antolatzen hasten da». Bigarren bertsio hura, oraindik, eskuz idatzia izan ohi zuen; soilik hirugarrena jotzen zuen makinaz, estiloa arazteko ahalegin bat eginda.

Batzuetan, dena dela, prozesua lehenagotik zehaztua izaten zuela esan daiteke. Izan ere, Némiroskyk bere burua antimusikaltzat hartzen bazuen ere, askotan ezarri izan dira musikarekiko paralelotasunak haren lanetan, adibidez Le Vin de solitude eta César Franck-en Sinfonia re minorrean; eta, batez ere, Suite française-ren egitura eta aipamen musikal ugariak. Izan ere, izenburua Bach-i mailegatzeaz gain, Tempête en juin eta Dolce izango lirateke sinfoniaren lehen bi mugimenduak (tempestuoso eta andante), non istorioaren barruan Bruno von Falk ofizial alemanak konposatzen duen musika pieza izango bailitzateke haren matrioxka.

Narrazioa, pertsonaiak, estiloa

Hirugarren pertsona erabilita idatzi zituen, orobat, bere testuak Némirovskyk, hau da, narratzaile orojakilea istoriotik kanpo dago. Alabaina, gertakariak etengabe azaltzen dira pertsonaia bakoitzak, izan nagusi izan bigarren mailako, emandako ikuspegitik. Jakina, teknika horrek anbiguotasun arriskutsu bat eransten zion testuari; izan ere, irakurleak berdin leporatzen ahal dio deskribapen edo iritzi bat (esate baterako, kutsu antisemita duena) pertsonaiari edo idazleari. Horren adibide garbia da Suite française: pertsonaia bakoitzak egiaren aurpegi bat adierazten du, ukaezina, noski, baina aldi berean eztabaidagarria, historiaren irakasbideen arabera.

Némirovskyk pertsonaiez erakusten duen ironiak gogora ekartzen du Flaubert.

Némirovskyk maiz azaldu zuen zein zen bere eredua, literatura estiloari dagokionez: «Bi hitzetan esan, hamarretan esana zegoena»; «Facts. Esaldi labur bezain trinkoak, horixe behar nuke». Etengabe ahalegindu zen, bide horretan, «naturalismoaren senitarteko doinua» menderatzen, nahiz askotan ez zuen lortu; argota gutxietsi gabe, David Golder-en arrakastaren oinarrian egon zen estilo zirikatzaile hura eskuratu nahi izan zuen beti, elkarrizketa eta iradokizun lausoekin konbinatuta.

Irèneren biografoek diotenez, «1926tik 1940ra, Irène Némirovskyk eleberri luze bakar bat idatzi zuen etengabe»; enbor nagusi horretatik sortu ziren adarrak eta adaskak, narrio luze nahi laburrak, horietako batzuk ostera erroberritu zirelarik.

Literatura kritikari orekatuenek onartzen dute, gaur egun, Irène Némirovskyk gutxienik eleberri handi bat idatzi zuela, Suite française, eta ziurrenik idazle handi bat bilakatuko zela luzaroagoan bizi izan balitz.

Euskal Herriarekiko harremana

Irène Némirovskyk harreman luze eta ugariak izan zituen Euskal Herriarekin, bereziki Lapurdiko itsasaldearekin: umetan, gurasoekin batera etortzen zen udan, Biarritzera lehendabizi, Hendaiara gero; gaztetan, Parisen bizi zela, txangoak egin zituen maiz Donibane Lohizunera, Hendaiara edo Baionara, lagunekin; eta helduaroan, udako opor luzeak egiten zituen, urtero, Urruñan edo Hendaian, senarrarekin eta alabekin.

Euskal Herrian —bereziki Biarritzen— ezagututako jendeak eta lekuak baliatu zituen bere eleberrietako pertsonaiak sortzeko; eta aurkitu zuen idazteko behar zuen lasaitasuna.

Haren biografo batzuek diotenez, euskaraz ongi mintzatzen zen Irène.

