Diccionario Guarani Esp Esp Guarani

Descargar como docx, pdf o txt
Descargar como docx, pdf o txt
Está en la página 1de 419

INTRODUCCIÓN AL DICCIONARIO GUARANÍ-ESPAÑOL; ES-

PAÑOL-GUARANÍ
Nuestra lengua guaraní proviene de la familia guaraní-tupí y
corresponde a la variedad “Avañe’ ẽ’”, post colonial y post
jesuítico. El “Avañe’ẽ” al igual que otras lenguas indígenas y
originarias de América del Sur, carecía de un sistema de
escritura formal, pero en su expresión oral, constituía una rica
estructura gramatical propia.
A lo largo de la historia, en las misiones Franciscanas (1580-
1800), Fray Luis Bolaños fue quien comenzó a utilizar el guaraní
para catequizar en esta lengua nativa, produciendo los primeros
bosquejos gramaticales. Así mismo, durante las misiones
jesuíticas (1610-1768), las obras de Antonio Ruiz de Montoya
constituyeron los manuales de base para la enseñanza y
aprendizaje de la lengua. En palabras de Bartomeu Meliá, los
jesuitas hic- ieron un trabajo particular con la lengua, la
adoptaron como lengua común de las Misiones, aplicándola
para la Evangelización, para la prédica y para el trato diario con
los indígenas.
Hasta que después de la expulsión de los jesuitas en 1768, el
por en- tonces Gobernador de Buenos Aires, prohíbe la
enseñanza del guaraní en todas las antiguas misiones,
extinguiendo la lengua de manera oficial quedando reducida al
ámbito familiar y comunitario y con carácter infor- mal.
Seguidamente, durante la época colonial, el guaraní fue
descrito y expli- cado a través del latín. De la misma manera, la
mayor parte de las obras más populares y significativas de la
literatura guaraní en todo el Paraguay, el Brasil y el territorio del
Río de la Plata fueron escritas en alfabetos pop- ulares que
consistían en utilizar:
► La diéresis (ä, ë, ï), como en las palabras pïg-ta, reïndigpe
► El circunflejo (ê, î, ô) como signos de nasalidad, en
palabras como peteî, carû.
► La “JH” como signo de la “J” aspirada, en palabras como jhecha.
► El signo “Y” para el sonido semi consonántico de la “Y” española
como en la palabra yacare.
► También se utilizaban indistintamente la “V” o la “B”.

Consecuentemente, al carecer la lengua de una grafía formal,


se recurría a vocablos castellanos en la conversión diaria.
Hasta que las diferentes maneras de representar los sonidos
guaraníes (lengua hablada por miles de personas en un extenso
territorio de América del Sur) por los diversos autores que han
escrito en este idioma o se pro- pusieron colectar las voces y
normas idiomáticas en vocabularios, consti- tuyó un problema y
un dilema sustancial que debía resolverse para buscar la
uniformidad entre la fonética y la grafía como elementos
necesarios para encarar la pronunciación, la lectura y la
escritura en guaraní y culmi- nar con la anarquía reinante en la
ortografía del guaraní que tantos y tan grandes obstáculos
suponían para el correcto empleo de esta magnífica lengua
hablada por millones de seres.

El punto de inflexión se dio a mediados del siglo XX,


específicamente en el año 1950 cuando se llevó a cabo el
Primer Congreso de la Lengua Guaraní, en el que se trató de
unificar la grafía constituyendo un punto clave en la historia de
la lengua para su codificación formal como la con- ocemos hoy
en día.
Dicho Congreso fue presidido por el abogado y docente
uruguayo Adolfo Berro García y contó con la asistencia de
connotados lingüistas de los
países de habla guaraní (Brasil, Ecuador, Argentina, Bolivia, Paraguay y Uruguay),
asistiendo el profesor José Miguel Irigoyen como representante de la provincia de
Corrientes, conformando un estudio concienzudo de la ortografía guaraní y
estableciendo la exacta grafía de esta lengua ances- tral netamente de transmisión oral.
Finalmente, de este Congreso se desprende el ACHEGETY, alfabeto moderno del
guaraní que constituye una simbiosis del alfabeto español y el alfabeto fonético
internacional (AFI) que es el conjunto de signos gráfi- cos adoptados por convención
internacional para representar los fonemas y demás elementos comunes de todos los
idiomas del mundo. El ACHE- GETY fue presentado en Montevideo en el año 1950
regulándose así la escritura.
De esta manera y en líneas generales, los puntos fundamentales de la reforma
ortográfica se resumen en:
 La tilde nasal para las letras nasales (ã, ẽ, ĩ, õ ũ).
 El uso de la “K” en reemplazo de la “C” (karu, katu, kate).
 La incorporación de la “Y” como sexta vocal oral.
 El signo “Ỹ” para la sexta vocal nasal, siempre precedida
luego del puso (aka’ỹ).
 El uso de la “H” en reemplazo de la JH (hovy).
 El uso de la “V” y la eliminación de la “B” (yvoty, kavara).
 El apóstrofo (‘) o “puso” como signo de la suspensión
glotal inter- vocálica (sa’y, ka’a, ñe’ẽ).
 La suspensión del acento gráfico en las palabras agudas
(guaraní,
chipa, taragui).

El ACHEGETY o alfabeto guaraní cuenta con 32 signos que a su


vez representan la misma cantidad de sonidos. Cada fonema
corresponde a un solo signo y cada signo corresponde a un solo
fonema. Admite 12 (doce) vocales de las cuales 6 (seis) son
orales y 6 (seis) son nasales. En cuanto de las 20 (veinte)
consonantes, 13 (trece) son orales y 7 (siete) son nasales.

06
¿CÓMO USAMOS ESTE DICCIONARIO?

Características de la lengua guaraní:


En la lengua guaraní tenemos las siguientes letras: a, ã, ch, e,
ẽ, g, h, i, ĩ, j, k, l, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ, o, õ, p, r, ř, s, t, u, ũ, v,
y, ỹ, /’/ (puso o inter- rupción glotal).
En la lengua española se usan las letras d, f, y ll. Las
consonantes ch, mb, nd, ng, y nt son digramas como la ch y la ll
y se usan de la misma manera que en el orden del diccionario.

La consonante ř merece una especial consideración ya que fue


incluida por el Dr. Silvio Melanio Liuzzi en su obra “Guaraní
Elemental” sustraído de la nomenclatura universal disponible
para el uso de cualquier lengua del mundo y perfectamente
utilizable para el guaraní correntino. Cabe mencionar que el
sonido de dicha consonante, es muy poco utilizada (casi nula)
pero teniendo en cuenta, que la lengua guaraní está
indudablemente viva, dinámica, activa, dúctil y en constante
renovación con la posibilidad de incorporar neologismos, es que
se deja abierta la posibilidad de uti- lización de vocablos con
este sonido.
El símbolo de nasalidad que se utiliza en las vocales nasales es
igual en su forma al que utilizamos sobre la ñ del español.
Ejemplos: kuã (dedo), mokõi (dos), tĩ (nariz), tũ (pique), pẽ
(quebrar), ỹre (sin).
La interrupción glotal ( /’/ ) que en guaraní se llama puso se usa
entre vo- cales y es una consonante del guaraní. Ejemplo: ka’a
(hierba/yerba), so’o (carne). El símbolo de nasalidad se coloca sobre
la última vocal acentuada de la palabra nasal si esta no forma sílaba
con consonante nasal (m, n, ñ) o consonante o consonante pre-
nasalizada (mb, nd, ng, nt), como en: mokõi (dos), perõ (pelado),
ména (marido), ndéve (a ti).
El acento gráfico común se usa sobre la última vocal tónica no final de
la palabra, como en kái (quemar). No se acentúan gráficamente las
palabras que tienen su acento tónico sobre la vocal final, como jagua
(perro).
El puso no puede ser inicial de palabra y no se considera letra
para la ordenación del diccionario, sino que la vocal que sigue al
puso va después de la vocal sin diacrítico:
* Con acento gráfico
*Con símbolo nasal
*Finalmente la precedida por el pusó, como en:
1) kua (hoyo), 2) kuã (dedo), 3) ku’a (cintura)
1) mboi (desvestir), 2) mbói (víbora).
Si no se encuentra en el diccionario una palabra tal como está escrita,
hay que descomponerla en partículas y elemento central.
1°) Se busca el comienzo de la palabra en la lista de partículas
prefijos (que pueden ser más de uno), cuyos significados y
funciones figuran en el diccionario.
2°) Se busca el significado del elemento central.
3°) Por último se busca el final de la palabra en la lista de
partículas sufi- jas o sufijos, y posposiciones monosilábicas.

07
Por ejemplo:
amba’apóta (trabajaré) = a (Pref. a. v. de 1a. per. y núm. sing.) +
mba’apo
(trabajar) + ta (suf. a. v. de tiempo
futuro); ógape (en casa) + pe = en
(p. n.).
Hay palabras con más de un elemento central a las que se
pueden en- contrar separándolas, como en kurekuña (chancha)
= Kure (chancho) + kuña (hembra). Algún elemento central
puede estar en forma de apócope (ap.) o aféresis (af.), por
ejemplo: apo (aféresis de japo); pi (apócope de pire). A veces al
unir elemento central y afijo se suprime una vocal, como en
chete (yo mismo) = che (yo) + ite (mismo).
Los verbos que se forman con elemento central los llamamos ver-
bos propios (v. pr.) que se conjugan para las personas
gramaticales con los prefijos: a, re, o, ro, ja (ña), pe, o. Por
ejemplo: akaru (como), donde a es pref. de número singular y
1ª. Per. para verbos propios.
Llamamos verbos aireales (v. air.), (que son también verbos
propios) a los que se les interpone una i entre el pref. de núm. y
per. y elemento central, como aipeju (soplo) = a (pref. a. v. de
1a. per.) + i + peju (soplar).
Hay otros verbos que se forman con sustantivos (s), adjetivos
(adj.) y ad- verbios (adv.) que equivalen en el castellano a
predicados con los verbos ser, estar o tener y a los que
llamamos verbos atributivos (v. atr.).
Estos verbos se conjugan con los prefijos: che, nde (ne), i (ij, iñ,
hi’),
ñande (ñane), pende (pene). Ejemplos: neporã (eres hermosa) = ne
( pref.
a. v. de 2ª. per. y núm. sing. para verbos atributivos) + porã
(hermoso), ip- oty (florece, tiene flores) = i (pref. a. v. de 3ª.
Per. y núm. sing. para verbos atributivos + poty (flor).
Algunos nombres (s., adj., adv.) y verbos son triformes (t.), es decir,
pueden tener como inicial t, r o h. Las dos últimas indican
posesión si son sustantivos, si son verbos, forman parte de su
conjugación.
Si no se encuentra en el diccionario una palabra o elemento
central que comienza con una de estas tres letras, pueden
buscarse en las otras dos. Ejemplo: tape (camino), che rape (mi
camino), hape (su camino).
Las preposiciones del español equivalen a posposiciones
nominales (p. n.) del guaraní. Los relativos a posposiciones
verbales (p. v.). Ambas van después del nombre o del verbo que
rigen y si son monosilábicas, van unidas que les precede, por
eso figuran en la lista alfabética de sufijos.
08
09
10
11
AVAÑE'Ẽ - KARAIÑE'Ẽ
GUARANI - ESPAÑOL
aha. v. voy.
ahẽ. adj. Malo, perverso. 2. s. Diablo.
ãho. s. Suspiro. 2.v. atr. Suspirar.

a. Vocal que se pronuncia igual que en


español.
2. Pref. a. v. de 1ª. Per. sin. para verbos
propios.
ã. Vocal que se pronuncia igual que la a
pero con timbre nasal. 2. adj. dem. Estos,
estas. 3.
s. Sombra, ausencia, faringe o extremo
de la laringe. 4. Alma, espíritu.
‘a. s. Fruto, fruta. 2. Caída. 3. Huevo.
‘ã. s. Ausencia. 2. Abrigo. 3. Sombra.
ache. s. Parcialidad indígena guaraní,
guayaki.
achegety. neol., s. Alfabeto, abecedario.
ae. adj. Solo, mismo, libre. 2. adv.
Recién, solamente.
ãga. adv. Ahora, hoy, enseguida.
ãgagua. adj. Moderno, actual,
vigente, contemporáneo,
presente.
ãgaite. adv. Enseguida, ahora mismo.
ãgave. adv. Ahora mas tarde.
ãge. adv. Hoy.
ágotyo. adv. Hacia aquí, hacia acá.
aguai. S. Árbol frutal y su fruta.
aguape. S. Camalote, planta acuática,
nenúfar.
aguapeaso. S. Flamenco.
aguara. adj. Orgulloso, vanidoso. 2. s.
Zorro americano.
aguĩ. adv. Cerca.
águi. adv. De aquí, de acá, desde aquí.
aguĩgua. adj. Próximo, cercano,
lugareño, vecino.
águio. adv. De este lado.
aguive. adv. Desde ahora.
aguyje. arc., v. pr. Agradecer. 2. exp.
Gracias.
aguyjevete. Arc., s. Gratitud.
ahoja. s. Poncho, manta. aje’i. adv. de tiempo. Recién,
recientemente, hace un rato.
ahy’o. s. Garganta,.
ajépa. Ver aje.
ahy’ojere. v. atr. Tener náuseas.
ajeve, ajevéramo. conj. Porque, por eso,
ahy’opa’ã. v. atr. Atorarse,
por lo tanto.
atragantarse. ahy’otĩ. s.
aju. adj. Maduro. 2. v. atr. Madurar fruta.
Campanilla, úvula.
ajukue. s. Sazón, maduración.
ai. s. Llaga, úlcera.
ajúra. s. Cuello.
ãicha. adv. Tan, tanto, así.
ajurigua. s. Collar, gargantilla.
aigue. adj. Feo.
aju’y. s. Laurel.
aiguy’i. s. Quiste
akã. s. Cabeza.
aipo. adj. dem. de ausencia. Ese, aquel
akãchara. s. Cabello desgreñado.
(distante en el espacio o en el tiempo,
desconocido, invisible). 2. Tal. aka’ẽ. s. Urraca.
aipórõ. conj. Entonces, si es así. akãguapy. adj. Sereno, moderado,
cuerdo, prudente, sensato
aipóva. pron. dem. de ausencia. Ése,
aquél, aquello (alejados en el tiempo o akahãta. adj. Travieso, terco, revoltoso.
en el espacio) 2.
s. Terquedad.
aisy. adj. Gelatinoso, resinoso.
akãjere. s. Mareo.
aja. p. n. Durante.
akãkangue. s. Cráneo.
ajaka. s. Canasto.
akãmbota. s.
aje. exp. ¿Verdad? ¿Es cierto? ¿Es
verdad? ¿De veras? Coscorrón. akãmbyte.
s. Coronilla.

13
akãndu. s. Chichón, protuberancia. Velocidad.
akãngao. s. Sombrero akue. adv. Antes, en el pasado.
akãngata. s. akuruchĩ. adv. Acurrucado. 2. s. Calambre,
contractura, parálisis.
Almohada. akãngatu.
s. Memoria. 14
akãnga’u. s. Mareado. 2. s. Mareo, vértigo.
3. v. atr. Marearse.
akãngyta. s. Almohada.
akãnundu. adj. Febril. 2. s.
Fiebre. akã’o. s. v. pr.
Decapitar, degollar.
akãperõ. adj. Calvo, pelado, rapado.
akãpicha’ĩ. s. De cabello enrulado, crespo.
akãporã. adj. Talentoso, inteligente.
2. s.
Talento, inteligencia.
akãpyta. adj. Prudente,
sereno. akãpytã. adj.
Pelirrojo. akãrague. s.
Cabello, cabellera.
akãraku. adj. Entusiasmado, enamorado,
febril, apasionado. 2. Entusiasmo,
apasionamiento, vehemencia, fervor. 3. v.
atr. Entusiasmarse, enamorarse.
akãrapu’ã. s. Triunfo, progreso,
crecimiento, desarrollo.
akãrasy. s. Dolor de cabeza.
akãratĩ. s. Cuernos.
akãsã. s. Cabestro.
akãtarova, akãtavy. adj. Mareado, alocado.
s. Mareo.
akãtĩ. s. Canas, cabello canoso.
akatúa. adj. Derecho, diestro 2. s. Mano
derecha, lado derecho, la derecha.
akã’y. s. Hidrocefalia.
áke. interj. ¡Cuidado!
ako. adj. dem. de ausencia. Aquel, ese
(distante en el tiempo o en el espacio).
akói. adv. Hasta ahora, siempre, como
siempre.
aku. af. de haku. adj.
Caliente. akua. adj. Agudo,
puntiagudo. akuã. adj. Veloz,
ligero, corredor. akuãngue. s.
aky. adj. Verde, no maduro, tierno. ánga. s. Alma, espíritu.
akỹ. adj. Mojado, húmedo. angapyhy. adj. Satisfecho. 2. s.
satisfacción, consuelo.
akỹmba. v. atr. Impregnarse, mojarse.
anga’u. s. Recuerdo, añoranza.
akỹta. s. Nudo, nudosidad, verruga, callo,
tumor.
ama. s. Lluvia.
amambái. s. Helecho.
amamo’ãha. s. Impermeable, paraguas.
amandaje. s. Asamblea, convención,
mitin, vecindario, llamamiento.
amandáu. s. Granizo.
amandy. adj. Lluvioso. 2. s. Tiempo
lluvioso. 3. Agua de lluvia.
amangurusu. s. Lluvia torrencial.
amangy. s. Llovizna. adj. desganado.
amba’y. s. Árbol cuyas hojas tienen uso
medicinal.
ambere. s. Lagartija.
ambu. s. Jadeo, ronquido. 2. v. atr.
Respirar, resoplar, resollar.
ambu’a. adj. Puntilloso, retraído. 2. s.
Ciempiés.
ambu’e. adj. ind. y pron. ind. Otro,
diverso, distinto.
ambu’éicha. adv. De otra manera.
ambuéva. pron. ind. Otro.
amo. adj. dem. Aquel, aquellos. 2. adv. de
lugar.
amóguio. adv. De ese lado, de allá.
amóicha. adv. De aquélla manera.
amóme. adv. Quizá, tal vez, a veces,
pocas veces.
amóva. pron. dem. Aquel, aquellos,
aquello.
amyrỹ. s. Difunto.
anambusu. adj.
Grueso. andai. s.
Calabaza.
andu. s. Sentimiento, sensación,
sensibilidad, visita, presentimiento,
sentido.
andupe’aha. s.
Narcótico. anga. adj.
Pobre, pobrecito.
ange. adv. Anterior. 2. adv. Hoy, ahora, ao. s. Ropa, vestido, indumentaria.
recién, hace poco.
ao ao. s. Personaje mitológico.
angekói. adj. Molesto, fastidioso. 2. sust.
Inquietud, malestar, preocupación,
molestia, intranquilidad, enfado, pena,
tribulación.
angete. adv. Recién, recientemente, hace
poco.
angirũ. s. Amigo, compañero.
angu’a. s. Mortero, tambor, timbal.
angue. s. Anima, alma de difunto,
fantasma, aparición.
anguja. s. Ratón.
anguja’i. s.
Laucha. ani. adv.
de neg. No.
anichéne. exp. No. ojalá que no, no me
digas.
ano. s. Pájaro negro parecido al tordo.
aña. adj. Malo, ruin, malvado, malicioso,
tenebroso, malévolo. 2. s. Diablo,
demonio, malicia, maldad.
añamechu. interj. ¡Diablos! ¡Caramba!
¡Qué mala suerte!
añareko. adj. Diabólico.
añaretã. adj. Infierno.
añete. adj. Verdadero, real, cierto. 2. s.
Verdad.
3. adv. Seguro, seguramente.
añete’eha. s. Creíble, certero, confiable.
añetegua. adj. Verdadero, auténtico,
verídico, genuino, real, legítimo.
añeteguáicha. adj. Verosímil.
añetehápe. adv. Verdaderamente,
propiamente, realmente, seriamente,
prácticamente, francamente, en realidad.
añetépa. exp. ¿Verdad?
añetete. adj. Verdadero, obvio.
año. adj. Sólo, único, simple. 2. adv. Sólo,
solamente.
añohapegua. s. Intimidad, soledad.
añoite. s. Único, solitario.
añónte. adv. Solamente.
añuã. s. Abrazo. 2. v. pr. Abrazar.
añyka. s. Quijada.
akyty. v. pr. Inmaduro. apekangue. s.
Planchar. Espinazo
aokytyha. s. apekũ. s. Paladar, velo del paladar.
Plancha. apekue. s. Piel, caparazón.
aomokãrã. s. apekũguy. s. Campanilla, velo del paladar.
Toalla. apekuma. s. Hollín.
apajeréi. s. Vuelco, vuelta. 2. v. atr. apeno. s. Roncha, urticaria, hinchazón,
Rodar, volcarse, revolcarse. moretón.
apajuái. s. Bochinche, ápeo. adv. Hacia aquí, hacia
maraña. apakua. s. acá. apepu. s. Naranja agria.
Fardo, atado. akuapy. s. apere’a. s. Cobayo.
Bulto, rollo. apesã. s. Racimo, manojo, ramo.
apakuapyre. adj. Enrollado, envuelto. apesỹi. adj. Liso, parejo.
apañuái. s. Enredo confusión, apete. adv. Cerquita, aquí mismo.
embrollo, problema.
apĩ. adj. Pelado, lampiño, gastado.
apasusũ. s. Lodazal, pantano, suelo
apicha’ĩ. adj. Arrugado, fruncido, encrespado.
blando.
apiku’i. s. Caspa.
apatĩ. adj. Blanquecino, descolorido,
agrisado. apiru’a. s. Ampolla de la piel.
ape. s. Corteza, escama, cáscara, apo. v. Hacer.
piel, caparazón, capa. 2.
apoha. s. Profesión, oficio.
Espalda, dorso.
apohára. s. Autor, creador, fabricador.
ápe. adv. Aquí, acá.
apohare. s. Hacedor, creador, ejecutor,
apegua. adj. Local,
autor, causante.
lugareño. apeju. adj.
apojovái. s. Reacción.
apokytã. adj. Nudoso. 2. s. Nudo, enredo, Perpetuamente. apýri. p. n. En
lazada.
ancas.
apopẽ. adj. Enrulado, ondulado,
apyryve. v. atr. Serenarse.
encrespado.
apysa. s. Oído.
apoporãmby. s. Favor, gracia.
apysape. adj. Hipoacúsico.
apoporã’y. adj. Imperfecto.
apopy. adj. Labrado. 2 s. Práctica,
elaboración, fabricación. 16
apopyrã. s. Deber, reglamento.
apopyre. adj. Realizado, fabricado. 2. s.
Obra, técnica.
aporeko. s. Técnica, procedimiento,
ejecutoria.
apose. s. Intención.
apoukaha. s. Mandante, motivo,
mandamiento. apoukapy. s. Deber,
mandamiento, regla. apoukarã. s.
Ordenanza, deber.
apovaihare. s. Reo, malhechor.
apovõ. adj. Pegajoso, gomoso, viscoso.
apu’a. adj. Redondo, circular, esférico. 2.
s. Ovillo, perímetro, ruedo, redondel,
argolla.
apy. s. Fin, final, término, extremo, cabo,
límite,
punta, desenlace, tope, remate, ápice.
apyaty. v. pr. Aporcar, arrimar tierra,
cubrir con tierra.
apỹi. s. Punta, extremo, lazada,
nudo. apyka. s. Asiento, banco,
silla, escaño. apykahai. neol., s.
Pupitre
apyka’i. s. Silleta, banqueta.
apykatymói. s. Sillón,
mecedora. apyngua. s. Nariz,
hocico. apype. s. Cumbre.
apýra. s. Punta, extremo, límite, fin, final,
cabo,
tope, orilla, remate, término.
apyrapegua. adj. Limítrofe.
apyra’ỹ. adj. Infinito, eterno, ilimitado,
sin fin,
interminable.
apyre’ỹ. adj. Perpetuo, sin
fin. apyre’ỹme. adv.
apysatũ. adj. Sordo. arandukuaa. neol., s. Ciencia,
apysa’ỹ. s. Sordera. cultura. arange. adv. Hoy.
apysẽ. v. atr. Asomarse, asomar, arapaha. s. Horizonte.
despuntar.
arapapaha. neol., s. Calendario, almanaque.
apyte. s. Centro, medio, coronilla.
arapa’ũ. s. Plazo.
apytépe. 2. p. n. Entre, en medio de.
apytere. adj. Central medular. 2. s.
Centro, medio, médula, coronilla.
apytĩ. s. Vínculo, lazo, unión,
nexo. apytĩha. s. Elemento para
atar. apytĩmby. s. Bulto,
paquete, envoltório.
apytĩmbyre. adj. Atado, empaquetado,
envuelto, ligado.
apytĩngue. s. Nudo.
apytu’ũ. s. Cerebro,.
apytu’ũroky. s. Pensamiento, idea.
apỹve’y. adj. Ilimitado.
arã. adv.
Necesariamente. ára. s.
Día, tiempo, época, era.
araapy. neol., s. Martes
arahechauka. neol. s. Calendario,
almanaque.
arai. s. Nube.
araitepe. adv. A tiempo.
araity. s. Cera.
araka. s. Guacamayo.
araka’e. adv. int.
Cuándo. araka’eve. adv.
Nunca, jamás. arakõi.
neol., s. Lunes.
aramboha. h. s.
Almohada. aramboty. s.
Cumpleaños.
aramirõ. h. s. Almidón de mandioca.
arandu. adj. Inteligente, sabio, ilustre,
perspicaz, sagaz. 2. s. Inteligencia,
cultura, sabiduría.
aranduhape. adv. Sabiamente,
inteligentemente.
aranduka. neol., s. Libro.
arandukarenda. s. Biblioteca.
arapave’ỹme. adv. Eternamente. las
flores.
arapa’ỹme. adv. Perpetuamente,
eternamente. are. adj. Lento, tardío.
arapo. neol., s. Jueves. arekue. s. Demora, lapso de tiempo.
arapokõi. neol., s. Sábado. arete. s. Fiesta, feriado, día de fiesta.
arapokõindy. neol., s. ári. p. n. Sobre, encima, arriba de, además
Semana. arapoteĩ. neol., s. de.

Viernes. arapoty. neol., s.


Primavera.
arapy. s. Mundo, universo, espacio,
firmamento.
arapytu’u. neol., s. Vacación.
arara’a. s. Variedad de
hormigas. ararapo. s.
Horizonte, panorama.
ararasa. s. Etapa.
ararembe. s. Horizonte.
araresa. s. Intemperie.
araroguekúi. neol., s. Otoño.
araro’y. s. Invierno, tiempo
frío. araro’ysã. s. Fresco.
ararundy. neol., s.
Miércoles. arasa. s.
Guayaba, árbol frutal.
arasaty. s. Guayabal.
arasẽ. s. Alba, aurora,
amanecer. arasunu. s. Trueno.
2. v. atr. Tronar. arateĩ. neol., s.
Domingo.
aratiku. s. Chirimoya, árbol
frutal. aratimbo. s. Bruma,
niebla. aratiri. s. Rayo.
aravai. s. Tempestad, tormenta, mal
tiempo.
aravera. s. Relámpago.
araveraicha. adv.
Instantáneamente. aravo. neol.,
s. Hora.
aravo’i. neol., s. Minuto.
aravo’ive. neol., s. Segundo.
aravopapaha. neol., s. Reloj, cronómetro.
arayvoty. neol., s. Primavera, estación de
arigua. s. Responsabilidad. 2. El que atĩ. s. Canas. 2. Gaviota.
está sobre o a cargo de algo o de
atĩa. s. Estornudo. 2. v. atr. Estornudar.
alguien.
atĩva. adj. Canoso.
áripi. p. n. Contracción de ári y rupi. Por
sobre. ati’y. s. Hombro.
árupi. adv. Por aquí, atõi. s. Sonido, aviso, alerta.
por acá. aruru. adj. atõiha. s. Músico.
Hinchado, inflado. ary. atúa. s. Nuca.
neol., Año. atuape. s.
asãi. adj. Esparcido, tendido. Omóplato.
asaje. s. Mediodía, siesta, hora atukupe. s.
cercana al mediodía. 2. adv. Por la Espalda.
siesta, tarde.
atukupépe. adv. Detrás, atrás, a espaldas. 2.
asajema. exp. Ya es tarde. p.
asajepyte. s. Mediodía. 2. adv. Al n. Detrás de.
mediodía. aturu. adj. Acurrucado, cabizbajo,
asu. adj. Izquierdo, zurdo. triste, apesadumbrado.
asy. af. de hasy. aty. s. Grupo, conjunto, reunión.
asýpe. adv. Difícilmente, tristemente, atyha. s. Reunión.
mal, dolorosamente. atykaha. s. Mazo, maza,
atã. af. de hatã. 2. adj. pisón. atýra. s. Montón,
Duro. atãngue. s. bandada. atyu. arc. s.
Dureza, solidez. atã’ỹ. Suegro.
adj. Débil, flácido. aupa. s. Placenta.
ate’ỹ. adj. Perezoso, haragán, ava. s. Hombre, indígena, persona,
remolón, holgazán. 2. s. individuo, sujeto.
Pereza, apatía, desgano.

17
áva. s. Cabello, cabellera, pelo.
avágui. adv. int. De
quién. ãva. pron.
demos. Estos. avaite. s.
Persona. avakachi. s.
Piña, ananá.
avakua. s. Bucle, rizo, rodete.
ch. Consonante língua palatal fricativa al
avañe’ẽ. s. Guaraní, idioma
igual que el español.
guaraní. avare. s. Sacerdote,
chae. adj. Imperfecto, primitivo,
cura, clérigo. avati. s. Maíz. rudimentario.
avatiky. s. Choclo. chahã. s. Aruco, pájaro grande,
avatimirĩ. neol., s. Trigo. personaje legendario.

avatisoka. s. Mano, palo de mortero, cha’ĩ. adj. Arrugado, encrespado, encogido,


pisón. fruncido.

avatity. s. Maizal. cháke. interj. ¡Cuidado! ¡Atención! ¡Peligro!.

avati’y. s. Marlo, espiga de maíz. chalái. adj. Rotoso, andrajoso, feo, de


mala calidad.
avausu. s. Gigante, titán.
chamame. s. Corredor, enramada, música
avave. adj. ind. Ningún, algún. 2. pron. típica de Corrientes.
ind. Nadie, ninguno, alguno.
chamíga. h., s. voc. Mujer,
avavusu. adj. Melenudo.
amiga. chamígo. h., s. voc.
avei. adv. También, aún, inclusive,
incluso, además. Hombre, amigo. changui. s.

avevo. adj. Inflado, hinchado. Ventaja.

avoa. s. Madeja. chapĩ. adj. Pelado, mocho, gastado,


despuntado.
avy. Af. de javy. s.
chara. adj. Despeinado.
Error. avyky. v. atr.
charara. adj. Ruidoso. 2. v. pr. Hacer
Tocar, robar. avýpe.
ruido. chavi. adj. Arruinado, infeliz,
adv. Ilícitamente.
ralo, ruin. che. adj. pos. Mi.
ay. adj. Insípido,
che’áma. h., s. voc. Señora, señorita,
aguachento. a’ỹ. adj. Estéril. amiga, compañera.
2. s. Esterilidad. ayhu. af. de chehegui. Forma irregular del pron. che.
tayhu. seguido de la p. n. gui. De mí, por mí.

aysy. adj. Jugoso, resinoso, pegajoso. 2. s. chejehe. pron. pers, Me, a mí mismo,
Resina, brea, goma, caucho. por mí mismo.

ayvi. adj. Vil. chejehegui. pron. pers. De (por) mí

ayvu. s. Griterío, barullo, murmullo, ruido, mismo. chejeupe. pron. pers. Me, a
rumor, alboroto. 2. v. atr. Alborotar. (por) mí mismo. chejupe. pron. pers. A
ayvúpe, ayvuhápe. adv. Ruidosamente. mí mismo. chemba’e. pron. pos. Mío, lo
mío.
chéne. adv. Que indica futuro y se usa
con verbos en forma neg. No.
chentese. s. Egoísmo.
chera’a. voc. Hijo, compañero. chesyasy. s. Gorrión, chingolo, pájaro
pequeño.

18
chete. exp. Yo mismo. chyryry. adj. Frito. 2. v. pr. Freírse.
chéve. pron. pers. de la 1 ͣ per. sing. Me, a
mí.
chi. suf. a. n. Pequeño, chico.
chiã. v. pr. Chirriar, chillar, lloriquear.
chichã. s. Chinche.
chichi. s. Mimo,
caricia. chigua. adj.
Convexo.
chi’i. adj. Estrecho, reducido.
chi’õ. adj. Llorón. 2. s. Lloro, queja. 3.
v. atr. Quejarse, lloriquear, chillar,
rechinar, chirriar.
chipa. s. Torta de almidón de mandioca
o de harina de maíz.
chiri. s. Diarrea.
chiripa. s. Taparrabo, nombre de tribu
guaraní.
chirirĩ. s. Burbujeo, ruido tenue. 2. v.
pr. Burbujear, murmurar.
chivivi. v. pr. Fluir, chorrear.
chivu. v. pr. Perecer, hundirse,
aniquilarse.
cho, cha. h., suf. Diminutivo.
chochĩ. s. Tordo, calandria, perdiz.
chokokue. s. Agricultor, labriego,
granjero. chopĩ. Tordo, pájaro cantor.
chororo. s. Borbotón, ruido de agua que
cae. 2.
v. pr. Chorrear, borbotear.
chovi. adj. Lleno, repleto, convexo. 2. s.
Montón.
3. v. atr. Desbordar, rebosar.
chovy. adj. Azul.
chuchu. s. Susto, miedo. 2. Hortaliza. 3.
v. pr. Temblar, temer.
chugui. Forma irr. de pron. de 3 ͣ per. con
lap.
n. gui. De él.
chu’i. adj. Chico, pequeño, menudo,
arruinado, inservible, de poco valor.
chumbe. s. Cinto, cinturón, faja para la
cintura. chupe. pron. pers. de 3 ͣ per. Le, a,
él/ella. chure. adj. Embustero.
churi. adj. Vagabundo, abandonado.
churugue. s. Yesca.
eha. adj. Llamado. 2. exp. Como suele
decirse.
eichu. s. Pléyades.
eira. s. Gato
salvaje. eíra. s.
Miel.
eiraity. s. Cera, panal.
d. Consonante que se pronuncia igual eirarua mena. s.
que en español, cuyo nombre es de. Zángano. eirete. s. Miel
de. s. Nombre de la letra d. de abeja.
eju. v. irr. en forma imperativa. Ven, vení.
epy. af. de hepy.
epyta. exp. ¡Alto!
erado. adj. Grande, enorme.

e. Vocal que se pronuncia igual que en


español.
2. pref. de modo imperativo para 2 ͣ per.
sing.
‘e. v. irr. Decir, manifestar, pronunciar,
expresar.
ẽ. Vocal que se pronuncia de la misma
manera que la e pero con resonancia ere. v. irr. En forma imperativa. Di, decí.
nasal.
eta. suf. a. n. que indica número pl. de
‘ẽ. v. irr. Gotear, rezumar, filtrarse. multitud. Muchos.

19
ete. suf. a. n. de grado superlativo. Muy.
2. Verdadero (cuando acompaña a
sustantivos). 3. Mismo (cuando acompaña
pron. per.). 4. Puro, real. 5. suf. a. v.
Verdaderamente, mucho.
etehápe. suf. a. v. Verdaderamente, en verdad.
eterei. Adv.que indica grado super
superlativo. Muchísimo,
demasiado,
intensamente, sumamente,
excesivamente, extraordinariamente,
equivale a la terminación ísimo o al prefijo
super del español.
eteve. suf. a. n. de grado superlativo
relativo. El más… de… 2. suf. a. v. El que
más.
‘e’ỹ. s. Enemistad.

gualala. s. Ruido, sonido. 2. v. pr. Sonar,


repiquetear.
gualambáu. s. Instrumento musical indígena.