Lapurdiko itsasaldea

Biarritzek eta orobat Lapurdiko itsasaldeak erakarmen handia izan zuten, bi mundu gerra artean bereziki, Europako aristokraziarentzat. Lehenagotik hasia zen handikien zaletasun hori Biarritzen alde, batik bat Eugenia de Montijo frantsesen azken enperatrizak 1854an bi hilabete bertan egin ondoren jauregi bat eraikiarazi zuenetik. Lehen Mundu Gerraren amaierak, baina, aro berri bat ekarri zion Biarritzi, are eta arrakasta handiagokoa: urte eroak etorri ziren; Europako aberats, artista eta jende ezagun guztien biltoki bihurtu zen, 1929an 70.000 turista ukaiteraino, tartean zinemako izarrak (Charlie Chaplin, Sarah Bernhardt), artistak (Picasso, Stravinsky, Paul Valéry) edo aberats handiak (guztien gainetik, Albert Löwenstein belgikarra, garai hartan munduko hirugarren fortuna handiena). Boltxebikeen iraultzatik ihes joandako errusiar zuriak —haietako asko, finantza eta negozioen munduan aberastuak— ugari bezain nabarmenak ziren Biarritzeko giro apartuan, loturak tsarren garaietatik eginak baitzituen hiriarekin errusiar aristokraziak: 1867tik, eliza ortodoxo errusiar bat dago Biarritzen.

Helduaroan, Némirovskyk ez zuen ia inoiz uda Lapurdiko itsasaldetik kanpo igaro.

Irène gurasoekin etorri zen lehen aldietan Biarritzera, artean Kiev-en bizi zirelarik, 1910eko hamarkadan, boltxebikeak agintera iritsi aurretik; Némirovskytarrak urtero etortzen ziren, garai haietan, Biarritzera, Donibane Lohizunera edo Hendaiara. Esan daiteke, beraz, umetatik zetorkiola Irèneri euskal itsasertzeko herrietarako atxikimendu berezi hori.

1920ko hamarkadako urteak bereziak izan ziren Irène Némirovskyren bizitzan, ero urteak, nolabait esateko. 1921eko otsailean, Irènek 18 urte zituelarik, etengabeko txangoak egiten hasi zen adiskide eta lagunetik, autoan edo sidekarrean; txango horien jomuga izaten ziren, askotan, Biarritzeko Hôtel du Palais luxuzkoa eta errusiarrek bereziki maitatua, edo Hendaiako Eskualduna jauregia, euskal estiloko arkitekturaz egina, 125 gelak eta aterpeko galeria amaigabeak, Txingudiko badiaren aurrez aurre, solaserako eta lagunarterako ingurumen ezin hobea baitziren.

Bizitza lasterketa ero moduan hartzea amaitzera etorri zitzaion Irèneri, batik bat Michel Epstein ezagutu zuenean 1924ko urtearen amaieran, zer esanik ez Denise alaba jaio zenean 1929an. Hala ere, beti jarraitu zuen Lapurdiko itsasaldera etortzen, orain bere familiarekin: lehen eleberria, Le Malentendu, 1924ko udan idatzi zuen Hendaian, «euskal udaz maiteminduta», eta 1939ra bitarte, etenik gabe etorri ziren urtero.

Némirovskyk Le Malentendu lehen eleberria Hendaian idatzi zuen, 1924an, «euskal udaz maiteminduta».

Hain zuzen ere, Le Malentendu eleberrian izendatzen zuen Irènek Biarritz azoka kosmopolitaren erdigunetzat, Donostiarekin batera. Irènek Biarritzekin zeukan sentimenduzko lotura argiago ikusten ahal da L'Ennemie eleberrian: Gabri protagonista gaztea Hôtel du Palais-ko gela batean irudikatu zuen, «magiazko ozeanoari begira, itzalez eta islaz, kresalaz eta kantu trinkoz beterik».

Eredu literarioen iturri

Irène Némirovskyk bizitza osoan Euskal Herriarekin izan zuen lotura alderdi literariora ere lerratu zitzaion, 1920eko hamarkadan Biarritzen ezagututako handikietan hartu baitzuen, itxura guztien arabera, pertsonaiak eraikitzeko inspirazioa.

Albert Löwenstein belgikar ukanduna.

1926an, aberastu berrien arketipotzat jo zitekeen Albert Löwenstein belgikarra. Bégonia izeneko luxuzko txaleta nahitaez ikusten zen Biarritzeko labarren goiburu, lurreratzeko pista bat alboan zuela. Familia judu batean jaioa, bere fortuna zeta artifiziala eta argindar sistemak ekoizten pilatu zuen. Bihotzeko gaitz bat zuenez, Lapurdiko itsasaldera etortzen zen zaintzera, negozioak albo batera utzi gabe, betiere: Xibertan proiektu handinahi erraldoi bat egin nahi izan zuen, aberatsentzako pribilegiozko bizileku hesitu bat, zaldi-lastertoki, kasino, dantzaleku, golf zelai eta luxuzko saltokiz hornitua. Proiektua ez zen, noski, gauzatu, baina zer hitz egina sortu zuen, eta haren izaera utopiko eta handiustea izan zen, ziurrenik, Irènek gogoan izan zuena David Golder irudikatzerakoan. Frantziako literatura mundura eramango zuen eleberria 1925-1929 bitarte idatzi eta landu zuen: «Behin eta birritan berridatzi dut», azaldu zuen Irènek, «esan dezaket lau urtez landu dudala. Biarritzen sortu zen, alfer, ero eta biziotsu haien guztien ikuskizunaren argitan, mundu nardagarri haren argitan, finantzak, zalantzazko bankariak, plazeraren bila abiatutako emakumeak, gigoloak eta prostituzioa nahas-mahas erakusten zituena».

Biarritzeko sinagoga, 2010ean.

Ez zen Irènerentzat, ziurrenik, eredu bakarra izango Albert Löwenstein, jatorri juduko errusiar aberats ugari biltzen baitzen garai hartan, Biarritzeko luxu eta bizitza arduragabeak erakarrita. Ez da ahantzi behar, besteak beste, Biarritzek sinagoga bat duela 1904az geroztik.

Idazteko atsedenleku

Idazle izateko egokiera izan zuenetik eta hautu garbia egin zuenetik —orobat, David Golder-ek 1929an izandako arrakastak bultzatuta— Irène Némirovskyk Lapurdiko itsasaldea lehenetsi zuen, uda-udazkenetan, bere sormenari zor zion atseden eta lasaitasun giroa gotortzeko.

Turistak aiseago ibil zitezen, Hendaiak tranbia izan zuen 1906 eta 1937 artean.

Hendaiako hondartzan, 1930ean, Denise altzoan duela.

Hendaian, Eskualduna jauregiaren itzalpeetan, berridatzi eta landu zuen Le Bal eleberriaren bigarren bertsio bat, 1930eko udan. Egunak hondartzan igarotzen zituen, Denisekin, Michelekin, haren anai Paulekin, Chourarekin, eta Cécile Michaud-ekin batera, luxuzko soiltasun batez inguraturik. Eguraldi txarra zenean, taldea Biarritzera edo Urruñara joan ohi zen, itsasoaren garratza behatzera. Irèneren oporretako argazki bat argitaratu zen L'Intransigeant aldizkarian, irailaren 28an, oraindik urtea bete gabeko Denise magalean zuela; beste argazki batean, Marie-Laure de Noailles-ekin ageri da. Hurrengo udak ere Hendaian igaro zituen, 1932an jende ospetsuen zerrendan ageri baitzen.

Urruñan, antzina posta etxe izandakoa alokatzen zuten Epsteindarrek. 1933ko uda han igaro zuten; Irènek etxearen deskribapen hau jaso zuen bere lan koadernoan: «Lorategi estu bat, legarrezko bidexkak. Erabateko isiltasuna, urruneko ekaitzaren urruma eta oinatzen hotsa hartxintxarretan. Lore arrunt distiratsuak». Sormenari eragiteko leku ezin egokiagoa gertatu bide zitzaion Irèneri Urruñako Posta etxea. 1933ko uda hartan, Irènek lau bat liburu berri itxuratu zituen etxe hartan.

Le Vin de solitude, Némirovskyren eleberri guztietan eduki autobiografiko argiena duena, 1934ko udan idatzi zuen, Hendaian lehenbizi, Urruñan gero; aurreko udan egondako etxe hartan zirriborratua baitzuen. Donibane Lohizunera irtenaldiren bat ere egin zuen Irènek, susmo bat egiaztatzeko besterik ez bazen. euskal liburu dendetan ez zen bere aurreko liburuaren (Le pion sur l'échiquer) arrastorik ere ageri.

Urruñako Posta etxea, 2016an.