20

g. Consonante que se pronuncia igual


que la g del español ante la a, o, u, cuyo
nombre es ge.
gi. suf. a. v. de modo que indica acción
ejecutada a medias. Medio, semi.
gotyo. p. n. Hacia.
gua. p. n. Que indica procedencia.
De, proveniente de, natural de,
originario de.
guã. p. n. Para.
gua’a. s. Chichón, abolladura,
protuberancia. 2. Papagayo.
guahẽ. s. Llegada. 2. v. pr. Llegar, arribar.
guahẽmba. v. pr. Acometer,
irrumpir, abalanzarse.
guaho. s. Junco.
guahu. s. Aullido, canción. 2. v. pr. Aullar.
guáicha. p. n. Como.
guaiguĩ, guaimí. adj. y. s. Anciana, vieja.
guaiguĩngue, guaimĩngue. s. Pájaro
nocturno.
guapo’y. s. Especie de higuera.
guapy. adj. Sentado. 2. v. pr. Sentarse,
posarse. guapyha. s. Silla, banco,
asiento, base, escaño. guarã. p. n.
Para.
guarápo. s. Residuo o zumo de miel o
tabaco.
guarara. s. Ruido, estrépito, estruendo,
bochinche.
guare. p. n. que indica procedencia en
tiempo pasado. De, durante.
guareporu. s. Pomelo.
guari. s. Caña, aguardiente. 2. v. pr.
Esconderse, escaparse, huir, retirarse.
guarimbe. s. Ganso, especie de
pato. guarini. arc., s. Guerra. 2. v.
pr. Guerrear. guaripóla. s. Caña,
aguardiente, licor.
guasu. adj. Grande, vasto. 2. s. Ciervo,
guasuncho.
guasuha. s. Magnitud, vastedad.
guasuve. adj. Mayor.
guasuvira. s. Ciervo.
guata. v. pr. Caminar, andar, pasear,
transitar, recorrer, viajar, funcionar,
circular.
guataha. s. Via, vereda, paseo,
pasadizo, calle, sendero, senda,
recorrido, transeúnte, peatón,
peregrino.
guatahára. s. Viajero.
guatapu. s. Trompeta,
tambor. guavira. s. Árbol
frutal silvestre.
gue. v. pr. Apagarse, disiparse, guyrajetapa. s. Tijereta. guyraju.
extinguirse, evaporarse, desvanecerse,
s. Canario. guyrajura. s.
borrarse.
Hornero, alonsito.
gue’ẽ. s. Vómito, náusea. 2. v. pr.
Vomitar, regurgitar, devolver.
guejy. v. pr. Bajar, bajarse, descender,
aterrizar, posarse, desembarcar. 2.
Disminuir, mermar.
guejyha. s. Bajada, rampa, pista de
aterrizaje.
guembe, guembepi. s. Planta trepadora
con raíces muy resistentes, liana.
guenda. s. Lugar propio de alguien.
gueraha. v. pr. Llevar, portar,
transportar. guereko. v. pr. Tener,
poseer, portar.
guerohory. s. Felicitación, congratulación.
2. v. pr. Felicitar, celebrar, agasajar,
elogiar, festejar.
guerombyasy. s. Pésames, condolencia.
2. v. pr. Dar los pésames, condolerse.
guerosapukái. v. pr. Proclamar.
guerova. v. pr. Mudar, acarrear,
trasladar. guerovia. v. pr. Creer.
guerovia’ỹ. adj. Increíble.
gueru. v. pr. Traer, portar, presentar.
gueruka. v. pr. Hacer traer.
gueteri. adv. Todavía, aún.
guevi. adj. Rabón, sin cola. 2. s.
Retroceso, rebote, regresión. 3. v. pr.
Retroceder, replegarse.
gue’ỹva. adj. Imborrable.
gui. p. n. que se usa con verbos de
movimiento. De, por, desde, proveniente
de, debido a, en virtud de, por causa de.
2. p. v. Porque, puesto que, por ser.
guio. p. n. De aquel lado.
guive. p. n. Desde. 2. p. v. Si, desde que,
en cuanto.
guy. s. Fondo, parte inferior, lugar bajo.
guyguy. adv. Secretamente. 2. v. pr.
Hurgar, escarbar, rebuscarse, recorrer.
guyhai. neol., v. pr. Subrayar.
guýpe. p. n. Bajo, debajo de. 2. adv.
Abajo.
guyra. s. Ave, pájaro.
guyrapa. s. Arco. 7. suf. que pospuesto a v. forma s. que
indica al que ejecuta la acción verbal o el
guyratĩ. s. Garza, pájaro blanco.
lugar donde se ejecuta esa acción.
guyraũ. s. Pájaro cantor de color negro,
ha’a. v. irr. Caer.
mirlo, tordo.
ha’ã. t., s. Remedo, prueba, medición. 2.
guyru. v. air. Entrar o pasar por debajo.
v. pr. Tirar, disparar. 3. Probar, tentar,
guýrupi. p. n. Por debajo. medir, pesar, instigar, saborear, procurar,
guyry. s. Desvanecimiento, vértigo, remedar, imitar, esforzarse, ensayar,
mareo. tratar de. 4. Jugar, apostar.

guyryry. s. Levantamiento, ha’ãha. t., s. Balanza, medidor. 2. Mímica.


revolución, conspiración, ha’ãmba. t., v. pr. Abarcar.
sedición.
ha’anga. t., v. pr. Amenazar, amagar,
guy’u. v. air. Carcomer. remedar, imitar.
guývo. adv. Abajo. ha’angahai. neol., t., s. Gráfico.
gy. suf. a. n. Que atenúa una cualidad. ha’ãra. s. Participante, jugador.
Semi, medio, algo.
ha’ãrã’ỹ. t., adj.
Inconmensurable. ha’arõ. t., v.

h. Consonante glotal fricativa sorda


cuyo nombre es he. 2. Como inicial de
raíces triformes puede indicar posesión
de 3 ͣ per. sing. o pl. equivalente a su o
sus. 3. a. v. de 3 ͣ per. de v. atr.
ha. s. Turno, vez. 2. Espiga, mazorca,
racimo, tanda. 3. v. irr. Ir, irse, partir.
4. conj. Y, e, pero. 5. interj. ¡Oh! 6. p. pr. Esperar, aguardar.
v. Que, quien, el/la que, donde.
ha’e. pron. pers. Él/ella. Filo. 4. v. pr. Tostar.
ha’éicha. adv. Igual, como él/ella. haimbe’e. v. pr. Afilar. haimbe’eha.
ha’entese. s. Orgullo, soberbia, egoísmo. s. Chaira, afilador. haimbe’ỹ. adj.
ha’eño. adj. Solo, solitario, retirado, Obtuso, desafilado.
taciturno, retraído.
ha’ete. pron. Él/ella mismo/a. 2. adv.
Verdaderamente, exactamente,
realmente. 3. v. Parecerse, ser igual a.
ha’etegua. adj. Oportuno.
ha’eteícha. adv. Literalmente.
ha’etépe. adv. Justamente, puntualmente,
exactamente, oportunamente.
ha’etéva. adj. Puntual, legítimo.
ha’eve. adj. Inteligente, activo, idóneo,
hábil, capaz. 2. s. Destreza, capacidad,
idoneidad.
ha’evéma. iterj. ¡Basta!
ha’eve’ỹ. adj. Incapaz, torpe. 2. s.
Torpeza, incapacidad.
hagẽ. t., adj. Urgente,
rápido. haguã. p. v. Para,
para qué. haguãicha. p. v.
Como.
hague. t., adj. Peludo, lanudo. 2. s. Pelo,
cabello, pluma.
haguéicha. p. v. Con significado de
tiempo
pasado.
hague’o. t., v. pr. Pelar, depilar, trasquilar,
cortar
el pelo, desplumar. 2. fig. Reprochar,
retar.
haguére. p. v. Porque en el pasado.
haguyno. t., adj. Rancio, podrido. 2. s.
Fermento.
haguyrõ. t., adj. Erótico, lujurioso, sensual.
hai. s. Línea, raya. 2. v. pr. Rayar,
pergeñar. 3. neol. Escribir, tachar,
redactar, anotar.
hái. adj. Agrio, ácido. 2. v. atr.
Picar. háicha. p. v. Como, según,
igual a. haiha. neol.,s. Lápiz,
pluma, bolígrafo. haihára. neol., s.
Escritor.
haijerepy. neol., s. Circunferencia.
haimbe. adj. Filoso, afilado. 2. Tostado.
3. s.
hãimbíra. t.,s. Encía. avaro. háke. interj. ¡Cuidado!
hãimbiti. t., adj. ¡atención! haku. adj. Caliente.
Boquiabierto. haimbyry. hakua. t., adj. Puntiagudo, agudo,
neol., s. Telegrama. perspicaz. hakuchi. t., adj. Libidinoso,
háime. adv. Casi, semi. sexual, erótico. hauvy. t., adj. Tibio,
haimete. adv. Casi, casi casi, apenas, por cálido.
poco.
hakykuerigua. t., adj. Posterior,
hainga. adj. Mellado, embotado, zaguero, rezagado.
romo,
ha’o. t., adj. Pasado, podrido,
desafilado. 2. v. pr. Mellar, desafilar,
descompuesto, putrefacto, mohoso.
embotar.
hápe. p. v. Donde, cuando.
haipyre. neol., adj.
hapejoko. t., v. pr. Parar, salir al paso.
Escrito. haipyvo.
hapera’arõ. t., v. pr. Acechar, interceptar.
neol., s. Párrafo.
hapereka. t., v. pr. Rumbear, buscar
haysyry. neol.,
camino. hapi’u. v. pr. Picotear.
Prosa. haitĩ. neol., s.
hapo’o. t., v. pr. Desarraigar, extirpar,
Tiza. haitypo. t., v.
arrancar.
pr. Anidar. hajy. t.,
hapy. af. de mbohapy. 2. t., v. pr. Quemar
s. Nervio. hajygue. quemarse, incendiar, atormentar, torturar.
t., adj. Nervioso. hapykuerigua. t., adj. Rezagado, zaguero,
hakã. t., s. Rama, posterior.

gajo. hakãkytĩ. t., v. hapypyre. t., adj. Quemado.

pr. Podar. hara. v. pr. Deshacer.

haka’o. t., v. pr. Podar, tronchar, desgajar. hára. suf. Indica al que ejecuta la acción.
Que,
hakate’ỹ. t., adj. Tacaño,

22
quien, el que. atr. Humear. hatã’ỹva. t., adj.
hare. suf. Indica que ejecutó la acción. Precario.
Que, quien, el que.
hatĩ. t., adj. Espinoso, puntiagudo. s. Cuerno.
háre. p. v. Porque, mientras.
hati’õ. t.,v. pr. Descornar.
haro. v. pr. Pudrirse.
hatĩpẽva. t. Mocho.
haru. v. pr. Malograr, dañar, empeorar,
maleficiar,
viciar, herir, desgraciar.
haruha. s. El que daña.
harúva. adj. Maléfico,
dañino. hary. v. pr.
Desgarrar. harypyre. adj.
Corrupto.
haryvo. v. pr. Descortezar, desvainar,
descascarar, desenvainar.
hasa. t., v. pr. Pasar, entrar, irse, superar,
sobrepasar, recorrer, penetrar,
prevalecer, traspasar, transcurrir,
transitar, cruzar.
hasaha. t., s. Transeúnte, peregrino,
forastero, pasadizo, pasaje.
hasaha’i. t., s. Pasillo.
hasahára. t., s. Viajero.
hasa’ỹha. t., adj.
Impenetrable.
hasẽ. v. atr. Llora, ulula, rebuzna, muge.
háse. h., s. Haz, manojo.
hasy. t., adj. Enfermo.
hasykatúva. t., adj.
Enfermizo.
hasymombia. t., neol., v. pr. Vacunar.
hasýpe. t., adv. Apenas, difícilmente, a
duras penas.
hasýa. t., adj. Enfermo, doliente. 2. Difícil.
hasy’ỹ. t., adj. Sencillo, fácil. 2. s.
Simplicidad, facilidad.
hatã. t., adj. Duro, fuerte, sólido, intenso,
firme.
2. adv. Rápido, ligero, fuertemente,
velozmente, intensamente,
violentamente.
hatãkue. t., s. Dureza.
hatapyña. t., v. pr. Atizar.
hatapyñaha. t., s.
Instigador. hatatĩ. t., v.
hatĩva. t., adj. Espinoso. estimado, venerado, apreciado.
ha’u. v. irr. Como. hayhuve. t., v. pr. Preferir.
ha’uvõ. t., s. Profecía, maldición. 2. v. hayhu’ỹ. t., v. pr. Odiar, aborrecer.
pr. Profetizar, pronosticar, presagiar,
ha’ỹijo. t., v. pr. Explicar, estudiar, detallar,
predecir, augurar, vaticinar, maldecir.
analizar.
havara. adj. Áspero, tosco,
ha’ỹi’o. t., v. pr. Desmotar, desvainar. 2.
rústico, rudo. havẽ. t., adj. Castrar.
Enmohecido, rancio, pasado. hayvi, hayviru’i. s. Llovizna, garúa. 2. v. pr.
Lloviznar.
havere. t., s. Roce. 2. v. pr. Rozar,
he. adj. Rico, sabroso.
raspar. havía. s. Zorzal, calandria.
hecha. t., v. pr. Ver, mirar, revisar, notar,
haviju. t., adj. Velludo.
observar, presenciar, divisar, avistar.
havira. t., v. pr. Castigar, azotar, retar,
hechaga’u. t., v. pr. Añorar, extrañar, desear.
reprender. haviru. t., adj. Blando,
hechga’úva. t., adj. Nostálgico.
vaporoso, esponjoso. havi’u. t., s.
hechahare. t., s. Testigo.
Caricia. 2. v. pr. Acariciar.
hechakuaha. t., v. pr. Comprender, notar,
havõ. h., s. Jabón. entender, percibir, tolerar, reconocer.
havyka. v. pr. Escarbar. hechauaha’ỹ. t., s. Incomprensión, ingratitud.
hayhu. t., v. pr. Amar, querer, estimar, hechambyky. t., adj. Miope.
apreciar.
hechapy. t., adj. Visible.
hayhuha. t., s. Enamorado, amante.
hechapyrã. t., adj. Sorprendente, singular,
hayhupy. t., s. Amado, querido. imponente, sensacional, admirable.
hayhupyre. t., adj. Amado, querido, hechapyrãite. t., adj. Espectacular.

23
hechapyre. t., adj. Observado, visto. hekorei. t., adj. Haragán, ocioso.
hecharamo. t., v. pr. Amar, estimar, hekovai. t., adj. Libertino, vicioso.
apreciar, ponderar, maravillarse.
hekovia. t., s. Reemplazante,
hecharamomby. t., adj. Apreciado, amado.
sustituto. hekua. t., s. Anverso, faz.
hecharei. t., v. pr. Descuidar.
hekuavo. v. pr. Derramar, trasvasar,
hechauka. t., v. pr. Mostrar, señalar, verter, vaciar.
indicar, demostrar.
hekua’ỹ. t., s. Reverso, dorso. 2. adv. Al
hechavy. t., v. pr. Entrever, vislumbrar.
revés. hekue. s. Gusto, sentido del gusto.
hecha’ỹ. adj. No vidente.
hembe’yva. t., adj. Marginal.
heẽ. adv. Si, cierto.
hembiayhu. t., adj. Querido,
he’ẽ. adj. Dulce.
favorito. hembireko’ỹva. t., adj.
hegui. Forma irregular de gui cuando se
forma con los pronombres che, nde, ore, Soltero. hembi’u’apo. t., v. pr.
ñande y pende. Cocinar. hembi’ume’ẽ. t., v. pr.
he’i. v. irr. Dice. Alimentar. hemby. t.,v. atr. Sobra,
he’iavýva. neol., adj. Antónimos. está demás.
héi. af. de johéi. hembýva. t., adj. Restante, excedente,
heindy. t., s. Su hermana (del varón). sobrante.

he’ise. v. Significar. hemói. t., v. Picar, dar comezón.

he’iséva. s. Significado, acepción. hendape’ỹ. t., adv. Desacertadamente.

he’iva. s. Dicente, el que dice. hendave’ỹ. t., adj. Variable,

heja. t., v. pr. Dejar, abandonar, desistir, desubicado. henda’ỹ. t., adj.
desechar, permitir. Desacertado, desubicado. henda’ỹme.
hejapyra’ỹ. t., adj. t., adv. Desacertadamente.
Imprescindible. heka. t., v. pr. hendive. Forma irregular de ha’e construido
con
Buscar. 2. Provocar. hekoatã.
ndive. Con él.
t., adj. Tenaz.
hendu. t., v. pr. Escuchar, oir.
hekojoja. t., adj. Justo. s. Derecho.
henduha. t., s. Oyente, receptor.
hekokatu. t., adj. Correcto, exacto.
henduhára. t., s. Público,
hekombo’e. t., v. pr. Educar, enseñar,
audiencia. henduhare. t., s.
aconsejar. hekombyai. t., v. pr. Damnificar,
Oyente, testigo. henduka. t., v. pr.
dañar. hekome’ẽ. t., v. pr. Legislar.
Relatar, pregonar.
hekópe. t., adv. Normalmente,
hendupyrã. t., adj. Sorprendente,
oportunamente, debidamente,
sensacional.
formalmente, apropiadamente.
2. s. Audición.
hekopegua. t., adj. Oportuno, normal,
hendupyre. t., adj. Escuchado.
natural, legal, lícito, razonable.
hendypu. t., adj. Luminoso.
hekopegua’ỹ. t., adj. Inmoral, indebido.
henói. t., v. pr. Llamar, nombrar, vocear,
hekope’ỹ. t., adj. Impropio, raro,
invocar, invitar.
irregular, incorrecto. 2. adv.
Indebidamente. henoypyre. t., adj. Nombrado, llamado.
hekoporã. t., adj. Correcto, cabal, noble, henonde’a. t., v. pr. Preceder,
formal, educado. adelantarse, prever, prevenir.
hekora’ã. t., v. pr. Imitar. henyhẽ. t.,adj. Lleno, pleno,
colmado. henyhẽmba. t., adj.
Completo. henypy’ãvã. t., adj. heñói. v. Germinar, nacer.
Rengo.

24
heñóiva. t., adj. Naciente. hesarái. t., v. atr. Olvidar.
he’õ. t., adj. Húmedo, permeable. hesaraipyre. t., adj. Olvidado.
hepy. t., adj. Caro, oneroso, costoso, hesarai’ỹva. t., adj. Memorioso.
valioso.
hepyguejy. t., v. pr. Abaratar.
hepy’íva. t., adj. Barato.
hepyme’ẽ. t., v. pr. Pagar, premiar,
remunerar, costear, ressarcir.
hepyme’ẽva. t.s. Comerciante,
negociante, pagador.
héra. s. Nombre.
heraitépe. t., adv. Explícitamente,
porsu nombre.
herakuã. t., adj. Famoso, renombrado,
insigne, ilustre, notable, público.
herekua. t., s. Anverso.
herekuave’ỹme. t., adv. Al
revés,
inversamentente.
herekuávo. t., adv. Derecho, al derecho.
hero. t., s. Apodo, sobrenombre,
calificativo. 2.
v. pr. Nombrar, apodar.
heropyre. t., adj. Nombrado, llamado.
herunguã. adj. Oculto, misterioso, secreto,
incierto, legendario. 2. s. Misterio,
secreto. 3. adv. Quizá, tal vez, quien
sabe.
hesaguasu. t., adj. Grandes, de los
grandes.
hesãi. t., adj. Saludable, sano.
hesaite. t., adj. Arisco, agreste, indómito.
hesaite’o. t., v. pr. Domar, amansar.
hesakã. t., adj. Claro, visible,
transparente, evidente.
hesakuaguyry. t., adj.
Mareado. hesakuape. t., adj.
Tuerto. hesamo’ã. t., v. pr.
Cubrir los ojos. hesangy. t.,
adj. Llorón.
hesape. t.,v. pr. Alumbrar, iluminar,
esclarecer, aclarar, resplandecer.
hesape’a. t., v. pr. Abrir los ojos,
prevenir, encaminar.
hesapirĩ. t., v. pr. Pestañear, parpadear.
hesarea. t., v. pr. Confundir, sospechar.
desorientar, desconcertar.
hetyma. t., s. Pierna, pata.
hesareaha. t., adj. Desconcertante.
he’ỹ. adj. Insípido,
hesavã. t., adj. Bizco.
desabrido. he’ỹi. t., v. pr.
hesayva. t., adj. Lloroso, lacrimoso. Rascar.
hese. Forma irregular de ha’e construido hi’. pref. a. n. de 3 ͣ per. que se usa para
con indicar
rehe. Por (de, a, con, contra, mediante) posesión. Su. 2. pref. a. v. de 3ª per. de v.
el/ella.
atr. hi’ã. v. imp. Parecer, parecerse,
hesegua. Parecido o igual a él/ella.
desear hi’aragua. adj. Oportuno.
heseve. Con él/ella.
hi’are. adj. Duradero,
hesy. t., v. pr. Tostar, asar, freir.
perdurable. hi’ari. adv.
hesyha. t., s. Asador.
Además, encima. hi’áva. adj.
hesypyre. t., adj. Asado, tostado.
Frutal, fructífero. hi’a’ỹva.
heta. t., adj. Mucho, abundante,
numeroso, copioso, profuso. 2. adv. adj. Improductivo. hikuái.
Mucho. pron. pers. Ellos/as.
hetakue. t., s. Cantidad. hína. adv. Que indica acción continuada.
hetami. t., adj. Varios. Durante cierto tiempo.
hetave. t., adv. Más, predominantemente. hi’upy. s. Comestibles, comida,
víveres, alimento.
hete. t., s. Cuerpo, físico.
hi’yva. adj. Aguado.
heteỹ. t., adj. Incorpóreo, impalpable.
ho. s. Ida, partida. 2. v. irr. Ir, irse, partir,
hetia’e. t., adj. Jovial, alegre, animoso. andar, marcharse.
hetũ. t., v. pr. Oler, olfatear, inhalar, ho’ẽ. s. Gotera.

25
hoguemomýi. t., v. pr. Hojear. Estrujar, apretar, retorcer. hunga. v. t.
hogue’o. t., v. pr. Deshojar, podar, Lastimar, lacerar, estropear. hũngy.
hoja’o. v. pr. Destapar, quitar la adj. Gris.
cobertura.
hupi. t., v. pr. Levantar, izar, recoger,
hoky’o. t., v. pr. Descogollar, sacar los cargar,
brotes.
hory. t., adj. Alegre, risueño, jocoso,
amable, divertido, feliz.
hory’ỹva. t., adj.
Huraño. hosã. t., adj.
Resistente. hova. t., s.
Cara, faz. hovái. t., p. n.
Enfrente. hovaigua. t.,
adj. Opuesto.
hovaju. t., adj.
Desencajado. hovamokõi.
t., adj. Hipócrita. hovana.
s. Envergadura. hovapete.
t., v. pr. Abofetear.
hovapoi. t., v. pr. Enojarse, disgustarse.
hovapuku. t., adj. Serio,
apesadumbrado, enojado.
hovasa. t., v. pr. Bendecir, persignar.
hovasapyre. t., adj. Bendecido.
hovasy. t., adj. Triste, apesadumbrado,
hosco, huraño.
hovatavy. t., adj. Inepto, necio.
hovy. t., adj. Azul.
hovyũ. t., adj.
Verde. ho’ysã. t.,
adj. Fresco. hũ. adj.
Negro.
hua’ĩ. v. pr. usado solo con sujeto de 3ª
per. pl. Venir, acudir, juntarse.
hugua. t., s. Fondo.
huguái. t., s. Cola, rabo.
huguaitĩ. t., v. pr. Encontrarse, salir al
encuentro.
hugua’o. t., v. pr. Desfondar.
huguy. t., adj. Sangriento,
sangrante. huguypáva. t., adj.
Ensangrentado. hu’utĩ. s. Harina,
harina de maíz. humbiri. v. pr.
elevar. hyepypegua. t., adj. Intrínseco,
hupiha. t., s. Padrino o madrina. interior. hyguatã. t., adj. Satisfecho,
hupyty. t., v. pr. Alcanzar, conseguir, saciado. hyguatã’ỹ. t., adj. Voraz,
lograr, obtener.
insaciable, glotón. hýi. s. Necesidad,
hupytypyrã. t., s. Meta, fin, finalidad,
ganas, deseo.
objetivo.
hyjúi. t., adj. Espumoso, espumante,
hu’ũ. t., adj. Blando, suave, pastoso,
flácido, jabonoso. hykuavo. v.pr. Derramar, verter,
mullido. desaguar. hykue’o. t., v. pr. Exprimir, estrujar,
hu’y. s. Flecha. sacar jugo. hykuéva. t., adj. Jugoso.
hu’yvo. s. Flechazo. 2. v. atr. Flechar. hypa. t., adj. Seco, agotado.
hy’a. s. Porongo, calabaza, mate. hypa’ỹ. t., adj. Inagotable,
hyakuã. t., adj. Oloroso. 2. v. atr. Huele, infinito. hypy. t., adj. Hondo,
emana. hyakuãvu. t., adj. Fragante, profundo. hypýi. t., v. pr.
perfumado. hyakuã’ỹva. t., adj. Inodoro. 2. Rociar, salpicar.
Desconocido. hyapu. t., v.atr. Sonar, hypy’ũ. t., adj. Espeso, denso, meduloso,
retumbar, resonar. hyekuekytĩ. t., v profundo.
.Destripar. hyru. t., s. Recipiente, funda.
hyepy. t.,s. Vientre, entrañas. hyvi. adj. Fibroso. 2. s. Fibra. 3. v. pr.
Desfibrar.

26
que puede.
ikatu’ỹha. s. Imposibilidad.
ikatu’ỹva. adj. Imposible.
ike. v. pr. Entrar, caber, ingresar, internarse.
iko. v. pr. Estar, suceder, vivir, residir,
andar,

i.Vocal que se pronuncia igual que en


español.
2. pref. que indica posesión de 3ª per.
Su, sus.
3. pref. de a. v. de 3ª per. que se usa con
verbos atributivos. 4. Vocal que se pone
después del pref. de número y per. de un
verbo aireal. 5. suf.
a. v. (at.) que junto con los pref. n o nd
indica forma negativa de los verbos.
ĩ. Vocal igual a i, pero con timbre
nasal. 2.
v. pr. Estar, hallarse, habitar, existir,
haber, permanecer.
‘i. suf. a. n. (tón.) que sirve para formar
diminutivos como ito o cito en español.
Chico, pequeño.
icha. p. n. Como, según, igual a.
ichagua. p. n. Como, semejante a,
parecido a, de la misma clase que.
ichugui. Forma irr. del pron. de 3ª per. con
la p.
h. gui. De él/ella.
ichupe. pron. pers. de 3ª per. como
complemento directo e indirecto. Lo, la, le
a él/ ella.
iguýpe. p. n. Debajo de él.
iguypegua. adj. Inferior.
ij. pref. a. n. que indica posesión de 3ª
persona. Su, sus. 2. pref. a. v. que indica
3ª per. de los verbos atributivos.
ijapýpe. exp. al fin,
finalmente. ijehe. A (por) sí
mismo. ijehegui. De, por sí
mismo.
ikatu. v. Que tiene la misma forma para
todas las personas. Poder. 2. adv. Acaso,
quizá, seguramente, posiblemente.
ikatúne. adv. Tal vez, probablemente.
ikatupáva. adj. Omnipotente,
todopoderoso. ikatúva. adj. Posible,
habitar, pasar, ubicarse, hallarse, inimbe’i. t, s. Camilla.
morar. 2. Ver piko.
inimbo. t. s. Hilo.
ikoe. adj. Distinto, diferente, diverso,
iñ. pref. a. n. que indica posesión de 3ª
desigual, opuesto, fabuloso. 2. v. atr.
persona. Su, sus. 2. pref. a. v. que indica
Diferenciarse, distinguirse, variar. 3.
3ª per. para verbos atributivos.
adv. Muy, mucho.
ipahápe. Adv. Finalmente, por fin, por último,
ikokatu. v. pr. Conseguir, dominar.
al
ikorei. vr. pr. Vagar, vegetar, estar cabo.
desocupado.
ipi. p. n. Por, de.
ikose. v. pr. Pretender ser.
ipo. suf. a. v. De modo supositivo. Quizás,
ikove. v. pr. Vivir, sobrevivir, subsistir. posiblemente, tal vez, parecería que.
ikua’íva. adj. Poroso. iporãma. interj. ¡Basta! ¡Suficiente!
ikuáva. adj. Horadado, con agujeros. iporupy. adj. Valedero.
ilílla. h. s. Clavícula. ipotýva. adj. Florecido, florido, floreciente.
imba’e. pron. pos. Suyo, lo suyo. ipúva. adj. Sonoro.
ime. v. pr. Estar, haber, existir, hallarse, ipuvaíva. adj. Disonante.
habitar, distar.
irũ. s. Compañero, amigo, camarada, socio,
imo’ã. v. pr. Creer, pensar, reflexionar. acompañante, colega.
imo’ãporãva. adj. Idealista, perfeccionista. irundy. adj. Cuatro.
ina. p. v. Gerundio. Que va a compañado irundyha. adj. Cuarto.
con el indicador de persona. (a, re, o, ro,
irundykue. neol. s.
ja/ña, pe, o).
Escuadra. irundypa. neol.
inga. s. Árbol frutal.
adj. Cuarenta.
inimbe. t. s. Catre, cama, lecho.

27
ita. s. Piedra, roca, tosca, metal.
itahũ. s. Basalto.
itaju. s. Oro.
itakái. neol., s.
Cal.
itakua. s. Cueva, caverna,
gruta. itakurutĩ. s. Piedra
pómez. itakuruvi. s. Piedra,
pedregullo. itangecha. neol.
s. Espejo. itapa. s. Balsa.
itapu. neol. s.
Campana. itasã. neol.
s. Cadena. itasy. s.
Azufre.
itatĩ. s. Plata, piedra caliza.
itaty. s. Pedregal.
ite. suf. a. n. de grado superlativo. Muy,
verdadero, mismo, personalmente. 2. suf.
a. v. de grado superlativo. Mucho.
iterei. adv. de grado superlativo. Muy,
mucho, sumamente, muchísimo,
extraordinariamente.
iteve. suf. a. n. y a. v. de grado superlativo
relativo. el más, el que más.
ity. v. pr. Echar, tirar, lanzar, tumbar,
voltear, desalojar, desechar, derribar,
derruir, derrumbar, demoler, expeler.
‘ive. suf. a. v. de grado comparativo de
inferioridad. Menos.

v. atr. Caber. 5. pref. a. v. de 1ª per. pl. que


se usa con v. pr.

28

j. Consonante palatal africada sonora,


cuyo nombre es je. 2. pref. a. v. de voz
pasiva equivalente a je.
ja. s. Límite, mojón, ocasión, oportunidad,
posibilidad. 2.v. pr. Arrimarse, pegarse,
limitar, acercarse, avecinarse. 3. fig.
Atribuir, acusar. 4.
ja’e. v. atr. Querer, simpatizar.
ja’e’ỹ. a. Antipatía, enemistad,
malquerencia. 2.
v. atr. Odiar.
jagua. s. Perro, can.
jagua’i. s. Cachorro.
jaguape. s. Nutria, lobito
de río. jaguapytã. s.
Puma. jaguarete. s.
Jaguar.
jaguarete’i. s. Ocelote, lince, gato onza,
gato montés.
jaguaru. s. Animal fabuloso y
feroz. jaguary’ái. fig., s. Cosa sin
importancia. jaguary’e. s.
Hambre.
jaha. v. irr. Vamos. revolcarse.
jahapa. s. Abandono colectivo de un lugar. japajua. adj. Viscoso.
jahape. s. Paja, forraje. japakua. v. pr. Enrollar, arrollar, plegar,
arrollarse, enrollarse.
jahéi. s. Maltrato, injuria, ofensa,
impaciencia, querella, disgusto, desdén,
enfado. 2. v. pr. Ofender, injuriar, vejar,
zaherir, maltratar, impacientarse,
despreciar.
jahei’ỹ. s. Paciencia.
jahe’o. s. Llanto, sollozo. 2. v. pr. Llorar,
sollozar.
jaho’i. v. pr. Cubrir, tapar, abrigar, velar,
arropar, cobijar.
jaho’i’o. v. pr. Descubrir,
destapar. jaho’ipyre. adj.
Velado, cubierto. jahu. v. pr.
Bañarse, ducharse.
jahuha. neol., Baño, ducha, pileta,
piscina, bañera, balneario.
jai. s. Llaga, úlcera. 2. Matorral, maleza,
bosquecito.
jái. adj. Abierto.
jaipa. adj. Ulceroso.
jaitypo. v. pr. Anidar, hacerse el nido.
2. fig. Edificarse la casa.
jajái. s. Brillo, resplandor, destello, fulgor,
gloria.
2. v. pr. Brillar, lucir, reflejar, relumbrar,
relucir,
titilar.
jajupiha. neol., s. Escalera.
jakarati’a. s. Espinillo.
jakare. s. Cocodrilo, caimán, especie de
reptil.
jakavere. s. Becasín, especie de ave.
jaku. s. Faisán, gallina.
jakupeti. s. Faisán.
ja’o. s. Reto, reproche, insulto, vituperio,
ofensa.
2. v. pr. Retar, reprender, insultar,
increpar, reñir, regañar, sermonear.
ja’opy. s. División.
ja’opyre. adj. Dividido.
japa. s. Calambre, tullimiento.
jápa. h., s. Añadidura.
japajeréi. v. pr. Volcar, volcarse,
japaro. s. Vuelco. 2. v. pr. Volcarse, japove. v. pr. Proseguir.
tumbarse, rodar, inclinarse.
japu. adj. Mentiroso, embustero, falso. 2.
japaso. v. pr. Hartarse. 2. Hundirse en el s. Mentira, embuste, impostura, engaño,
barro. patraña, macana. 3. v. atr. Mentir,
jape’o. v. pr. Descortezar. perjurar.
japúpe, japuhápe. adv. Falsamente.
japete. s. Golpe.
japu’ỹ. adj. Sincero, veraz. s. Verdad,
japeusa. s. Cangrejo, ciempiés,
alacrán, escorpión. 2. Personaje sinceridad. japu’ỹre. adv. Francamente,
mitológico.
verazmente. japu’ỹva. adj. Veraz, franco.
japi. s. Impacto, tiro. 2. v. pr. Herir,
japyhara. v. pr. Traspasar, pasar por encima.
disparar, flechar, cazar, tirar un tiro,
acertar. 3. Andar, ir, dirigirse. japyhy. v. pr. Agarrar, tomar, abarcar,
japo. v. pr. Hacer, fabricar, formar, atrapar. japysaka. s. Atención. 2. v. pr.
construir, crear, proceder, operar, Escuchar, atender. jara. v. pr. Sacar.
forjar, realizar, ejecutar, efectuar,
confeccionar jára. s. Dueño, señor, amo, patrón,
propietario, poseedor.
japokói. v. pr. Agarrarse, apoyarse.
jarara. s. Víbora venenosa.
japokuaha. s. Habilidad, maña. 2. v. pr.
Ser hábil, ser capaz. jararã. s. Destinatario,
japopa. v. pr. Finalizar, terminar, heredero. jarareka. v. pr.
completar, concluir. Sortear, rematar. jara’ỹva.
japopyre. s. Obra. adj. Libre, sin dueño.
japose. v. pr. Proyectar, querer hacer. jare. adj. Sucio, roñoso. 2. s. Suciedad,
japouka. v. pr. Mandar, prescribir, mugre.
ordenar, reglamentar. jari’i. s. Acné.

29
jaru. s. Broma, burla, juego. adj. Comestible. U. t. c. s. ja’úva.
jarýi. s. Abuela. adj. Comestible.
jasuru. v. pr. Meterse, irrumpir, jave. adj. Parejo. 2. s. Igual. 3. p.n. Durante,
invadir, inmiscuirse. en el momento de. 4. p. v. Mientras, cuando.
jasurúva. adj. Invasor.
jasy. s. Luna, satélite, 30
mes. jasyapy. neol., s.
Marzo.
jasyho. s. Luna menguante.
jasyjatere. s. Ser mitológico de la
imaginación popular que tiene la forma
de un niño rubio.
jasykõi. neol., s. Febrero.
jasypa. nol., s. Octubre.
jasypaha. s. Cuarto
menguante. jasypakõi. neol.,
s. Diciembre. jasypateĩ.
neol., s. Noviembre.
jasypegua. adj. Lunar.
jasypo. neol., s. Mayo.
jasypoapy. neol., s.
Agosto. jasypokõi. neol.,
s. Julio.
jasyporundy. neol., s.
Septiembre. jasypoteĩ. neol., s.
Junio. jasyrundy. neol., s. Abril.
jasyteĩ. neol., s. Enero.
jata’i. s. Variedad de palmera.
jatapy. v. pr. Encender, prender fuego.
jate’i. s. Especie de abeja.
jatevu. s. Garrapata.
jati’i. s. Absceso, grano, forúnculo.
jaty. v. pr. Enterrar, soterrar, aporcar,
cubrir con tierra.
jatyka. v. pr. Sujetar, clavar, fijar,
golpear,
apisonar, machacar.
jatykaha. s. Mazo.
jatyko. v. pr. Apoyarse,
recostarse. jatyta. s. Molusco,
caracol, babosa. ja’u. v.
Comemos, bebemos. ja’upyrã.
javegua. s. y adj. Igual, contemporáneo, jeguata. s. Marcha, paseo,
coetáneo. caminata, locomoción, tránsito,
viaje.
javete. adv. En el momento, a tiempo.
jeguataha. neol., s. Parque.
javeve. adj. Parecido, semejante. 2. s.
Igual, camarada, rival. 3. p. n. Como, jegua’ỹ. s. Sencillez.
según. 4. p. v. Mientras, durante.
jegua’ỹre. adj. Sencillo,
javevúi, javevýi. s. Raya, pez cartilaginoso.
sobrio.
jabiru. v. pr. Picotear.
javo’o. v. pr. Tomar, agarrar, recoger.
javo’ói. adj. Embrollado, enredado. 2. s.
Enredo, embrollo, confusión, lío,
bochinche.
javorái. s. Yuyal, matorral, maraña,
maleza, espesura. 3. Enredo, embrollo,
confusión.
javorai’o. v. pr. Desmalezar, desembrollar.
javy. s. Error, equivocación, yerro,
desacierto.
2. v. pr. Equivocarse, errar, fallar,
fracasar, confundirse.
javyky. v. pr. Hurgar, tocar, remover,
robar.
ja’yvere. v. pr. Faltar.
jayvy. adj. Agachado, cabizbajo.
je. s. Nombre de la letra j. 2. pref. a. v.
que indica voz pasiva. Me, te, se, nos,
os. 3. pref. con el que se forman
nombres a partir de los verbos. 4. suf.
a. v. que indica modo narrativo
inverosímil. Se dice que.
je’a. s. Caída.
je’aha. s. Precipicio.
jeaojyvapepi. v. pr. Arremangarse.
jecha. s. Visibilidad, visión, encuentro. 2.
v. pr. Verse, encontrarse.
jechakuaa. s.
Reconocimiento. jechauka. s.
Ejemplo, demostración. je’e.
s. Rumor.
jeepy. s. Represalia.
jegua. adj. Adornado. 2. s. Atuendo,
gala, adorno, joya. 3. v. pr. Adornarse.
jegua’íva. adj. Sobrio,
modesto. jeguaka. s.
Adorno, joya, alhaja.
jeguareipáva. adj. Lujoso.
jeguejy. s. Declive, descenso, depresión, jehovañuã. v. pr. Disfrazarse.
rebaja.
jehovasa. v. pr. Persignarse.
jeguejyha. s. Bajada.
jegueroviapy. s.
Creencia. jegueru. s.
Provisión.
jeguevi. s. Retroceso, repliegue, regresión.
jehai. s. Línea, raya.
jehaipyre. neol., s. Apuntes,
notas. jehapy. s. Quema,
incendio. jeharu. s. Corrupción.
jehasa. s. Pasada, travesía, transcurso,
tránsito.
jehasaha. s. Paso.
jehayhu. adj. Popular, querido.
jehayhuve. adj. Predilecto. 2. s.
Predilección, preferencia.
jehayhu’ỹva. adj. Antipático.
jehe. p. n. que se usa sólo con pron. pers.
A (por, de)… mismo.
jehe’a. s. Mezcla, unión, mixtura, fusión,
enredo, complicación. 2. v. pr. Juntarse,
mezclarse, relacionarse, cohabitar.
jehecha. s. Observación.
jehechauka. s. Muestra, ostentación,
demostración. 2. v. pr. Aparecer,
mostrarse.
jehecháva. adj. Notorio.
jehegua. exp. Mismo, de sí mismo, propio.
jehegui. pron. De (por) sí mismo.
jeheja. s. Abandono, cesación,
tolerancia, impunidad.
jeheja’ỹ. s. Prohibición. 2. Constancia.
jeheja’ỹre. adv. Constantemente.
jeheka. s. Búsqueda. 2. v. pr.
Rebuscarse. jehekombo’e. v. pr.
Aprender. jehekoporanga. v. pr.
Perfeccionarse. jehekyipota. fig., v.
pr. Agonizar.
jehero. v. pr. Apodarse, llamarse.
jehetepyso. v. pr. Desperezarse,
estirarse. jeheterayhu. s. Narcisismo.
jeho. s. Partida, ida.
jehu. v. pr. Suceder, pasar, ocurrir, jejaho’iha. s. Abrigo, manta.
acontecer, sobrevenir.
jeja’o. s. Reprimenda, reto.
jehupa. s. Alojamiento.
jejapi. s. Herida, lastimadura, impacto.
jehupi. s.
jejapo. adj. Engreído orgulloso, presumido. 2.
Levantamiento. s. Orgullo, ínfulas, soberbia.
jehupyre. s. Hecho, jejapokatúva. adj. Realizable.
anécdota. jehupyty. s. jejapopáva. adj. Listo,
Obtención, logro. terminado. jejaporã. s.
jehýi. s. Calambre, hormigueo, Objetivo, meta.
adormecimiento.
jejapose. s. Proyecto, meta, objetivo.
2. v. atr. Entumecerse.
2. Jactancia.
jehykuavo. s. Desembocar, verterse.
jejapose’ỹ. s. Humildad.
jei. s. Libertad, liberación, abandono.
jejapóva. adj.
2. v. pr. Retirarse, irse, liberarse,
esquivar, zafarse, abandonar. Orgulloso. jejapove. s.
jeike. s. Entrada, ingreso, penetración, Continuación.
participación. jejapo’ỹ. adj. Modesto, sencillo. 2. s.
jeikeha. s. Entrada, Naturalidad, modestia, sencillez.
introducción. jeiko. s. jejapyhy. v. pr. Prenderse, agarrarse.
Existencia. 2. v. pr. Ocurrir. jejaro. v. pr. Rebajarse.
jeikoha. s. Residencia. jejasuru. s. Irrupción.
jeikove. s. Vida. jejavy. s. Equivocación, culpa, error, falla,
falta, desacierto. 2. v. pr. Fallar, errar,
jeity. s. Derrumbe, demolición. 2. v. pr.
equivocarse.
Tenderse, tirarse, echarse,
precipitarse, tumbarse, desplomarse. jejehe’a. v. pr. Mezclarse.

31
jejeroviarei. s. Vanidad, vanagloria. jeko. v. pr. Apoyarse, recostarse, arrimarse,
servirse de.
jejoheiha. s. Lavadero.
jekoha. s. Respaldo, recostadero.
jejoko. s. Sujeción, sostén, pasamano. 2.
Impedimento, obstáculo. 3. v. pr. jekopyty. s. Entendimiento, comprensión. 2.
Aguantar, soportar, sujetarse, sostenerse, v. pr. Entender.
refrenarse.
jejokoha. s. Muleta,
sostén. jejoko’ỹ. s.
Incontinencia. jejokuapy.
adj. Servicial. jejopi. s.
Picazón.
jejopói, jejopuru. s. Solidaridad.
jejopy. adj. Presionado, oprimido. 2. s.
Opresión, imposición, pesadumbre.
jejopyru. s. Trueque.
jejovasa. v. pr.
Persignarse. jeju. s.
Venida.
jejuka. s. Asesinato.
jejukaha. adj. Suicida. U. t. c. s.
jejupi. s. Subida, ascensión,
asunción. jejura. s. Unión.
jejuruhéi. s. Gárgaras.
jejuru’o.v. pr. Discursear,
desembuchar, despotricar,
desbocarse.
jejuru’óva. s. Orador,
disertante. jejurupe’a. v. pr.
Bostezar. jejurupeka. s.
Bostezo. jejuvoka. adj.
Estrangulado.
jejyvamboi. s. Remangarse, arremangarse.
jeka. adj. Roto, agrietado, rajado. 2. s.
Grieta, rotura, ruptura, rajadura, fractura,
fisura. 3. v. pr. Romperse, agrietarse,
rajarse, quebrarse.
jekaguai. s. Murmuración, habladurías.
jekái. s. Quema, incendio.
jekakaha. s. Letrina, retrete,
inodoro. jekakuaha. s. Desarrollo,
crecimiento. jekakue. adj. Roto,
quebrado.
jeka’u. s. Borrachera.
jekuahapyre. adj. Conocido, notorio, jepara. h., s. Apuesta.
sabido, ilustre, público, publicado.
jepe. adv. Aun, siquiera. 2. conj. Hasta, ni,
jekuahauka. s. Relacionarse. pero.
3. p. v. Aunque.
jekuahave. v. pr. Destacarse,
jepe’a. adj. Abierto, separado.
sobresalir. jekuaha’ỹ. s. Misterio,
jepe’aha. s. Apertura.
desconocimiento.
jepe’ava. v. pr. Recoger o cortar leña.
jekuaha’ỹva. adj. Desconocido, incógnito.
jepe’e. v. pr. Calentarse.
jekuaru. s. Micción.
jepeju. s. Soplido, soplo. 2. v. pr.
jeku’e. s. Movimiento.
Abanicarse, soplarse, ventilarse, airearse.
jekutu. s. Herida, puñalada, pinchazo,
inyección. jepejuha. s. Abanico.

jekyty. s. Fricción, rozamiento. 2. v. pr. jepepy. v. pr. Arquearse, encorvarse,


ladearse.
Rozarse, fregarse.
jepéva. adv. Muy, sumamente.
jeive. s. Mañana. 2. adv. Por la
mañana, de mañana. jepeve. conj. Pero.
jeliaha. h., s. Pañal, vendaje. jepi. adv. Siempre, ordinariamente, a
je’o. adj. Descolorido, desteñido. 2. menudo, de vez en cuando, algunas
v. pr. Desteñirse, palidecer, apagarse, veces.
borrarse. jepichy. s. Fricción, masaje, roce. 2. fig.
Halago.
je’ói. s. Partida, retiro. 2. v. pr. que se
3. v. pr. Friccionarse.
usa sólo en plural. Irse, juntarse,
acudir, concurrir, retirarse. jepigua. adj. Ordinario, usual.
je’o’ỹva. adj. jepigua’ỹ. adj. Original, extraordinario,
peculiar.
Imborrable. jepapa. s.
Recuento, cómputo. jepire’o. s. Excoriación.
jepiro. v. pr. Pelarse, rasparse la piel.