Urruñako Posta etxean, bigarrenez igaro zuten Epsteindarrek 1936ko uda luzea, urriaren hasiera arte. Irakurleei txantxetan hitz eginik, Irènek zioen «berandu samar erantzuten dizuet, barka, baina oporrak erabili ditut nagitasuna erarik trinko eta arrazionalean praktikatzeko». Ez zen guztiz egia: La Proie azkentzen aritu zen opor hilabeteetan, buru-belarri. Lasaitasun itxurak egin nahi zituen, baina bazuen zertan kezkaturik, urrunean bezala hurbilean ere. 1936ko martxoan, Hitlerrek Renaniaren inbasioa burutua zuen, eta udan Francoren matxinadak eragindako gerra bete-betean zegoen. Irèneren ironiak ozta-ozta ezkutatzen zuen larridura: «Oporrak Urruñan igaro ditut, euskal herri zoragarri honetan, non, orain, nahasten diren kilkerren kantua eta... metraileten zarata, hemen alboan, Espainian!».

Bere bizitzan gogoratzen zela lehenengo aldiz, 1937an, Irène Némirovskyk ez zuen uda Lapurdiko itsasaldean igaro: bigarren alaba, Élisabeth, martxoan jaio zenez, nahiago izan zuen etxe inguruan gelditu, La Ferté-Alais-en, Parisetik 50 km-ra. «Bigarren alabak sei hilabete besterik ez ditu, ez zaio komeni halako bidaia luze bat. Aurten ez hondartzarik, ez mendirik, baizik zelaiak eta basoa, eta batez ere atsedena», azaldu zuen.

Hendaiako hondartzako bidea, 1910 inguruan.

1938ko udan, Hendaiara itzuli ziren oporretan Irène eta bere familia. Ene Etchea izeneko euskal estiloko txalet handi bat alokatu zuten, hondartzaren parez pare. Ziurrenik, Urruñako etxea baino agitzez merkeago zelako alokairua ―ordurako, zailtasun ekonomiko handiak zituzten―, baina, baita ere, hondartza bertatik bertara zuelako, bi alaba txikiekin orduak aiseago eman ahal izateko. Bero etorri zen uda: «Hendaia, uztailak 6. Eguraldi ezin ederragoa... nire burua urkatzeko bezainbateko gogoa lanerako», zioen Irènek bere egunkarian. Idatzi eta argitaratu beharra zeukan, ordea, une hartan diru iturri bat behar baitzuen premiaz. Orduan landu zuen Le Charlatan, hurrengo urtean Les Échelles du Levant izenburuaz argitaratuko zuena.

«Uztailak 7. Bero itogarria; zerua oskarbi, tupustean ekaitza lehertu da, zilarrezko euria, eguzki artean. Itotzen gara etxean, itotzen gara hondartzan. Lanerako gogorik ez, eta, aldi berean, ezinegon ilun hori...», kezkaturik idatzi zuen Irènek. Hondartzako eguzkitako baten itzalpean, Katherine Mansfield eta Proust irakurtzen eman zituen orduak. Iluntzetan, senarra eta biak Donibane Lohizunera joaten ziren, itsasontziak porturatzen ikustera, edo Hondarribira, mugaz beste aldera joaten ziren afaltzera. Ikuskizun bakarra, halabeharrezkoa: Gipuzkoa aldetik zetozen iheslariak, Bidasoa gaineko zubia kamioietan igarotzen, edo ibaian zehar gauez, bestaldekoen lastargiek gidaturik. 1938ko uda hartan, Epsteindarrek emakume gazte iheslari bat gorde zuten etxean, lauzpabost urteko haur batekin batera; «emakume ederra zen, oso» gogoratzen zen Denise.

Azken oporrak

1939ko udako oporrak ekainaren erdialdean hasi nahi zituzten Epsteindarrek, Hendaiako Ene Etchea-n, baina bi astez atzeratu behar izan zituzten, Denisek lizeora sartzeko azterketa egin zezan, eta lehen jaunartzea egin zezan Ghika apaizarekin, otsailean katolizismora bihurtua baitzen familia osoa. Hendaiarako bidean abiatu aurretik, Irènek lau hileko ordainsari eskatu zizkion Albin Michel argitaletxeari, eta gomendiozko gutun bat idatzi zion Cécile Michaud-i, familiaren zerbitzua utzia baitzuen. «Ez ziren, ez, opor politak izan 1939ko haiek», azaldu zuen Irènek. Eleberririk idatzi ez bazuen ere, argazki ederrak gordetzen dira, familia osoa, itxuraz zoriontsu, Ene Etchea-ko lorategian bildurik.

Hendaiako kasinoa eta hondartza, 1930 inguruan.

Bat-batean, baina, Deutsches Nachrichtenbüro berri agentzia naziaren albistea etorri zen, abuztuaren 22an, alemanen eta sobietarren arteko Molotov-Ribbentrop ituna iragarriaz; hor amaitu ziren Epsteindarren itxaropen guztiak, frantses herritartasuna lortzeko.

Irailaren 3a goiz ederra esnatu zen, gerra aldarrikapenaren albistea iritsi zenean. Frantses turista guztiak Hendaiatik ateratzen hasi ziren, «...sandaliak oraindik hondarrez lohiturik, emakumeek malkoren bat irristatzen zutelarik...», Irèneren hitzetan. Azken egunak izan zituen Irène Némirovskyk Euskal Herrian.

Euskara

Némirovskyren biografo Myriam Anissimov-en arabera, frantsesaz gain Irènek errusieraz, polonieraz, ingelesez, alemanez, finlandieraz eta euskaraz egiten zuen, eta yiddisha ulertzeko gai zen.

Nola eta norekin ikasi ote zuen euskaraz ez dago garbi, baina arrasto bat ematen du Anissimov-ek berak, Suite française-ren hitzaurrean: Kiev-en eta San Petersburgon bizi ziren garaietan, hau da, Irène neskato bat zela, Némirovskytarrak Biarritzera, Donibane Lohizunera edo Hendaiara etortzen zirenean, «Irèneren ama jauregi batean kokatzen zen bitartean, alabak eta haren zaintzaileak pentsio batean hartu behar izaten zuten ostatu». Pentsa daiteke, beraz, amaren bizitza sozial goi-mailako hartatik at, zaintzailearen begiradapean bada ere, Irènek kalean egin zituela haurretako udaldi haiek, Urruñako eta Hendaiako karriketan, giro euskaldun batean.

Ez bakarrik Euskal Herrian hitz egingo zuen Irènek euskaraz, gainera: Michel Epsteinekin 1926an ezkondu eta Pariseko Daniel-Lesueu hiribideko 8. atarira aldatu zirenean bizi izatera, Irènek beraren zerbitzura eraman zuen sukaldari euskaldun bat, Josephine Arozamena. Harekin euskaraz egiteko aukera izango zuen Irènek.

Oroimena

Issy-l'Évêque

Bere azken egunak igarotako herrian, Issy-l'¨Évêquen, Némirovskyren oroimena gordetzen da. Alde batetik, 1921eko azaroaren 20az geroztik «Place du Monument» izena zeraman plaza berrizendatu zuten, 2005eko irailaren 2an, «Place Irène Némirovsky» deitzeko. Bestetik, idazlea bizi edo egon izandako lekuetan ibilbide literario bat dago antolatua, bi aukeratan banatuta: lehena, Némirovskyk bere liburuetan dekribatutako herri barruko lekuetan barna egitekoa; eta bestea, herriaren inguruko larretan, Némirovsky idaztera aterpetzen zen lekuetara, 8 km ingurukoa ibilbide batekin.

Paris

Irène Némirovsky zumardia, Parisen.

Parisko Udaleko zinegotziek 2012ko otsailaren 6an eta 7an egindako saioetan beren gogoa adierazi zuten, Parisko kale edo bide publikoren bati Irène Némirovskyren izena jartzeko. Nahi hori 2013an bete zen: 15. barrutian, ZAC Boucicaut hirigintza aldean, «Irène Némirovsky zumardia» izena jarri zitzaion kale bati, Lacordaire kalearen eta Marianne-Breslauer zumardiaren artean.