32
jepive. adv. Frecuentemente, jepoupi. v. pr. Levantar las manos.
acostumbradamente, siempre. 2. p. v. Por
jepovyvy. v. pr. Palpar, hurgar, registrar,
más que.
revolver.
jepo. s. Salto, pirueta.
jepoyhu. adj. Receloso, reservado,
jepoapi. v. pr. Confundirse, equivocarse. recatado.
jepohéi. v. pr. Lavarse las manos.
jepoi. s. Tirada. 2. v. pr. Echarse, largarse,
precipitarse. 3. Atacar, agredir, acometer.
jepoity. v. pr. Llamar con la mano,
saludar con la mano.
jepoka. s. Torcedura, contorsión. 2. v.
pr. Torcerse, retorcerse, desperezarse.
jepoko. s. Tacto, tanteo, toque.
jepokogua. adj. Táctil.
jepokói. v. pr. Agarrarse, sostenerse.
jepokokuaháva. adj. Tangible.
jepokuaha. adj. Acostumbrado, habituado,
usual. 2. s. Costumbre, práctica, usanza,
maña, rutina, hábito, uso.
jepokuahaha. s. Costumbre.
jepokuaháva. adj. Habituado,
acostumbrado.
jepokuaha. s. Esposas.
jepokuita. v. pr. Bracear, nadar.
jepokyty. v. pr. Frotarse las manos.
jepopete. s. Palmada, aplauso. 2. v. pr.
Aplaudir.
jepopyhy. v. pr. Tomarse las manos,
pasarse las manos.
jeporavo. s. Elección,
selección. jeporavopyre. adj.
Elegido, electo. jeporoheka. s.
Desafío.
jeporu. s. Préstamo, usufructo. 2. Uso,
usanza, práctica.
jeporuháicha. adv. Usualmente.
jeporuka. s. Préstamo.
jeporukuaha. adj. Práctico,
utilizable.
jeporupyre. adj. Usado, tomado en
préstamo.
jeporuypy. s. Inauguración.
jepota. s. Deseo, codicia, concupiscencia.
jepotave. adj. Preferido, favorito.
2. s. Desconfianza, recelo, sospecha. jerére. adv. Alrededor.
3. v. pr. Desconfiar, recelar, respetar.
jerereko. s. Potestad. 2. v. pr.Precaverse,
jepuru’a. v. pr. Abdicar, renunciar.
jepuruypy. s. Inauguración. 33

jepy. s. Represalia, venganza, sanción.


2. v. pr. Vengarse.
jepy’ajoko. v. pr. Comer, tomar un bocado.
jepy’ajopy. adj. Preocupado,
compungido. 2. v. pr. Preocuparse.
jepy’amongeta. s. Meditación. 2. v. pr.
Pensar, meditar, razonar.
jepy’añopũ. v. pr. Enternecerse.
jepy’apy. adj. Preocupado. 2. s.
Mortificación, quebranto,
preocupación, ansiedad, aflicción,
congoja, angustia, inquietud, pena. 3.
v. pr. Preocuparse, afligirse, penar.
jepy’aremói. s. Remordimiento,
culpa. jepyhéi. v. pr. Lavarse
los pies. jepyta. s. Parada,
permanencia. jepytaha. s.
Parada, posada, pensión.
jepytaka. v. pr. Pararse en puntas de
pie, empinarse.
jepytaso. adj. Obstinado, terco. 2. s.
Esfuerzo, empeño. 3. v. pr. Obstinarse,
atajarse, resistir, empeñarse.
jepyte. s. Succión.
jepyteha. s. Bombilla, sorbete.
jepyvoi. s. Patada.
jepyvu. s. Remolino, vórtice.
jera. adj. Suelto, desatado, libre. 2. s.
Soltura.
jere. s. Vuelta, entorno, contorno,
alrededores, rotación, vuelco, vuelta,
recodo, rededor, marco, contorno,
giro. 2. v. pr. Rodear, volver, regresar,
girar, rodar, dar vueltas.
jereha. s. Medio ambiente, alrededores.
jereko. s. Posesión, potestad. 2. v. pr.
Cuidarse.
jerekoha. s. Pertenencia, recurso.
jerekue. s. Rededor.
jeremýi. neol., s. Motocicleta, bicicleta.
jerepy. s. Vuelto.
jerepyre. adj. Inverso, dado vuelta.
cuidarse, tenerse. ojos. jesapymi. v. pr. Guiñar.
jerekoha. s. Posesión. jesapysoha. s. Panorama.
jererohory. s. Felicitación, congratulación.
2. v. pr. Ser agasajado, felicitado. 34
jererova. v. pr. Ser trasladado, mudarse.
jero. adj. Bravo, terrible, orgulloso,
soberbio, erguido. 2. v. pr. Ofenderse,
ufanarse, engreírse, ser quisquilloso, no
doblegarse.
jero’a. adj. Inclinado. 2. s. Inclinación. 3. v.
pr. Inclinarse, ladearse.
jeroja. v. pr. Arrimarse.
jerojy. s. Reverencia. 2. v. pr. Bajarse.
jeroky. s. Baile, danza. 2. v. pr. Bailar,
danzar. jerokyha. s. Baile, pista o salón de
baile, bailarín. jerombyasy. s. Pésame,
compasión.
jerova. s. Mudanza, traslado, transporte. 2.
v. pr. Mudarse, cambiar.
jerovia. s. Creencia, religión, fe,
esperanza, confianza, prestigio. 2. v. pr.
Creer, esperar, confiar, fiarse, estimar.
jeroviaha. adj. Leal, fiel. 2. s. Confidente.
jeroviaha’ỹ. adj. Traidor, desleal. U. t. c. s.
jeroviapy. adj. Fiel, leal. 2. s. Lealtad,
fidelidad. jeroviarei. adj. Crédulo.
jeroviauka. s. Garantía.
jeroviaukaha. s. Garante, aval.
jeroviave’ỹ. s. Desencanto. 2. v.
atr. Desacreditarse.
jerovia’ỹ. s. Desconfianza.
jerovu. adj. Presumido, vanidoso. 2.
s. Petulancia, orgullo.
jerovu’ỹ. adj. Modesto. 2. s. Modestia.
jerure. s. Pedido, ruego, súplica,
petición, solicitud. 2. v. pr. Pedir, rogar,
suplicar.
jerureha. s. Ruego, solicitud. 2. Solicitante.
jerurepyre. adj. Pedido. U. t. c. s.
jeruti. s. Tórtola, paloma, torcaza.
jesape’a. v. pr. Despabilarse,
despertarse. jesape’áva. adj.
Observador.
jesapy. v. pr. Cerrar los
jesareko. s. Atención. 2. v. pr. Atender, joaju. adj. Unidos, juntos, pegados,
fijarse. adheridos.
2. s. Unión, enlace, encuentro, adhesión,
jeso. s. Quiebra.
sutura, solidaridad, vínculo, lazo, junta,
jesoro. s. Desgarro, cópula.
rotura. jesu’u. s. joapy. adj. Unido, añadido, doblado,
Mordedura, picotazo. plegado, doble. 2. s. Unión, cohesión,
nexo, federación.
jetapa. s. Tijera.
jetape’avy. v. pr. Extraviarse, errar el
camino.
jetavy’o. v. pr. Aprender, estudiar.
jetepyso. s. Contorsión. 2. v. pr.
Estirarse, desperezarse, hacer gimnasia.
jetu’u. s. Obstinación, persistencia,
tesón.
2. v. pr. Trancarse, plantarse,
empecinarse, empacarse, emperrarse,
recalcar, trabarse, persistir,
obstinarse, sentarse en cuclillas.
jetu’úva. adj. Obstinado, pertinaz.
jety. s. Batata, papa dulce.
jetypeka. v. pr. Escarbar, investigar,
averiguar, estudiar, rebuscarse.
jetyvyro. v. pr. Sacudirse, librarse,
desprenderse, despabilarse.
je’u. s. Coito, cópula.
jeupe. p. n. Que se usa con pron.
pers. A (de) uno mismo.
je’upy. s. Comestibles, víveres, alimento.
jevava. s. Balanceo.
jevu. s. Hinchazón.
jevy. s. Vez. 2. Regreso, vuelta,
retorno, retroceso. 3. adv. Nuevamente,
otra vez.
jey. s. Vez. 2. adv. Nuevamente, otra vez.
jeyta. s. Natación.
jey’uha. s. Bebedero.
jey’urã. s. Bebida, trago, infusión.
jo. pref. a. v. de voz recíproca.
Mutuamente, recíprocamente. 2. pref.
Que con raíces verbales forma
nombres. Mutuo.
joa. adj. Varios, simultáneo. 2. adv.
Juntamente, simultáneamente, todos
juntos.
jo’a. adj. Doble, encimado, duplicado.
2. v. pr. Encimar, superponer, doblar,
repetir.
3. v. pr. Unir, unirse, añadir, doblar, nivel, semejanza.
plegar.
jojahápe. adv. Rectamente.
jo’apyrã. adj. Plegable.
jojái. s. Burla. 2. v. pr. Burlarse.
joasa. v. pr. Cruzarse, encontrarse.
jojaiha. s. Hazmerreir, payaso.
joaty. s. Federación.
jojaha’ỹ. s. Desigual, inigualado, ideal.
joavy. adj. Desigual, diferente,
jojapy. adj. Social.
distinto. 2.
s. Desacuerdo, discrepancia, diferencia,
discordia. 3. v. pr. Diferenciarse, variar,
disentir, desencontrarse.
joayhu. s. Amistad, fraternidad, amor
mutuo. 2.
v. pr. Fraternizar, amarse
recíprocamente.
joayhu’ỹ. s. Enemistad,
tirantez. joehe. adv.
Mutuamente, jogapo. v. pr.
Construir, edificar.
jogua. v. pr. Comprar, adquirir. 2.
Parecerse, asemejarse.
joguaha. adj. Igual, semejante. 2. s.
Igual, semejanza. 3. Comprador.
joguapyrã. s. Mercadería.
joguapyre. s. Compra.
jogueraha. v. pr.
Acompañarse.
joguerekokuaha. s.
Convivencia.
joha. adj. Insípido, áspero, tosco,
antipático, mañero, huraño. 2. s. Picazón,
prurito, escozor, sinsabor, irritación de la
piel.
johayhu. v. pr. Quererse.
johechakuaha. s.
Solidaridad. johéi. v. pr.
Lavar, purificar, joheiha. s.
Lavadero. joheihára. s.
Lavandera.
joheipyre. adj. Lavado. 2. fig. Honesto,
pulcro, recto, moral, probo, decente, fiel.
johupyre. adj. Hallado, encontrado,
inventado.
johupyty. v. pr. Encontrarse, entenderse.
joja. adj. Igual, parejo, semejante,
derecho, plano.
jojaha. adj. Par, igual. 2. s. Igualdad,
joja’ỹ. adj. Impar, sin par, desigual. 2. s. Atado, bulto, paquete, fardo, envoltorio.
joja’ỹme. adv. Injustamente. jokuapyre. adj. Atado.
jojói. s. Hipo. jokupyty. s. Comprensión, mutua inteligencia.
jojopara. v. pr. Mezclarse. jo’o. v. pr. Cavar, arar, zapar, zaherir.
jojopy. v. pr. Apretarse. jo’oha. neol., s. Pala, pico.
joka. v. pr. Quebrar, romper, rajar, jopara. adj. Mezclado, mixto. 2. s. Mezcla,
fracturar, desgranar. combinación. 3. v. pr. Mezclar.
jokapyre. adj. Quebrado, roto, rajado. jope. s. Ardor, calor, insolación. 2. v. pr.
Calentar.
joko. v. pr. Atajar, retener, refrenar,
detener, parar, sujetar, sostener. jope’a. v. pr. Desunir, separar.
jokoha. s. Puntal, obstáculo, jopi. s. Picadura, picazón. 2. v. pr. Picar.
impedimento, freno, soporte, barrera.
jopoi. s. Divorcio, separación. 2. v. pr.
jokoha’ỹva. adj. Desenfrenado. Separarse, divorciarse.
jokopyre. adj. Sostenido, jopói. s. Regalo, obsequio, ofrenda, don. 2. v.
pr. Regalar, obsequiar.
detenido. jokua. v. pr. Atar,
joporu. v. pr. Trocar, permutar.
liar, sujetar, amarrar.
jora. s. Perdón, liberación, alivio. 2. v.pr.
jokuaha. v. pr. Relación. 2. v. pr.
Desatar, soltar, liberar, aliviar, perdonar,
Conocerse.
desenredar.
jokuái. v. pr. Ocupar, mandar, enviar,
jorapyrã’ỹ. adj. Indisoluble.
emplear, gobernar.
joso. v. pr. Moler, pisar, machacar, triturar,
jokuaiha. s. Ordenanza.
pisotear.
jokuaipy. s. Mandatario.
josoha. s. Molino.
jokuapy. adj. Atado, amarrado, envuelto.

35
josopyre. adj. Molido, machucado, pisado. salada. jukysy. s. Caldo, sopa.
jovái. adj. Opuestos, enfrentados. 2. adv. jukyty. s. Salina, mina de sal.
Enfrente, frente a frente. 3. v. pr.
jupi. v. pr. Subir, ascender, trepar,
Enfrentarse, oponerse. 4. p. n. Frente a.
levantarse, despegar, decolar.
joyke’y. s. Hermano.
jura. v. pr. Enlazar, atrapar, obligar, engañar.
joyvy. adj. Doble, pareado. 2. s. Dúo.
joyvýpe. adv. En dúo, dos voces. 36
ju. adj. Amarillo (af. de sa’yju). 2. s. Aguja,
púa.
3. Venida. 4. v. irr. Venir, provenir
ju’ái. s. Bocio.
juaju. adj. Unidos, juntos, pegados,
adheridos.
2. s. Unión, enlace, encuentro,
adhesión. 3. v. pr. Unir, juntar,
pegar, adherir.
juaju’ỹ. s. Pugna, desunión.
jua’o. v. pr. Discutir, disputar.
juapy. v. pr. Unirse, atarse, añadirse.
juasa. s. Cruce. 2. v. pr. Cruzarse,
pasarse.
juecha. s. Entrevista, encuentro. 2. v. pr.
Verse, encontrarse.
juehegui. exp. Entre sí.
juhu. v. pr. Encontrar, hallar, descubrir.
juhuha. s. Descubridor.
juhupyre. s. Encontrado, descubierto,
hallado.
juhupyty. s. Hallazgo.
júi. s. Arco iris.
ju’i. s. Rana.
juka. v. pr. Matar, liquidar, ejecutar,
ultimar, faenar.
jukaha. s. Asesino, homicida,
verdugo. jukahára. s. Asesino,
forajido, criminal. jukapa. v. pr.
Exterminar.
juku’a. s. Jadeo, cansancio, fatiga,
agitación. 2.
v. atr. Jadear.
juky. adj. Simpático, gracioso,
atractivo, saleroso. 2. s. Sal. 3.
Gracia, simpatía.
jukyra, jukyrana. s. Salitre.
jukyry. s. Salmuera, agua
jurapyre. adj. Cautivo. adj. Manco. jyvaguy. s.
juru. s. Boca, pico, abertura, boquete. Axila.
juru’a. s. Bigote. jyva’ỹ. adj. Manco.
juru’atã. adj. Soberbio, engreído, jy’y. s. Arco iris.
petulante. 2. s. Soberbia, petulancia.
juruaysy. s. Baba,
saliva. jurugua. adj.
Oral. juruhe. s.
Apetito.
juruhe’ẽ. adj. Zalamero, adulador. 2. s.
Adulación, halago.
juruhe’ỹ. adj. Inapetente. 2. s.
Inapetencia.
juruja. s. Descanso, respiro.
jurujái. adj. Boquiabierto, embobado,
atónito. 2.
s. Embeleso. 3. v. atr. Embobarse,
embelesarse.
jurujoko. v. pr. Frenar. Callarse.
jurukechẽ. s. Mueca.
jurumboty. v. pr. Taponar, amordazar.
jurumi. s. Oso hormiguero.
jurumy’ỹi. adj. Chismoso, indiscreto,
charlatán, delator.
jurune. s. Halitosis.
jurupari. s. Mueca.
jurupe’a. adj. Boquiabierto. 2. v. pr.
Bostezar. jurupeteĩ. s. Concordia, acuerdo,
entendimiento. jurupyasy. v. atr. Adivinar,
profetizar.
jurupyte. s. Beso. 2. v. pr. Besar.
juruvy. adj. Entreabierto, entornado. 2.
v. pr. Entreabrir.
juvoka. v. pr. Estrangular,
ahorcar. juvy. v. pr. Ahorcar,
ahogar, estrangular. juvypyre.
adj. Ahorcado.
jy. adj. Cocido, cocinado.
jygue. adj. Cocido, cocinado.
jyva. s. Brazo, tentáculo, patas
delanteras de los animales. 2. Asa,
manija, mango, manga de la ropa.
jyva’anga. s. Codo,
antebrazo. jyva’apĩ. s. y
Grosero, maleducado. 3. s. Carro de cuatro
ruedas.

k. Consonante equivalente a la k del


español que se usa ante todas las vocales
y cuyo nombre es ke.
kã. adj. Seco, enjuto, deshidratado. 2. s.
Hueso, carozo. 3. Sequedad. 4. v. atr.
Secarse, deshidratarse.
ka’a. s. Hierva, yerba, vegetación,
vegetal, verdura, planta. 2. Yerba mate,
planta cuyas hojas se usan para preparar
una infusión.
ka’aguasu. s. Selva, bosque grande.
ka’aguy. s. Bosque, selva, monte.
ka’aguygua. adj. Silvestre, salvaje,
montaraz. ka’ajarýi. s. Hada del bosque
o los yerbales. ka’apari. s. Batatilla,
hierba medicinal. ka’apetái. s. Berro.
ka’api. v. pr. Carpir, cortar el
pasto. ka’arẽ. s. Planta medicinal,
paico. ka’aru. s. La tarde. 2. De
(por) la tarde. ka’aurugua. adj.
Vespertino. ka’arúma. s. Vísperas.
ka’ary. s. Cocido, mate cocido, infusión
que se prepara con la yerba mate.
ka’asapa. s. Travesía en el monte.
ka’aty. s. Yerbal, plantación de yerba
mate.
ka’avo. adj. Simpático, atractivo, popular,
afortunado, prestigioso, cautivador,
querido, sociable, popular, gracioso. 2. s.
Planta, vegetal, verdura, hortaliza, hierba.
3. Simpatía, gracia, popularidad,
prestigio.
ka’avoty. s. Huerta.
ka’ay. s. Mate, te, infusión de yerba mate.
ka’ay’u. v. pr. Matear, tomar mate.
kacha. v. pr. Balancear, sacudir,
agitar, tambalearse,
bambolearse, sacudirse.
kachape. adj. Playo, pequeño. 2.
kachiãi. adj. Indisciplinado, ruin, kakuaháva. adj. Desarrollado, próspero,
villano, descortés, soez, vulgar. avanzado.
kachímbo. s. Pipa de fumar. kakuahave. adj. Mayor.
kagua. s. Copa, vaso. káma. s. Seno, pecho, mama, ubre.
kaguai. s. Reproche, vapuleo. 2. v. pr. kama’apýi. s. Pezón.
Criticar, murmurar, difamar,
kamambu. s. Burbuja, trago, sorbo.
despotricar, atacar.
kamambýi. s. Pezón.
kaguaka. s. Botella.
kamapu’ã. s. Pezón,
kaguyjy. s. Mazamorra.
mama. kamapy. s. Pezón,
kái. adj. Quemado. 2. s. Incendio. 3. v.
pr. Quemar, incendiar. mama. kamba. adj. y s.
ka’i. s. Excremento, deposición, Morocha/o. kambire. s.
estiércol. 3. v. pr. Excretar, defecar. Ubre, busto.
kaigue. adj. Quemado. 2. Fatigado, kambu. adj. Lactante. 2. s Lactancia. 3. v.
cansado, remolón, flojo, desganado, pr. Mamar, chupar, lactar.
aburrido, perezoso, lento. 3. s.
Quemazón, quemadura. 4. Desgano, kambuchi. s. Cántaro, cantarilla, recipiente
flojedad. de barro cocido.

ka’irãi. s. Cárcel, calabozo, cautiverio, kambuchi’i. s. Cantimplora.


penitenciaria, prisión, presidio, penal, kambuha. s. Mamadera,
reclusión.
biberón. kamby. s. Leche.
ka’irãmegua. s. Preso.
kandua. s. Liquen.
kakuaha. adj. Adulto, crecido, grande,
mayor, mayúsculo. 2. adv. Muy. 3. v. kane’o. adj. Cansado, fatigado. 2. s.
pr. Crecer, desarrollarse, aumentar. Cansancio, fatiga. 3. v. atr. Cansarse.

37
kane’õngue. s. Cansancio, agotamiento. karapã. adj. Curvo, arqueado, torcido,
inclinado, agachado, doblado.
kangue. s. Hueso, carozo.
karape. adj. Bajo, petiso.
kanguekue. s. Esqueleto, hueso de animal.
kangy. adj. Débil, flojo, lánguido. 2. s.
Flojedad, flaqueza, depresión.
kangyhápe. adv. Débilmente.
kañy. adj. Perdido, extraviado, recóndito,
latente, subrepticio, ilegal.
kañyha. s. Escondite, guarida.
kañyhápe. adv. Encubiertamente,
secretamente, solapadamente, a
escondidas.
kañymby. s. Misterio.
kañypyre. adj. Perdido.
kapiatĩ. s. Hierba con semilla
espinosa. kapi’i. s. Hierba, pasto,
forraje, paja, heno. kapi’ipe. s.
Césped, pasto, hierba. kapi’ity. s.
Pastizal, pajonal.
kapi’i’uha. adj. Herbívoro.
kapi’yva. s. Carpincho.
kapu. v. pr. Explotar, tirotear, tirar,
disparar. kapuéra. s. Chacra, granja,
plantación. karácha. h., s. Sarna.
karaguata. s. Agave, bromelia, planta
espinosa y textil.
karai. adj. Bendecido, bautizado, sagrado.
2. s. Señor, hombre, dueño, amo, don.
karãi. v. pr. Arañar, rasguñar, roer, rascar,
peinar, raspar, rallar.
karaiñe’ẽ. s. Idioma español, lengua
española.
karai’ỹva. adj. Pagano.
karaja. s. Mono, macaco.
karakara. s. Carancho,
buitre.
karakatu. adj. Prudente, despacioso, hábil.
2. s. Habilidad.
karaku. s. Medula, tuétano,
esencia. karameguã. s. Baúl,
cofre, arcón. karanda’y. s. Tipo
de palmera. karanda’yty. s.
Palmar.
karapekue. s. Baja estatura, pequeñez. kate. h., adj. Elegante, lujoso,
distinguido,
karãu. s. Ave acuática zancuda.
refinado.
karáu. s. Torcedura, recalcadura,
katekue. h., s. Lujo.
esguince, luxación, dislocación. 2. v.
atr. Torcerse, recalcarse, luxarse, katĩ. h., adj. Hediondo, maloliente,. 2. s.
dislocarse un hueso. Olor fuerte.
karẽ. adj. Torcido, rengo, doblado, katĩ’oha. neol., s. Desodorante.
arqueado, curvo, indirecto.
katu. s. Poder. 2. adv. Bien, muy,
karẽ’ỹ. adj. Recto, derecho. frecuentemente, seguramente, a menudo.
3. conj. Pero, sino. 4. interj. Pues. 5. v.
karẽ’ỹme. adv. Rectamente.
atr. que se usa con el prefijo i para todas
karimbata. s. Bagre, variedad las personas. Poder.
de pez. karóva. s. Jacarandá, katuete. adv. Infaliblemente,
tipo de árbol. forzosamente, necesariamente,

karu. adj. Comilón, glotón. 2. s. irremediablemente, seguramente, sin


Comida, almuerzo, cena. falta.
karugua. s. Barrial, pantano, lodazal. katupyry. adj. Capaz, inteligente, bueno,
karuha. s. Comedor, restaurante. hábil, eficaz, diligente, meritorio,
hacendoso. 2. s. Sagacidad, habilidad,
karu’i. adj. Inapetente, de poco comer, inteligencia, idoneidad, viveza, pericia.
frugal. 2.
s. Ayuno, inapetencia, frugalidad. katupyry’ỹva. adj. Incapaz, inexperto, inhábil.
karumbe. s. Tortuga. katuveha. s. Privilegio.
karuse. s. Apetito. katu’ỹva. adj. Imposible, improbable,
increíble.
karu’ỹ. s. Ayuno. 2. v. pr. Ayunar.
ka’u. adj. Borracho, ebrio, bebido. 2.
kasõ. h., s. Pantalón. s. Borrachera. 3. v. pr.
Emborracharse.

38
ka’u’ỹ. adj. Sobrio. 2. s. Sobriedad. 2. s. Silencio, calma, sigilo, paz, quietud,
mutismo. 3.
káva. s. Avispa.
v. pr. Callar(se), enmudecer.
kavaju. h., s.
kirirĩhápe. adv. Calladamente,
Caballo. kavame. s. silenciosamente,
Zángano. kavara.
h., s. Cabra.
kavichu’i. s. Variedad de avispa.
kavure. s. Búho, lechuza. 2. Chipa.
kavure’i. adj. Simpático, popular,
atractivo. 2. s. Búho pequeño.
ka’ygua. s. Mate, calabaza que sirve de
recipiente para tomar mate.
kay’u. v. pr. Matear, tomar mate.
ke. s. Nombre de la letrak. 2. Sueño. 3.
v. pr. Dormir. 4. suf. a. v. de modo
imperativo conmitativo.
kechẽ. adj. Torcido, deformado.
keha. s. Dormitorio, habitación, guarida.
kekẽ. adj. Ronco.
kena. suf. a. v. De modo imperativo,
combinación de ke y na.
kepochy. s. Letargo.
kéra. s. Sueño.
keraguata. adj. y s. Sonámbulo.
kerambi. v. pr. Dormitar.
kerambipu. s. Serenata.
kerambu. v. pr. Roncar en
sueños.
kerana. adj. Dormilón. 2. s. Somnolencia.
3. Personaje mitológico, niña de
extraordinaria belleza.
kerandy. s. Sueño, ensueño.
kerapohã. s. Narcótico, morfina.
kerasy. s. Insomnio, letargo,
modorra. kerésa. h., s. Larva de
mosca.
kesu. h., s. Queso.
ke’ỹ. s. Vigilia, insomnio. 2. v. pr.
Trasnochar. kichi’ĩ. neol., s. Serrucho,
sierra. 2. v. pr. Aserrar. kirikiri. s. Halcón,
ave rapaz.
kirirĩ. adj. Callado, sosegado, silencioso,
reservado, tranquilo, taciturno, discreto.
secretamente. ko’i. s. Tropel, reunión. 2. v. pr. Reunirse,
concurrir, acudir, aglomerarse.
kirirĩme. s. Silenciosamente.
kiveve. s. Comida de queso y zapallo o
calabaza.
39
ko. adj. dem. sing. Este/a. 2. suf. a. v. de
modo narrativo verosímil.
ko’ã. adj. dem. pl. Estos/as.
kóa. pron. dem. sing. Este, ésta, esto.
ko’ãga. adv. Ahora, hoy.
ko’ãgagua. adj. Actual, vigente, moderno.
ko’ãgaguáicha. adv. Modernamente.
ko’ãgaite. adv. Enseguida,
inmediatamente, ahora mismo.
ko’águio. adv. De por acá, de este lado.
ko’ãichagua. adj.
Tales. ko’ápe. adv.
Aquí, acá. ko’ára.
s. Hoy.
ko’árupi. adv. Aquí, por aquí, por
acá. ko’ãva. pron. dem. pl. Éstos,
éstas, esto. koe. v. air.
Diferenciarse.
ko’ẽ. s. Amanecer, madrugada.
ko’ẽambue. adv. Pasado mañana.
ko’ẽju. s. Aurora, alborada,
amanecer, madrugada.
ko’ẽmba. s. Vigilia. 2. v. atr. Amanecer.
ko’ẽmbiju. s. Lucero de la mañana.
ko’ẽmbota. s. Inmimente amanecer,
alba, madrugada.
ko’ẽmby. s. Alba.
ko’ẽmbyja. s. Lucero del
alba. ko’ẽpytã. s.
Amanecer. ko’ẽregua.
adj. Diario.
ko’ẽrõ. adv. Mañana, en el día de mañana.
ko’ẽsoro. s. Amanecer.
ko’ẽtĩ. s. Alba, amanecer, aurora,
madrugada.
kóga. s. Sembrado, plantación, chacra,
huerta, sembrado, quinta.
koga’a. s. Producto agrícola.
kogakue. s. Rastrojo.
kõi. adj. Doble, par, gemelo, mellizo. kotykaruha. neol., s. Comedor.
kóicha. adv. Así, tan, tanto, de este kotykeha. neol., s. Dormitorio.
modo, de esta manera.
koichagua. adj. Tal, de esta clase.
koichaite. adj. Igual. 2. adv. Así mismo, tal
cual.
kokatu. gram., s. Grado.
kokue. s. Chacra, huerta, plantación,
granja, sembrado.
kokueguára. s. Agricultor.
kokuehe. adv. Anteayer, antes de ayer.
koli. h., adj. Corto.
ko’o. s. Irritación, prurito, escozor, ofensa.
2. v. air. Picar, irritar, molestar, dar
comezón.
ko’õi. v. atr. Ofender, molestar.
ko’õiha. s. Ofensor.
ko’õ’ỹ. adj. Inofensivo.
kopi. v. pr. Desmalezar, segar, desmontar,
cortar pasto.
kora. h., s. Corral, cerco, redondel,
ruedo, círculo, establo.
korapy. h., s. Patio, jardín, terreno,
cancha.
korochire. s. Zorzal, pájaro cantor.
korócho. adj. Áspero, rugoso, tosco. 2.
adv. Muy.
korocho’o. v. pr. Lijar, alisar.
korõi. s. Reprimenda. 2. v. pr. Reprender,
retar, reñir, amonestar.
kororõ. s. Ronquido, rugido, gruñido. 2. v.
pr. Bramar, retar, amonestar, rugir,
roncar, tronar, gruñir, mugir.
kosereva. h., s. Dulce de frutas, dulce de
naranja hecho con miel de caña.
kotevẽ. s. Necesidad. 2. v. air. Necesitar,
precisar, carecer de. 2. Ser pobre, pasar
necesidades.
kotevẽmby. s. Necesidad.
kotevẽpyre. adj. Necesario.
koty. s. Cuarto, pieza, habitación,
aposento. kotyguahẽha. neol., s. Sala,
recibidor. koty’i. s. Casilla, camarín,
puesto, garita. kotyjahuha. neol., s.
Baño.
kotyo. p. n. Hacia. kuahahápe. adv. Sabiamente, a sabiendas,
al tanto.
kotypy. s. Pieza, interior de la
kuaapavẽ. neol. s. Filosofía.
casa. kóva. pron. dem. sing.
kuahapy. s. Conocimiento.
Éste, ésta, esto. kovi. s.
kuahapyrã. adj. Notable. 2. s. Noticia, acertijo.
Variedad de pez, pejerrey.
kuahapyre. adj. Entendido,
ko’ýte. adv. Aun, mas, a pesar de eso, sin
reconocido, relacionado,
embargo.
proverbial, conocido.
ku. adj. dem. de ausencia. Ese, aquel, tal.
2. suf. kuahase. s. Interés, curiosidad.
a. v. de modo narrativo. kuahauka. v. air. Comunicar, enseñar,
kũ. s. Lengua. enterar, divulgar, denunciar, anunciar,
advertir, vulgarizar, referir, revelar,
kua. s. Agujero, hueco, orificio, hoyo, publicar, propagar.
boquete,
guarida, yacimiento. kuahaukahára. s. Comunicador, denunciante.

kuã. s. Dedo de la mano. kuahaukavy. v. air. Insinuar.

kũ’ã. s. Paladar. kuahave’ỹ. v. air.


Desinteresarse. kuaha’ỹva.
kuãcha’ĩ. v. atr. Tomar, agarrar,
apropiarse. adj. Indefinido.
kuaha. s. Inteligencia, entendimiento, kuã’i. s. Dedo meñique.
saber, intelecto, raciocinio. 2. v. air.
kuãirũ. s. Anillo, sortija.
Saber, conocer, comprender,
entender, poder, reconocer. 3. v. aux. ku’akua. s. Cinto,
que pospuesto a un verbo, equivale al cinturón. kuãmbo’e. s.
verbo español saber o poder con
infinitivo. Dedo índice.
kuahaha. adj. Sabedor, conocedor. 2. kuãmbyte. s. Dedo mayor, dedo del medio.
Razón, conocimiento, sabiduría. kuãngusu. s. Pulgar, dedo pulgar de la mano.

40
kuápe. p. n. Dentro de. que se forman sustantivos a partir de
adjetivos.
kuapytĩ. v. air. Colocar, encajar, propinar.
ku’e. adj. Movible, vacilante. 2. s.
kuára. s. Orificio, cavidad, hueco, ranura,
Movimiento.
nicho,
3. v. pr. Moverse, arrancar, tambalear,
agujero, caverna.
oscilar,
kuarahy. s. Sol.
kuarahy’ã. s. Sombra, enramada,
cárcel. kuarahy’ãva. adj. Sombreado.
kuarahyreike. s. Oeste, poniente.
kuarahyresẽ, kuarahysẽ. s. Este,
oriente. kuarahysẽgotyogua. adj.
Oriental. kuarahysẽha. s. Este, oriente.
kuare. s. Hueco, herida.
kuarepoti. arc., s. Mineral,
metal. kuarepotiju. arc., s.
Oro. kuarepotitĩ. arc., s. Plata.
kuaru. s. Micción. v. pr. Orinar.
kuatia. s. Papel, carta, libro, escrito,
documento, texto. 2. v. air. Escribir.
kuatia’atã. neol., s. Cartón, cartulina,
certificado,
diploma.
kuatia’atã’i. neol., s.
Tarjeta. kuatiahai. neol., s.
Cuaderno. kuatihaihára. s.
Escritor.
kuatihaipyre. neol., s. Periódico,
revista. kuatia’i. neol., s. Esquela, ficha.
kuatiamomýi. v. air. Hojear.
kuatiañe’ẽ. neol., s. Libro, carta,
periódico. kuatiañe’ẽndy. neol., s.
Biblioteca. kuatiapya’e. neol., s.
Telegrama. kuatia’ỹva. adj.
Indocumentado.
kuave’ẽ. v. air. Ofrecer, ofrendar,
presentar, ofertar, invitar, convidar,
prometer.
kuãvyha. s. Dedal.
kucha’ã. adj. Torcido, deforme,
contorsionado.
kuchu. adj. Flojo, débil.
kue. suf. a. n. de tiempo de uso pasado,
equivalente a ex del español. Usado,
inservible, viejo, pasado. 2. suf. con el
vacilar, rebullir. Cuchara.
kuehe. adv. Ayer. ku’ipa. adj. Destrozado.
kueheambue. adv. Anteayer. ku’ipyre. adj. Molido.
kuépe. p. n. De, desde. 2. p. v. Al, kũjererã. s.
durante, cuando. Trabalenguas.
kuera. adj. Sana. 2. v. pr. Curarse,
kukúi. v. pr. Desprenderse, caer.
sanarse.
kumanda. s. Poroto, chaucha, frijol,
kuéra. adj. Muchos, aquellos.
habilla. kumare. s. Trébol.
kuerái. adj. Aburrido, fastidiado. 2. s.
Tedio, hastío, aburrimiento, kumbari. s. Ají, pimienta.
impaciencia. 3. v. atr. Aburrirse, kunumi. s. Bebé, niño, infante.
fastidiarse.
kunu’ũ. s. Mimo, caricia, ternura. 2. v.
kuévo. p. v. que indica simultaneidad. Al, atr. Mimarse.
cuando.
kuña. s. Mujer, concubina,
ku’i. adj. Molido, pisado, desmenuzado,
triturado, compañera. kuña’i. s. Mujer joven,
fino, menudo. 2. s. Polvo, pedacito, adolescente. kuñakarai. s. Señora,
partícula. 3.
v. atr. Desmenuzarse. 4. Esforzarse, dama.
fatigarse. kuñataĩ. s. Señorita, muchacha.
kúi. adj. Caído. 2. v. pr. Caer, kupe. s. Fondo, reverso, revés, espalda,
desprenderse, despegarse, soltarse. 3. dorso.
fig. Ser despedido, perder una
posición privilegiada. kupegua. s. Posterior.

kui’ĩ. s. Erizo, kupépe. adv. Detrás. 2. p. n. Detrás de.

puercoespín. kupy. s. Pierna, tibia, peroné, pata de los


animales.
kuimba’e. s. Hombre,
kupyju. s. Gallo.
varón. kuimbe. s.
kurapepẽ. s. Zapallo, calabaza.

41
kyndýi. neol., s. Signo de exclamación.
kypa. neol., s. Tenaza, tenedor.

42

kuriju. s. Boa, víbora constrictora.


kuri’y. s. Pino, araucaria.
kuruchi. s. Calambre. 2. v. atr.
Arrugarse, encogerse.
kuruguãi. s. Especie de castaña.
kurundu. s. Amuleto, talismán,
reliquia. kurupa’y. s. Acacia, árbol de
madera dura.
kurupi. s. Ser mitológico, protector de
bosques, raptor de mujeres y niños.
kururu. s. Sapo.
kurusu. h., s. Cruz.
kuruvi. adj. Desmenuzado, triturado. 2. s.
Fragmento, polvo, pedacitos.
kusugue. s. Ceniza, residuo, escombro.
kutipo. s. Salto.
kutu. s. Puñalada, pinchadura, punzada,
picotazo. 2. v. air. Clavar, herir, picar,
pinchar, hincar, inyectar, picanear,
punzar, apuñalar. 3. Instigar, acicatear. 4.
Hurtar.
kutuha. s. Clavo, tenedor, jeringa,
inyección, lezna, picana, punzón.
kutujereha. neol., s. Tornillo.
kuvuasu. s. Cacao.
ky’akue. s. Suciedad, roña, mugre,
mancha.
kygua. s. Peine.
kyguái. neol., s. Coma (signo ortográfico).
kyha. s. Hamaca, red.
kyhyje. s. Miedo, temor, espanto, terror,
horror.
2. v. pr. Temer, recelar, acobardarse,
maliciar.
kyhyjepyrã. adj. Siniestro.
kyhyje’ỹ. s. Seguridad, valor, coraje.
kyja. s. Nutria,
hurón. kyju. s. Grillo,
(insecto). kymbu. s.
Gorgojo.
kyporandu. neol., s. Signo de
interrogación.
kura’ỹi. s.
Urticaria.
kypy’y. s. Hermana menor de la mujer.
kure. s. Chancho, cerdo, puerco cochino
kyra. adj. Gordo, obeso. 2. s. Obesidad,
marrano. , ,
gordura, grasa.
kure’i. s. Pecarí.
kyrave. v. atr. Engordar.
kũremói. s.
kyre’ỹ. adj. Activo, optimista, movido,
servicial, dinámico, hacendoso. 2. s.
Diligencia, brío, dinamismo, viveza,
prontitud. 3. Música que se toca para
bailar.
kyre’ỹhápe. adv. Diligentemente, rápido.
kyry. s. Cartílago.
kyrỹihápe. adv.
Tiernamente. kyryryo.
s. Víbora venenosa.
kyse. s. Cuchillo, puñal.
kysevuku. s. Lanza.
kyta. neol., s. Punto.
kytã. s. Verruga, callo.
kytĩ. s. Tajo, corte. 2. v. air. Cortar,
serruchar, seccionar, interceptar,
trinchar, rebanar.
kytĩmbyre. adj. Cortado. 2. s. Rebanada,
tajada.
kyto. adj. Poco, pequeño, diminuto,
ínfimo. kyty. v. air. Frotar, refregar,
planchar. kyve’ỹ. s. Seca, sequía.
kyvõ. adv. Acá, aquí, aquende, en casa.
kyvy. s. Hermano de la mujer.
kyvyraty. s. Cuñada (dice la mujer a la
esposa de su hermano).
ky’ỹi. s. Ají, pimiento.

l. Consonante que se pronuncia igual


que en español, cuyo nombre es le.
lechãi. s. Vieja,
anciana. lekaja. s.
Viejo, anciano.
limõ. h., s. Limón.
luisõ. h., s. Lobizón, ser mitológico,
hombre que se convierte en lobo.
manguruju. s. Variedad de pez de gran
tamaño, sin escamas.

m. Consonante que se pronuncia igual


que en español, cuyo nombre es me.
ma. suf. Verbal de aspecto perfectivo ya.
ma’ẽ. s. Mirada, observación. 2. v. pr.
Mirar, presenciar, observar, contemplar,
vigilar.
ma’ẽha. s. Mirador, observador,
vigilante, inspector.
ma’erã. s. Objetivo. 2. adv. int. Para
qué. ma’ẽra. s. Fulano, ése, ésa, eso,
cosa. máicha. adv. int. Cómo.
maimbe. adj. Tostado, asado. 3. v. pr.
Torrar, tostar.
mainumby. s. Picaflor, colibrí.
maitei. s. Saludos. 2. exp. ¡Hola!, ¿Qué
tal? maiteípa. exp. ¡Hola! ¿Cómo estás?
mamanga. s. Avejorro, moscardón.
mamboreta. s. Saltamontes, insecto
carnívoro. mamo. s. Lugar. 2. adv. int.
Dónde, adónde. mamorei. adv. A (en)
cualquier lugar. mamove. adv. neg. A (en)
ningún lugar.
mandi. adv. Ya, enseguida,
inmediatamente, ipso facto, de una vez.
mandi’i. s. Variedad de pez, bagre.
mandi’o. s. Mandioca, yuca,
tubérculo comestible.
mandyju. s. Algodón.
mandyjuty. s. Algodonal.
mandu’a. s. Recuerdo, memoria,
remembranza.
mandu’apy. s.
Mención. manduvi. s.
Maní. mandyju. s.
Algodón.
mangaisy. s. Resina, caucho.
mano. s . Muerte, defunción. 2. v. pr. venerable, honesto.
Morir, sucumbir, fallecer.
marãve. adv. Nunca, para nada.
mante. adv. de modo. Sólo, solamente,
maravichu. s. Marvilla, adivinanza.
siempre seguidamente, únicamente,
continuamente. márõ. adv. Nunca, en ningún lugar,
maña. v. pr. Mirar, observar, presenciar, dónde.
vigilar. máva. pron. ind. Uno, alguien. 2. pron.
mañaha. s. Guardia, vigilante, patrullero. int. Quién, cuál.
marã. adj. Defectuoso, descompuesto, mavaite. pron. ind. Todos. 2. pron. int.
manchado, viciado, imperfecto. 2. adv. Quién. mavave. adj. Ningún. 2. pron.
int. Para qué.
Nadie, ninguno. mayma. adj. Todo (s)
marã’ỹ. adj. Puro, inocente, intachable,
intacto. cualquier, cada. maymáva. pron. Todos,
2. s. Pureza, castidad. cualquiera, cada uno.
marae’ỹ. adj. Perfecto, sin mal. me. s. Nombre de la letrea m. 2. p. n. át.
marãiko. adv. int. equivalente a mba’erã En, a, al, con.
piko. me’ẽ. v. pr. Dar, entregar, otorgar, ceder,
¿Para qué? proveer, proporcionar, conceder.
máramo. adv. Nunca, jamás, quizá, tal me’ẽha. s. Donante, dador.
vez, cuándo.
meguã. adj. Defectuoso, deforme. 2. s.
marandova. s. Gusano de color verde. Falla.
marandu. s. Aviso, noticia, parte, memby. s. Hijo o hija de mujer.
recado, informe, anuncio,
apercibimiento. membyanga. s. Hijastro/a de la

marane’ỹ. adj. Perfecto, puro, sincero, mujer. membykoĩ. adj. y s.


noble. Mellizos, gemelos. membyrã. s.
marangatu. adj. Santo, bueno, justo, Parto. 2. v. atr. Dar luz. membyraty.
recto, piadoso, sincero, noble,
s. Nuera de la mujer.

43
membyryme. s. Anticonceptivo. mitarã. s. Feto.
membyryru. s. Útero, placenta. mo. pref. de voz (ver mbo). 2. suf. a. v. (át)
de modo condicional. Si.
meme. adj. Perenne, continuo, habitual.
mo’ã. v. pr. Cubrir, tapar, ocultar, proteger.
memegua. adj. Perenne, frecuente,
2. v. air. Pensar, sospechar, presumir.
sucesivo. ména. s. Marido, esposo.
menamanóva. s. Viuda. 44
menarã. s. Novio, prometido.
menda. s. Casamiento, boda, enlace,
nupcias.
mendare. adj. Casado.
mendare’ỹ. adj.
Soltero. mendáva. adj,
Casado. mendave’ỹ. s.
Viudez.
mendu. arc. s. Suegro de la mujer.
mendy. arc. s. Suegra de la mujer.
mensu. h., s. Yerbatero, obrero de los
yerbales.
meña. arc., s. Sexo,
género. merõ. h., s.
Melón. meryvy. arc. s.
Cuñado. mesa. s. Mesa.
mesy. arc., s. Suegra de Mujer.
meve. p. n. Hasta. 2. p. v. Hasta que.
mi. suf. a. n. (ton.) equivalente a ito,
cito del español. Chico, pequeño.
michĩ. adj. Chico, pequeño, reducido.
mimbi. adj. Brillante, radiante,
reluciente. mimby. s. Flauta,
trompeta.
mimi. adj. Chiquito. 2. adv.
Poquito. mimói. adj. Hervido,
cocido, cocinado. mindu’u. v. pr.
Roer, masticar. mínga. s.
Cooperacion.
minga. v. Trabajar colaborativamente.
mingáu. s. Maicena.
mini. adj. Pequeño,
chico. mitã. s. Niña,
niño.
mitã’i. s. Niño, bebé, chico, pequeño,
infante.
mo’ãha. s. Toldo, sombra, mondo. v. pr. Mandar, enviar, remitir.
protector. mocha’ĩ. v. pr. mondoro. s. Desgarro, rotura.
Arrugar, encoger. mohe’ẽ. v. mondýi. s. Susto, espanto. 2. v. pr. Asustar,
atemorizar, espantar, ahuyentar.
pr. Endulzar, salar. moĩmba.
moneĩ. s. Consentimiento. 2. v. pr.
v. pr. Completar.
Aprobar,
moinge. v. pr. Meter, introducir,
incluir, incorporar.
moingo. v. pr. Hacer andar, poner en
funcionamiento.
moirũ. v. pr. Acompañar,
asociar. mokambu. v. pr.
Amamantar. mokõi. adj.
Dos. 2. s. Par. mokõiha.
adj. Segundo. mokõipa.
neol., adj. Veinte.
mokõipaha. adj. Vigésimo.
momarandu. s. Información, aviso,
publicidad, noticia, comunicación. 2. v.
pr. Avisar, recordar, comunicar,
notificar, anunciar, participar,
informar.
momaranduha. neol. Periódico,
noticiero, comunicado, medio de
comunicación.
momaranduhára. neol., s. Periodista,
comunicador.
momba. v. pr. Concluir, terminar,
finalizar,
completar.
mombáy. v. pr. Despertar,
impresiones, concientizar.
mombe’u. s. Relato, testimonio,
narración, cuento, fábula.
mombe’uha. s. Narrador.
mombe’urã. neol., s. Cuento.
mombo. v. pr. Echar, tirar,
arrojar. mombo’o. v. pr.
Despechar, detestar.
mombu. v. pr. Reventar, detonar,
explotar. momorã. s. Elogio,
respeto, admiración. momýi. v. pr.
Mover.
mona. v. pr. Embadurnar, untar, encolar.
monde. v. pr. Vestir.
consentir, permitir, muanduhe. s. Acento ortográfico.
admitir. moneĩva. adj. muangekói. v. pr. Importunar,
Afirmativo. molestar. mukure. s. Comadreja,
mongakuaha. v. pr. zarigüeya. myakã. v. pr. Encabezar.
Criar. myakỹ. v. pr. Mojar, empapar, regar.
mongarai. v. pr. Bautizar, bendecir. myangekõi. v. pr. Importunar, molestar,
mongaraipy. s. Ofrenda, bautizo, incomodar.

bendición. mongaru. v. pr. Alimentar,


nutrir. mongavaju. v. pr. Retar,
reprochar. mongele’e. v. pr. Halagar.
mongeta. s. Trato, conversación. v.
pr. Conversar, charlar,
cortejar.
mongora. h., v. pr. Cercar, encerrar,
sitiar, circundar, rodear.
mongovia. v. pr. Cambiar.
mongu’e. v. pr. Mover,
movilizar. monguera. v. pr.
Curar, sanar.
mongu’i. v. pr. Picar, romper,
triturar. monguera. v. pr. Curar,
sanar. mongy’a. v. pr. Ensuciar,
manchar. mono’õ. v. pr. Recoger,
juntar, cosechar.
moña. v. pr. Seguir, perseguir. s.
Persecución.
moñái. adj. Perverso, malvado. 2.
Personaje mitológico, monstruo de color
verdoso.
moñe’ẽra. neol., s. Lectura.
mopẽ. v. pr. Romper, fracturar, quebrar.
mopotĩ. v. pr. Limpiar, asear.
mopu’ã. v. pr. Levantar, elevar, alzar,
construir.
morangu. neol., s. Fábula.
morotĩ. adj. Blanco.
mosã. v. pr. Atar, enlazar, enhebrar.
mosẽ. v. pr. Expulsar, echar, destituir,
desalojar.
motĩ. v. pr.
Avergonzar. muã. s.
Luciernaga. muakỹ. v.
pr. Mojar.
myaña. s. Empujón. 2. v. pr. Empujar, mba’asy. s. Enfermedad, dolencia, achaque.
impulsar.
mba’e. s. Cosa, artículo, algo,
myatyrõ. s. Refacción, arreglo. v. pr. posesión, pertenencia, propiedad,
Componer, arreglar, rehacer. patrimonio, objeto.
myendy. v. pr. Encender, prender fuego. mba’éicha. adv. Cómo.
myesakã. v. pr. Aclarar, iluminar. mba’éichagua. exp. Qué clase de.
mýi. s. Movimiento. 2. pr. mba’éichapa. interj. ¡Hola! ¿Qué tal? ¿Cómo
Moverse. mymba. s. Animal estás? 2. adv. int. Cómo.

doméstico, res, bestia. mytũ. s. mba’éiko. adv. int. Cómo, por qué. 2. exp.
¿Qué tal?, ¡Hola!
Pavo, faisán.
mba’ejere. neol. Rueda.
mytuẽ. Reposo, paz, sosiego, quietud.
mba’emotepa. s. Adivinanza. 2. exp. ¿Qué es?
mba’ére. adv. int. Por qué.
mba’erei. s. Disparate, cosa sin
importancia. mba’erepy. s. Paga,
mercancía. mba’ereko. v. pr. Poseer.

mb. Consonante que se presenta como


digrama.
mba’apo. s. Tarea, empleo, trabajo. 2. v.
pr. Trabajar, obrar, hacer, actuar,
funcionar.
mba’apohára. s. Trabajador, obrero,
peón, operario.
mba’esyvo. s. Tartago, ricino.

45
mba’eve. pron. ind. Nada. mbohapy. adj. Tres.
mbaipy. s. Polenta. mbohapyha. adj. Tercero.
mbaite. suf. a. v. Completamente, mbohovái. s. Respuesta, contestación,
totalmente.
mbaraka. s. Guitarra, matraca. 46

mbarakaja. s. Gato.
mbarete. adj. Fuerte, poderoso,
potente, vigoroso, forzudo.
mbarigui. s. Jején.
mbatara. s. Overo, matizado.
mba’yru. s. Recipiente,
vehículo. mba’yrumýi. neol.
s. Vehículo.
mbegue. adj. Lento, pausado,
despacioso. 2.
s. Lentitud.
mbeju. s. Torta de almidón de mandioca.
mberu. s. Mosca.
mbichy. adj. Asado. 2. v. pr.
Asar. mbigua. s. Variedad de
pato. mbira. s. Encia.
mbirai. s. Lepra.
mbiru’a. s. Ampolla,
viruela. mbita’i. s.
Salpullido, roncha. mbiti. s.
Abertura.
mbo’a. v. pr. Desovar.
mboaguara. v. pr. Adular, alabar, halagar.
mboaje. s. Respeto. 2. v. pr. Permitir,
acceder, aceptar.
mboaju. v. pr. Hacer madurar, sazonar.
mbohaku. v. pr. Calentar.
mboao. v. pr. Vestir.
mbo’e. s. Enseñanza, educación.
mbo’ehao. neol. s. Escuela, colegio.
mbo’ehára. neol. s. Maestro,
profesor. mbo’epy. neol. Lección.
mbo’esyry. neol., s. Curso, grado
escolar. mboguata. v. pr. Conducir,
guiar, manejar. mbogue. v. pr.
Apagar, borrar. mbogueha. neol., s.
Borrador.
reacción. 2. v. pr. Contestar, responder. v. pr. Coser.
mboi. v. pr. Desvestir, desnudar. mboy’u. v. pr. Dar de beber,
mbo’i. v. pr. Picar, trozar, Partir, abrevar. mbujape. s. Pan, hostia,
desmenuzar.
torta. mburika. s. Burro, asno,
mbói. s. Víbora.
mula.
mboisy. s. Mamboreta, mantis.
mboitu’i. s. Ser mitológico, enorme
animal con cuerpo de reptil y cabeza de
loro.
mbojaru. v. pr. Acariciar. 2. s. Caricia.
mbojere. v. pr. Revolver, circundar. 2. s.
Vuelta, revolución.
mbojoja. s. Unión, igualdad. 2. v. pr.
igualar, unir, equiparar.
mbojojaha. neol. s. Regla.
mbojy. v. pr. Cocinar.
mboka. s. Arma de fuego, fusil, revólver,
pistola, escopeta.
mbokaja. s. Palmera espinosa,
cocotero. mbokaja’a. s. Coco,
fruto del cocotero. mbokajaty. s.
Cocotal, palmar. mbvokapu. s.
Disparo, detonación.
mbokua. v. pr. Agujerear, ahuecar,
perforar, horadar.
mbokuaha. s. Taladro.
mbopi. s. Murciélago.
mborayhu. s. Amor, caridad, cariño,
estima.
mbóre. adj. e interj. despectiva.
Inservible, tonto.
mboriahu. adj.
Pobre. mborevi. s.
Tapir. mbota. s.
Golpe.
mbotavy. s. Engaño, trampa. 2. v. pr.
Engañar, burlar, estafar.
mbotorore. v. pr. Mecer, acunar.
mbotove. s. Prohibición, veda. 2. v. pr.
Negar, rehusar, prohibir, denegar,
rechazar.
mboty. v. pr. Cerrar, tapar,
clausurar, trancar. mbovy. adj. ind.
Pocos. 2. aj. int. Cuántos. mbovyvy.
mburukuja. s Pasionaria, enredadera con
hermosas flores.
mburuvicha. s. Jefe, autoridad, superior,
jerarca, presidente, cacique, director,
comandante.
mbusia. s. Morcilla.
mbusu. s. Anguila.
mbutu. s. Tabano.
mbya. s. Gente, individuo. 2. Nombre de
una parcialidad étnica.
mbyaí. v. pr. Destruir, descomponer,
podrir, dañar.
mbyaiha. adj. Perjudicial, pernicioso,
dañino, destructor.
mbyasy. s Pesar, tristeza, dolor, pesadumbre.
mbyaty. v. pr. Juntar, amontonar, recoger,
reunir, cosechar, recolectar, agrupar,
acumular, asociar.
mbyepoti. s. Castigo, tormento, tortura.
mbyja. s. Estrella.
mbyja’i. neol., s. Asterisco.
mbyjakuaa. neol., s.
Astrología. mbyju’i. s.
Golondrina.
mbyky. adj. Corto, breve.
mbyry’ái. s. Verano,
calor. mbyte. s. Centro,
medio. mbytépe. adv. En
el centro.

nahániri. adv. de neg. No.


nahesakãi. adj. Nublado, oscuro, poco claro.

n. Consonante alveolar nasal igual a la del


español, cuyo nombre es ne. 2. pref. a. v.
de forma negativa.
na. v. pr. Embadurnarse. 2. pref. a. v. de
forma negativa. 3. suf. a. v. de modo
rogativo. Por favor.
naimokõivai. adj. Impar.
naiñambuéiva. adj. Invariable,
inalterable. naipohãiva. adj.
Irrevocable, irremediable. nambi.
s. Oreja, asa, manija.
namichãi. s. Aro, pendiente.
nandi. adj. Vacío, suelto, descubierto.
narã. h., s. Naranja.
narãhái. h., s. Naranja agria.
ne. adj. Maloliente, hediondo, fétido. 2.
s. Nombre de la letra n. 3. pron. pers.
de 2ª per. sing. Te, a ti, a Ud., vos. 4.
v. atr. Heder, apestar, tener mal olor.
5. pref. a. v. de 2ª per. y número sing.
de verbos atributivos. 6. prf. a. v. de
forma neg. 7. suf. a. v. de tiempo
futuro dudoso. 8. pref.

47
a. v. de exclamación.
neaño. exp. Tú (vos) solo.
neĩ. adv. Sí. 2. v. pr. Acceder, aprobar,
decir que si.
néi. interj. Bueno, bien.
néike. intej. ¡Vamos!
¡ánimo! neipamírõ. adv.
Enseguida.
ne’ĩra. adv. neg. Todavía no, aún no.
nemba’e. pron. Tuyo, suyo (de usted).
nevu. adj. Maloliente, pestilente, fétido.
2. s. Hediondez, pestilencia, fetidez. 3. v.
atr. Heder.
niko. adv. Verdaderamente, en
verdad. nipo. adv. Quizá, tal vez,
posiblemente. no. pref. a. v. de
forma negativa.
nohẽ. v.pr. Sacar, sustraer, deducir,
extraer, retirar, extirpar.
no’õ. s. Reunión, conjunto. 2. v. pr.
Reunirse, juntarse.
notĩvai. adj. Sinvergüenza.
nundu. v. pr. Latir, zumbar.
nune. adv. Quizá, tal vez,
acaso.
nunga. adv. Casi, algo, más o menos, un
poco, parecido a.
nupã. v. air. Castigar, pegar, azotar.

ndacha’éi. s. Aversión.
ndaje. exp. Se dice que.

48

nd. Consonante prenasalizada


representada con digrama que se
pronuncia igual que en
el español, cuyo nombre es nde. 2. pref.
a. v. de forma negativa.
nde. adj. pos. de 2ª per. sing. Tu. 2. s.
Nombre del digrama nd. 3. pron. de 2ª
per. sing. de trato formal e informal.
Tú, vos, Ud., te, a ti, a vos, a Ud., ti. 4.
pref. a. v. de forma negativa.
ndéve. pron. Te, a ti.
ndi, ndie, ndive. p. n. Con, en compañía
de. ndivegua. s. y adj. Compañero/a,
concubino/a. ndo. prf. a. v. de forma
negativa.
ndu. s. Ruido.
ndy. s. Saliva. 2. Luz. 3. Aglomeración.
4. suf. de composición de palabras que
indica conjunto.
ndýi. s. Susto, espanto.
ndyry. v. pr. Entrar, embestir, atacar,
arremeter.
ndyvu. v. pr. Escupir, salivar.
ng. Consonante prenasalizada ñ. Consonante palatal nasal que se
representada con digrama que se pronuncia igual que en español, cuyo
pronuncia igual que en español, cuyo nombre es ñe. 2. pref. a. v. de voz pasiva,
nombre es nge. ap. de ñe.
nga’u. v. pr. Recordar, añorar. 2. adv. de ña’e. s. Latón, cazuela,
modo que indica anhelo o deseo que algo
suceda, condición o duda. Ojalá, quizá. recipiente. ña’ẽmbe. s. Plato,
nge. s. Nombre de la letra ng. fuente. ñaha’arõ’ỹre. adv.
ngu. suf. a. v De modo narrativo. Inesperadamente. ñahatĩ. s.
ngue. suf. a. n. De tiempo de uso pasado, Libélula, alguacil.
equivalente a ex del español. Viejo, ñaimo’ã. v. imp. Parece.
usado, inservible. 2. suf. con el que se
forman sustantivos a partir de adjetivos. ñai’ũ. s. Arcilla, barro, lodo.

nguéra. adj. Muchos, aquellos. ñakãity. s. Respeto, pleitesía. 2. v. pr.


Agacharse, acatar, respetar, inclinar la
nguévo. p.n. Que indica simultaneidad. cabeza, reverenciar, asentir.
Mientras, al, cuando.
ñakanina. s. Serpiente no
ngy. suf. Que indica atenuación de una
cualidad o acción. Medio, algo, a medias, venenosa. ñakã’o. v. pr.
semi. Decapitar, degollar. ñakurutũ. s.
Búho, lechuza.
ñakỹ. v. pr. Mojarse.
ñakyrã. s. Cigarra, chicharra.
ñami. v. pr. Ordeñar, exprimir, sacar
jugo. ñana. s. Yuyo, maleza, hierba,
planta, mata. ñanandy. s. Yuyal,
matorral, pastizal, maleza.
ñande. pron. pers. de 1ª per. pl. Nosotros,
nos, a nosotros. 2.pref. a. v. de 1ª per. pl.
para v. atr.
ñánde. adj. pos. Nuestro (s).
ñandehegui. forma irregular del pronombre
ñande con posposición gui. De
nt. Consonante prenasalizada que se
nosotros. Ñandejára. s. Nuestro
representa con digrama y se pronuncia
igual que en español, cuyo nombre es nte. Señor, Dios. ñandéva. adj. Indígena.
nte. s. Nombre de la letra nt. 2. suf. ñandéve. pron. pers. de 1ª per. pl. Nos, a
equivalente a adverbio. Solo, solamente, nosotros, para nosotros.
siquiera, únicamente, puramente, ñande’ỹva. adj. Extranjero,
meramente, exclusivamente.
forastero. ñandú. s. Araña. 2.
Avestruz. ñandú’a. s. Plumero.
ñanduguasu. s. Avestruz. ñanduka. v. pr. Anunciar, impresionar.

49
ñanduti. s. Telaraña. 2. Encaje típico de ñarõitépe. adv. Ferozmente.
origen guaraní.
ñarukã. s. Costilla, tórax, pecho.
ñandy. s. Grasa, sebo.
ñati’ũ. s. Mosquito.
ñandy’o. v. pr.
Desengrasar. ñandyry. s. 50

Aceite.
ñandýva. adj. Grasiento, grasoso. 2.
s. Lubricante, oleaginosa.
ñane. pron. pers. de 1ª per. pl. Nos, a
nosotros, nosotros. 2. pref. a. v. de 1ª
per. pl. para v. atr.
ñáne. adj. pos. Nuestro(s).
ñanemba’e. pron. pos. Nuestro, lo nuestro.
ñangapiry. s. Especie de arbusto.
ñangareko. s. Cuidado, atención,
preservación, protección. 2. v. pr. Cuidar,
atender, guardar, velar, vigilar, proteger,
observar, resguardar.
ñangarekoha. s. Cuidador, encargado. 2.
Preservación, providencia, cuidado.
ñangarekohára. s. Cuidador,
administrador. ñangarekouka. v. pr.
Encomendar. ñanga’u. v. pr. Pensar,
recordar.
ñani. s. Trote, corrida. 2. v. pr. Correr,
trotar.
ñaña. adj. Malo, malvado, maligno,
malévolo, perverso.
ñañangue. s. Maldad,
malevolencia, perversidad.
ñañaseva. adj. Malintencionado.
ñañuva. s. Abrazo. 2. v. pr. Abrazar,
abarcar.
ñapamona. v. pr. Untar, embadurnar.
ñapĩ. v. pr. Cortar el pelo, rasurar, pelar,
podar, roer, mondar.
ñapi’ũ. v. pr. Roer, mordisquear,
pellizcar, picotear, carcomer.
ñapymi. v. pr. Zambullir, hundirse,
sumergirse, chapuzar, naufragar.
ñapysẽ. v. pr. Asomar, aparecer, repuntar.
ñapytĩ. v. pr. Atar, amarrar, liar, vincular,
vendar, uncir.
ñapytĩmby. s. Atado.
ñaro. adj. Bravo, peleador, enojado, feroz.
2. s. Ladrido, enojo, rabia.
ñatõi. v. pr. Templar, afinar, tocar, pulsar, ñe’ẽmbyre. adj. Hablado.
puntear. ñatõiha. s. Ejecutor de ñe’ẽme. adv. Verbalmente.
instrumento musical. ña’yña. adj. ñe’ẽme’ẽ. s. Promesa, juramento, pacto. 2. v.
pr. Prometer, jurar.
Deshilado, deshilachado.
ñe’ẽme’ẽmbyre. adj. Prometido.
ñe. s. Nombre de la letra ñ. 2. pref. a.
v. de voz pasiva. Me, te, se, no, os. 3.
pref. que con v. pr. forma sustantivo.
ñe’ã. s. Corazón, entrañas, víscera,
pecho, tórax.
ñeakãity. s.
Reverencia. ñeandu.
s. Sensación.
ñeangecha. neol., s.
Vidrio. ñe’angu. s.
Recelo. ñe’ãvevúi. s.
Pulmón.
ñecha’ĩ. v. pr. Arrugarse, encogerse.
ñe’ẽ. s. Palabra, vocablo, lenguaje,
idioma, conversación, voz, discurso,
alocución, habla.
ñe’ẽgua’u. s. Fábula,
cuento. ñe’ẽguy. v. pr.
Susurrar. ñe’ẽha. s.
Hablante.
ñe’ẽjoaju. s. Acuerdo. 2. neol.
Oración, proposición.
ñe’ẽjoajuha. gram., s. Conjunción.
ñe’ẽjoapy. v. pr. Replicar. 2. neol., s.
Frase. ñe’ẽjoja. v. pr. Coincidir, tener la
misma opinión. ñe’ẽjoko. v. pr. Replicar.
ñe’ẽjuehegua. neol., s.
Sinónimo. ñe’ẽjuehegua’ỹ.
neol., s. Antónimo. ñe’ẽkõi. adj.
Bilingüe. 2. s. Bilingüismo.
ñe’ẽkuaa. neol., s. Filología.
ñe’ẽkuahambo’e. neol., s.
Oratoria. ñe’ẽumby. v. pr.
Entender. ñe’ẽkurusu. neol., s.
Crucigrama. ñe’ẽmbegue. s.
Chisme, habladuría. ñe’ẽmbo’e.
neol., s. Lingüística. ñe’ẽmbyrã.
s. Tema.
ñe’ẽmeguã. s. Reproche, maledicencia. 2. v. ñe’ẽyvoty. neol., s. Poesía, recitado, poema.
pr. Murmurar, calumniar, difamar.
ñeguahé. s. Llegada, triunfo.
ñe’ẽmondo. s. Recado, 2. v. pr ñeguahẽmba. s. Irrupción.
mensaje. .
Reprochar. ñeha’ã. s. Prueba, tanteo, ensayo,
esfuerzo,
ñe’ẽmongeta. s.
Razonamiento. ñe’ẽndy. s.
Vocabulario. ñe’ẽndýi. neol.,
ñe’ẽnga. s. Dicho, refran, proverbio,
sentencia, máxima.
ñe’ẽngai. s. Maldición. 2. v. pr. Maldecir.
ñe’ẽngatu. adj. Locuaz, hablador,
chismoso, fanfarrón. 2. s. Palabrería,
verborrea.
ñe’ẽngu. adj. Mudo, tartamudo. 2. s.
Mudez.
ñe’ẽngue. s. Vocablo, palabra,
murmuración, chisme.
ñe’ẽnguru. adj. Gruñidor. 2. s. Protesta. 3.
v. pr. Refunfuñar, rezongar, regañar,
mascullar.
ñe’ẽpa’ã. v. pr. Tartamudear, balbucear,
cecear.
ñe’ẽpehẽ. neol., s. Sílaba.
ñe’ẽpoty. s. Poesía, verso,
poema. ñe’ẽpu. gram., s.
Fonema. ñe’ẽmbo’e. neol.
Fonología.
ñe’ẽpyta. v. pr. Balbucear, tartamudear.
ñe’ẽrapo. gram., s. Raíz de las palabras.
ñe’ẽrei. s. Mentira, disparate, desvarío. 2.
v. pr. Disparatar, desvariar, delirar,
mentir.
ñe’ẽreity. s. Indirecta, alusión, replica,
provocación. 2. v. pr. Desafiar, retar,
replicar, provocar.
ñe’ẽrendu. adj. Obediente, dócil. 2. s.
Obediencia. 3. v. pr. Obedecer.
ñe’ẽriregua. gram., s.
Posposición. ñe’ẽryru. neol., s.
Diccionario. ñe’ẽsyry. s.
Inspiración. ñe’ẽtarova. v. pr.
Desvariar. ñe’ẽteja. gram., s.
Adverbio. ñe’ẽtéva. gram., s.
Verbo.
ñe’ẽypy. neol., s. Etimología.
tentativa, juego, imitación, tentación, ñekuave’ẽ. s. Oferta, ofrecimiento,
medición. invitación, proposición. 2. v. pr. Ofrecerse,
2. v. pr. Esforzarse, empeñarse, prestarse.
esmerarse, intentar, pugnar, procurar,
ñekytĩ. s. Corte, sección, incisión,
luchar.
recorte. ñema’ẽ. s. Mirada,
ñeha’anga. s. Mímica,
observación. ñemandu’a. s. Recuerdo.
imitación. ñeha’arõ. s.
ñemano. s. Muerte.
Espera, esperanza.
ñemba’apo. s. Trabajo, dedicación.
ñeha’aro’ỹ. adj. y s.
Imprevisto. ñeha’uvõ. s.
Presagio. 51
ñehẽ. v. pr. Derramar, verter.
ñehenduka. v. pr. Hacerse oír,
discursear. ñehendu’ỹva. adj.
Inaudito. ñehendyvapo. v. pr.
Afeitarse.
ñehe’ỹi. v. pr. Rascarse.
ñehunga. s. Lastimadura, magulladura.
2. v. pr. Lastimarse.
ñeĩ. s. Estado, disponibilidad.
ñeĩha. s. Posición.
ñeikotevẽva. adj. Necesario. 2. s.
Requisito.
ñeimo’a. s. Opinión, suposición,
pensamiento, parecer, meditación,
proyecto, fantasía, impresión. 2. v. pr.
Pensar, meditar, presumir. 3. exp.
Parecerse a.
ñeimo’ãva. adj. Imaginario,
meditabundo, parecido, semejante. 2.
s. Pensador.
ñekambu. s. Lactancia.
ñekangy’o. v. pr.
Desperezarse. ñekañyha.
s. Refugio, escondite.
ñekarãi. s. Raspadura.
ñeke’a. s. Inclinación, sesgo.
ñekoni. s. Onda, vuelta. 2. v.pr.
Ondear, contonearse.
ñeko’õi. s. Ofensa, resentimiento,
desagrado, desazón, enojo, disgusto,
sinsabor, molestia. 2.
v. pr. Ofenderse, enojarse,
disgustarse, rabiar, irritarse,
resentirse, molestarse.
ñekuã. s. Oferta. 2. v. atr. Ofrecerse.
ñembo. pref. a. v. Volverse, simular, ñemboitapyre. adj. y s. Empedrado.
ser, proveerse.
ñemboja. s. Aproximación.2. Imputación,
ñemboai. v. pr. Ulcerarse.
ñemboaje. s. Observancia, 52
obediencia. ñemboapakua. v. pr.
Enroscarse. ñemboapyte. v. pr.
Comer. ñemboapytero. v. pr.
Asomarse.
ñemboare, ñembo’are. s. Prórroga, mora,
retardo, dilación. 2. v. pr. Retrasarse.
ñembo’e. s. Oración, rezo, plegaria. 2.
v. pr. Orar, rezar.
ñembogua. s. Zarandeo. 2. v. pr. Sortear,
eludir, desocupar, gambetear.
ñemboguata. s. Caminata, impulso.
ñemboguevi. s. Retroceso, derrota.
ñembohai. neol., s. Tachadura,
escritura. ñembohakykue. s.
Retroceso.
ñembohapo. v. pr. Arraigarse, prender,
echar raíz.
ñembohasa. s. Traspaso, transición,
traducción. ñembohaso. v. pr.
Descomponerse. ñemboheko. s. Altanería.
ñembohekóva. adj. Altanero.
ñembohepy. s. Sanción. 2. Estimación,
tasación.
ñemboheta. s. Multiplicación. 2. v.
pr. Multiplicarse.
ñembohetã. s. Nacionalización. 2. v.
pr. Nacionalizarse.
ñembohetia’e. v. pr. Desperezarse.
ñembohory. s. Burla, broma, ironía,
sarcasmo.
2.v. pr. Burlarse, regocijarse, recrearse,
bromear.
ñembohova’atã. v. pr. Osar.
ñembohovái. s. Contestación, torneo,
rivalidad, oposición, objeción.
ñembohovake. s. Enfrentamiento, querella.
2. v. pr. Enfrentarse.
ñembohupa. v. pr. Pernoctar, hospedarse.
ñembohypy’a. v. pr. Congelarse.
ñemboi. v. pr. Desnudarse.
ñembo’i. v. pr. Partirse.
implicación. 3. v. pr. Arrimarse, pegarse. v. pr. Prepararse.
4. Implicar, imputar, culpar.
ñembosarái. s. Juego, partido, deporte,
ñemboja’o. adj. Dividido. 2. s. División, travesura, pasatiempo, entretenimiento.
2. Tortura, flagelamiento. 3. v. pr. Jugar,
partición. ñembojára. v. pr. Adueñarse,
apostar. 4. Burlarse, maltratar, flagelar,
usurpar. ñembojaru. s. Juego, broma. torturar.
ñembojevy. s. Rechazo. 2. adj. Rechazado. ñembota. s. Golpe, choque. 2. v. pr.
ñembojehe’a. v. pr. Mezclarse. Chocar, golpearse, estrellarse.

ñemboje’o. v. pr. Despintarse. ñembotapykue. s. Atraso, posposición,


postergación.
ñembojere. s. Viraje, vuelta. 2. v. pr. Virar,
girar, darse vuelta.
ñembojevy. s. Retroceso,
vuelta. ñembojoja. s.
Paridad, nivelación.
ñembojovái. v. pr.
Enfrentarse. ñembokate. h.,
s. Elegancia.
ñembokatupyry. v. pr. Capacitarse,
practicar.
ñemboki. s. Romance. 2. v. pr.
Enamorarse, cortejar.
ñembokiha. s. Pretendiente, querido.
ñembokua. s. Perforación.
ñembopiro’y. v. pr. Refrescarse, recrearse.
ñembopiru. v. pr. Adelgazar,
enflaquecer,
demacrarse, secarse.
ñembopochy. v. pr. Rebelarse, enojarse.
ñembopo’i. v. pr. Enflaquecer, adelgazar.
2.
Defecar.
ñembopopo. s. Rebote.
ñembopuku. s. Dilación,
extensión,
alargamiento. 2. v. pr. Alargarse,
dilatarse.
ñembopyahu. adj. Actualizado,
remozado. 2. s. Reforma, refacción,
renovación, modernización.
3. v. pr. Actualizarse,
renovarse. ñembopyhare.
v. pr. Anochecer.
ñemboro’ysa. adj.
Enfriado.
ñembosako’i. s. Preparación,
predisposición. 2.
ñembotarova. s. Ofuscamiento, pérdida de turnarse.
razón.
ñembyahýi. adj. Hambriento. 2. s. Hambre. 3.
ñembotavy. s. Embuste, disimulo, v. atr. Tener hambre.
tolerancia, treta. 2. v. pr. Disimular,
desentenderse, hacerse el sonso.
ñembotavýpe. adv.
Falazmente,
disimuladamente.
ñembotove. s. Negativa, prohibición,
rechazo, veto. 2. v. pr. Negarse, vetar.
ñembotuicha. s. Crecimiento, glorificación,
arrogancia, petulancia, vanagloria, realce.
2. v. pr. Agrandarse, vanagloriarse,
ufanarse.
ñembotuja. adj. Avejentado, añejado.
ñemboty. adj. Cerrado, tapado, trancado.
2. s. Encierro, oclusión, obturación,
reclusión. 3. v. pr. Encerrarse, recluirse.
ñembotyvyro. s. Zarandeo, sacudida.
ñembou. adj. Enviado. 2. s. Remisión,
tracción.
3. v. pr. Ser enviado, hacer venir.
ñembova. s. Mudanza. 2. v. pr.
Convertirse, transformarse.
ñembovayva. v. pr. Volver la cara hacia
arriba. ñembovo. v. pr. Partirse, dividirse.
ñembovyvy. s. Costura, sutura, parche.
ñembo’y. v. pr. Pararse, erguirse, estar de
pie, ponerse de pie. 2. Mirar con ganas
de.
ñemboyke. adj. Apartado. 2. v. pr.
Ladearse, inhibirse.
ñemboyku. s. Licuefacción. 2. v. pr.
Derretirse.
ñembo’ýva. adj. Parado, de pie.
ñemboybate. s. Realce. 2. v. pr. Ascender,
encumbrarse.
ñemboyvytu. s. Ventilación. 2. v. pr.
Ventilarse.
ñembu. pref. a. v. Volverse, simular ser,
proveerse.
ñembuai. s. Podredumbre, putrefacción,
corrupción, descomposición. 2. v. pr.
Podrirse, prostituirse, ulcerarse,
descomponerse, perderse.
ñembuasy. s. Tribulación, pesar.
ñembuaty. s. Reunión, pandilla.
ñembuekovia. v. pr. Sucederse,
ñembyaipyre. adj. Putrefacto. clandestino. ñemimby. adj. Escondido. 2. s.
ñembyai’ỹva. adj. Inalterable, Misterio, secreto. ñemitỹ. s. Siembra,
incorruptible. ñembyaju. s. Fastidio, plantación, cultivo, labranza.
aburrimiento. 2. Entierro, sepelio. 3. v. pr. Sembrar,
plantar,
ñembyasy. adj. Triste, cultivar, enterrar.
apesadumbrado.
2. s. Tristeza, dolor, pena, congoja, ñemo. pref. a. v. de voz y formación de
pesar, lastima, aflicción. 3. v. pr. palabras. Proveerse, volverse, simular ser.
Sentir, entristecerse, arrepentirse, ñemo’ã. s. Refugio, patrocinio, auxilio,
condolerse. amparo.
ñembyaty. s. Reunión, ñemoaguĩ. s. Aproximación. 2. v. pr.
amontonamiento, aglomeración, Acercarse, arrimarse, aproximarse.
recolección. 2. neol. Capítulo.
ñemoakãraku.v.pr.Enamorarse,entusiasmarse
ñembyekovia. s. Cambio, trueque, , empeñarse. 2. Enojarse, alterarse.
pago, permuta, sucesión, recambio,
transferencia. 2. ñemoakuruchĩ. v. pr. Encogerse, retraerse,
v. pr. Sucederse, intercambiarse, acurrucarse.
sustituirse. ñemoakỹ. adj. Regado. 2. s. Riego.
ñeme’ẽ. s. Obsequio, donación, dádiva, ñemoambue. s. Variación, transición,
otorgamiento, cesión, suministro, recambio,
rendición, resignación, concesión. 2. v. transfiguración. 2. v. pr. Variar,
pr. Rendirse, transigir. transformarse.
ñemenda. s. Boda, casamiento. ñemoañete. s. Afirmación.
ñemi. adj. Escondido, oculto. 2. v. pr. ñemoaño. v. pr. Recogerse, apartarse.
Esconderse, ocultarse, desaparecer.
ñemo’ãpyre. adj. Tapado, cubierto.
ñemiha. s. Escondite, secreto.
ñemoarandu. v. pr. Estudiar, aprender,
ñemihápe. adv. Secretamente,
instruirse. ñemoatã. v. pr. Fraguar,
solapadamente, privadamente.
endurecerse.
ñemihapegua. adj. Confidencial,

53
ñemoguahẽ. s. Recepción. mengua, menoscabo.
ñemohakamby. v. pr. Bifurcarse. 2. v. pr. Disminuirse, achicarse.
ñemohatã. s. Endurecimiento, obstinación. ñemomirĩ. s. Sumisión, obediencia, pleitesía.
2. v. pr. Endurecerse, obstinarse, fraguar. 2.
v. pr. Achicarse, rendirse, acobardarse.
ñemohenda. s. Instalación, ubicación,
orden, ñemomombyry. s. Retiro, evasión. 2. v. pr.
clasificación. 2. v. pr. Radicarse,
ubicarse. ñemohesãi. s. Saneamiento.
ñemohesakã. s. Explicación,
aclaración.
ñemohu’ũ. s. Ablandamiento, maceración,
masaje.
ñemoĩ. s. Instalación, puesta, posición,
planteamiento, postura. 2. Oposición,
protesta, sedición, revolución, rebelión,
motín, levantamiento. 3. v.pr. Ponerse. 4.
Rebelarse, sublevarse, oponerse,
protestar.
ñemoirũ. v. pr. Acompañarse,
asociarse. ñemoĩva. adj. y s.
Opositor, rebelde. ñemokunu’ũ. s.
Mimo.
ñemokyre’ỹ. v. pr. Desperezarse.
ñemomandu’a. s. Evocación, mención. 2.
v. pr. Acordarse.
ñemomarandu. s. Mensaje, advertencia,
comunicado, comunicación,
recado, participación.
ñemomba. s. Terminación. 2. v. pr.
Finalizarse, terminarse.
ñemomba’e. s. Apropiación. 2. v. pr.
Adueñarse, apropiarse, usurpar,
incautarse, proveerse, posesionarse.
ñemomba’eguasu. s. Loa, jactancia,
respeto. 2.
v. pr. Jactarse, darse importancia.
ñemomba’eguasúva. adj.
Respetado,
venerado.
ñemomba’eheta. v. pr. Enriquecerse.
ñemombarete. v. pr. Fortalecerse.
ñembombe’u. s. Confesión,
declaración, narración,
relato.
ñemombo. s. Tirada. 2. v. pr. Tirarse.
ñemombyky. s. Resumen, síntesis,
sinopsis. ñemomichĩ. s. Reducción,
Alejarse, apartarse. ñemono’õ. s. Zafra, recolección, reunión.
2. v. pr. Reunirse.
ñemomýi. s. Trafico, impulso,
ñemoña. s. Cría, crianza. 2. v. pr. Criar,
mudanza. ñemona. v. pr.
reproducirse, procrear, multiplicar.
Embadurnarse. ñemonandi. s.
ñemoñanga. s. Familia.
Vaciamiento.
ñemoñarã. s. Reproductor.
ñemonda. s. Robo, sustracción, desfalco,
ñemoñare. s. Descendiente, prole,
hurto, saqueo, rapiña, pillaje.
natalidad, reproducción.
ñemonde. s. Vestimenta. 2. v. pr. Vestirse.
ñemoñe’ẽ. s. Charla, discurso, consejo,
ñemondýi. s. Espanto, sobresalto, sermón, platica, conferencia, exhortación,
susto. 2. v. pr. Asustarse, predica. 2. v. pr. Discursear, arengar,
sobresaltarse, espantarse. amonestar, apalabrar, reprochar.
ñemoneĩ. s. Asentimiento. ñemoperõ. s. Peladura,
ñemongarai. s. Bautismo. despojo. ñemopirĩ. v. pr.
ñemongaru. s. Nutrición, sustento, Estremecerse. ñemoporã. v.
alimentación.
pr. Embellecerse.
ñemongeta. s. Conversación, dialogo,
ñemoporãve. s. Mejora. 2. v. pr. Mejorarse.
charla, parlamento, plática, galanteo.
2. v. pr. Conversar, hablar, charlar, ñemopore’ỹ. s. Migración.
platicar, galantear.
ñemopotĩ. s. Limpieza, desinfección,
ñemongorapyre. h. adj. Acorralado, sitiado. purificación. v. pr. Asearse,
ñemonguerái. s. Fastidio. limpiarse. ñemopu’ã. s.
ñemongu’i. s. Molienda. Levantamiento. ñemopytã. v. pr.
ñemongy’a. s. Polución, Enrojecer.
deshonra. ñemongyhyje. s. ñemopytũ. v. pr. Anochecer, obscurecer.
Peligro.