Lanak

Bizirik argitaratutakoak

Eleberriak

• Le Malentendu, 1926
• L'Enfant génial, 1927
• L'Ennemie, 1928
• David Golder, 1929
• Le Bal, 1929
• Les Mouches d'automne, 1931
• L'Affaire Courilof, 1933
• Le pion sur l'échiquer, 1934
• Le Vin de solitude, 1935
• Jézabel, 1936
• La Proie, 1938
• Deux, 1939
• Les Échelles du Levant, 1939
• Les Chiens et les Loups, 1940
• Les Biens de ce monde, 1941

Narrazioak

• «Nonoche chez l'extralucide», Fantasio, 1921
• «Nonoche au Louvre», Le Rire, 1921
• «Nonoche au vert», Fantasio, 1921
• «Nonoche au ciné», Denoël, 1921
• «Nonoche au pouvoir», Fantasio, 1922
• «La Niania», Le Matin, 1924
• «Ida», Marianne, 1934
• «Les Fumées du vin», Le Figaro, 1934
• «Écho», Noir et Blanc, 1934
• «Films parlés» (bilduma), Gallimard, 1935
• «Un amour en danger», Le Figaro littéraire, 1936
• «Magie», L'Intransigeant, 1938
• «Les Vierges», Présent, 1942 (Denise Mérande ezizenaz)

Les Œuvres libres aldizkarian:

• «Film parlé», 1932
• «La Comédie bourgeoise», 1932
• «La Jeunesse de Tchekhov», 1940

Revue de Paris aldizkarian:

• «Un déjeuner en septembre», 1933
• «Dimanche», 1934

Revue des Deux Mondes aldizkarian:

• «Jour d'été», 1935
• «Liens du sang», 1936
• «La Confidence», 1938
• «Aïno», 1940

Marie Claire aldizkarian:

• «Nous avons été heureux…», 1938
• «Comme de grands enfants», 1939
• «… et je l'aime encore», 1940
• «L'Autre Jeune Fille», 1940

Candide aldizkarian:

• «La Femme de Don Juan», 1938
• «Monsieur Rose», 1940

Gringoire aldizkarian:

• «Nativité», 1933
• «Les Rivages heureux», 1934
• «Le Commencement et la Fin», 1935
• «Fraternité», 1937
• «Épilogue», 1937
• «Espoirs», 1938
• «La Nuit en wagons», 1939
• «Le Spectateur», 1939
• «Le Sortilège», 1940
• «Le Départ pour la fête», 1940
• «Destinées», 1940 (Pierre Neyret ezizenaz)
• «La Confidente», 1941 (Pierre Neyret ezizenaz)
• «L'Honnête Homme», 1941 (Pierre Neyret ezizenaz)
• «L'Inconnu», 1941 ("Une jeune femme" ezizenaz)
• «Les Revenants», 1941 (Pierre Neyret ezizenaz)
• «L'Ogresse», 1941 (Charles Blancat ezizenaz)
• «L'Incendie», 1942 (Pierre Nérey ezizenaz)

Hil ondoren argitaratutakoak

Biografiak

• «La Mort de Tchekhov», La Nef, 1946
• «Le Mariage de Tchekhov», Les Œuvres Libres, 1946
• La Vie de Tchekhov, 1946

Eleberriak

• Les feux de l'automne, 1957
• Suite française, 2004
• Chaleur du sang, 2007
• Le maître des âmes, 2005
• Suite française - Version inédite, 2020

Narrazioak

• «Un beau mariage», Présent, 1943 (Denise Mérande ezizenaz)
• Dimanche et autres nouvelles, 2000
• Destinées et autres nouvelles, 2004
• Les vierges et autres nouvelles, 2009
• Nonoche. Dialogues comiques, 2012

Egokitzapenak

Zinema

• David Golder, Julien Duvivier-ek zuzenduta frantses filma, 1931
• Le Bal, Wilhelm Thiele-ek zuzendutako frantses filma, 1931
• My Daughter Joy, Gregory Ratoff-ek zuzendutako britainiar filma, David Golder-en egoikitzapen libre bat, 1950
• Suite française, Saul Dibb-ek zuzendutako frantses filma, 2014

Telebista

• Deux, Anne Villacèque-ek zuzendutako frantses telefilma, 2015

Antzerkia

• David Golder, Fernand Nozière-ren frantses egokitzapena, Théâtre de la Porte-Saint-Martin, Paris, 1930eko abenduan.
• Le Bal, Virginie Lemoine-ren frantses egokuitzapena, Théâtre de la Huchette, 2013an, eta Théâtre Rive Gauche, 2017ko urtarrilean.
• Suite française, adaptation de Virginie Lemoine-ren frantses egokitzapena eta Stéphane Laporte-ren zuzendaritza, Avignon-go Festival Off, 2018, eta Théâtre La Bruyère, 2019an.