54
ñemosarambi. s. Propagación. 2. v. ñenohẽ. s. Vaciamiento. 2. v. pr. Sacarse.
Desbandarse, propagarse, esparcirse.
ñensugy. adj. Ladino, taimado, hipócrita.
ñemosãso. s. Liberación.
ñemosẽ. s. Expulsión. 2. v. pr. Ser
expulsado.
ñemotenonde. s. Antelación, promoción,
prosperidad. 2. v. pr. Distinguirse,
progresar, preceder, adelantarse,
anticiparse.
ñemotĩ. s. Vergüenza, timidez, papelón.
ñemotĩcha’ĩ. v.pr. Guiñar.
ñemotimbo. v. pr. Evaporarse, disiparse.
ñemotĩñe’ẽ. s. Nasalización.
ñemovã. v. pr. Ladearse, inclinarse.
ñemu. s. Venta, negocio, comercio,
compra- venta, tráfico, transferencia. 2.
v. pr. Vender, comerciar, tratar,
negociar, traficar. 3. pref. a.
v. de voz y formación de palabras.
Volverse, simular ser, proveerse.
ñemuagẽ. v. pr. Apurarse.
ñemuakỹ. s. Riego.
ñemuaña. s. Empujón, impulso.
ñemuasãi. s. Propagación. 2. v. pr.
Propagarse, trascender.
ñemuha. s. Comerciante, vendedor,
tienda, comercio, mercado.
ñemuhára. s. Comerciante, mercader,
vendedor.
ñemy. pref. de voz y de formación de
palabras. Volverse, simular ser,
proveerse.
ñemyangekói. s. Molestia.
ñemyatyrõ. s. Reparación,
compostura, refacción,
reforma, mantenimiento, remiendo.
ñemyenyhẽ. s. Relleno.
ñemýi. s. Movimiento, locomoción.
ñemyi’ỹ. s. Paralización.
ñemyrõ. s. Ofensa, agravio, resentimiento,
resquemor, rabia, furia. 2. v. pr. Ofender,
recelar, agraviar, rabiar, resentirse.
ñemyronde. adj. Tímido, quisquilloso,
resentido, enojadizo, furioso.
ñendyvu. v. pr. Salivar, escupir.
ñeno. v. pr. Acostarse, yacer, tenderse,
tumbarse.
ñenupa. s. Castigo, flagelación, ñepiã. s. Fuga, escape.
tormento,
ñepia’ã. s. Esfuerzo. 2. v. pr. Esforzarse,
tortura, latigazo.
forcejear, empeñarse, intentar, procurar.
ñeñakãity. s. Respeto.
ñepichãi. s. Pinchazo.
ñeñandu. s. Sensibilidad,
ñepi’ũ. v. pr. Picotear.
sentimiento, sensación,
percepción. ñepohano. s. Medicación, maleficio. 2. v.
pr.
ñeñaniha. s. Carrera de caballos,
Medicarse. 3. fig. Desquitarse.
hipódromo.
ñepomoĩ. v. pr. Implorar.
ñeñapi. s. Recorte.
ñeporandu. s. Interrogatorio,
ñeñapytĩ. s. Atadura,
interrogación, interrogante, consulta,
nexo. ñeñe’ẽ. v. pr. pregunta.
Rumorearse. ñepu. s. Condolencia. 2. v. pr. Sentir,
ñeñe’ẽme’ẽ. s. compadecerse.

Promesa. ñepu’ã. s. Levantamiento, rebelión,


revolución, sedición, conspiración,
ñeñoty. s. Entierro, sepelio, siembra, revuelta, sublevación, motín. 2. v. pr.
plantación. Erguirse, levantarse, sublevarse.
ñeñotỹha. s. Fosa, tumba, ñepurũ. s. Comienzo, principio, estreno,
sepulcro. ñeñuva. v. pr. inauguración, rudimento, germen. 2 v. pr.
Empezar, comenzar, iniciar, debutar,
Cubrirse, refugiarse. ñeñyrõ. principar.
s. Perdón, indulgencia. ñepurũgua. adj. Primer, primero, iniciador,
ñepã. adj. Deforme, paralitico, novicio.
contrahecho, lisiado, defectuoso. ñepurũmby. s. Introducción,
ñepa’ã. s. Obstrucción, trancadura. comienzo. ñepurũme. adv. Primero,
ñepẽ. s. Fractura, rotura. al comienzo. ñepurũrãre. adv.
ñepehẽ’a. s. División, segmentación. Primeramente.

55
ñepyrũ. Pisotón. ñombohovái. s. Lucha, pleito. 2. v. pr.
Discutir, disputar, litigar.
ñepysanga. s. Tropezón, traspié, tropiezo,
desliz. 2. v. pr. Tropezar(se), trastabillar. ñombojoaju. v. pr. Confederarse,
mancomunarse.
ñepysyrõ. s. Ayuda, salvación. 2. v.
pr. Defenderse. ñomi. v. pr. Esconder, encubrir, reservar,
ñepyta’ã. s. Esfuerzo. 2. v. pr. Esforzarse,
estribar, apuntalar, empinarse. 56
ñepytũ. v. pr. Oscurecerse.
ñepytyvõ. s. Colaboración, ayuda,
amparo, favor, solidaridad, auxilio,
protección, palanca.
ñepyũ. s. Sartén.
ñerarõ. s. Violencia, pugna, violación.
ñerotĩ. s. Vergüenza, oprobio.
ñeroyrõ. s. Desprecio, desconsideración.
ñesẽ. s. Salida, evasión, escape,
naciente, nacimiento.
ñesũ. s. Reverencia, genuflexión. 2. v.
pr.
Arrodillarse, hincarse, postrarse.
ñesũhápe. adv. Devotamente, de
rodillas. ñesũpehẽ. s. Genuflexión. v.
pr. Arrodillarse. ñetĩ. s. Jejen. 2.
Vergüenza, rubor, pudor. ñetĩekýi. v. pr.
Arrollarse, arrebujarse. ñetĩhyiha. s.
Pañuelo.
ñetĩjoso. s. Encontrón.
ñetĩkutu. v. pr. Encontrarse.
ñetinga. adj. Varado. 2.v. pr. Vararse,
tumbarse. ñetingaparo. s. Voltereta. 2. v.
pr. Voltearse. ñipytũ. adj. Oscuro,
nebuloso. 2. s. Tiniebla.
ño. adj. Solo. 2. pref. a. v. de voz
recíproca. Se, uno(s) a otro(s),
mutuamente. 3. pref. que con raíces
verbales forma nombres. Mutuo.
ñoha’ã. v. pr. Pelearse.
ñoha’anga. neol., s.
Teatro. ñohẽ. v. pr.
Derramar, verter.
ñohẽha. s. Vertedero.
ñoirũ. s. Amistad, par. 2. v. pr.
Acompañarse.
ñoite. adv. Solamente, únicamente,
puramente, exclusivamente, meramente.
secuestrar, preservar. ñuaitĩ. s. Encuentro. 2. v. pr. Encontrarse,
toparse.
ñomoirũ. s. Union. 2. v. pr. Asociarse,
acompañarse. ñuã’õ. v. pr. Descubrir, destapar.
ñomongeta. s. Diálogo, entrevista. 2. v. ñuatĩ. s. Espina, abrojo, zarza.
pr. Conversar, entrevistar, hablar.
ñomongetáva. s. Interlocutores.
ñongatu. v. pr. Guardar, esconder,
conservar, economizar, archivar,
reservar, preservar, cuidar, ahorrar.
ñongatuha. s. Deposito, archivo.
ñongatupy. adj. Guardado, reservado.
2. s. Reserva, conservación.
ñonte. adv. Solamente, puramente,
exclusivamente, meramente,
únicamente.
ñoñupã. v. pr. Pelear.
ñoña. v. pr. Meter, introducir, embutir,
envasar.
ñoñe’ẽme’ẽ. v. pr. Darse la palabra.
ñoñyrõ. v. pr. Pactar, reconciliarse.
ñopẽ. adj. Trenzado. 2. s. Trenza. 3. v.
pr. Trenzar, enrular, unir, entretejer.
ñopehẽngue. s. Fraternidad,
parentesco. 2. v. pr. Fraternizar.
ñopytyvõ. v. pr. Cooperar, colaborar,
ayudarse.
ñorairõ. s. Lucha, pelea, disputa,
batalla, guerra, combate, contienda,
altercado, trifulca, riña, reyerta,
pugna, pleito, pendencia, querella.
2. v. pr. Pelear, luchar, reñir, guerrear,
pleitear, pugnar, litigar.
ñorairõ’ỹ. s. Paz.
ñotỹ. v. pr. Plantar, sembrar, enterrar,
sepultar.
ñotỹha. s. Sementera,
sembrador. ñotỹhara. v. pr.
Desenterrar. ñotỹhára. s.
Enterrador. ñotỹngue. s.
Sembrado.
ñu. s. Campo, llano, llanura, valle,
pradera, prado. 2. pref. a. v. de voz
recíproca, ver ño.
ñua’ã. s. Apuesta.
ñuãha. s. Abrigo.
ñuãhára. s.
Encubridor.
ñuatĩndy. s. Breña, abrojal, zarzal.
ñuaũ. s. Lunar.
ñuguaitĩ. s. Encuentro. 2. v. pr. Encontrarse.
ñuhã. s. Trampa, emboscada, lazo,
engaño, ardid, zancadilla, celada, treta.
ñumegua. adj. Rural, campesino, llanero.
ñupa’ũ. s. Isla de árboles en medio del
campo. ñupyso. s. Prado, paisaje, llanura,
llano.
ñuvã. v. pr. Abrigar, cubrir, envolver,
cobijar, tapar, proteger, abrazar.
ñuvaitĩ. s. Encuentro. 2. v. pr.

Encontrarse, recibir, salir al encuentro.


ñyñýi. adj. Marchito, mustio, menguante. 2.
s. Merma. 3. v. pr. Encogerse,
arrugarse, marchitarse, decrecer,
reducir(se), mermar.
ñypytũ. adj. Oscuro, lóbrego, revesado, tétrico.
2. s. Oscuridad.
ñyrõ. s. Perdón, amnistía, disculpa, indulgencia.
2. v. pr. Perdonar, disculpar, redimir.
ñyrõva. adj. Indulgente.
ñyrõ’ỹva. adj. Imperdonable, inexcusable.

local, edificio. ojere.


s. Vecindad. oyke.
s. Pared.
ógagua. t. s. Familia.

o. Vocal que se pronuncia igual que en


español.
2. ap. de óga. 3. pref. a. v. de 3ª per.
para v. pr.
4. pref. a. n. de posesión que indica que
el objeto pertenece al sujeto de la
oración. Su propio, su mismo.
õ. Vocal que se pronuncia como la o
pero con resonancia nasal.
‘o. suf. que pospuesto a un sustantivo
significa
privación. Quitar, sacar.
oakãvo. adv. De cabeza.
óga. t., s. Casa, vivienda, morada,
rancho,
ogaguy. t. s. Corredor, alero, galería.
ogahoja. t. s. Techo.
ogapegua. t. s. Familiar,
familia. ogapepo. t. s.
Alero.
ogapy. t. s. Casa, hogar, interior de
la casa. ogapypegua. t. s. Familia,
familiar. ogaraity. t. s. Hornero.
ogarokái. t. s. Cerco de la casa, muralla.
ogasoja. t. s. Techo.
ogaygua. t. adj. y s. Familiar,
doméstico, pariente.
ogaykegua, ogaykypegua. t. s.
Vecino. oguatáva. adj. y s.
Viajero, caminante. oguejýva.
adj. Descendente. oguepyre.
adj. Apagado.
oguerekóva. s. Tenedor,
propietario. oguéva. adj.
Apagado, fugaz. oguevíva. adj.
Renegado.
oguévo. adv. Patas arriba.

57
oguývo. adv. Al revés, por ojeja’e’ỹva. adj. Odiado.
abajo. ogyhũhai. neol., t. s. ojekuaháva. adj Conocido, sabido,
vinculado, público.
Pizarrón. ogyke. neol., t., s.
ojetu’úva. adj. Tenaz.
Pared, muro. oha’ỹva. adj. y s.
ojeupe. exp. A sí mismo.
Analfabeto.
oha’uvõva. s. Profeta, profetisa, adivino. ojoehe. adv. Mutuamente,unos a otros,

ohechakuaháva. adj. Reconocido, 58


servicial, agradecido.
ohechapukúva. s. Vidente,
profeta. ohecháva. s. Vidente,
el que ve. ohendúva. s. Oyente,
oidor.
oho. v. irr. Va.
oĩ. v. Hay, está.
oikereíva. adj. y s. Intruso.
oikéva. adj. Participante,
penetrante. oikoporãva. adj.
Próspero, feliz. oikotevẽva. adj.
Necesitado, pobre. oikóva. s.
Habitante, morador, suceso.
oikovéva. adj. y s. Vivo, habitante.
oikuaháva. adj. Informado,
versado.
oĩmbáva. adj. integro, completo, total,
perfecto.
oime. v. Hay, está.
oimeháicha. adv. De cualquier manera.
oimehaichagua. adj. Cualquier.
oimehápe. adv. Dondequiera, en todas
partes.
oiméne. adv. Tal vez, quizá.
oimeraẽva. adj. y pron. ind. Cualquiera,
todos, quienquiera, alguno.
oiméva. adj. Presente,
existente. oimeve. exp. Hay
más, además. oireíva. adj.
Improductivo, inútil.
ojehayuhúva. adj. Amado.
ojehe. exp. Por (de, a, para) si
mismo(s). ojehegui. exp. De si
mismo, entre ellos. ojehúva. s.
Suceso.
recíprocamente, entre oponente. ombojeréva. adj. Circundante.
sí. ojoehegui. exp. Entre ombopukuaháva. s. Músico.
sí. ojoeheguy. adj. omboróva. adj. Fastidioso.
Consanguíneo. omboryrýiva. adj.
ojohuguy. adj. Tremebundo. omovy’áva.
Consanguíneo. adj. Recreativo.
ojohuguyre. s. Pariente.
ojojáva. adj. Idéntico
ojojupe. exp. Viceversa, uno a otro.
ojopýri. adv. Juntos, el uno con el
otro. ojoupe. adv. Recíprocamente,
unos a otros. ojuavýva. adj.
Diferente, diverso, distinto.
ojuehe. exp. Mutuamente,
recíprocamente, por sí, entre sí, unos
a otros, para sí mismo.
ojuehegui. adv. Recíprocamente, entre
sí, de entre sí.
ojukáva. adj. Mortal, letal.
ojupe. exp. A sí, entre sí.
ojupíva. adj. Ascendente, empinada,
trepador.
oka, okaha. s. Patio, calle, exterior.
okái. v. Quema, se quema.
okápe. adv.. Afuera, se quema, fuera, a
la intemperie, en el campo.
okára. adj. Campesino, campestre,
silvestre. 2.
s. Campaña, campo, exterior.
okaragua. okaraygua. adj. Rural,
agrario, campesino,
paisano, forastero. U.t.c.s.
okay’úva. s. Bebedor de
mate. okẽ. t., s. Puerta,
entrada, portón. oke’ỹva.
adj. Insomne.
okyta. s. Pilar.
okyve’ỹ. s. Seca, sequía.
omanóva. adv. Muerto.
omañáva. adj. Vigilante, observador.
ombo’áva. adj. Ovíparo.
ombo’éva. s. Docente.
ombohováiva. adj. Contestador, rival,
ombyasýva. adj Triste. opyta’ỹva. adj. Volátil, variable.
omenda’ỹva. adj. opývo. adj. Parado, de pie.
Soltero. omondýiva. adj. ore. pron. pers. de 2ª per. pl. que excluye al
interlocutor. Nosotros, nosotros. 2. adj. pos.
Horrendo. omyi’ỹva. adj.
Nuestro.
Inmóvil. oñehẽha. s.
Vertiente. oñemoĩva.
adj. Reacio.
oñondive. adv. Juntos, unos con
otros. oñoñe’ẽ. s. Convenio,
tratado, acuerdo. oñoñe’ẽme. adv.
Unánimemente. oñopehẽngue. adj.
Consanguíneos.
opa. s. Término, fin. 2. v. def. Acabó. 3.
adj.
Cada, todo.
opa’ãva. adj. Varado, Trancado.
opaha. s. Término, fin.
opáicha. adv. De todas maneras, de
cualquier modo.
opaichagua. adj. Diferente de todas
clases.
opárupi. adv. En todas partes, donde
quiera, por doquier.
oparupigua. adj. Universal.
opáva. adj. Todos, cada. 2. Finito,
perecedero, caduco.
opavave. adj. y pron. Todos.
opave’ỹva. adj. Interminable, perpetuo,
eterno.
opa’ỹha. s. Eternidad.
opa’ỹva. adj. Inacabable,
inagotable, perdurable.
opáyva. adj.
Despierto. opiãva.
adj. Prófugo. opívo.
adj. Desnudo.
opu’ãva. adj. Erecto, empinado,
levantado, erguido. 2. Sublevado,
sedicioso.
opýri. adv. Consigo mismo. 2. Junto a él.
3. Al revés.
opytaitéva. adj. Definitivo.
opytáva. adj. Parado, radicado,
permanente.
orehegui. forma irregular del pron. ovecha. h., s. Oveja.
ore con la posposición gui. De (po, a)
ovecharague. h., s.
nosotros.
Lana. overáva. adj.
orejupe. exp. A nosotros mismos.
Brillante. ovetã. neol., s.
oremba’e. pron. pos. Lo nuesro,
Ventana. ovevéva. adj.
nuestro. oréve. pron. pers. A
Volátil.
(para) nosotros. osaingóva. adj.
ovúva. adj. Inflado, engreído,
Colgante.
pedante. ovy’áva. adj. Contento,
osẽva. adj. Resultante, saliente.
gozoso. oygue. s. Tapera.
osõva. adj. Suelto.
otĩva. adj. Vergonzoso,
tímido. otĩ’ỹva. adj.
Sinvergüenza, cínico. ova.
v. Mudar. p. Consonante que se pronuncia igual que
ovapývo. adv. De bruces, boca abajo, en español, cuyo nombre es pe.
en decúbito ventral, al revés. pa. neol., adj. Diez. 2. v. pr. Terminar,
ováva. adj. acabar, cesar, agotarse, sucumbir. 3. suf.
a. v. de modo totalitativo (tón.). Terminar
Nómada. ovaváva. de, todo(s), totalmente, completamente.
adj. Oscilante. 4. suf. de interrogación y exclamación
(át.).
ova’ỹ. adj. Fijo.

59
pa’ã. adj. Trancado, varado. 2. s. colores, surtido.
Obstrucción, atolladero, dificultad. 3. v.
parapa. adj. Multicolor.
pr. Trancarse, obstruirse, atascarse,
atorarse. pararã. s. Ruido, barullo, alharaca,
pa’ãha. s. Atolladero. aspaviento. parĩ. adj. Rengo, cojo. 2. s.
pague. adj. Degastado, terminado. Renguera. parundy. neol., adj. Catorce.
paha. adj. Último, final, terminal, patẽi. neol. adj. Once.
postrero.

2.
s. Fin, término, conclusión, desenlace,
remate, terminación.
pahague. adj. último, gastado, viejo,
final,
terminal, postrero. Hijo último nacido.
pahápe. adv. Finalmente.
pa’i. s. Sacerdote, clérigo, fraile, padre.
páila. s. Sartén.
pa’irã. s. Seminarista, futuro sacerdote.
paite. suf. a. v. Totalmente,
completamente.
paje. s. Magia, hechicería,
encantamiento,
brujería, embrujo, hechizo, sortilegio,
maleficio.
pakõi. neol. adj., Doce.
pakova. s. Banana, plátano.
pakuri. s. Arbusto silvestre de fruta
comestible.
panambi. s. Mariposa.
pane. adj. Desdichado, aciago, adverso,
fracasado, malogrado. 2. s. Desdicha,
desventura, mala suerte, fracaso,
contratiempo, descalabro, fatalidad, yeta.
papa. v. air. Contar, sumar, calcular,
enumerar, computar.
papagua. neol., adj. Numeral.
papaha. neol. s. Número.
papahára. neol. s. Contador.
papapy. neol., Contabilidad.
papapyre. adj. Contado,
numerado. papapýva. neol., adj.
Numeral. papo. neol., adj.
Quince.
papyeta. neol., s. Plural.
para. adj. Matizado, overo,
abigarrado, policromo, de varios
pati. s. Pez sin escamas. suprimir, abrir, destapar, apartar,
separar, destituir, eliminar, descartar,
patĩ. adj. Pálido.
derogar, arrebatar, sustraer,, usurpar,
patuka. v. pr. Amasar, machucar, privar, retirar. 2. v. Caen (ustedes).
golpear la ropa al lavarla.
pe’aha. neol., Abridor, llave.
patula. h., s. Espátula, remo.
pe’apyre. adj. Sacado, destruido.
pa’ũ. s. Recreo, espacio intermedio,
pegua. p. n. compuesta por una pe y
distancia, vacio, rendija, paso, ranura,
gua que indica procedencia. De,
abertura, brecha.
proveniente de, perteneciente a.
pa’ũme. p. n. Entre, en medio de.
pehẽ. s. Pedazo, trozo.
pa’ũmegua. adj. Intermedio.
pehẽngue. s. Pedazo, parte, trozo, sector,
pavẽ. adj. General, universal, unánime, tramo, segmento, tajada, fragmento,
público. fracción, sección, rebanada, retazo. 2.
pave’ỹ. adj. Infinito, continuo, Pariente, allegado, deudo.
interminable, pehẽngue’í. s. Partícula.
inacabable.
pehẽnguemi. s. Pizca.
páy. s. Vigilia, despertar. 2. v. pr.
pehẽnguére. adv.
Despertarse, despabilarse, volver en
si. Parcialmente. pehẽnguéva.
pe. adj. Chato, bajo, plano, playo, adj. Parcial.
llano, aplastado, achatado, espacioso,
péicha. adv. Así, tan, tanto, de esta
ancho. 2. Ese.
3. s. Nombre de la letra p. 4. p. n. át. manera. peichagua. adj. Tal, así, de esta
A, en , con, por, de, para, dentro de. clase. peichaite. exp. tal cual, así mismo.
pẽ. s. Fractura. 2. v. pr. Romperse, peína. exp. adv. que indica aspecto
fracturarse, quebrarse un objeto largo imperfectivo con verbos en 2ª per. pl.
y rígido. Durante cierto tiempo.
pe’a. v. air. Abrir, quitar, sacar, péina. exp. He aquí, tome(n), aquí está.

60
peje. v. irr. Dicen (ustedes). peteĩha. ad. Primer, primero. 2. s.
Singularidad.
peju. s. Soplo. 2. v. air. Soplar,
abanicar, ventilar. 3. v. Vienen (ustedes). peteĩnte. adj. Uno
pejuha. s. Abanico, pantalla, ventilador. peteĩteĩ. exp. Uno a uno.
pekõi. adj. Doble, mellizo.
pekue. s. Ancho, anchura.
peky. adj. Tierno, verde, joven, inmaduro.
pende. pron pers. de 2ª per. pl. Os, a
vosotros, vosotros, ustedes. 2. pref. a. v.
de 2ª per. pl. para v. atr.
pénde. adj. pos. de 2ª per. pl. Vuestro, de
ustedes.
pendehegui. forma irr. de pende
construido con gui.
penemba’e. pron. pos. de 2ª per. pl.
Vuestro, suyo, de ustedes, lo vuestro, lo
de ustedes.
pẽngue. adj. Roto, destrozado, quebrado.
peno. s. Roncha, moretón.
pe’o. v. air. Pelar, despellejar, sacar un
pedazo. pepe. v. pr. Aletear,
estremecerse, palpitar. pépe. adv. Ahí,
allí.
pepete. adv. Ahí mismo.
pepi. v. air. Levantar el vestido,
arremangar(se), descubrir(se).
pepiru. s. Invitación. 2. v. pr.
Invitar. pepo. s. Ala, borde,
saliente. pepo’atã. neol., s.
Avión, aeroplano. pepyhára. v.
air. Enderezar.
pere. s. Peladura, cicatriz, marca.
perere. s. Ruido. 2. v. pr. Aletear, palpitar,
latir, vibrar, titilar, revolotear.
pererĩ. adj. Delgado, fino, sutil, tenue.
2. fig.
Intrascendente.
perõ. h., adj. Pelado, rapado, lampiño.
pesẽngue. s. Parte,
pedazo. pete. s. Golpe,
palmada. peteĩ. adj. y
pron. Un, uno.
peteĩcha. adj. Idéntico. 2. adv. Igual,
igualmente, indistintamente, del mismo
modo, lo mismo.
peterevy. s. Árbol de buena madera. pindoty. s. Palmar.
petỹ. s. Tabaco. pípu. interj. ¡Hurra!
péu. s. Pus, quíste. pira. s. Pez,
péva. pron. dem. Ese, ésa, eso. pescado.
peve. p. n. Hasta. 2. p. v. Hasta que. pirãi. s. Piraña, pez agresivo. 2. fig.
Pedigüeño,
pi. ap. de pire. 2. v. pr. Escampar,
deshonesto, ventajista.
terminar, calmarse, cesar. 3. p. n. Por.
piraju. s. Dorado, variedad de pez.
piã. s. Abandono, ausencia, rabona. 2.
v. pr. Escaparse, evadirse, huir, piraju’i. s. Doradillo.
fugarse, desertar, abandonar, pirakutu. v. air. Pescar. 2. fig. Dormitar,
ausentarse. 3. Piar.
cabecear.
piári. p. n. Tra, en busca de.
pirakutuha. adj. Pescador.
pichãi. s. Pellizco. 2. v. air. Pellizcar.
pirañuhã. s. Red de
picha’ĩ. adj. Crespo, rizado, enrulado. pescar. pirapire. s.
pichy. s. Fricción. 2. v. air. Frotar, Dinero, moneda.
refregar, friccionar, acariciar.
pirarembi’u. s. Carnada.
pijoha. s. Comezón, picazón, malestar,
desazón. pire. s. Piel, cutis, cuero, corteza, hollejo,
vaina, pellejo, escama, tegumento.
pijy. adj. Perezoso, lerdo, remolón.
pireguy. adj. Subcutáneo.
piko. exp. Que indica interrogación,
admiración o extrañeza. pire’o. s. Peladura, escoriación. 2. v. air.
Pelar, despellejar, descortezar, desollar.
piky. s. Pececito.
preporã. adj. Amable, de buen humor.
pinda. s. Anzuelo. 2.
pindo. s. Variedad de palmera. v. Buen humor.

61
pirevai, pireaigue. adj. Malhumorado, desdichado, infortunado, desgraciado, infeliz.
irascible. 2. s. Desgracia, mala suerte, infortunio,
2. s. Mal humor. desventura.
piri. s. Junco, estera. pochy. adj. Enojado, malo, furioso. 2. s.
Ira, enojo, cólera, rabia. 3. v. atr. Enojarse,
pirĩ. s. Escalofrio, sobresalto. 2. v.
disgustarse, enfurecerse, rabiar,
atr. Estremecerse.
impacientarse.
pirĩmba. adj. Pasmado,
po’ẽ. v. Meter la mano.
horrorizado. piriríta. h., s.
Variedad de pájaro. pirity. s. 62
Juncal.
pirevevýi. s. Totora, junco.
piro. v. air. Pelar, despellejar,
descortezar.
piropyre. adj. Pelado, descortezado,
desollado.
piro’y. adj. Fresco, agradable, cómodo. 2.
s. Frescura, bienestar.
piro’yha. s. Refresco.
piru. adj. Seco, flaco, delgado, magro,
marchito.
2. s. Sequedad. 3. v. atr. Secarse,
marchitarse.
piru’ã. s. Ampolla,
viruela. piruchĩ. adj.
Flacucho. pita. h., v. pr.
Fumar. pitarã. neol.
Cigarro. pitikiri’ĩ. s.
Riñón. pitikiri’ĩgua. adj.
Renal.
pititi. adj. Pecoso, moteado, 2. s. Peca,
motita, pinta, vitíligo, tiña.
pitogue. s. Benteveo, variedad de pájaro.
pituva. adj. Torpe, inútil, incapaz,
indolente. 2. s. Torpeza, incapacidad.
po. s. Mano. 2. adj. Cinco. 3. v. saltar.
po’a. s. Suerte, fortuna, dicha,
prosperidad. po’apy. s. Puño.
poapẽ. s. Uña de la mano.
poapyha. neol., adj.
Octavo. poapypa. neol.,
adj. Ochenta.
po’areka. s. Sorteo, rifa. 2. v. air. Sortear
poasu. adj. Zurdo.
po’a’ỹ. adj. Infausto, perdedor,
poepy. s. Recompensa. 2. v. air. pojopy. adj. Tacaño, avaro, mezquino.
Recompensar, devolver, retribuir, 2.
premiar. s. Saludo, apretón de manos.
poguasu. adj. Grueso, grande, poderoso. poka. v. air. Torcer, trenzar, retorcer,
exprimir.
poguasukue. s. Grosor.
pokã. adj. Poco, ralo, raro, escaso. 2. Falta,
poguy. s. Mando, dominio, cuidado,
potestad, tutela.
poguyguy. v. air. Revisar, buscar.
poguýpe. p. n. Bajo, en poder de, en
manos de, bajo el mando de.
poguypegua. s. Súbdito,
subalterno,
subordinado.
poguyrõ. s. Tradición.
pohã. s. Remedio, medicamento,
medicina. 2.
fig. Solución.
pohãjukaha. s.
Veneno. pohãkutu.
s. Inyección.
pohãngy’u. s. Anticonceptivo.
pohãno. v. air. Curar, sanar, medicar.
2. Remediar, corregir, subsanar. 3.
Hechizar, maleficar.
pohanoha. s. Remedio, medicina.
pohanohára. s. Doctor, médico,
curandero, farmacéutico.
pohe. adj. Habilidoso, hábil, versado,
buen cocinero.
pohéi. v. air. Lavar las manos.
pohýi. adj. Pesado, grave, fastidioso,
cargoso.
pohýikue. s. Peso.
pohyira’ãha. neol., s. Balanza.
poi. v. pr. Soltar, desatar, echar, largar,
librar,
aflojar, lanzar, disparar, dejar caer.
po’i. adj. Delgado, estrecho, angosto,
fino, sutil.
poipyre. adj. Suelto, liberado.
poja. atr. Arrimar la mano. 2. Caber la
mano en un lugar.
pojái. v. atr. Alcanzar, agarrar, conseguir,
poder, alargar la mano.
pojera. adj. Generoso, gastador,
dadivoso, derrochador, desprendido.
2. s. Generosidad.
escasez, 3. v. atr. Escasear. porãngareko. s. Admiración, respeto, estima.
pokarẽ. fig., adj. Tramposo, falso. 2. porangue. s. Belleza, hermosura.
Trampa,
porãnguereko. v. pr. Estimar, recomendar,
engaño, fraude.
pokatu. s. Milagro, poder, potencia.
poko. v. pr. Tocar, palpar.
pokõi. neol., adj. Siete.
pokõiha. neol., adj. Séptimo.
pokõipa. neol., adj. Setenta.
pokõisa. neol., adj.
Setecientos. pokoka. s.
Bastón, báculo.
pokovi. adj.y s. Ratero cleptómano.
pokua. v. air. Maniatar, atar de manos.
pokuaa. s. Conocimiento, saber, ciencia,
costumbre. 2. v. pr. Habituar,
acostumbrar, encariñar.
pokuaha. s. Esposa. 2. v. pr. Maniatar,
esposar.
pokyra. fig., s. Cocinera,
cocinero. pokyty. v. air. Frotar,
manosear. pombéro. s. Ser
mitológico. poñy. r. v. Gatear.
po’o. v. air. Arrancar, cosechar, recoger.
popa. neol., adj.
Cincuenta. popaje. s.
Milagro. popegua. s.
Propina, yapa.
popeno. adj. Colosal, enorme, gigantesco,
descomunal, formidable, inmenso,
grandioso, desmesurado, mayúsculo.
popete. s. Aplauso, palmada.
popi. adj. Pelado. 2. v. air. Raspar, rallar,
limpiar, roer.
popĩa. s. Aguijón, veneno,
ponzoña. popo. v. pr. Saltar,
brincar, latir. popyte. s. Palma
de la mano.
porã. adj. Lindo, bueno.
póra. s. Fantasma, duende, aparecido,
alma en pena.
porandu. s. Pregunta, interrogación,
encuesta.
v. pr. Preguntar.
apreciar. pota. s. Deseo., voluntad, ambición,
intención, pasión, codicia. 2. v. air.
porãve. adj. Mejor, superior.
Querer, desear, aspirar, apetecer,
poravo. s. Elección, opción, selección. anhelar, codiciar, pretender. 3. v. aux.
poravoha. s. Elector. Que indica tiempo futuro próximo. Estar
por, propender a.
poravopyre. adj. Elegido, escogido,
especial, preferido. potaha. s. Pretendiente, postulante.

poreno. s. Coito. potapyre. adj. Preferido, amado, deseado,


querido, codiciado, codiciado.
poriahu. Ver mboriahu.
potave. v. air. Preferir.
poriahuvereko. s. Compasión,
piedad, misericordia, pota’ỹ. adj. Involuntario.
clemencia. pota’ỹme. adv.
poriahuverekóva. adj. Involuntariamente. poteĩ.
Compasivo,
neol., adj. Seis.
misericordioso.
poteĩha. neol., adj. Sexto.
poro’u. v. pr. Estafar.
poteĩha. neo., adj. Sexto.
poru. v. air. Usar, tomar, usufructuar,
emplear. poteĩpa. neol., adj.
poruha. s. Recurso, Sesenta.
prestatario. porundy. neol. poti. s. Cagada, deposición, excremento.
2. v. pr. Evacuar, defecar, cagar. 3. fig.
adj. Nueve. porundyha.
Morir, fallecer, sucumbir, fracasar, fallar.
neol. adj. Noveno.
potĩ. adj. Limpio, puro, aseado, pulcro,
porundypa. neol. adj. decente, intachable, pura, virgen.
Noventa. poruvai. v. air. potingue. s. Limpieza, pureza.
Dilapidar, malgastar. posa. poty. s. Flor. 2. v. atr. Florecer.
neol., adj. Quinientos.

63
potyjera. s. Flor abierta. 2. v. atr. Florecer. puruka. v. air. Prestar, dar en
potykuru. s. préstamo. pururã. adj. Útil.
Pimpollo. povã. v.
air. Hilar. povãha. s.
Rueca.
povyvy. v. air. Hurgar,, buscar, revisar,
revolver, investigar, registrar.
poyhu. s. Recelo, cortedad, sospecha,
recato, severidad.
poivi. s. Tela, lienzo, bandera.
pu. s. Sonido, tañido, son, disparo,
detonación, toque, zumbido. 2. v. atr.
Sonar, vibrar, reventar, explotar.
pu’ã. adj. Levantado, sublevado. 2. s.
Motín, levantamiento, reacción. 3. pr.
Levantarse, erguirse, despegar, decolar,
pararse, reaccionar, reaccionar, progresar,
crecer, prosperar, mejorar, sobresalir,
sublevarse, rebelarse.
pu’ae. neol., s. Vocal.
pu’aka. adj. Fuerte, poderoso, capaz. 2. s.
Vigor. 3. Triunfo, poder, potencia,
predominio, mando, facultad.
pu’akáva. adj. Potente, victorioso.
puapy. neol., s. Triptongo.
pujojáva. neol., adj.
Onomatopeyíco. puka. s. Risa.
2. v. pr. Reír.
pukarã. adj. Chistoso, cómico.
pukavy. s. Sonrisa. 2. v. Sonreir.
puku. adj. Largo, duradero. 2. adv.
Largamente.
pukukue. s. Longitud,
transcurso. pumbyry. neol. s.
Teléfono. pundie. neol., s.
Consonante. pundiekõi. gram.,
s. Digrama. punga. s.
Empacho, digestión. pupu. s.
Hervor, ebullición. purahéi. s.
Canto, canción. purahéiha. s.
Cantor.
puru. v. air. Usar, utilizar.
puru’a. adj. Encinta, embarazada. 2. s.
Embarazo.
puru’ã. s. Ombligo, medio, centro.
pururũ. s. Crujido, ruido. 2. v. pr. Crujir, memoria, anhelo. 2. v. atr. Suspirar,
crepitar. preocuparse, recordarse, prenderse.
puso. neol. Consonante glotal sorda, pyahu. adj. Nuevo, fresco, joven,
interrupción momentánea de la voz. principiante,
reciente, naciente, flamante, primerizo,
puyvoty. neol., s. Música.
moderno.
py. adj., Ancho, espacioso. 2. s. Pie,
py’ajére. s. Náusea.
pata trasera de los animales. 3. suf.
enfatizante. py’ajoko. s. Bocado, entrada, refrigerio,
merienda.
py’a. s. Vientre, entrañas, estómago,
corazón, ánimo, conciencia. py’amano. s. Desmayo, desvanecimiento,
vahído. 2. v. atr. Desmayar,
pya’e. adj. Rápido, veloz.
desvanecerse.
pyaguapy. adj. Sereno, pacifico,
py’amirĩ. adj. Miedoso, temeroso, cobarde.
sensato. 2. s. Paz, tranquilidad,
2. s. Cobardía. 3. v. atr. Temer.
aplomo, felicidad, temperancia,
placidez, serenidad, paciencia, py’amonmgeta. s. Pensamiento, reflexión,
quietud, sosiego, sensatez. meditación. 2. v. atr. Pensar, meditar,
razonar, reflexionar.
py’aguasu. adj. Valiente, corajudo,
audaz, intrépido. 2. s. Valentia, py’anandi. v. atr. Estar en ayunas.
audacia, coraje, arrojo, heroísmo.
pyandu. s. Presentimiento.
pyaha. s. Trama, tejido. 2. v. air. Tejer.
pyangekõi. adj. Melancólico. 2. s. Melancolía,
pyahái. s. Agriera, acidez. quebranto.
py’ahatã. adj. Cruel, severo, rudo. py’añemongeta. s.
pyahẽ. s. Gemido, queja, quejido, Raciocinio. py’añopu. v. atr.
lamento, suspiro. Enternecerse. pyao. neol., s.
pyaho. s. Recuerdo, pensamiento, Medias. py’aporã. s. Bondad.

64
py’apotĩ. adj. Inocente. peer.
py’apy. s. Pena, quebranto, pype. adv. Adentro. 2 p. n. En, con, por,
preocupación, dentro de, por medio de.
aflicción, pesar, ansia.
py’ara’ã. s. Prueba, reto.
py’araku. s. Acaloramiento, entusiasmo,
fervor, apasionamiento.
py’arasy. s. Dolor de estómago. 2. fig.
Pena, pesadumbre.
py’aro. adj. Amargado, rencoroso,
perverso.
py’arory. s. Dicha, felicidad.
py’asangue. s. Diafragma.
py’atarova. adj. Desesperado, frenético. 2.
s. Locura, desconcierto, desorientación,
agitación, desesperación.
py’atĩ. s. Espuela.
py’atytýi. s. Latido del corazón.
pyáu. adj. Ronco. 2. s. Ronquera.
py’avai. ad. Disgustado. 2. s. Náuseas,
indigestión. 3. Disgusto, resentimiento.
pyguasu. adj. Ancho, espacioso.
pyhare. adj. Nocturno. 2. s.
Noche. pyharegua. adj.
Nocturno. pyharekue. adv.
Durante. pyharepyte. s.
Medianoche.
pyhéi. s. Lavado de pie.
pyho. s. Resbalón, desliz, traspié.
pyhy. v. air. Tomar, asir, agarrar, atrapar,
capturar.
2. Fornicar.
pyhyha. adj. Prensil. 2. s. Mango, manija,
asa, empuñadura.
pyhypyre. adj.
Recibido. pyhýva. adj.
Prensil. py’i. adj.
Angosto. pykasu. s.
Paloma.
pyko’ẽ. adj. Hondo, cóncavo.
pykúi. v. air. Caminar, andar, irse,
escapar, remar.
pynandi. adj. Descalzo.
pyno. s. Ortiga. 2. Ventosidad, pedo,
flatulencia,
pype. p. n. Junto a, cerca de, mediante tender, desenvolver, planchar.
de. 2. v. Porque, mediante que.
pysyrõ. s. Socorro, redención, rescate. 2.
pypegua. adj. Interno. v. air. Salvar, librar, defender, socorrer,
rescatar, redimir, preservar.
pypo. adj. Convexo.
pysyry. s. Desliz, resbalón, 2. v. atr.
pypore. s. Pisada, huella, señal pista.
Resbalar, patinar, deslizarse.
pypyte. s. Planta de los pies.
pysyrỹi. v. atr. Resbalar.
pýra. s. Crudo.
pyta. s. Talón, taba, parada, ubicación,
pyrague. s. Espia, delator, soplón. permanencia. 2. v. pr. Parar, quedar,
pyratĩ. s. Espuela. detenerse, distar, vararse, radicarse,
posar, permanecer.
pyre. suf. que con v. pr. forma adj.
pytã. adj. Rojo, colorado, carmín, bermejo,
pýri. p. n. Con, en compañía de, en púrpura.
ancas, a costa de.
pytagua. adj. Extranjero,
pyru. v. air. Relevar, sustituir,
reemplazar, suceder, permutar. forastero. pytaha. s. Parada,

pyrũ. s. Pisotón, pisada, pataleo, paso estación, posada. pytãngy. adj.


huella. Rosa, rosado, rojizo. pytãrovy.
2. v. pr. Pisar, pisotear.
adj. Violeta.
pyruru. s. Gota. (Enfermedad).
pytasã. s. Tendón de Aquiles.
pysã. s. Dedo del pie.
pytasãngue. s. Tobillo.
pysãpe. s. Uña del dedo del pie.
pytaso. v. atr. Resistir, aguantar.
pyso. adj. Extendido, abierto. 2. v. air.
pytaũ. adj. Morado.
Extender, desplegar, estirar, dilatar,
pytã’yju. neol. Anaranjado.

65
pyte. v. air. Chupar, sorber, absorber, succionar.
pyteha. s. Bombilla,
sorbete. pyti’a. s. Pecho,
seno, torax. pyti’u. s.
Tufo, mal olor.
pytu. s. Aire, atmósfera, vaho,
respiración, soplo, aliento, alma, espíritu.
pytũ. adj. Oscuro, tenebroso, nebuloso. 2.
neol. Oscuridad, tiniebla.
pytuhẽ. s. Respiración, aliento. 2. neol.
Acento tónico. 3 v. atr. Respirar.
pytũhápe. adj. Oscuramente.
pytuho. s. Ahogo, atoramiento. 2. v.
atr. Sofocarse.
pytujoko. v. air. Sofocar, contener la respiración.
pytũmby. s. Crepúsculo, anochecer,
penumbra, tinieblas, oscuridad.
pytu’u. s. Descanso, sociego, paz, asueto,
paro, vacación, tregua, receso. 2. v. pr.
Descansar, reposar, recrearse.
pyty. v. atr. Atorarse.
pytyvõ. s. Ayuda, cooperación, servicio,
subsidio, colaboración, apoyo. 2. v. air.
Ayudar, colaborar, defender, servir,
respaldar, favorecer, socorrer, guarecer.
pyvoi. s. Patada, puntapié.
pyvu. v. air. Revolver, batir.
py’ỹi. adv. Frecuentemente,
asiduamente, a menudo.

delante,

66

r. Consonante ápico-alveolar mono


vibrante sonora igual a la r no inicial del
español, cuyo nombre es re. 2. Cómo
inicial en palabras triformes indica
posesión.
rã. suf. a. n. de tiempo de uso futuro.
ra’a. s. Hijo, amigo.
raẽ. Adj. Previo. 2. Adv. Antes, primero,
previamente.3. v. atr. Preceder.
ra’e. adv. de modo. Conque, ahora me
doy cuenta que.
raẽgua. adj. Previo.
ra’eve. t., adj. Inteligente, capaz, activo.
ragẽ. t., s. Apuro, prisa. 2. V. atr.
Apurarse, apresurarse.
rague. T., s. Pelo, plumas, cabello,
lana. raguino. t., s. Fermento. 2. v. atr.
Descomponerse. raha. v. pr. Llevar,
transportar, portar.
rahaha. s. Portador.
rahuaka. v. pr. Remitir, mandar, enviar.
rãi. T., s. Diente, muela. 2. V. atr. Tener
hambre.
raimbe. t., adj. Filoso. s. Filo. rapykuéri. t., p.m. Tras, detrás de,
rãimbíra. t., adj. Boquiabierto. atrás de. rapykuerigua. t.s. Seguidor,
rairõ. s. Violencia, ataque. 2. v. pr. Atacar, partidario. rapykuévo. t., adv. Hacia
forzar, violentar, hostigar.
atrás.
rairõhápe. adv. Violentamente.
rari. adj. Arisco, ágil, ligero, flexible.
rairõ’ỹ. adj. Inofensivo.
rasa. adv. Demasiado, ultra, sumamente,
raity. t., s. Nido. excesivamente,
rajy. S. bif. Hija del hombre.
sobremanera, extraordinariamente.
rajyme. arc., s. Yerno del
rasẽ. t., adj. Llorón, lloroso. 2. s. Llanto,
hombre. rakã. t., s. Rama, voz de algunos animales. 3. v. atr. Llorar,
gajo. quejarse.
raka’e. adv. de tempo pretérito remoto. rasẽngy. t., adj. Llorón. 2. v. atr.
Antes, antiguamente. Lloriquear. raso. t., s. Gusano. 2. V. atr.
rakate’ỹ. Ver. hakate’ ỹ, takate’ỹ. Agusanarse. rasóre, nde r. interj.
rako. t.s. Vulva. Caramba!
rakykue. Ver. rapykue. rasy. t., adj. Enfermo. 2. s. Dolor. 3. v. atr.
rakykuéri. Ver. rapykuéri. Enfermarse, sentir, sufrir, doler.
rakykuerigua. T. adj. Zaguero, rata. t., s. Fuego.
trasero, rezagado. rataindy. t., v. atr. Arder, brillar.
rambeypy. t., s. Ingle. ratĩ. t., s. Espina, cuerno.
rambi. v. pr. Dormitar. ratypykua. t., s. Hoyuelo de la mejilla.
rambosa. h., s. Desayuno, Almuerzo. 2. v. ratyu. arc., s. Suegro de la mujer.
pr. Desayunar, almorzar.
ravẽ. t., s. Moho. 2. v. atr. Enmohecerse.
ramo. adv., tón. Recién, recientemente.
2. p. n., át. Como, en vez de. 3. p. v. át. ravel. h., s. Violín.
Si, cuando, después que, después de. ravichãi. t., adj. Despeinado, desgreñado.
ramogua. adj. Reciente. raviju. t., adj. Peludo, velludo.
ramói. t., s. Antepasado, abuelo. ravira. t., v. pr. Castigar, reprender,
rangue. adj. Que había de ser y no fue. 2. reprochar.
p. v. En vez de. raviru. t., adj. Blando.
rañykã. t.s. Quijada, mandíbula. ra’y. adj. Pequeño, almácigo, cachorro. 2.
rañykãguyruru. t., s. Papera. s. bif. Hijo de varón.

ra’o. t., adj. Descompuesto, podrido, ra’yanga. s. biforme. Hijastro, ahijado, hijo
pasado, putrefacto. adoptivo.

rapére. t., adv. En vías de, por el camino. raycho. arc., s. Suegra del hombre.

rapicha. t., s. Prójimo, semejante. rayhu. t. v. pr. Amar.

rapo. t., s. Raíz, fundamento. 2. v. atr. rayhupára. t., s. Amigo, amante, querido.
Arraigarse. rayhu’ỹ. t. adj. Enemigo.
rapykue. t., s. y adj. Trasero, parte ra’ỹi. t., s. Semilla, grano, germen,
posterior. 2. simiente, semen, testículo.
v. atr. Rezagarse, atrasarse.
ra’ỹingue. t., s. Carozo.
rapykuépe. t., p. n. Detrás de, después
ra’ykue. t., s. Engendro, defecto.
de. rapykuere. t., s. Huella, pista,
ra’ymi. t., adj. Chiquito, pequeñito.
rastro. rapykuére. t., p.m. Detrás de.
ra’yranga. s. bif. Hijastro, ahijado.
ra’ytaty. arc., s. bif. Nuera del
hombre.
re. Nombre de la letra r. 2. p. n. at. Por,
de, en, a,

67
con, contra, sobre, mediante. 3. p. v. at. Esposa, mujer. rembi’u. t., s.
Porque, puesto que, mediante qué. 4.
Comida.
pref. a. v. de 2da per. y número sing. 5.
suf. a. n. tón. de tiempo pasado remby. t., v. atr. Sobrar, restar, quedar.
equivalente a ex en español. remiandu. t., s. Sentimiento.
re’a. v. Caer.
recha. Ver hecha.
68
rechapy. t., s.
Panorama. rechaserei.
s. Curiosidad.
rehegua. p. n. De, relativo a, oriundo de,
perteneciente a.
reheve. p. n. Con.
rei. adj. Inútil, inepto, inservible. 2. adv.
Demás, sin razón, inútilmente, en vano.
reihápe. adv. Desinteresadamente,
inútilmente.
rehe’ỹ. p. n. Sin.
reike. s. Entrada.
reína. adv. De aspecto imperfectivo usado
con verbos de 2da persona sing. que
indica acción prolongada.
reindy. t., s. Hermana del varón.
reka. t., s. Búsqueda.
reko. t., s. Carácter, costumbre, modo de
ser. 2.
v. pr. Tener, poseer,
mantener. rekoavy. t., s.
Falibilidad. rekombyai. v.
pr. Damnificar. rekorã. t.,
s. Reglamento.
rekose. v. pr. Pretender, ambicionar.
rekotee. t. s. Identidad.
rekove. v. pr. Retener, tener más.
rekovia. t. adj. Postizo. 2. p. n. En
vez de. rembe. t., s. Labio, orilla.
rembe’y. t. s. Borde, orilla, ribera, costa,
playa, vera, litoral.
rembiasakue. t., s. Vida,
aventuras. rembiayhu. t., s.
Querido, favorito. rembipe. Ver
tembipe.
rembipota. t., s. Deseo,
intención. rembireko. t., s.
remiarirõ. t., s. Nieto. adj. Tuerto, ciego. resavã.
remime’ẽ. t., s. Don, dávida, regalo. t., adj. Bizco, estrábico.
remitỹngue. t., s. Hortalizas, resavi. t., adj. De vista defectuosa. 2. v.
verduras, productos atr. Pestañear, guiñar.
agrícolas, cosecha.
resa’yju. t., adj. Pálido.
remói. t., s. Picazón, comezón, escozor. 2.
resaysyry. t. v. atr. Llorar, derramar lágrimas.
v. atr. Picar, tener comezón.
renda’ỹ. t. adj. Desacertado,
desubicado. rendu. t., v. pr. Escuchar,
entender, obedecer. rendy. t., adj.
Encendido.
renonde. t., s. Frente, faz, parte delantera.
renondépe. t., p. n. Delante de.
renyhẽ. t., s. Lleno, harto,
satisfecho. renypy’ã. t.s, s.
Rodilla.
reñói. t., s. Brote.
repy. t., s. Precio, costo.
réra. t., s. Nombre. 2. v. atr.
Llamarse. reraguapy. neol., v.
atr. Firmar. rerakuãva. t., adj.
Famoso.
rerovaha. adj. Contagioso. 2 s. Transmisor.
reruha. adj. y s. Portador.
reruka. v. pr. Remitir,
hacer traer. rerupyre. adj.
Traído, importado. resa. t.
s. Ojo (s), vista, grano.
resa’ãme. t., p. n. En ausencia de.
resaho. t., v. atr. Entrever, advertir, ver
algo a medias o por casualidad.
resãi. t., adj. Sano. 2. v. atr. Sanarse,
curarse, estar sano.
resake. t., adj. Somnoliento. 2. s.
Somnolencia.
resakuaguyry. t., s. Mareo, vahído,
vértigo. 2. v. atr. Marearse.
resapirĩ. t., s. Pestañeo, abrir y cerrar de
ojos. 2.
v. atr. Pestañear.
resarái. t., v. atr.
Olvidar. resatĩ. t., adj. De
ojos claros. resatũ. t.,
reta. t., adj. Mucho (s). 2. s. Abundancia. neol. Paréntesis.
rete. t., s. Cuerpo. rokañy. v. pr. Perder, esconder.
retia’e. t., adj. Alegre, divertido, amable,
de buen humor. 2. s. Alegría.
retyma. t., s. Pierna.
reyta. v. Nadar.
ri. p. n. Con, por. 2. suf. a. v. de negación.
rire. adv. tón. Después, luego,
posteriormente.
2. p. n. at. Después de. 3. p. v. at. Si,
cuando, después que.
reiregua. adj. Posterior, ulterior,
subsiguiente. 2.
s. Sucesor.
riremi. adv. Poco después.
ro. adj. Amargo. 2. s. ap. de róga. Casa. 3.
pron. pers. como complemento directo
(prefijo verbal) de 2da per. sing. Te, a ti,
le, a usted. 4. pref.
a. v. de voz objetiva que transforma un
verbo intransitivo en otro transitivo. 5.
pref. de 2da. per. pl. para ver pr.
rõ. p. v. Que indica condición. Si, cuando.
ro’a. v. Caer.
ro’e. v. Decir.
roguahẽ. v. pr. Hacer llegar,
recibir. roguata. v. pr. Llevar
paseando. rogue. t., s. Hoja,
página.
rohasẽ. v. pr. Lamentar, llorar.
rohory. v. pr. Felicitar, celebrar, festejar,
elogiar.
roína. adv. De aspecto imperfectivo usado
como verbos en 2da per. pl. que indica
acción prolongada.
roja. v. pr. Acercar, arrimar, aproximar,
acarrear, transportar.
rojahe’o. v. pr. Hacer llorar, lamentar.
rojere. v. pr. Devolver, hacer volver,
restituir al lugar de orígen.
rojevy. v. pr. Recuperar, volver atrás,
retomar, devolver, recobrar.
rojopói. v. pr. Regalar, obsequiar.
roju. v. irr. Venir.
rojy. v. pr. Bajar, hacer bajar.
rokái. t., s. Cerco, corral, palenque. 2.
rokirirĩ. v. pr. Callar, resignarse, soportar. rova. Ver. tova. 2. v. pr. Mudar, cambiar,
de sitio, trasplantar, remover, trasladar,
romandu’a. v. pr. Recordar.
transferir, transportar.
rombyasy. v. pr. Lamentar.
rova’api. t., s. Reproche.
ro’o atã. t., s. y adj. (De) temple duro.
rova’atã. t., adj. Descarado, atrevido,
ropáy. v. pr. Vigilar. desvergonzado.
ropeju. t. adj. Fresco, inmaduro. rovái. t., p. n. Ante, en presencia de, frente a.
ropeky. t., s. Vaina tierna o verde, rovamokõi. t., adj. Hipócrita, falso. 2. v.
chaucha. atr. Fingir.
ropepi. t.s, Párpado. rovapete. t., adj. Bofetada, bofetón.
ropevy. t., v. atr. Dormitar. rovapuku. t., adj. Serio, triste, disgustado.
ropipi. v. pr. Disgustar, irritar, rovasy. t., adj. Serio, severo, triste,
fastidiar. ropojái. v. pr. disgustado. rovia. v. pr. Creer, confiar.
Ofrecer, proporcionar. ropu’ã. roviru. adj.
v. Levantar. Semiseco. rovy. t.,
ropurahéi. v. pr. Celebrar, cantar, adj. Azul. rovyũ. t.,
ensalzar. ropyta. t., s. Base, adj. Verde.
trasero, parte posterior. rora. s. ro’y. adj. Frío, frígido. 2. s. Frío, invierno. 3.
Salvado. Año, edad. 4. v. atr. Tener frío.

rory. t., s. Alegre, feliz, dichoso, royrõ. s. Odio, menosprecio. 2. v. pr.


contento, placentero. Odiar, ultrajar, menospreciar, repudiar.

rosapukái. v. pr. Pregonar, propagar, ro’yrypy’a. s. Helada. 2. v. atr. Congelarse,


vitorear. estar helado.
ro’ysã. t., s. y adj. Fresco.

69
ru. s. bif. Padre, progenitor. 2. v. pr. Traer, ryvy. s. bif. Hermano menor del varón.
portar, presentar.
ru’ã. t.s. Cima, cumbre.
ruanga, tuvanga. s. bif. Padrastro,
padrino. rugua. t., s. Fondo, rincón, 70
ángulo, hondura. ruguái. t., s. Cola,
rabo.
rumby. Cadera.
rupa. t., s. Cama, lecho.
rupi. p. n. Por, mediante, por medio de, a
través de, en torno a. 2. p. v. Mediante
qué, porque.
rupi’a. t., s. Huevo.
ruru. adj. Hinchado, tumefacto,
edematoso. 2.
s. Hinchazón, inflamación, tumefacción,
edema.
ruruka. v. pr. Abastecer.
rusu. adj. Grande, crecido.
ruvicha. t., s. Jefe, superior, director.
ry. s. Líquido, rio, corriente, solución.
ry’ái. t. s. Sudor, transpiración. 2. v. atr.
Sudar, transpirar.
ryakuã. t., s. Olor, fragancia.
ryeguasu. t., adj. Barrigudo.
ryepy. t., s. Interior, interior del
vientre. ryepýpe. t., p. n. En,
dentro de. ryguasu. s. Gallina.
ryguatã. t. adj. Harto, satisfecho,
lleno. ryke. s. bif. Hermana mayor
de la mujer. ryke’y. s. bif. Hermano
mayor del varón. rymba. t., s.
Animal doméstico.
rypa. t., adj. Seco, agotado.
rypy’a. t., adj. Congelado,
cristalizado, coagulado., cuajado.
2. v. atr. Congelarse.
rypy’are’ẽ. neol., t., s. Helado.
ryru. t., s. recipiente, vaina, envase,
vasija., caja, balde, tacho, funda.
ryrýi. s. Vibración, temblor. 2. v. pr.
Temblar, tiritar, vibrar.
rysýi. t. s. Fila, hilera, línea.
ryvi. t., s. Fibra.
sãmbyhyha. s. Conductor, director,
jefe, administrador, rector.
sãmbyhypyre. s. Súbditos, inferiores,
dirigidos, regidos.
sãmbyky. adj. Con soga corta, más o
menos

s. Consonante que se pronuncia igual


que en español, cuyo nombre es se.
sa. neol., adj. Cien. 2 af. de tesa. 3. s.
Grano, tamaño.
sã. s. Cuerda, soga, piola, cordón, lazo,
cordel.
sagua’a. adj. Arisco, indómito, salvaje,
tosco, esquivo, chabacano, montaraz,
redomón, descomedido, huraño,
rústico.
saguy. s. Reojo.
sa’i. adj. Chico, pequeño, menudo,
fino, insignificante, pocos. 2. adv.
Poco.
sái. s. Falda, pollera, vestido.
sa’iha. s. Detalle.
sa’ikue. s. Nonada, menudencia,
pormenor,
insignificancia, pequeñez.
saingo. adj. Colgante, colgado. 2. v. pr.
Colgar, depender, colgarse.
saite. adj. Arisco, indomable, esquivo,
silvestre.
saite’oha. s. Domador.
saite’opyre. adj. Domesticado.
sakã. adj. Transparente, límpido, tenue,
claro.
sakarõ. h., s. Hueso que contiene a la
médula.
sake. adj. Tenue, pálido, aguado,
apagado, de color poco vivo. 2. s. Palidez.
3. v. atr. Palidecer.
sako’i. v. pr. Preparar, urdir.
sakuape. s. y adj. Tuerto, ciego de un ojo.
sambo. adj. Agil, elástico, gimnasta,
flexible.
sãmbuku. adj. Con cuerda larga, con
libertad restringida.
sãmbyhy. v. air. Conducir, guiar,
manejar, gobernar, dirigir, regir.
sujeto, obligado, coartado, limitado en su 2. v. atr. Brincar, juguetear.
actividad, restringido.
samu’ũ. s. Árbol llamado “palo borracho”.
sandia. h., s. Sandía.
sangy. adj. Llorón.
santo’ára. h., s. Día del santo,
cumpleaños.
santoro. h., adj. Desagradable, antipático,
intratable.
sã’o. v. pr. Desencabestrar, soltar.
sapara. adj. De ojos verdosos o moteados.
sapatu. h., s. Zapato,
calzado. sapatupe. h., s.
Sandalia. sapikua. s. Bolsa.
sapile’u. s. Suciedad del ojo, legaña.
sapukái. s. Grito, alarido, bulla, clamor,
cantar de los pájaros. 2. v. pr. Gritar,
chillar, vociferar, cantar, hacer hurras.
sapukaihápe. adv. A voces, gritando.
sapukaijoa. s. Vocerío.
sapy. v. pr. Entornar los ojos.
sapy’a. adj. Inesperado. 2. s. Momento,
instante. 3. adv. Súbitamente,
ocasionalmente, de repente,
instantáneamente.
sapy’agua. adj. Transitorio, fugaz, súbito,
momentáneo, efímero, pasajero,
temporal, periódico.
sapy’aitegua. adj. Instantáneo.
sapy’amigua. s. Excepción.
sapy’ante. adv. Tal vez, inesperadamente,
de repente.
sapy’apy’a. adj. Recurrente, intermitente,
discontinuo. 2. adv. Ocasionalmente,
periódicamente, raramente, a veces, de
vez en cuando.
sapy’arã. adj. Momentáneo.
sapy’ava. adj. Fortuito.
sapymi. v. pr. Cerrar los ojos, guiñar,
zambullir.
2. fig. Morir.
sapyso. s. Buena visión. 2. neol. Larga
vista.
sarã. s. Arbusto hidrófilo de la familia
de las filantáceas.
saraki. adj. Juguetón, travieso, vivaracho.
sarambi. adj. Esparcido, soka. s. Pisón, mazo, mango de mortero.
desparramado, desordenado. 2. s.
soki. h., s. Pelea a trompadas.
Desorden, desparramo, confusión,
zafarrancho, trifulca. 3. v. atr. so’o. t., s. Carne de animal muerto (es
Esparcirse. vocablo
sarambihápe. adv. Desordenadamente.
71
sarãndy. s. Bosque o plantación de
sarã. sarapĩu. h., s. Sarampión.
sarĩa. s. Ave zancuda y corredora.
sarigue. adj. Arisco, indomable,
montaraz, cerril, atolondrado.
sarigue’o. v. pr. Domar.
sarigue’oha. s. Domador.
sarigue’opyre. adj.
Domesticado.
sãso. adj. Libre, suelto. 2. s.
Libertad, emancipación,
independencia, licencia.
satĩ. adj. Claro, transparente, puro.
savã. s. Bizco,
estrábico. savana.
h., s. Sábana.
savaypo. s.
Borrachera.
savi. s. Guiño. 2. adj. Tuerto, bizco.
sa’y. neol. s. Color.
sã’ỹ. adj. Libre, arisco.
sa’yju. adj. Amarillo, pálido,
descolorido, macilento, lívido.
sa’yjuvy. adj. Amarillento.
sayke. s. Reojo, soslayo.
sayku. adj. Legañoso. 2. s. Legaña.
sa’y’ỹ. neol., adj. Incoloro.
se. s. Nombre de la letra s. 2. suf. a. v. de
modo volitivo. Querer, desear, anhelar,
propender a.
sẽ. s. Salida. 2. v. pr. Salir, aparecer,
partir, irse, escapar, vencer, manar.
sevo’i. s. Lombriz, verme, gusano.
sevói. h., s. Cebolla.
so. adj. Suelto. 2. v. pr. Soltarse,
cortarse, romperse, estar sin nada.
sogue. adj. Cortado. 2. Pobre, insolvente.
2. s. Insolvencia, pobreza.
soite. v. pr. Quebrar, perder todo.
de cuatro formas: so’o, to’o, ro’o, sỹi. adj. Resbaladizo, escurridizo, liso,
suave, plano, pulido, terso.
ho’o). so’ohesy. v. pr. Asar carne.
syiñandy. s. Ceibo.
so’ohesyha. s. Asador.
sýky. interjección despectiva.
soro. adj. Roto, desgarrado,
quebrado, rasgado, estropeado. 2.
s. Rotura, rajadura. 3.
v. pr. Romperse, rasgarse, estallar,
reventar, prorrumpir, correr. 4. adv.
Mucho, súbitamente, atropelladamente.
sororo. v. pr. Invadir, irrumpir. prorrumpir.
2. adv. Súbitamente.
soso. adj. Abatido, oprimido, fatigado,
cansado.
2. s. Malestar, fatiga, cansancio.
su. neol., adj. Mil.
sua. nol., adj. Millón.
suguy. adj. Indirecto, escondido,
reservado.
2. adv. Indirectamente, a
escondidas, reservadamente.
súiko. s. Planta medicinal de agradable
aroma. suinda. s. Lechuza, mochuelo,
especie de búho. sunu. v. pr. Tronar,
causar ruido o estampido.
sununu. s. Truenos repetidos, gran
ruido como el de un tropel. 2. fig. Barullo,
levantamiento, asonada. 3. v. pr. Tronar
fuerte o prolongadamente.
suru. v. pr. Introducirse, meterse sin
permiso o con violencia.
suruku’a. s. Cotinga, pájaro de bello
plumaje.
sururu. v. pr. Introducirse, entrar,
meterse, allanar domicilio.
suruvi. s. Pez grande de rio, sin
escamas. susu. s. Temblor. 2. v. pr.
Tiritar, temblar. susu’a. s. Furúnculo,
grano, absceso, nacido. su’u. s.
Mordida, picadura.
su’uha. s. Mascador, mordedor,
picador. su’ukue. s. Picadura,
mordedura. su’upyre. s. Mordido,
mascado.
sy. s. Madre.
syanga. s. Madrastra, madrina.
syi. s. Especie de loro.
sype. arc., s. Azada. sy’y. arc., s. Tía materna.
syry. s. Corriente, flujo, reguero,
caudal, circulación. 2. v. pr. Fluir,
correr, deslizarse, entrar, derramar,
manar, circular.
syryko. s. Variedad de pájaro.
t. Consonante que se pronuncia igual que
syryku. s. Sorbo. 2. v. pr. Sorber, tragar,
en español, cuyo nombre es te. 2. pref. de
ingerir.
a. v. de modo imperativo u optativo que
syrykue. s. Reguero. se antepone a los pref. de a. v. de
syrýky. s. Instante, tirón, santiamén. número y persona. 3. inicial de
sustantivos triformes en su forma
syrymbe. s. Molusco. absoluta.
syryndy. neol., s. Corriente eléctrica. ta. pref. a. v. de modo imperativo u optativo.
syryry. s. Fluidez. 2. v. pr. Deslizarse, ta’ã. t., s. Esfuerzo, ensayo, tentativa,
resbalarse. juego, medida.
sysýi. s. Palpitación, temblor, ta’ãha. neol., t. s. Medida, metro.
vibración. 2. v. pr. Temblar, tiritar,
palpitar, estremecerse, vibrar, ta’anga. t., s. Figura, imagen, retrato,
contraerse. estampa, dibujo, forma, fotografía,
representación.
syva. s. Frente, ceño.
ta’angahai. t., s. Gráfico.
syvy. ad. Oculto, clandestino. 2. adv.
Ocultamente, clandestinamente, a ta’anga’i. neol., t., s. Sello, estampilla.
escondidas. ta’angambyry. neol., t., s. Televisión.

72
ta’angamýi. neol., t., s. Cine. medicina popular.
ta’arõ. t., s. Esperanza, espera. tajy. s. Lapacho.
tagẽ. t., s. Urgencia, prisa, apuro,
presteza, rapidez, premura.
taguana. s. Habilla.
taguato. s. Halcón, águila.
tague. t., s. Pelo, pluma, cabello, lana.
tagueky. t., s. Vello.
taguino, taguyno. t., s. Fermento
taguyrõ. t., s. Erotismo, lujuria, libido,
deseo sexual.
tahachi. s. Policía, agente, vigilante,
gendarme.
tahachio. neol., s. Comisaría, cuartel de
policía.
tahataha. s. Planta medicinal cuya fruta
se adhiere fácilmente a la ropa.
tahýi. s. Hormiga.
tai. neol., t., s. Letra.
tái. adj. Picante. 2. v. atr. Tener hambre.
tãi. t., s. Diente, muela.
taicho. t., s. Suegra para el varón.
tãímbíra. t., s. Encía.
tãimbore. t., s. Mordedura, mordisco,
dentellada.
tãimbuku. t., s. Colmillo.
tãingue’a. t., s. Muela de
juicio. taipy. neol., t., s.
Escritura. tãirasy. t., s. Dolor
de muelas. taita. s. Padre,
papá, abuelo. taitachu. s.
Bisabuelo. taitaguasu. s.
Abuelo, bisabuelo. taitetú. s.
Pecarí.
tayty. t., s. Nido, guarida,
madriguera, hormiguero.
taja. s. Planta cuyo tubérculo es
comestible.
tajao. s. Repollo, col silvestre.
tajasu. adj. Sucio, puerco, cochino,
inmoral, inmundo, deshonesto. 2. s.
Cerdo, jabalí, cerdo montés.
taju. t., s. Nervio, fibra.
tajuja. s. Planta trepadora que se usa en la
tajygue. t., s. Nervio, tendón, vena, tamanakuna. s.
arteria.
Orquídea. tamba. s.
tajykatĩ. s. Cerdo silvestre, pecarí.
Mejillón. tambeypy. t., s.
tajyme. s. bif. Yerno, esposo de la hija del
Ingle. tambo. adj.
varón.
Paciente.
tajýra. s. bif. Hija del varón.
tamói. t., s. Patriarca, abuelo, tatarabuelo.
tajyranga. s. bif. Hijastra, ahijada del
varón. tamo. interj. ¡Ojalá!
takã. t., s. Ramo, gajo, tallo.
takamby. t., s. Horquilla. 2. fig. 73
Entrepiernas,
periné. 3. neol. Angulo.
takambyapy. neol., t., s.
Triángulo. takambypa’ũ. t.,
s. Entrepiernas.
takambyrundy. neol., t., s. Cuadrilátero.
takara’a. s. Molleja, estómago de las aves.
takate’ỹ. t., s. Tacañería, avaricia,
mezquindad, usurero.
takate’ỹme. t. adv.
Mezquinamente. tako. t., s.
Ingle, vulva, vagina. takokũ.
t., s. Clítoris.
taku. t., s. Calor, celo, líbido.
takuapi. s. Variedad de bambú de tallo
hueco que se usa para hacer
bombillas.
takuapu. s. Son o sonido del bambú
que las mujeres mbya efectúan para
marcar el compás del baile y del
canto.
takua. s. Bambú, tacuara,
caña. takuare’ẽ. s. Caña
de azúcar. takuare’ẽndy.
s. Cañaveral. takuarembo.
s. Mimbre. takuari. s.
Variedad de bambú.
takuchi. t., s. Libido, celo.
takuru. s. Hormiguero,
termitero. takuvevýi. t., s.
Tibieza.
takuvo. t., s. Ardor, ardimiento. 2. Tibieza.
taky. v. pr. Discutir, pelearse,
acometer, atacar, embestir.
tangara. s. Ave de varios colores. tare’ỹ, tare’ỹi. s. Tararira, especie de pez.
tanimbu. s. Ceniza. tarova. adj. y s. Loco, demente,
taninbury. s. Lejía. desequilibrado,
alocado, chiflado, insensato, idiota.
tañykã. t., s. Mentón, quijada, maxilar
inferior. taruma. s. Árbol frutal frondoso, parecido
al olivo.
tañykatĩ. s. Pecarí, especie de jabalí.
taryrýi. adj. Mezquino, codicioso, ambicioso.
ta’o. t., s. Descomposición, 2.
podredumbre, putrefacción, moho. s. Codicia, avaricia, pasión, deseo, ambicion.
tape. t., s. Camino, senda, vía, calle, 3.
v. atr. Mezquinar, codiciar.
surco. tapeatã. neol., t., s. Ruta, camino
tasẽ. t., s. Llanto, lamento, algunas voces
pavimentado. tapeavy. t., s. Mal paso.
de animales.
tapehũ. neol., t., s. Ruta asfaltada.
taso. adj. Agusanado.
tapekue. t., s. Camino abandonado. 2.
tasy. t., s. Enfermedad, dolor, dolencia.
Planta rastrera medicinal.
tasyo. t., neol., s. Hospital.
tapéra. s. Casa abandonada.
tasy’ỹ. t., s. Ausencia de enfermedad,
taperã. t., s. Rumbo, itinerario. 2. Futuro
facilidad.
camino. tapere. t., s. Casa o paraje
tata. t., s. Fuego.
abandonado. taperyva. s. Planta
tatã. t., s. Dureza, fortaleza, resistencia.
medicinal.
tataendy. t., s. Llama.
tapesu’a. s. Chinche.
tataindy. t., s. Vela, bujía, lámpara,
tapi’a. t., s. Pene. candela, antorcha.
tápia. h., s. Pared, muralla, muro. tatajyva. s. Árbol de madera tintórea.
tapicha. t., s. Prójimo, semejante, tatakua. t., s. Horno.
persona, individuo.
tatãgue. t., s.
tapiti. s. Conejo, variedad de liebre.
Dureza. tatapiriri. t.,
tapo. t., s. Raíz, fundamento.
s. Chispa.
tapy. t., s. Quemazón, quemadura.
tatapỹi. t., s. Brasa, carbón, lumbre.
tapỹi. s. Choza, cabaña, hogar, morada,
tatarẽ. s. Árbol frondoso de color amarillo
toldo.
cuya madera se emplea en construcción de
tapỹity. s. Toldería. muebles.
tapykue. t., s. Trasero, parte posterior, tatarenda. t., s. Fogón, hornillo.
rastro. 2. Demora, retraso.
tatarendy. t., s. Lumbre, fuego,
tapykuegua. t., s. Retaguardia, retraso.
llamarada. tatatĩ. t., s. Humo.
tapykuépe, tapykuére. t., adv. Atrás,
tatatimbo. t., s. Humareda.
detrás. tapykuere. t., s. Rastro, huella.
tatatina. t., s. Humareda, niebla, neblina.
tapykuerigua. t., adj. Postrero, zaguero, el
tataupa. t., s. Fogón, hornalla, hogar. 2.
que está detrás. 2. s. Sucesor.
Variedad de perdiz.
tapykuévo. t., adv. Hacia atrás.
tataveve. t., s. Cometa, cohete, meteorito.
tapypi. t., s. Vulva.
tata’y. t., s. Tizón, tea.
tapypikũ. t., s. Clítoris.
tataypy. t., s. Fogón, cocina, hogar,
tarara. v. pr. Tiritar, temblar. 2.
fogata. tatĩ. t., s. Cuerno, espina,
Repiquetear, crujir, tabletear.
punta, púa. tati’y. t., s. Hombro.
tarave. s. Cucaracha.
tatu. s. Armadillo. tatykue. t., s. Bagazo, rastrojo,
montadura, hollejo.

74
tatypy. t., s. Mejilla. techanga’u. t., s. Añoranza, nostalgia.
tatypykua. t., s. Hoyuelo de la mejilla. techagi. t., s. Descuido, negligencia,
tolerancia.
tatyu. s. Suegra.
tau. s. Personaje mitológico poseedor del
espíritu del mal.
taupéicha. exp. Amén, así sea.
ta’uvõ. t., s. Predicción, agüero,
pronóstico.
táva. s. Pueblo, aldea, población,
poblado, localidad.
tavagua. adj. Ciudadano, urbano.
tavaguasu. neol., s. Ciudad, urbe.
tavahu. v. pr. Vagar, rondar,
vagabundear. tavao. neol., s.
Municipalidad.
tavapy. s. Barrio.
tavarandu. neol., s.
Folclore. tavaygua. s.
Vecino.
tavẽ. t., s. Moho.
tave’ỹ. s. Desierto, despoblado, páramo.
taviju. t., s. Vello, felpa, pelusa.
tavusu. s. Ciudad capital.
tavy. adj. Ignorante, inculto, necio, torpe,
tosco.
tavy’o. v.pr. Enseñar, instruir.
ta’y. s. Grumo.
tayhu. t., s. Amor, caridad, ternura.
tayhupápe. t. adv.
Afectuosamente,
amorosamente, atentamente.
tayhupára. t., s. Amante.
tayhu’ỹ. t., s. Desamor,
odio. ta’ỹi. t., s. Semilla,
grano.
ta’ỹ. t., s. Carozo, semilla, pepita.
ta’ýra. s. bif. Hijo del varón.
ta’yranga. s. bif. Hijastro, pupilo, ahijado.
ta’yrusu. s. bif. Joven.
te. s. Nombre de la letra t. 2. pref. a. v. de
modo imperativo y optativo. 3. suf. de
grado superlativo. Muy, mucho. 4. Mismo,
personalmente, precisamente.
techa. t., s. Visión, vista.
techahára. t., s. Testigo, público. te’ise. s. Significado, noción.
techakuaha. t., s. Comprensión, teju. s. Lagarto, iguana.
reconocimiento.
tejujagua. s. Personaje mitológico con
techambyky. t., s. Miopía. cuerpo de lagarto y cabeza de perro.
techapyrã. t., s. Ejemplo, cosa digna de tejuruguái. fig., s. Látigo de cuero trenzado.
verse o de admirarse.
tejutara. s. Camaleón.
techarã. t., s. Muestra.
teka. t., Búsqueda.
techase. t., s. Añoranza, deseo
teko. t., Costumbre, temperamento,
de ver. techaserei. t., s. comportamiento, carácter, estado, estilo,
Curiosidad. techauka. t., s. esencia, humor, conducta, idiosincrasia,
modo, manera de ser.
Ejemplo, indicación.
tekoañete. t., s. Formalidad, veracidad.
techaukaha. t., s. Síntoma, señal, signo,
indicio. tekoasy. t., s. Pena, sufrimiento,
padecimiento, miseria.
techaukapy. t., s. Evidencia.
teko’avy. t., s. Delito, pecado, falta. 2.
techaukarã. t., s. Ejemplo, pauta, Desunión.
demostración. techavai. t., fig. s. tekochauka. neol., t., s. Teatro,
Apuro, angustia, estrechez. techa’ỹ. t., dramatización.

s. Ceguera, falta de visión. tekoha. t., s. Morada, querencia,


vivienda, paradero, residencia, barrio,
tee. adj. Propio, real, verdadero, lugar.
personal, legítimo.
tekoha’ã. neol., t., s. Mímica.
tei. suf. a. v. de negación que se usa
en el modo imperativo en combinación tekoha’anga. neol., t., s.
con el adverbio ani. Teatro. tekoite. t., s.
te’i. v. irr. Que (él, ella) diga. Rectitud.
teindy, teindýra. t., s. Hermana del varón.