Opera

• Le Bal, Oscar Strasnoy-ren opera frantsesez, Matthew Jocelyn-en egokitzapena, Hanburgoko Opera, 2010.

Euskaraz argitaratutakoak

• Dantzaldia (Le Bal). Itzulpena: Eider Rodriguez. Txalaparta argitaletxea, 2006. (ISBN 978-848136455X).
• Arimen maisua (Le maître des âmes). Itzulpena: Mikel Garmendia Ugarte. Alberdania, 2009. (ISBN 978-8498680515).
• Suite frantsesa (Suite française). Itzulpena: Mikel Garmendia Ugarte eta Jose Antonio Sarasola Arregi. Alberdania, 2011. (ISBN 978-8498682922).
• Birjinak eta beste kontakizun batzuk (Les vierges et autres nouvelles). Itzulpena: Jose Antonio Sarasola Arregi. Alberdania, 2011. (ISBN 978-8498683264).
• Odolaren sua (Chaleur du sang). Itzulpena: Jose Antonio Sarasola Arregi. Alberdania, 2012. (ISBN 978-8498683745).
• Gaizki ulertua (Le Malentendu). Itzulpena: Jose Antonio Sarasola Arregi. Alberdania, 2017. (ISBN 978-8498683752).
• Suite frantsesa - Bertsio argitaragabea. Itzulpena: Joxe Mari Berasategi, Mikel Garmendia, Jose Antonio Sarasola, Joxan Eloseegi. Alberdania 2022. (ISBN 978-8498687095).

Bibliografia

Artikulu hau idazteko erabilitakoa

• Myriam Anissimov (2004) Suite française eleberriaren hitzaurrea, Paris, Denoël (ISBN 978-2207256456).
• Jean-Jacques Bernard (2005) La vie de Tchekhov biografiaren hitzaurrea, Paris, Albin Michel (ISBN 978-2226158472).
• Olivier Corpet (edit.) (2010) Irène Némirovsky : un destin en images, Paris, Denoël, 144 or. (ISBN 978-2207109748).
• Émilie Gibert (2014) Le patrimoine bâti de Biarritz issu du développement balnéaire de la ville : protection et mise en valeur, Université de Pau et des Pays de l'Adour ⟨dumas-01099980⟩
• Élisabeth Gille (2000) Le Mirador: mémoires rêvés, Paris, Stock, 421 or. (ISBN 978-2234074453).
• Patrick Lienhardt eta Olivier Philipponnat (2007) Chaleur du sang eleberriaren hitzaurrea, Paris, Denoël (ISBN 978-2207259511).
• Olivier Philipponnat (2009) Les vierges et autres nouvelles bildumaren hitzaurrea, Paris, Denoël (ISBN 978-2070438006).
• Olivier Philipponnat (2010) Le Malentendu eleberriaren hitzaurrea, Paris, Denoël (ISBN 978-2207259559).
• Olivier Philipponnat eta Patrick Lienhardt (2007) La vie d'Irène Némirovsky, Paris, Grasset/Denoël, 672 or. (ISBN 978-2253124887).
• Eider Rodriguez (2006) Dantzaldia eleberri laburraren hitzaurrea, Tafalla, Txalaparta (ISBN 978-848136455X).

Irakurgai osagarriak

• Jonathan Weiss (2005) Irène Némirovsky, Paris, Éditions du Félin, 317 or. (ISBN 978-2866457204).
• Susan R. Suleiman (2017) La question Némirovsky : Vie, mort et héritage d'une écrivaine juive dans la France du XXe siècle, Paris, Albin Michel, 428 or. (ISBN 978-2226315168).

Ikus, gainera

• Suite frantsesa

Kanpo estekak

• «Chronologie de la vie d'Irène Némirovsky» O. Philipponnat-ek moldatua «Il me semble parfois que je suis étrangère» erakusketarako, Mémorial de la Shoah erakustaretoan.
• Susan Rubin Suleiman, «La question Némirovsky», 3. emakizuna antisemitismoaren historiaz, Emmanuel Laurentin-en La Fabrique de l'histoire saioan, France-Culture, 2017-11-15.
• Institut mémoires de l'édition contemporaine (IMEC) erakundearen webgunea.
• Euskarari ekarriak, Irène Némirovsky.

• Datuak: Q168441
• Multimedia: Irène Némirovsky / Q168441