75
tekojoja. t., s. Justicia, equidad, igualdad. tembiasa. t.,s. Suceso, acontecimiento,
pasar, andanzas, ida, hechos, aventuras.
tekokatu. t., s. Salud.
tembiasagua’u. t., neol., s. Novela.
tekombo’e. t., s. Enseñanza, educación.
tekoporã. t., s. Bondad, amabilidad, buena 76
conducta, virtud, honestidad, moralidad,
ética, cortesía, bienestar.
tekopy. t., s. Proceder, conducta.
tekopykuaa. Neol. t., s. Sociología.
tekorã’ã. t., s. Conducta, deber,
objetivo, fin,
quehacer, reglamento, norma.
tekorei. t., adj. Ocioso, desocupado,
haragán, holgazán, vago. 2. s. Holganza,
holgazanería, vagancia, vacación, ocio.
tekoreko. t., s. Costumbre.
tekosã’ỹ. t., s. Libertad.
tekotevẽ. t. s. Necesidad, pobreza.
tekovai. t., s. Vicio, mala conducta, mal
carácter.
tekove. t., s. Vida, existencia. 2. Persona,
ser, individuo, habitante, sujeto.
tekovia. t., s. Reemplazante, sustituto,
relevo, representante. 2. Compensación.
tekuái. s. Gobierno.
tembe. t., s. Labio, borde, orilla.
tembetary. s. Árbol, aromático de
recias espinas.
tembevo. t., s. Labio leporino, labio
partido.
tembe’y. t., s. Borde, limite, ribera, orilla,
margen, costa, playa.
teme’ygua. t., adj. Limítrofe, ribereño.
tembiapo. t., s. Trabajo, obra,
empleo, ocupación, tarea,
quehacer, empleo.
tembiapoha. t., s. Taller, obraje, lugar de
trabajo. tembiapohára. t., s. Trabajador.
tembiapochauka. t., s. Exposición.
tembiapokuaha. t., s. Experticia.
tembiapokue. t., s. Obra, producto,
resultado.
tembiaporã. t., s. Obligación, deber,
tarea, quehacer, misión.
tembiapoukapy. t., Mandamiento,
precepto, ley, encargo, mandato, orden,
resolución, trayectoria.
tembiasakue. t., s. Experiencia, plato.
vivenvia, historia,
tembi’u’apoha. t.,s. Cocinero.
aventuras.
tembi’urã. t., s. Provisiones,
tembiasy. t., s. Sentimiento, aflicción,
dificultad. víveres. tembo. t., s. Pene,
tembiayhu. t., s. Amor, amado, amante. miembro viril.
tembiechapyrã. t.,s. Maravilla, cosa digna tembyre. t., s. Resto, sobras, residuo,
de verse. sobrante, desecho.
tembiecharã. t., s. Ejemplo, temiandu. t., s. Pensamiento, sentimiento,
visita, visitante.
muestra. tembiasarái. t., s.
Juego. tembi’euka. t., s.
Encargo, mensaje.
tembiguái. t., s. Sirviente, empleado,
criado, secretario, vasallo, siervo,
servidor, lacayo, peón.
tembihai. neol., t., s. Escrito.
tembijerure. t., s. Pedido, petición.
tembijoavy. t., s. Diferencia,
discordancia. tembijogua. t., s.
Compra. 2. Semejanza. tembijoja.
t. s. Igualdad.
tembijokuái. t., s. Mandadero, enviado,
servidor, funcionario.
tembikuaha. t., s. Conocimiento,
inteligencia.
tembikuatia. neol., t., s.
Escrito. tembipe. t., s.
Claridad, luz.
tembiporavo. t., s.
Elección.
tembiporu. t., s. Utensilio,
instrumento,
herramienta, vajilla, cubiertos.
tembiporuenda. neol., t., s. Armario,
aparador.
tembipota. t., s. Deseo, voluntad,
propósito, anhelo, pretensión.
tembipu. t., s. Bomba, instrumento
musical. tembireka. t., s. Propósito,
búsqueda. tembireko. t., s. Esposa,
mujer, señora. tembirekorã. t., s.
Novia, prometida. tembirekove’ỹ. t.,
s. Viudo.
tembi’u. t. s. Comida, alimento, víveres,
temiapytũ. t., s. Envoltorio, atadura. tenimbo. t., s. Hilo.
temiarirõ. t. s. Nieto o nieta de la tenói. t., s. Llamado, llamada, invitación.
abuela. temikotevẽ. t., s. Necesidad, tenonde. s. Frente, faz. 2. adv. Delante,
adelante, primero.
lo necesario.
temikuave’ẽ. t., s. Ofrenda, ofrecimiento,
regalo, homenaje.
temimbo’e. t., s. Alumno, discípulo,
estudiante, escolar.
temimbou. t., s. Enviado, mensajero.
temimbyasy. t., s. Tristeza, sentimiento.
temime’ẽ. t., s. Don, dávida, regalo,
obsequio. temimeno. t., s. Nieto o nieta del
abuelo.
temimo’ã. t., s. Idea, pensamiento,
imaginación, parecer, objetivo.
temimondo. t., s. Enviado, mensajero. 2.
Legado, dictamen, orden.
temiñemu. t., s. Mercadería.
temirendu. t., s. Público,
audiencia. temirendy. neol., t.,
s. Lámpara.
temitỹ. t., s. Sembrado, siembra,
plantación, cultivo.
temitỹhára. t., s. Agricultor, labrador.
temitỹndy. t., s. Chacra, huerta,
sembrado, plantación.
temitỹngue. t., s. Cosecha.
temói. t., s. Picazón, comezón, escozor.
tenda. t., s. Lugar, sitio, vivienda, sede,
localidad.
tendagua. t., adj. y s. Lugareño.
tenda’ỹme. t. adv. Impropiamente, fuera
de lugar.
tendota. t., s. Jefe, guía, conductor,
gobernante, autoridad, jerarca.
tendu. t., s. Oَ ido, audición.
tenduha. t., s. Llama, luz, iluminación,
resplandor
tendy. t., s. Llama, luz, iluminación,
resplandor.
2. Saliva, flema, esputo.
tendyva. t., s. Barba, pelo de la cara.
ténge. adv. Despacio, apenas, con
dificultad.
tenimbe. t., s. Cama, catre, lecho.
tenondegua. t., adj. Delantero, terekose. t., s. Envidia, ambición.
precedente, antecedente, anterior. 2.
terekua. t., s. Faz o cara de una cosa. 2.
s. Futuro, vanguardia, porvenir,
Encargado, apoderado, cuidador, amo,
prioridad.
dueño.
tenondekue. t., s. Primicia.
terekua’ỹ. t., s. Revés, reverse, dorso.
tenondépe. t., adv. Adelante,
terere. s. Mate frío y crudo, bebida fría de
principalmente.
yerba mate.
tenonderã. t., s. Futuro, porvenir, fin,
tero. t., gram., s. Sustantivo, nombre.
perspectiva, fin, perspectiva, destino.
tenondevegua. t., adj.
77
Primordial. tenondévo. t.,
adv. Hacia adelante.
tenyhẽ. t., s. Plenitud,
satisfacción. tenypy’ã. t., s.
Rodilla.
tenyvanga. t., s. Codo.
teñói. t., s. Germinación, brote,
nacimiento, germen.
teñoiha. t., s. Nacimiento, natalidad.
te’õ. t., s. Humedad. 2. s. Muerte,
defunción. te’õngue. t., s. Cadáver,
difunto, muerto. tepy. t., s. Precio,
tarifa, valor.
tepyguejy. t., s. Rebaja, depreciación.
tepykue. t., s. Importe, paga, precio,
honorarios. téra. t., s. Nombre.
tẽra. conj. O, u, si no.
teraguapy. t., s. Nombre
propio. teraite. t., s.
Nombre propio.
terajoapy. neol., t., s.
Apellido.
terakuã. t., s. Fama, rumor,
reputación, renombre,
celebridad.
terarangue. gram., t., s. Pronombre.
térare. t., adv. Nominalmente, por el
nombre. terarerekoha. t., s. Tocayo, el del
mismo nombre. teraryru. t., s. Registro,
nómina.
terei. adv. Muy, mucho, demasiado,
sumamente, excesivamente,
intensamente.
teekoha. t., s. Poseedor.
tero. h., s. Telón. Palidez. tesayku. t., s.
teroja. t., gram., s. Legaña.
Adjetivo. tesa. t., s. Ojo, teta. t., s. Muchedumbre, multitud, cantidad,
abundancia, montón.
vista, grano. tesa’ã. t., s.
tetã. t., s. País, patria, nación, tierra,
Ausencia. tesaho. Ver.
terruño, población.
resaho.
tetãygua. t., adj. Autóctono, nativo, natural
tesa’i. t., s. Guiño. del
tesaĩ. t., s. Sanidad, salud, lozanía,
vitalidad.
tesairũ. neol., t., s. Anteojos.
tesajajái. t., s. Parpadeo.
tesaká. t., s. Transparencia,
visibilidad, iluminación, claridad,
deslumbramiento.
tesakãhápe. t., adv. Claramente.
tesakãme. t. adv. Visiblemente.
tesakã’ỹ. t., s. Oscuridad,
incomprensibilidad.
tesake. t., s. Somnolencia.
tesakua. t., s. Cuencia u órbita del ojo.
tesakuape. t., adj.
Tuerto. tesakuare. t., s.
Ojeras. tesangy. t., adj.
Llorón.
tesape. t., s. Luz, iluminación,
claridad. tesape’a. t., s. Formación,
instrucción. tesapirĩ. t., s.
Parpadeo, pestañeo.
tesapirĩme. t., adv.
Rápidamente,
instantáneamente.
tesapyso. t., s. Vista, panorama, agudeza
visual.
tesarái. t., s. Olvido.
tesareko. t., s. Atención,
embeleso. tesaruru. t., s.
Inflamación de los ojos. tesatĩ. t.,
s. Transparencia.
tesatũ. t., s. Ceguera.
tesavi. t., s. Guiñada, pestañeo.
tesay. t., s. Lágrima.
tesa’ỹi. t., s. Pupila.
tesa’yju. t., s.
país. Jadear, roncar, resoplar.
tete. t., s. Cuerpo, tronco, físico. tindy. adj. Cabizbajo, abatido,
desalentado, desanimado, avergonzado.
tetéu. t., s. Tero.
2. s. Desánimo, tristeza, vergüenza.
tetia’e. t., s. Alegría, vivacidad, buen
tingua. s. Fosa nasal.
humor. tetyma. t., s. Pierna, muslo,
tinguaha. s. Mordaza, cabestro.
pata. tetymakarẽ. t., s. Renguera.
tini. adj. Excesivamente caluroso.
tevi. t., s. Trasero, nalga.
tĩñe’ẽ. s. Voz nasal. 2.v. pr. Nasalizar,
tevikua. t., s. hablar por la nariz.
Ano. te’ýi. s. tĩpa’ã. adj. Resfriado. 2. s. Resfrío. 3.
Tribu, clan. tĩ. v. atr. Resfriarse, tener las fosas nasales
obstruidas.
s. Nariz,
tiri. adj. Agrietado, hendido, rajado. 2. s.
hocico. Fisura, rajadura, grieta, hendidura,
ti’atã. adj. Altanero, engreído, rendija, quebradura.
soberbio. 2. s. Altanería, 3. v. pr. Rajar, agrietar, fisurar.
engreimiento, soberbia. tĩruguy. s. Hemorragia nasal.
tĩcha’ĩ. s. Mueca. tĩsyry. adj. Resfiado. 2. s. Moco, resfrío,
tie’ỹ. adj. Grosero, indecente, catarro, flujo de la nariz. 3. v. atr.
desvergonzado, maleducado. Resfriarse.
tĩgua. adj. Nasal. to. pref. a. v. de modo imperativo u
optativo de 3ra per. Que.
timbo. s. Vapor, vaho, humareda, humo.
togue. t., s. Hoja, follaje.
timbo’o. v. pr. Evaporarse.
togue’a. t. adj. Otoñal.
tĩmbu. s. Ronquido, resoplido, bufido,
respiración fatigosa y ruidosa. 2. v. pr. tokái. t., s. Corral, cerco, halo.

78
tokoro’o. s. Canto del gallo. 2. v. pr. tove. adv. de opción que puede
Cacarear, cantar el gallo. significar
aprobación o desaprobación. No, sea, que.
toky. t., s. Brote, retoño, yema.
toky’o. t., s. Poda.
tope. t., s. Vaina, envoltura, cáscara,
pétalo, párpado.
topea. t., s. Pestaña.
topehýi. t., s. Sueño, somnolencia,
modorra.
topeky. t., s. Chaucha, vaina.
topepi. t., s. Párpado.
topepireko. t., s. Orzuelo.
topeta. h., v. pr. Chocar,
embestir.
tororõ. s. Ruido, estrépito, ruido de
cascada, ruido de agua.
tory. t., s. Alegría, gozo, júbilo, dicha,
bienestar, felicidad, diversión, placer.
toryja. t., s. Hazmerreir, payaso.
toryjára. t., s. Bufón, payaso.
torypópe. t., adv. Alegremente,
cordialmente.
tosã. t., s. Resistencia.
tova. t., s. Cara, rostro, faz, semblante,
apariencia.
tova’atã. t., adj. Descarado, atrevido. 2.s.
Descaro, desfachatez, osadía,
desvergüenza, prepotencia.
tova’atãme. t., adv. Descaradamente,
osadamente.
tovacha’ĩ. t., s. Mueca.
továi. t., adv. Enfrente.
tovaja. t., s. Cuñado,
cuñada.
tovaképe. t., p. n. A la vista de, frente a.
tovameguã. t., s. Gesto, mueca.
tovameguã. t., adj. Falso, hipócrita,
traidor. 2. s. Hipocresía, falsedad.
tovapete. t., s. Bofetada, cachetada.
tovasa. t., s. Bendición.
tovasy. t., s. Seriedad, tristeza, severidad.
tovatavy. t., adj. Sonso, tonto, estúpido.
2. s. Tontez, estupidez.
tovayke. t., s. Mejilla.
toviru. t., s. Hojarasca. el mayor.
tovy. t., s. Verdor, verde. tuja. adj. Viejo.
tovykã. t., s. Hebra, fibra, filamento. tujakue. s. Vejez.
to’ysã. t., s. Frío, fresco, frescura. tuju. s. Barro,
tu’ã. t., s. Cima, cumbre, cúspide, meta. lodo. tujuju. s.
tu’ãmengua. t., s. Sublime. Cigüeña.
tuanga. s. bif. Padrastro, tujukua. s. Pantano, lodazal.
padrino. tu’ã’o. t. v. pr. tujupyre. adj. Podrido,
Quitar el cogollo. tugua. t., putrefacto. tukã. s. Tucán.
s. Fondo, esquina, rincón. tuku. s. Langosta, saltamontes.
tuguái. t., s. Cola, rabo. tukumbo. adj. Severo, riguroso, duro. 2.
s. Látigo, azote, correa, rebenque.
tuguare. t., s. Resto, residuo.
tumby. t., s. Cadera, cintura, nalga.
tugua. t., s. Fondo, rincón,
tumi. adj. Impalpable.
hondura. tugua’ỹ. t., s.
tumipyre. adj. Molido.
Abismo.
túna. s. Cactus.
tuguy. t., s. Sangre. 2. Pariente.
tungusu. s. Pulga.
tuguyho. t., s. Inquietud,
tupa. t., s. Cama,
desasosiego. tuguy’i. t., s.
lecho. tupã. s. Dios.
Anemia.
tupãitu. s. Adoración.
tuicha. adj. Grande, vasto. 2. adv.
tupãmba’e. s. Limosna, diezmo.
Mucho. tuichaite. adj. Muy grande,
tupãmba’ejára. s. Mendigo, limosnero.
voluminoso. tuichaiteve. adj. Máximo,

79
tupanói. v. pr. Pedir la bendición. tyepy. t., s. Entraña.
tupão. s. Iglesia, templo. tyepýpe. t., adv. Dentro.
tupãsy. s. Madre de Dios, Virgen María. tyepypegua. t., adj. Interno.
tupe. adj. Humilde, bajo. tyerasy. t., s. Cólico, dolor o enfermedad
del
tupi. s. Dialecto de la lengua guaranَí
tupi;
indígenas que hablan ese dialecto.
tupi’a. t., s. Huevo.
tupi’áicha. t., adj. Ovalado.
tupyty. t., s. Triunfo, logro, alcance.
turu. s. Cuerno, corneta.
turuñe’ẽ. s. Silbido, pitada. 2. v. pr. Silvar,
pitar.
turuñe’ẽha. s. Silbato.
tutu. v. pr. Escapar, saltar, volar, correr.
tuty. arc., s. Tío
materno. tu’u. v. pr.
Insistir, persistir. tu’ũ.
t., s. Blandura.
túva. s. bif. Padre, progenitor.
tuvanga. s. bif. Padrastro, padrino.
tuva’ỹva. s. y adj. bif. Huérfano de
padre. tuvicha. t., s. Grandeza,
cacique, jefe. tuvy. arc., s. Tío
paterno.
ty. s. Orina. 2. suf. que con s. da
significado de
conjunto.
tyai. adj. Turbio, impuro.
ty’ái. t., s. Transpiración, sudor.
tyakuã. t., s. Olor, fragancia.
tyapu. t., s. Ruido, estrépito, alboroto,
estruendo.
tyapúpe. t. adv. Ruidosamente.
tyarõ. adj. Maduro, sazonado. 2. s.
Maduración.
tye. t., s. Vientre, abdomen, intestino,
vísceras, panza.
tyeguy. t., s. Pubis, vientre bajo.
tyeju. t., s. Canario.
tyekuesẽ. t., s. Hernia.
tyembovo. neol., t., s. Operación
quirúrgica. 2.
v. pr. Operar.
vientre. Coagulación, coágulo. typycha.
tyguatã. t., s. Saciedad, satisfacción. s. Escoba.
tyjúi. t., s. Espuma, burbuja. typýi. t., s. Riego, rociadura.
tykéra. s. bif. Hermana mayor de typy’ũ. t., s. Espesura.
la mujer. tyke’ýra. s. bif. Hermano týra. s. Pan o guarnición que acompaña
a cualquier comida.
mayor del varón. tyku. t., s.
tyrape. s. Uretra.
Fluidez.
tyre’ỹ. adj. Huérfano. 2. s. Orfandad.
tykua. v. air. Cebar.
tyru. t., s. Vasija, recipiente, funda,
tykue. t., s. Jugo, zumo, humedad, líquido.
vaina. tyryry. v. pr. Arrastrarse.
tyky. s. Gota. 2. v. pr. Gotear.
tysýi. t., s. Hilera, fila, línea, lista, sucesión.
tykyre. s. Gota.
tytýi. s. Latido, pulsación. 2. v. pr. Latir,
tymba. t., s.
palpitar.
Animal.
tyvatã. t., s. Hartura.
tymba’api. t., s.
tyvi. s. Hebra, fibra, filamento.
Caza.
tyvy. s. Sepultura, sepulcro, fosa,
tymba’apiha. t., s. Cazador.
tumba. tyvyo. s. Cementerio,
typei. v. air. Barrer.
camposanto. tyvýra. s. bif. Hermano
typeka. v. air. Escarbar, remover,
menor del varón. tyvyro. v. air.
buscar, indagar, investigar.
Sacudir, agitar, zarandear. tyvyta. s.
typy. t., s. Hondura,
Ceja.
profundidad. typy’a. t., s.
tyvyty. s. Cementerio.

80
upérupi. adv. ahí, por allí.
upéva. pron. dem. Ese, eso, aquel, aquello.

u. Vocal que se pronuncia igual que en


español.
2. v. irr. Venir, provenir.
ũ. Vocal nasal, nasalización de la u. 2. af.
de hũ.
‘u. v. Comer, beber, ingerir, tomar.
uha. s. Comedor.
uhéi. s. Sed.
u’i. s. Sobriedad.
uka. suf. a. v. de modo mediativo. Hacer
mandar.
uke’i. s. Cuñada.
umi. adj. dem. Esos, aquellos.
umía. Ver. umíva.
umícha. adv. Así, de aquel modo.
umichagua. adj. Tales.
umíva. pron. dem. Eso, ésos, aquellos.
upe. adj. dem. Ese, aquel.
upearã. conj. Para eso.
upéare. conj. Por eso, por lo tanto.
upéi. adv. Después.
upéicha. adv. Si, así, de esa manera.
upeichagua. adj. Así, de esa clase o
calidad. upeicharõ. conj. Entonces.
upeigua. adj. Futuro.
upekuévo. conj. Entonces, mientras tanto.
upépe. adv. Ahí, allí,
allá. upepete. adv. Ahí
mismo. upepeve. adv.
Hasta allá.
upéramo. adv. Entonces. 2 . conj. Por
eso, si es así.
uperiregua. adj. Posterior, siguiente,
sucesivo.
2. S continuación.
upérõ. adv. Entonces.
upévagui. conj. Por
eso. upevaite. exp. v. Consonante labiodental fricativa
Eso mismo. upévare.
conj. Por eso. upeve.
adv. Allá, más allá.
upevére. conj. A pesar de eso, sin
embargo. upévo. Adv. Entonces, al
propio tiempo. upy, upyrã. s.
Comida, comestibles, víveres. sonora, cuyo nombre es ve.

úra. s. Gusano que se cría bajo la piel, va. S. Mudanza. 2. V. pr. Mudarse, migrar,
mariposa negra y grande. trasladarse. 3. Variar, transformarse. 4. p.
v. Que, quien, el/la/los/las que, el/la cual,
uru. s. Cabecilla, capataz, jefe. los/las cuales.
urumbe. s. Cactus, tuna. 5 suf. a. v. de modo habitual.
Habitualmente, frecuentemente. 6. suf.
urunde’y. s. Árbol de buena madera, que transforma verbos en adjetivos.
quebracho.
vã. adj. Inclinado. 2. v. atr. Inclinar, torcer.
urupe. s. Hongo, seta.
va’ekue. adv. de tiempo pasado.
urutau. s. Ave nocturna cuyo canto Antes, anteriormente.
quejumbroso originó muchas leyendas.
va’erã. adv. Que índica tiempo futuro
use. s. Apetito, hambre. obligatorio.
úva. s. Muslo. vai. adj. Feo, nocivo, perjudicial,
uvei. conj. Pero, mejor, más bien, ordinario. 2. adv. Mal.
también, sin embargo. vaicha. adv. Aparentemente,
probablemente,

81
parece que, como si. vorivori. s. Albondiguitas de maíz.
vaietépe. Adv. Desgraciadamente. vove. p. n. Durante, 2. p. v. Cuando,
mientras.
vaiha. s. Mal.
vaihápe. adv. Miserablemente.
vaikue. adj. Desecho, viejo, feo.
váiro. adj. Inaceptable.
Despreciable. vaive. adj. Peor.
vaka. h. s. Vaca, vacuno.
vakame. neol., s. Toro.
vakapi. s. Cuero vacuno.
vakara’y. h., s. Ternero.
vava. s. Oscilación,
balanceo.
va’ỹva. adj. Inflexible, inalterable.
vera. adj. Brilloso, brillante, reluciente,
resplandeciente, radiante. 2. s. Brillo,
lustre, resplandor, destello. 3. v. pr. Brillar,
resplandecer, relampaguear, relumbrar.
verapy. neol., s. Gloria.
veve. s. Vuelo. 2. v. pr. Volar, ondear,
remontar,
flamear.
vevúi. adj. Liviano, ligero, leve, suave,
sutil, ágil.
2. v. pr. Flotar, sobrenadar. 3. adv.
Suavemente, despacio.
vevuikue. s. Pulmón.
vira. h., v. pr. Repetir la comida.
virãi. adj. Pelado, rojizo.
viravíra. s. Hierba aromática medicinal.
viru. h., s. Viruta, dinero, plata.
virume’ẽ. s. Desembolso. 2. v. pr.
Desembolsar. virureruha. adj. Lucrativo,
ganancioso. viruróga. neol., s. Banco.
vo. s. Pedazo, sección, tajada, parte. 2. v.
pr. Dividirse, partirse. 3. p. n. Durante. 4.
p. v. que indica simultaneidad. Al,cuando,
en el momento de, en el momento que.
vokói. adv. Luego, enseguida, deprisa, de
repente, hasta ahora, en cualquier
momento.
vokóike. adv. Pronto, de sopetón.
vore. s. Pedazo, trozo, tajada, rebanada,
rodaja, fracción. 2. Señal, vestigio,
cicatriz.
vovo. s. Puente. vyvy. v. Coser.
vu. v. pr. Hincharse, inflarse. 2. fig. vyvypy. s. Costura.
Engreírse,
envanecerse, enorgullecerse.
vuruháka. s. Valija, maleta.
vy. suf. a. n. Medio, semi. 2. suf. a. v. y. Vocal central débil. 2. s. Agua.
de modo cuasi accional. Parcialmente,
ỹ. Vocal igual a la y pero con timbre nasal.
a medias.
vy’a. s. Alegría, gozo, placer, dicha, ‘ỹ. p. n. Sin. 2. p. v. Sin, sin
regocijo, júbilo, satisfacción. 2. v. pr. que. yakã, y’akã. s. Arroyo,
Alegrarse, divertirse, recrearse, estar
naciente. yapeno. s. Ola,
a gusto.
onda.
vy’aha. s. Recreación, esparcimiento,
sitio donde se es feliz. yga. s. Nave, canoa, bote, piragua,
lancha, barco.
vy’apavẽ. s. Felicidad.
ygape. s. Balsa.
vy’arenda. neol. Parque.
ygapóra. s.
vy’a’ỹva. s. Tristeza, descontento,
aflicción, Navegante. ygarape.
desdicha. s. Ruta, canal.
výro. s. Tonto, sonso, necio. ygarata. s. Embarcación, navío, buque, barco.
vyrorei. s. Tontería, ygarupa. s. Puerto, astillero,
insignificancia. vyso. v. pr. varadero, fondeadero,
embarcadero.
Estirar, alargar.

82
ygary. s. Cedro, árbol de buena madera. yno’õmbyre. s. Tanque de agua.
ygatĩ. s. Proa. yno’õngue. s. Charco, bache, deposito
natural de agua.
ygáu. s. Alga, musgo, liquen, moho.
ypa. s. Lago, laguna, pantano.
ygua. s. Abrevadero, aguada,
bebedero, recipiente para agua. ypa’i. s. Tajamar.
2. Bebida, te, infusión. 3.
p. n. que indica procedencia (ver
gua). yguasu. s. Mar, agua en
abundancia.
ygue. adj. Lánguido, flojo, decaído. 2. s.
Mango,
asidero.
yguy. adj. Sumergido. 2. s.
Sumergimiento. 3. v. Ahogarse, zambullir,
hundirse.
yguýpe. adv. Bajo agua.
yhasa. s. Travesía de río.
yjere. s. Remanso, bahía, remolino.
yjoapy. s. Ola.
ykarai. s. Agua bendita.
yke. s. Lado, costado, flanco, perfil.
yke’a. adj. Ladeado.
ykegua. adj. Lateral,
lindante. yképe. adv. Al
lado, lindando. ykére. adv.
Lateralmente.
ykeregua. adj. Contiguo, limítrofe. 2. s.
Vecino.
yketeĩ. adj. Unilateral.
ykévo. adv. De lado, de costado.
ykua. s. Pozo, fuente, aljibe, manantial.
yma. adj. Pasado, antiguo. 2. adv. Antes,
antiguamente, otrora, hace tiempo.
ymaguare. adj. Antiguo, viejo, legendario,
anacrónico. 2. s. Antigüedad, lo de antes.
3. adv. Antaño, antes.
ymaite. adv. Hace mucho
tiempo. ymave. adv. Antes,
antiguamente. ‘ỹme. p. n. Sin.
2. p. v. Sin, sin que. ymondoro.
v. pr. Surcar.
ynambu. s. Perdiz o codorniz de varias
especies.
yno’õ. s. Laguna, charco.
ypa’ũ. s. Isla, tierra en medio del agua. Sino, o.
ype. s. Pato. yrasẽ. s. Murmullo del agua.
ypegua. adj. Acuático, del agua. yrasẽma. s. Personaje mitológico,
doncella cuyo canto era como el
ypeguaho. s. Estero.
murmullo de las aguas.
ypekũ. s. Pájaro carpintero.
‘ỹre. p. n. Sin. 2. p. v. Sin, sin que.
ypekua. s. Sitio donde abundan los patos.
yrembe’y. s. Costa del rio, arroyo o
ypi. adj. Enjuto, seco, flaco,
mar. ỹrõ. conj. Sino, o.
deshidratado,
mustio. 2. s. Sequedad, deshidratación. yrupe. s. Cedazo, tamiz. 2. Victoria regia,
planta
ypóra. s. Marinero, el que vive en el agua.
acuática de hermosa
ypy. adj. Inicial, primero. 2. s. Origen,
flor. yrypy’a. s. Hielo.
principio, comienzo, raíz, fundamento,
causa. 3. Cercanía, linde, lado, vera. 4. yrypy’aveve. neol. s.
v. atr. Comenzar, emanar. Nieve. yryvu. s. Cuervo,
ypygua, ypyguare. adj. Originario. buitre. ysã. s. Poste.
ypykóto. adv. Al revés, inversamente. ysaja. s. Forma.
ypykue. adj. Original, primitivo. 2. s. ysajaapy. gram., adj.
Origen, aborigen, antepasado, linaje,
progenitor, procedencia. Triforme. ysajakõi. gram.,
ypýpe. adv. Primero, primeramente. 2. adj. Biforme. ysajateĩ. gra.,
p. n. Junto a, cerca de, al lado de. adj. Uniforme. ysapa. s.
ypypegua. adj. Inicial, Travesía de un rio. ysapu.
original. ypytũ. adj. Oscuro, neol., s. Arpa.
tupido, espeso. ỹramo. conj. ysapy. s. Rocío, sereno.

83
ysau. s. Hormigas cortadoras muy Firmamento, universo. yvapo. adv.
dañinas en la agricultura.
Allí.
ysauka’a. s. Planta medicinal.
yvaporoity. s. Cierta planta frutal.
ysẽ. s. Inundación, creciente del rio.
yvapovõ. s. Árbol de frutas amarillas
ysẽha. s. Desagüe. comestibles.
yso. s. Gusano, oruga, larva, lombriz,
verme.
84
ysondy. s. Luciérnaga.
ysokamby. s. Larva de
mosquito. ysope. s.
Sanguijuela.
ysotataurã. s. Oruga de vello urticante.
ysy. s. Goma, resina, savia, caucho.
ysypo. s. Liana, bejuco, enredadera,
hiedra, planta trepadora.
ysypoñe’ẽ. neol., s. Teléfono.
ysyry. s. Arroyo, torrente,
rio. ysyryha. s. Cauce del
agua. ysyrysẽ. s. Crecida,
inundación.
yta. s. Nácar, ostra, concha. 2. Pilar,
travesaño, fundamento. 3. v. Nadar.
ytaku. s. Agua caliente.
ytakugua. s. Pava,
caldera. ytarã. adj.
Natatorio. ytimbo. s.
Vapor de agua.
ytororõ. s. Catarata, cascada, ruido de
cascada.
ytu. s. Cascada, salto de agua.
yty. s. Basura, desperdicio, residuo.
ytyapy. s. Basural, basurero, depósito de
basura.
y’u. v. Beber agua.
y’uhéi. adj. Sediento. 2. s. Sed. 3. v. atr.
Tener sed, estar sediento.
y’upa. s. Remanso, remolino.
ýva. s. Mango, agarradera, puño,
asa, empuñadura, manija. 2. Guía,
director.
yvága. s. Cielo, firmamento,
paraíso. yvagapegua. adj.
Celeste, celestial. yvagapy. s.
yvapurũ. s. Árbol de frutas negras yvyhevykóy. s. Zanja.
comestibles.
yvýi. adj. Bajo.
yvate. adj. Alto, elevado. 2. s. Norte. 3.
yvyja. s. Culebra.
adv. Arriba, en lo alto.
yvyjo’o. s. Labranza, excavación. 2. v. pr.
yvatekue. s. Estatura, altura,
Cavar, arar, labrar.
nivel. yvateve. adj. Superior,
yvyjoso. v. pr. Apisonar.
más alto. yvatevogua. adj.
yvykarãi. v. pr. Escarbar la tierra.
Norteño.
yvaty. s. Huerto frutal.
yvemby. s. Seto.
yvi. adj. Derecho, recto. 2. s. Filamento,
fibra
hebra.
yvíra. s. Planta
textil. yvope. s.
Algarrobo.
yvóra. s.
Mundo. yvoty.
s. Flor.
yvotyja. neol., Jardinero.
yvotykuru. s. Capullo, pimpollo. 2. fig.
Doncella.
yvotyñe’ẽ. s. Poesía.
yvotyry. s. Néctar de
la flor. yvotyty. s.
Jardín, parque. yvu. s.
Manantial, fuente.
yvuku. adj. Alto.
yvy. s. Tierra, mundo, pavimento, suelo,
región.
2. Lote, predio. 3. Arcilla.
yvy’a. s. Papa, bulbo, tubérculo.
yvy’ã. s. Barranco, zanja, precipicio,
bajo, ladera, costa.
yvyakua. s. Punta de tierra, cabo,
península.
yvyanga. neol., s. Mapa.
yvyape. s. Superficie de la tierra,
corteza
terrestre.
yvyatatĩ. s. Neblina.
yvýgotyo. adv. Hacia abajo, hacia el sur.
yvyguy. adj. Enterrado, subterráneo. 2.
s. Subsuelo.
yvykua. s. Cueva, caverna, hoyo, pozo, montaña, monte. yvyty’ã. s.
zanja, bache.
Ladera.
yvykuaa. neol., s.
yvytykua. s. Gruta.
Geografía. yvyku’i. s.
yvytymi. s. Loma, colina, lomada.
Arena, polvo. yvyku’ity. s.
Arenal.
yvymarae’ỹ. s. Paraíso terrenal, Edén.
yvype. s. Llano, llanura, valle.
yvýpe. adv. Abajo, en el suelo.
yvypegua. adj. Terreno, terrestre, terrenal.
yvypóra. s. Hombre, persona, morador,
ser humano, habitante.
yvypu’ã. s. Cuesta,
arribada. yvyra. s. Árbol,
palo, madera. yvyra’i. s.
Palito, cetro. yvyraja,
yvyrajára. s. Juez.
yvyrakua. s. Cepo, cárcel, presidio, prisión.
yvyrape. s. Tabla.
yvyrareity. v. pr. Desmontar.
yvyraro. s. Árbol cuya madera se utiliza
en la construcción de muebles.
yvyrata. s. Fuego fatuo.
yvyraty. s. Arboleda,
parque. yvyray. s. Tronco.
yvyraygue. s. Rollizo.
yvýre. adv. Por tierra, al suelo.
yvyreja. v. pr. Despegar,
elevarse. yvyrekokuaa. neol.,
s. Ecología. yvyrekombo’e.
neol. s. Geología. yvýrupi. adv.
Por tierra, a pie.
yvyrupigua. s. Peatón, el que viaja o va a
pie.
yvyryrýi. s. Terremoto.
yvysoka. s. Mazo.
yvysusũ. s. Pantano,
estero. yvytĩ. s. Neblina,
cerrazón.
yvytimbo. s. Polvareda, polvo.
yvytu. s. Viento, aire,
ventilación. yvyty. s. Cerro,
yvytypa’ũ. s. Valle. 85
yvytyrusu. s. Cordillera,
serranía. yvyvo. s. Foso,
salamanca. yvyvovo. s.
Puente.
KARAIÑE'Ẽ -
AVAÑE'ẼESPAÑOL-
GUARANI
pohýi.
abril. m. Jasyrundy.
abrir. tr. Pe’a.

a. f. Pu’ae avañe’ẽmeicha ipúva. 2. prep. Pe,


me,
ve, re, rehe.
abajo. adv. Yvýpe, guýpe.
abanderado, da. m y f. Poyvi
rerahaha. abandonado, da. adj.
jeheja. abandonar. tr. Heja.
abandono. m.
Jeheja. abanicar. tr.
Peju. abanico. m.
Pejuha.
abastecer. tr. Rahauka tekotevẽva.
abatido, da. adj. Kangy.
abatir. tr. Mokangy.
abdomen. m. Tye.
abecedario. m.
Achegety. abeja. f. Eiru.
aberración. f. Javy
guasu. abertura. f.
Jepe’a. abierto. ta. adj.
Jepe’a.
abigeato. m. Tymba ñemonda.
abismo. m. Yvykua, apyra’ỹ.
ablandar. tr. Mohu’ũ. 2. prnl.
Hu’ũ.
abogado. m. Pysyrõha, tekojoja pytyvõha.
abollar. tr. Mombe.
abonar. tr. Mboyvykyra, yvy moporã, yvy
mboavevo.
aborigen. m. Ypukue.
abrazar. tr. Añuã,
ñañuvã. abrazo. m.
Ñañuvã. abreviar. tr.
Mombyky. abrigar. tr.
Jaho’i.
abrigo. m. Jejaho’iha, mo’ãha, ñuãha, ao
abrojo. m. Ñuatĩ. mombyry’ái. acariciar. tr. Havi’u,
abrumado, da. adj. Heko mokunu’ũ. acarrear. tr. Roja,
asýva. absceso. m. rova, guerova. acatar. tr. Jaivy,
Susu’a, kuru, jati’i. ñakãity. acaudalado, da. adj.
absolver. tr. Jora, moñyrõ. Pirapire hetáva. acceder. intr.
absorber. tr. Pyte. Neĩ, moñeĩ, mboaje. acción. f.
abstenerse. prnl. Jejoko, heja. Tembiapo.
abuela. f. Jarýi, machu. acechar. tr. Ma’ẽ ma’ẽ, maña ñemi,
moñuhã, hapera’arõ.
abuelo. m. Tamói, taita, taita guasu.
aceite. m. Ñandyry.
abultar. tr. Mbotuicha.
aceleradamente. adv.
abundancia. f. Teta.
Pya’e. acelerar. tr.
abundante. adj. Heta,
Mbopya’e, myagẽ. acento.
heta porã.
m. Muanduhe. acentuar. tr.
abundantemente. adv. Heta, popy’ỹi.
Momuanduhe. acepción. f.
aburrido, da. adj. Kaigue, mongueráiva,
He’iséva. aceptar. Tr. Ñeĩ,
ay. aburrir. tr. Monguerái, mbyaju. 2.
mboaje. acequia. f. Y rape,
prnl. Kuerái. acá. adv. Ápe, ko’ápe.
ysyry rape.
acabar. tr. Momba, mohu’ã. 2. prnl. Pa.
acercar. tr. Mboja, moaguĩ, roja. 2.
acallar. tr. Mokiriri.
prnl. Ja, ñemoaguĩ.
acaloramiento. m. Py’araku, akãraku,
acertijo. m. Kuahapyrã, maravichu.
mbyry’ai.
achacar. tr. Mboja, jopy.
acalorar. tr. Mbyaku,

87
achaque. m. Mba’asy. Mbyaty, mbojo’a. acunar. tr. Torore.
achatado, da. adj. Pe. acuoso, sa. adj. Y rei.
achatar. tr. Mbope,
mombe.
achicar. tr. Momichĩ. 2. prnl.
Ñemomichĩ, ñemomirĩ.
achicharrar. tr. Moka’ẽ.
acicalar. tr. Moporã,
mbojegua. acidez. Py’ahái.
ácido, da. adj. Hái. 2. m. Mba’ehái.
aclarar. tr. Myesakã, mohesakã,
muesakã, mosakã.
acné. m. Jari’i.
acobardar. tr. Mongyhyje, mondýi,
ñemomirĩ.
acoger. tr. Moguahẽ.
acometer. tr. Taky, jepoi,
guahẽmba,
ñembojapaite.
acomodar. tr. Mohenda.
acompañamiento. m. Ñemoirũ,
týra. acompañante. com. Irũ.
acompañar. tr. Moirũ.
aconsejar. tr. Hekombo’e.
acontecer. intr. Jehu.
acontecimiento. m. Tembihasa, tembiasa.
acordar. tr. Ñemoñe’ẽpeteĩ. 2. prnl.
Mandu’a,
ñemomandu’a,
pyaho. acorralar. tr.
Mongora. acortar. tr.
Mombyky. acostar.
tr. Moñeno.
acostumbrado, da. adj. Jepokuaha.
acostumbrar. tr. Pokuaha. 2. prnl.
Jepokuaha. acrecentar. tr. Mboheta.
activo, va. adj. Kyre’ ỹ, ha’eve.
acto. m. Tembiapo.
actual. adj. Ko’ãgagua, ãgagua.
acuático, ca. adj. Ypegua, y
rehegua. acudir. intr. Je’ói, hua’ĩ,
ko’i, u, ju. acuerdo. m.
Ñemoñe’ẽpeteĩ. acumular. tr.
acurrucado, da. adj. Akuruchĩ. administrar. tr. Moangapyhy,
ñangareko, sãmbyhy.
acurrucarse. prnl.
admirable. adj. Hechapyrã.
Ñemoakuruchĩ. acusar. tr.
admiración. f. Porãngareko.
Mombe’u.
admirar. tr. Momorã, momba’e,
adelantar. tr. Motenonde. 2. prnl.
porãngareko, hecharamo.
Henonde’a. adelante. adv. Tenonde,
admitir. tr. Moneĩ.
tenondépe. adelgazar. intr. Ñembopo’i,
adolescente. com. Mitãrusu,
ñembopiru. además. conj. Há, avei,
ta’yrusu. adonde. adv. rel. Hápe,
hi’ári, hi’ariete, kóva rire. adentro. adv.
háre, há rupi. adónde. adv. int.
Pype, kotypýpe.
mamo.
adherido, da. adj.
adoptivo, va. adj. Rajy’anga,
Joaju. adherir. tr. memby’anga, rajy’anga, memby’anga.
Mboja. adhesión. f. adoquín. m. Itape.
Joaju. adoración. f. Tupaitũ.
adiestrado, da. adj. adorar. tr. Hayhu
Katupyry. adiestrar. tr. rasa. adormecer. tr.
Mbokatupyry. Monge.
adivinanza. f. Maravichu. adormecimento. m. Kevy. 2. Jehýi.
adivinar. tr. Jurupyasy. adornado, da. adj. Jegua.
adjetivo. gram., m. Tero, adornar. tr. Moporã, mbojegua. 2. prnl. Jegua.
teroja. adorno. m. Jegua, jeguaka.
administrador, ra. m. y f. adquirir. tr. Jogua.
Ñangarekohára, sãmbyhyha.
adueñarse. prnl. Ñembojára, ñemomba’e.

88
adular. tr. Juruhe’ẽ, agitación. f. Juku’a, py’atarova.
mbojuruhe’ẽ adverso, sa. adj. agitar. tr. Mbovava, mbojehe’a.
Mbohováiva. advertencia. f. aglomeración. f. Ñembyaty, aty,
Ñemomarandu. advertir. tr. ndy. aglomerar. tr. Mbyaty. 2 prnl.
Momarandu. afable. adj. Ko’i.
Horýva, py’aporã. afamado,
da. adj. Herakuã. afán. s.
Tembiapo.
afectuosamente. adv. Tayhupápe.
afectuoso, sa. adj.
Oporohayhúva,
oporombohetia’éva.
afilado, da. adj. Haimbe.
afiladora. f. Mohaimbeha,
itaky. afilar. tr. Haimbe’e,
mohaimbe. afinar. tr. Mbojoja,
mosỹi. afirmación. f.
Ñemoañete, moneĩ. afirmar. tr.
Moañete.
afirmativo, va. adj. Moneĩva.
aflicción. f. Py’apy, jepy’apy, vy’aỹ,
tembiasy,
ñembyasy.
afligir. tr. Mbojahe’o, moangata,
mbopy’atyai. 2. prnl. Ñembyasy.
aflojar. tr. Mongu’e, poi.
afonía. f. Pyáu, ñe’ẽ pyáu, ahy’o
pyáu. afónico, ca. adj. Ahy’o kororõ,
ahy’o pyáu. afortunado, da. adj.
Ipo’áva.
afrontar. tr. Hovake,
mbohovái. afuera. adv. Okápe,
okárape. agachado, da. adj.
Karapã, jayvy. agachar. tr.
Mokarapã, mboyvy. ágape. m.
Karu guasu.
agarrar. tr. Pyhy, japyhy, pojái.
agasajar. tr. Mbovy’a, rohory,
guerohory. agenda. f. Apopyrã.
agente. m. Ojapóva.
ágil. adj. Pyryrỹi, katupyry, rari, vevúi.
agilidad. f. Pyryrỹi.
agonizar. intr. Manombota. agudo, da. adj. Akua, hakua.
agosto. m. Jasypoapy. aguijón. m. Popĩa.
agotado, da. adj. Hypa. 2. águila. f. Taguato.
Kane’õ. agotamiento. m. agujerear. tr.
Kangy, kane’õngue. agotar. Mbokua. agujero. m.
tr. Momba. Kua.
agraciado, da. adj. ah. interj. E’a, ha!.
Juky. agradable. adj. ahí. adv. Pépe, upépe.
Porã, horýva. agradar. ahijada. f. Tajýra ra’anga, tajyranga,
tr. Mbovy’a.
agradecer. intr. y tr. Hechakuaha, 89

aguyje. agrandar. tr. Mbotuicha,


momba’eguasu. agrario, ria. adj.
Okaragua, kokuegua. agravante.
adj. Ombovaivéva.
agravar. tr.
Mbovaive.
agraviar. tr. Ja’o.
agredir. tr.
Rairõ.
agregado, da. adj. Mbojoapypyre.2. m.
Mbojoapy.
agregar. tr. Mbojo’a, mbojoapy, moĩve.
agreste. adj. Hesaite, koygua.
agrícola. adj. Kokuegua, ñemitỹ,
rehegua, temitỹngue,
koga’a.
agricultor. m. Chokokue,
temitỹháara, ñemitỹhára,
kokueguára, kokue jára.
agrio, a. adj.
Hái. agrupar.
tr. Mbyaty.
agua. f. Y.
aguacil. m. Ñahatĩ.
aguantar. tr. Jojoko,
pytaso. aguardar.
intr. y tr. Ha’arõ.
aguardiente. f.
Guaripóla.
agudeza. f. Apýra akua. 2. Ñe’ẽ
arandu,
tesapyso.
memby’anga. Viru ryru.
ahijado. m. Ra’yanga, memby’anga. alcanzar. tr. Hupyty, guahẽ, moingo, pojái.
2.
ahora. adv. ãga, ko’ãga, ange, ko’ãgaite,
prnl. Jehupyty.
akói.
aldea. f. Táva.
ahorcado, da. adj. Juvypyre.
alegrar. tr. Mbohory, mbovy’a.
ahorcar. tr. Juvy.
ahorrar. tr. Ñongatu, mohemby, 90
mono’õ. ahuecar. tr. Mopyko’ẽ,
mbokua. ahumar. tr. Mohatatĩ,
motimbo. ahuyentar. tr. Mondýi,
mosarambi.
aire. m. Yvytu.
airear. tr. Mboyvytu, peju. 2. prnl. Jepeju.
aislado, da. adj. Ha’eño.
aislar. tr. Moha’eño.
ajar. tr. Mbyai, javyky vai.
ajeno, na. adj. Tapicha mba’e, mba’e’ỹ,
ambue
mba’e.
ají. m. Ky’ỹi.
al. exp. Pe, me, vo, vu, aja, kuévo,
nguévo.
ala. f. Pepo.
alabado, da. adj. Ñemomorãmby.
alabanza. f. Momba’eguasu.
alabar. tr. Momorã, momba’e, mboaguara.
alacrán. m. Japeusa.
alambre. m. Inimbo hatã.
alargar. tr. Mbopuku, vyso, pojái, ropojái.
alarido. m. Sapukái.
alba. f. Arasẽ, ko’ẽmbota, ko’ẽmby, ko’etĩ,
ko’ẽju,
ko’emba.
albañil. m. Óga apoha, óga
apohára. albergar. tr. Moguahẽ,
mbohupa. albóndiga. f. So’o
apu’a, vori, vorivori. alborada. f.
Ko’ẽtĩ, ko’ẽmby, ko’eju.
alborotar. intr. Ayvu, ayvuapo, 2. tr.
Mosarambi.
alboroto. m. Tyapu,
ayvu. alcalde. m. Táva
ruvicha. alcancía. f.
alegría. Tory, vy’a. almíbar. m. Eíra rykue.
alejar. tr. Momombyry. 2. prnl. almidón. m. Aramirõ.
Ñemombyry.
almohada. f. Aramboha, akangyta.
alero. m. Ógapepo.
almorzar. intr. Rambosa, karu.
aleta. f. Pira pepo.
almuerzo. m. Rambosa, rambosaguã,
aletear. intr. Pepe, perere. karu, karu asaje.
alfabeto. gram. m. Achegety. alocado, da. adj. Tarova, tavyrai.
alfarero, ra. m. y f. Kambuchi apoha, alocución. f. Ñe’ẽ.
ajaka apoha.
alojar. tr. Mbohupa, moguahẽ.
alforja. f. Vuruháka, mba’yru.
alquilar. tr. Poruka hepýre.
alga. f. Ygáu.
algarrobo. m. Yvope.
algo. pron. Peteĩ mba’e. 2. adv. Hetãmive,
nunga,
gy, ngy, vy, katu,
mi. algodón. m.
Mandyju.
algodonal. m.
Mandyjuty. alguien.
pron. Máva, ava.
algún. adj.
Oimeraẽ.
alimentar. tr. Mongaru,
hembi’ume’ẽ. alimento. m.
Hi’upy, je’uy, tembi’u. alinear.
tr. Mbohysýi.
alisar. tr. Mosỹi, mopesỹi, moapesỹi.
alistar. tr.
Mbosako’ĩ.
aliviar. tr.
Mompytu’u.
aljibe. m. Y
mono’ohã. allá.
adv. Amo,
upépe.
allanar. tr. Mbope,
moapesỹi. allegado, da.
m. y f. Pehẽngue. allí.
adv. Pépe, upépe,
yvapo. alma. f. Anga, ã,
pytu. almacén. m.
Ñemuha.
alrededor. m. Jere. 2. adv. Jerére. ambos, as. adj. Mokõive. 2. pron.
altanería. f. Jererovu. Mokõivéva. ambulancia. f. Hasýva
altanero, ra. adj. Tihatã, juru’atã, mba’yrumýi. amedrentar. tr. Mongyhyje,
jero. altar. m. Ita karai, ita mopy’amirĩ. amén. m. Taupéicha.
marangatu. alterar. tr. Moambue,
mbopy’atarova. altercado. m.
Ñorairõ.
alternar. tr. Mopa’ũ, mbojopyru.
alto, ta. adj.
Yvate. altura. f.
Yvatekue. aludir.
tr. Ñe’ẽreity.
alumbrar. intr. y tr. Hesape.
alumno, na. m. y f.
Temimbo’e. alusión. f.
Ñe’ẽreity.
alzar. tr. Hupi, mopu’ã.
amabilidad. f. Tekoporã.
amable. adj. Hory, juky,
hetia’e. amado, da. adj.
Ojehayhúva. amagar. tr.
Há’anga. amamantar. tr.
Mokambu.
amanecer. m. Ko’ẽ, ko’ẽ, ko’ẽti, ko’ẽju,
ko’ẽmby, ko’ẽmba, koẽ’vy, ko’ẽngy, arasẽ,
ko’ẽpytã, ko’ẽsoro, ko’ẽ sakã. 2. intr. Ko’ẽ.
amansar. tr. Mbopy’aguapy, momymba.
amar. tr. Hayhu.
amargado, da. adj. Py’aro.
amargura. f. Ro, rokue,
mba’ero. amarillento, ta. adj.
Sa’yjungy. amarillo, lla. adj.
Sa’yju. amarra. f. Temiapytĩ
sã.
amarrado, da. adj. Jokuapyre, ñapytĩmbyre.
amarrar. tr. Jokua,
ñapytĩ. amasar. tr.
Mbojehe’a. ambición. f.
Pota asy. ambicioso, sa.
adj. Taryrýi. ambiente.
m. Tekoha.
amenazar. tr. Ha’anga, ja’o. amplio, a. adj. Pyrusu.
amiga. f. Angirũ, che áma, ampolla. f. Mbiru’a, apiru’a.
chamiga. amígdala. f. Ahy’o ampollar. tr. Mboapiru’a.
ra’ỹi, ajúra ra’ỹ. amigo. m. amputación. f. Ñekytĩ.
Angirũ. amputado, da. adj. Apĩ.
amistad. f. Tekoayhu, amuleto. m. Kurundu.
joayhu. amnesia. f. amurallar. tr. Mongora.
Tesarái rasy. amnistía. anacrónico, ca. adj.
f. Ñyrõ. Ymaguare. anal. adj. Tevi
amo. m. Jára, terekua, karai. rehegua, tevikua.
amonestación. f. Marandu. analfabeto, ta. adj.
amonestar. tr. Momarandu, Omoñe’ẽỹva. analgésico. m.
ñemoñe’ẽ. amontonamiento. m. Tasy pe’aha. análisis. m.
Aty. Nehesa’ỹijo. análogo, ga. adj.
amontonar. tr. Mbyaty, mbojo’a. 2. prnl. Joja.
No’õ.
ananá. m. Avacachí.
amor. m. Mborayhu, tembiayhu, tayhu,
anaranjado, a. adj. Pytã’yju.
porayhu, joayhu.
ancho, cha. adj. Py, pe, pyrusu, pyguasu.
amordazar. tr. Jurujokua,
2. m. Pykatu.
jurumboty. amorosamente.
anciana. f. Guaiguĩ, guaimí,
adv. Tayhupápe. amortiguar.
lechãi. anciano. m. Tuja,
tr. Mombegue, mbovevúi.
lekaja, lepiju. ancla. f. Yga
amotinar. tr. Mopu’ã.
ty’ãi.
ampliar. tr. Mbotuichave, pyso, mbopy.

91
andanzas. f. Tembiasa. antecesor, ra. adj. Mboyve guare, tenonde
guare.
andar. intr. Guata, ho, ha, japi, pykúi. 2.
antelación. f. Ñemotenondegua.
Iko, jeiko. andrajo. m. Sorokue, ao soro,
anteojo. m. Tesairũ, tesajo’a, tesa pysoha.
aokue. anécdota. f. Jehupyre, káso.
anemia. f. Tuguy’i, tuguy’ỹ. 92
anémico, ca. adj. Huguy
pokãva. anestesiar. tr.
Ñandupe’a. anexar. tr.
Mbojoapy.
ánfora. k. Kambuchi
guasu. ángel. m. Tupã
rymba. angina. f. Ahy’o
rasy. angosto, ta. adj.
Po’i, pyka’i. ángulo. m.
Takamby.
angustia. f. Jepy’apy, techavai, vy’a’ỹ.
anhelar. tr. Pota, se.
anhelo. m. Potapy, tembipota, pya’ho,
angata.
anidar. intr. Jehaitypo, jaitypo, haitypo.
anillo. m. Kuãirũ.
animal. m. Tymba, mymba.
animar. tr. Moingove.
ánimo. m. Py’a. 2. Interj. Néike, néina,
nápy, néipy.
aniquilar. tr. Mbopaha.
ano. m. Tevi.
anoche. Ange pyhare.
anochecer. m. Ka’aru pytũ. 2. intr.
Ñembopyhare, ñemopytũ, pytũma.
anónimo, ma. adj.
Ijara’ỹva. ansia. f. Pota
iterei, py’apy. ansiedad.
f. Jepy’apy.
antaño. adv. Ymaite, yma guare.
ante. prep. Rovake, rovái,
renondépe. anteanoche. adv.
Kuehe pyhare. anteayer. adv.
Kokuehe, kueheambye. antebrazo.
m. Jyva’anga. antecedente. m.
Tenondegua.
antepasado. m. Tamói, ypykue. añejar. tr. Mbotuja.
anterior. adj. Tenondegua, ange, añicos. m. pl. Ku’ipa.
mboyvegua.
año. m. Ro’y, ary, arajere, araro’y.
anteriormente. adv. Ymaveguare.
añoranza. f. Techaga’u, ãho, nga’u.
antes. adv. Mboyve, yma, raẽ, are, raka’e,
akue,
yma guare, kokuehe, kuehe ambue.
anticipar. tr. Japo tenonde, japo
mboyve. 2. prnl. Ñemotenonde.
anticipo. m. Ñemotenonde.
anticonceptivo. m. Pohã
memby’ỹrã. anticuado, da. adj.
Mba’e tuja. antídoto. m. Pohã
pochy mbogueha.
antiguo, gua. adj. Yma guare, tuja, yma
rehegua, heko yma.
antihigiénico, ca. adj. Ky’a.
antipatía. f. Já’e’ỹ, johakue.
antipático, ca. adj. Joha,
mbohái. antiséptico. m.
Péu mbogueha. antojo. m.
Tembipota rei. antología. f.
Ñe’ẽyvoty aty.
antónimo. m. Ñe’ẽjuehegua’ỹ, he’iavýva.
antorcha. f. Tataindy.
anual. adj. Arygua.
anualmente. adv. Arajevyevy.
anudar.tr. Ñapytĩ, moapokytã,
mbojoaju,
mbojoapy.
anular. tr. Pe’a, momba.
anunciar. tr. Kuahauka, momarandu,
ñanduka, marandu.
anuncio. m. Marandu.
anverso. m. Terekua,
hekua. anzuelo. m.
Pinda.
añadido, da. adj. Mbojoapypyre. 2. m.
Joapy, jokuapy.
añadidura. f. Jápa, joapy.
añadir. tr. Mbojo’a, mbojuapy, moĩve,
joapy,
jokuapy.
añejamiento. m. Ñembotuja.
añorar. tr. Hechaga’u, ãho, nga’u. Poriahuvereko. apilar. tr.
apaciguar. tr. Mbopy’aguapy. Mbyaty, mbojo’a. aplanar. tr.
apagado, da. adj. Oguepyre, oguéva, sake. Mbope, mombe.
apagar. tr. Mbogue. aplastado, da. adj. Pe, mbojopypyre.
apalabrar. Ñemoñe’ẽ. aplastar. tr. Mombe, mbope, jopy.
aparador. m. Tembiporu ñongatuha,
tembiporu renda.
aparear. tr. Mbojoja, moirũ.
aparecer. intr. Jekuaha, sẽ, ñapysẽ,
jechauka.
aparentar. tr. Jejapo.
aparentemente. adv. Vaicha.
aparición. f. Jechauka, ñapysẽ. 2. Angue,
póra.
apariencia. f. Tova, joguaha.
apartamento. m. Óga
korapy’ỹva. apartamiento. m.
Jepe’a.
apartar. tr. Mboyke, moha’eño,
momonbyry, mbova, pe’a. 2. prnl.
Ñemboyke.
aparte. adv. Ambue tendápe.
apasionar. tr. Moakãraku. 2. prnl.
Ñemoakãraku.
apatía. f. Ate’ỹ.
apellido. m. Terajoapy.
apenar. tr. Mbopy’apy,
mombyasy. apenas. adv.
Haimete, mante, hasýpe.
apéndice. m. Tuguái, apy riregua.
apendicitis. f. Tye apy ruru.
apercibir. tr. Momarandu.
apercibimiento. m. Marandu.
aperitivo. m. Mbojuruheha.
apertura. f. Jepe’a.
apesadumbrado, da. adj. Hovasy,
ñembyasy, hovapuku, aturu.
apestar. intr. Ne, pyti’u.
apetecer. tr. Pota, hi’ã.
apetito. m. Juruhe, ñembyahýi, vare’a,
use.
apetitoso. adj. He.
apiadarse. prnl.
aplaudir. intr. Pyhy. apremiar. tr.
Jepopete. aplauso. Myagẽ. aprender. tr.
m. Jepopete. Kuaha ramo.
aplazar. tr. Mboare. aprendido, da. adj. Kuahapyre.
aplicar. tr. Moĩ, jopy. aprendiz, za. m y f. Temimbo’e.
apocopar. tr. apresar. tr. Pyhy, monambi,
Ñe’ẽkytĩ. apócope. moka’irãi.
m. Ñe’ẽkytĩ. apresamiento. m. Ñemonambi,
apócrifo. adj. ñemoka’irãi. apresurar. tr. Myagẽ,
Añetegua’ỹ. moagẽ. 2. prnl. Ragẽ. apretar. tr. Jopy,
apodar. tr. Hero, mbohero, humbiri.
mbohéra. apoderado, da. m y apretón. m. Jejopy.
f. Terekua. apoderarse. prnl. aprietos. Tesaparápe.
Ñemomba’e. apodo. m. Hero. aprobar. tr. Moneĩ,
aportar. tr. Me’ẽ, gueru. momorã. apropiación. f.
aposento. m. Koty. Ñemomba’e.
apostar. tr. Ha’ã, para, ñembosarái. apropiadamente. adv. Hekópe.
apóstol. m. Tupã remimbou. apropiarse. prnl. Ñemomba’e.
apoyar. tr. Mbojeko, pytyvõ. 2. prnl. aprovechador, ra. adj. Juru’akua.
Jeko, japokói, jatyko. aprovisionar. tr. y prnl. Mbyaty
apreciado, da. adj. Hayhupy, tekotevẽva. aproximación. f. Ñemboja,
momorãmby, hecharamomby.
ñemoaguĩ.
apreciar. tr. Mbohepy, momba’e, ayhu.
aproximar. tr. Mboja, roja, moaguĩ. 2.
aprehender. tr. prnl. Ñemoaguĩ.

93
apuesta. f. Ha’ã, jepara, arenga. f. Ñemoñe’ẽ.
ñua’ã. apuntalar. tr. arisco, ca. adj. Sagu’a, saite, hesaite, rari,
sarigue.
Ñepyta’ã. apunte. m.
aritmética. f. Papapy.
Jehaipyre. apuñalar. tr.
Kutu. 94
apurar. tr. Mbopya’e. 2. prnl. Pya’e, ragẽ.
apuro. m. Tagẽ.
aquel, aquella. adj. dem. sing. Amo, upe,
ako, ku, aipo.
aquel, aquella, aquello. pron. dem. Amóva,
aipóva, upéva, amóa, aipóa, upéa.
aquellos, llas. adj. dem. pl. Umi.
aquellos, aquellas. pron. dem. pl.
Umíva. aquí. adv. Ápe, ko’ápe.
aquietar. tr. Mbopy’aguapy.
arado. m. Yvy mbovoha, yvyjo’ope’aha.
araña. f. Ñandu.
arañar. tr. Karãi.
arar. tr. Jo’o , yvyjo’o, yvy mondoro,
yvyjo’ope’a.
araucaria. f. Kuri, kuri’y.
árbol. m. Yvyra.
arbolado, da. adj. Yvyra’atýva.
arboleda. f. Yvyraty.
arbusto. m. Yvyra
rakã’i. arca. f.
Karameguã. arcada. f.
Py’ajere.
arcaísmo. m. Ñe’ẽ yma
guare. archivar. tr.
Ñongatu. archivo. m.
Ñongatuha. arcilla. f.
Ñay’ũ, ñai’ũ.
arco. m. Yvyrapã, yvyra karapã.
arcoíris. m. Jýi.
arder. intr. Rendy,
rataindy. ardiente. adj.
Hendýva. ardor. m.
Takuvo, jope. arena. f.
Yvyku’i.
arenal. M. Yvyku’ity.
arma. f. Pojoapy, kyse, mboka. kuruchĩ. arruinado, da. adj. Chu’i,
armadillo. m. Tatu. pituva.
armario. m. Tembiporu renda. arruinar. tr. Mbosogue, mbovaikue.
aro. m. Namichãi.
aroma. m. Tyakuã porã.
arpa. f. Ysapu, mbaraka guasu.
arqueado, da. adj. Karẽ, karapã.
arquear. tr. Pepy, mokarẽ, mokarapã.
2. prnl. Jepepy.
arraigar. intr. Ñembohapo.
arraigo. m. Ñembohapo.
arrancar. tr. Mondyryry, hapo’o, ku’e, po’o,
hekýi. arrastrar. tr. Mbotyryry. 2. prnl.
Tyryry, poñy. arreador. m. Tukumbo.
arrebatar. tr. Pe’a, po’o,
hekýi hatã. arreglar. tr.
Myatyrõ. arremangarse.
prnl. Jepepi. arremeter. intr.
Jepoi, ndyry, syry.
arrepentimiento. m.
Angajevy. arrepentirse. prnl.
Ñembyasy. arriar. tr.
Mboguejy.
arriba. adv. Yvate.
arribar. intr. Guahẽ.
arrimar. tr. Mboja, roja,
moaguĩ. arrinconar. tr.
Mbohugua. arrodillarse. prnl.
Ñesũ, ñesũpehẽ. arrogancia. f.
Jererovu, ñembotuicha.
arrojar. tr. Mombo.
arrollado, da. adj. Apakuapyre.
arrollar. tr. Japakua, mboapakua. 2. prnl.
Ñemboapu’a.
arropar. tr. Jaho’i,
ñuã. arroyo. m.
Ysyry. arroz. m.
Avati’i. arruga. f.
Cha’ĩ.
arrugado, da. adj. Cha’ĩ, apicha’ĩ.
arrugar. tr. Mocha’ĩ. 2. prnl. Ñyñýi,
arte. f. Tembiapo porã. asfalto. m. Itaryku.
arteria. f. Tajygue, tuguy asfixiar. tr. Mbopytupa, mbopytujoko.
rape. artesanía. f.
Tembiapojegua.
articulación. f. Kangue joajuha.
artimaña. f. Pokarẽ.
artista. com. Tembiapo porã
apoha. arveja. f. Kumanda
hovyũ apu’a. asa. f. Nambi,
pyhyha, jyva.
asado, da. adj. Mbichy, ka’ẽ, hesypyre. 2.
m. So’o ka’ẽ, so’o mbichy.
asador. m. Hesyha, so’o hesyha.
asamblea. f. Amandaje.
asar. tr. Moka’e, mbichy,
hesy. ascendencia. f.
Ypykue. ascendente. adj.
Ojupíva. ascender. intr.
Jupi. ascendiente. com.
Ypykue. ascensión. f.
Jejupi. ascensor. s.
Pororupiha. asco. m.
Jeguaru.
aseado, da. adj. Potĩ.
asear. tr. Mopotĩ. 2. prnl. Ñemopotĩ.
asegurar. tr. Mombarete, mohatã,
moañete. asemejar. prnl. Jogua.
asentar. tr. Mboaguapy.
asentir. intr. Neĩ, moneĩ, ñakãity.
aseo. m. Potĩ reko.
aserradero. m. Yvyra
ñekytĩha. aserrín. m. Yvyra
ku’i. asesinar. tr. Juka.
asesinato. m. Jejuka.
asesino, na. adj. Jukaha,
jukahare. asesorar. tr. Pytyvõ,
moñe’ẽ. aseverar. tr. Moañete.
asfaltado, da. adj. Itaykumbyre. 2. m. Tape
hũ,
tape atã.
asfaltar. tr. Mbo’itayku.
así. adv. Kóicha, péicha, upéicha. Ygarupa. astro. m.
asiduamente. adv. Meme, py’ỹi, Mbyjagua.
mante,
astronomía.
manterei.
Mbyjakuaa. asueto. m.
asíduo, dua. adj. Meme,
Pytu’u.
py’ỹi. asiento. m.
asustar. tr. Mondýi, mongyhyje.
Guapyha, apyka.
atacar. tr. Rairõ, ndyry, kaguai.
asimetría. f. Juavy, pehẽ,
atado, da. adj. Jejokuáva, ñeñapytĩva,
joja’ỹ. asma. f. Pytĩ’a
ñemosãva, jokuapyre.
kororõ.
atadura. f. Ñeñapytĩ, ñemosã, jejokua.
asno. m. Mburika.
atajar. tr. Joko, mombyta. 2. prnl.
asociar. tr. Moirũ, mbyaty. 2. prnl. Ñemoirũ. Jepytaso, jejoko.
asolear. tr. atajo. m. Tape mbyky.
Mbokuarahy. atar. tr. Ñapytĩ, jokua, mosã.
asomar. intr. atardecer. m. Ka’aru pytũ.
Apysẽ. asonancia. atareado, da. adj. Hembiapo
f. Pujoja. heta. atascar. tr. Mopa’ã. 2.
áspero, ra. adj. Havara, korócho, joha. prnl. Pa’ã. ataúd. m. Te’õngue
aspirar. intr. y tr. Pytuhẽ. ryru.
asta. f. Tatĩ. ateísmo. m. Tupã jererovia’ỹ.
asterisco. m. atemorizar. tr. Mongyhyje, mondýi.
Mbyja’i. astilla. f. atención. f. Japysaka, sareko,
tesareko, ñangareko.
Yvyra ku’ikue.
atender. tr. Japysaka, jesape’a, jesareko,
astillero. m.
hecha, ñangareko.

95
atentamente. adv. Jesarekohápe, audición. f. Tendu. audífono.
tayhupápe, torypópe.
m. Mohenduha. auditor, ra. m.
atento, ta. adj.
y f. Ohendúva.
Py’arechaukaha,
py’arechaukuaháva.
96
atenuar. tr. Momichĩ.
ateo, a. adj. Tupãre ndojeroviáiva.
aterrizar. intr. Guejy.
atestar. tr. Mohenyhẽ.
atestiguar. tr. Mombe’u,
moañete. atizar. tr. Ñatõi,
hatapyña. atmósfera. f. Ára
pytu.
atolondrado, da. adj. Akãtarova, púa,
puatarara, akã kuchu.
atónito, ta. adj. Jurujái.
atorar. v. Ahy’opa’ã.
atormentar. tr. Hapy, nupã, mbuepoti.
atracar. intr. y tr. Yga mboja. 2. tr. Monda
mbaretépe.
atraco. m. Ñemonda mbaretépe.
atractivo, va. adj. Juky, ka’avo,
kavure’i. atraer. intr. y tr.
Porogueru, mbou.
atragantar. tr. Mboahy’opa’ã, mbopyty. 2.
prnl. Pyty, ahy’opa’ã.
atrapar. tr. Pyhy, japyhy, jura.
atrás. adv. Tapykuépe, takykuépe,
tapykuéri, takukuéri.
atrasar. tr. Mbotapykue, mbotakykue,
mboare, mombegue.
atravesar. tr. Hasa.
atrevido, da.
Hova’atã. atribuir. tr.
Ja, mboja. atributo.
m. Teko. atropellar.
tr. Mbota. atuendo.
m. Ao.
aturdimento. m. Akãnga’u,
akãtavy. aturdir. tr.
Moakãnga’u, moakãtavy.
audacia. f. Py’aguasu.
audaz. adj. Py’aguasu.
auditorio. m. adj. Ñemoguaiguĩ.
Tenduha. avejentado. adj. Ñembotuja.
augurar. tr. avenida. f. Tape guasu.
Ha’uvõ. aula. f. aventajar. tr. Ñemotenonde, hasa
Mbo’ehakoty. ambuépe. aventar. tr. Mboyvytu,
aullar. Intr. mboveve, peju. aventura. f. Tembiasa,
Guahu. aullido. tembiasakue.
m. Guahu. avergonzar. tr. Motĩ, motindy. 2. prnl.
Jepicha, tĩ, tindy.
aumentar. intr. y tr. Mboheta, retave,
mbohetave. averiado, da. adj. Ha’o, oñembya
aún. adv. Avei, jepe, ko’ýte.
aunque. conj. Jepe, ramo
jepe. aura. f. Yvytu pytu. 2.
Mimbi gua’u. aureola. f.
Mimbi jeregua.
aurora. f. Ko’ẽtĩ, ko’ẽju, ko’ẽmby,
arasẽ. ausencia. f. Pore’ỹ, tesa’ã,
piã. ausente. adj. Porẽ’ỹ, tesa’ã.
auspiciar. tr. Pytyvo.
autenticar. tr. Moañete.
auténtico, ca. adj.
Añetegua. autobus. m.
Mba yrumýi guasu.
autóctono, na. adj.
Tetãygua.
autodidacta. m. y f. Ha’eño oñembo’eva.
autopsia. f. Te’õngue
ñekytĩ. autor, ra. m. y f.
Apoha, apohára. autoridad.
f. Tendota, mburuvicha.
auxiliar. adj. Oipytyvõva. 2. com.
Pytyvõhára.
auxilio. m. Ñepytyvõ, ñemo’ã.
aval. m. Jeroviaukaha.
avanzar. intr. Renonde,
ñemotenonde. avaricia. f.
Takate’ỹ, teko potarei. avaro,
ra. adj. Hakate’ỹ.
ave. f. Guyra.
avecinarse. prnl. Ja,
ñemoaguĩ. avejentada.
averiguar. tr. Jetypeka, porandu, jyvykói,
hecha, kundaha.
aversión. f. Jeguaru.
avestruz. m. Ñandu
guasu. avión. m.
Pepo’atã.
avisar. tr. Momarandu, ñatói.
aviso. m. Marandu. b. f. Pundie hérava be.
avispa. f. Káva, kavichu’i. baba. f. Juasy, juruaysy, juru
avispar. tr. Mbokatupyry, hesape’a, ryjúi. babear. intr. Hendyvapo,
momarandu.
hendysyry. babosa. f. Jatyta.
avispero. m. Káva
bache. m. Yvykua, yno’õngue.
raity. avispón. m.
bagre. m.
Mamanga. avistar. tr.
Mandi’i. bahía. f.
Hecha. avivar. tr.
Yjere. bailar.
Mborari. axila. f.
intr. Jeroky.
Jyvaguy.
bailarín. m. Jerokyha.
ay. interj. Ha, aína,
baile. m. Jeroky,
áina. ayer. adv.
jerokyha. baja. adj.
Kuehe. ayuda. f.
Karapekue.
Ñepytyvõ.
bajada. f. Jeguejyha, guejyha.
ayunar. intr. Karu’i,
bajado, da. adj. Jerojy.
karu’ỹ. ayunas.
bajar. intr. Guejy, rojy, jepoi. 2. prnl. Jerojy.
Py’anandi. ayuno. m.
bajeza. f. Tembiapo vai, teko tie’ỹ.
Karu’ỹ, karu’i. ayuntar.
bajo. prep. Guy, guýpe, poguýpe.
tr. Moirũ. azafrán. m.
bajo, ja. adj. Karape, pe, yvýi,
Araso. azahar. m. Narã
mbegue. bala. f. Mboka ra’ỹi,
poty.
mboka rembi’u. balancear. tr.
azotar. tr. Nupã, mbuepoti, havira,
Mbovava.
mbyape.
balanceo. m. Jejava, ñemyatymói.
azote. m. Tukumbo.
balanza. f. Ha’ãha, pohyira’ãha.
azufre. m. Itasy, itaysi.
balbucear. intr. Ñe’ẽtavy, ñe’epyta, ñe’ẽpa’ã,
azul. adj. Hovy, chovy.
kumbe.
azulado, da. adj.
balcón. m. Óga juru.
Hovyngy.
balde. m. Ryru, y ryru.
baldío. adj. Nandi. 2. m. Yvy nandi, y, oga’ỹva.
baldosa. f. Itape.
balneario. m.
Jahuha. balón. m.
Vakapipopo.
balsa. f. Ygape, ysyry
hasaha. bambú. m. banana. f. Pakova.
Takuára, takuavusu.

97
bananal. m. Pakovaty. base. f. Topyta, mbohopyta, guapyha,
banano. m. Pakova’ýva. tevi. basta. interj. Ha’evéma, iporãma.
banco. m. Apyka, guapyha. 2. Viru bastante. adv. Iporãma.
róga. bandada. f. Guyra aty bastón. m. Pokoka.
ovevéva. bandido. m. Moñái,
mondaha.
bando. m. Aty oimo’ã
jojáva. banqueta. f.
Apyka’i. banquete. m.
Karu guasu. bañadera. f.
Jahuha.
bañar. tr. Mbojahu 2. prnl. Jahu.
baño. m. koty’i, jahuha.
barato, ta. adj. Hepy’ỹ, ndahepýi, hepy’i.
barba. f. Tendyva.
barbaridad. f. Tembiapo
aigue. bárbaro, ra. adj.
Sagu’a. barbería. f.
Tendyva apĩha.
barbero. m. Oporoapĩva, tendyva apoha.
barbilla. f. Tañykã.
barbudo. adj. Hendyváva, hendyvavuku.
barco. m. Yga, yga rusu, yga guasu, yga
rata. barómetro. m. Ára pytu ra’ãha.
barquero. m. Yga jára.
barranca. f. Yvy’a.
barrendero. m. Oitypeiva, yty
mbyatyha, yty
mono’õha.
barrer. intr. y tr. Typei.
barrera. f. Jokoha.
barrial. m. Karugua, tujukua, jasuru,
apasusũ.
barriga. f. Tye.
barrio. m. Tavapy tekoha.
barrizal. m. Apasusũ, apasuru, jasuru,
tujukua.
barro. m. Tuju, ñay’ũ,
ñai’ũ. barroso, sa. adj.
Itujúva. barullo. m.
Ayvu.
basalto. m. Ita hũ.
basura. f. Yty. belicoso, sa. adj. Oñorairõséva.
basural. m. belleza. f. Porãngue, porã, teko
Ytyapy. porã. bello, lla. adj. Porã.
basurero. m. Yty bendecir. tr. Hovasa, mbohovasa, mongarai.
ryru. batalla. f. bendición. f. Tovasa, jovasa.
Ñorairõ. batata. bendito, ta. adj. Hovasypyre,
f. Jety. batidora. karai. beneficiar. tr. Japo porã,
f. Pyvuha. batir. pojopy. benevolencia. f. Py’a
tr. Pyvu. porã. benévolo, la. adj. Py’a
baúl. m. Karameguã. porã.
bautismo. m. Ñemongarai. benigno, na. adj. Py’a marangatu, heko
pochy’ỹva.
bautizado, da. adj. Karai, ñemongaraíva.
besar. tr. Hetũ.
bautizar. tr.
Mongarai. bazo. beso. m. Ñehetũ, jurupyte.

m. Perevy. bebé. bestia. f. Mymba ñarõ.

m. Mitã’i. bestial. adj. Tajasu reko, tymba

bebedero. m. Ygua, reko. biblia. f. Tupã ñe’ẽngue

jey’uha. bebedor, ra. ryru. bibliografía. f.

adj. Oka’uva. beber. Arandukapurupyre.

intr. Syryku, jopy, biblioteca. f. Kuatiañe’ẽndy, arandukaenda.

ñatõi. blibliotecario. m. Kuatiañe’ẽ ñangarekohára.

bebida. f. Ygua, jey’urã, jesyrykurã. bien. m. Mba’e porã. 2. Interj. iporã. 3.


adv. Porã, katu.
becerro. m. Vakara’y.

98
bienaventuranza. f. Teko, rory. bolsillo. m. Aokua, vosa’i. bolsón.
bienestar. m. Vy’a, tory, jeiko m. Vosa guasu. bomba. f.
porã. bienvenida. f. Guahẽ Tembipu. bombero. m. Tata
porãite. mbogueha.
bife. m. So’o vore, so’o
pehẽngue. bigote. m. Tembe
rague, juru’a. bilingüe. adj.
Ñe’ẽkõi, ñe’ẽ mokõi. bilis. f.
Mba’ero.
billete. m. Pirapire, viru.
billetera. f. Pirapire ryru.
bípedo, da. adj. Py mokõi.
bis. exp. Mokõi jey.
bisabuela. f. Machu, jarýi
sy. bisabuelo. m. Taita
guasu.
bisturí. m. Mbovoha pohanohára
oipurúva.
bizco, ca. adj. Hesavã.
blanco, ca. adj. Morotĩ.
blancuzco, ca. adj. Morotĩngy,
apatĩ. blando, da. adj. Hu’ũ, hypa.
blanquear. tr. Momorotĩ.
blanquecino, na. adj. Apatĩ,
morotĩngy. blasfemar. intr.
Ñemotie’ỹ Tupãme. bloquear. tr.
Mongora, mbojoko.
blusa. f. Typói.
boa. f. Kuriju, mboijagua.
boca. f. Juru.
bocado. m. Py’ajoko, juruka.
bochinche. m. Ayvu.
bocio. m. Ju’ái.
boda. f. Menda, mendaha, ñemenda.
bodega. f. Kaguy renda.
bofetada. f. Tovapete,
tovajepete. boga. f. Pira peteĩ.
boina. f. Akã ao.
bolígrafo. m.
Haiha. bolsa. f.
Vosa.
bombilla. f. Pyteha, jepyteha. botar. tr. Poi,
bondad. f. Marangatu, py’aporã, teko mombo. bote. m.
porã, teko marangatu.
Yga, yga’i. botella. f.
bonito, ta. adj. Porã.
Kaguaka. botiquín.
boquete. m. Kua, juru. m. Pohã ryru.
boquiabierto, ta. adj. Jurujái, jurupe’a, boya. f. Mba’e vevúi ýpe tape rechaukaha.
hãimbiti.
bozal. m. Juru jokoha.
boquilla. f. Motimboha,
bracear. intr. Jepoyru, jepokuita, jyva momýi.
pitaha. bordar. intr.
brasa. f. Tatapỹi.
Aojegua, ao mbojegua.
brasero. m. Tatapỹi rendy ryru.
borde. m. Tembe,
bravo, va. adj. Ñarõ.
tembe’y. borracho, cha.
brazalete. m. Pyapy jegua, pyapy kyja.
adj. Ka’u.
brazo. m. Jyva.
borrador. m. Mbogueha,
brea. f. Aysy.
mboje’oha. borrar. tr.
brecha. f. Pa’ũ.
Mbogue, mboje’o, pe’a.
breña. f. Ñuatĩndy.
borrasca. f. Yvytu pochy.
breve. adj. Mbyky
borrego. m. Ovecha ra’y.
brevemente. adv.
bosque. m. Ka’aguy.
Mbykyhápe. brillante. adj.
bostezar. intr.
Vera, mimbi. brillar. intr.
Jurupe’a, jurupeka.
Vera, mimbi. brillo. m.
bostezo. m.
Vera, mimbi. brilloso, sa.
Jejurupe’a, jurupeka.
Vera.
bota. f. Sapatu puku.

99
brincar. intr. Popo.
brisa. f. Yvytu po’i, yvytu kangy, yvytu
piro’y, yvytu vevúi.
broma. f. Je’e gua’u,
ñembohory. bromear. intr.
Ñembohory. bronquio. m.
Pyti’a rape. bronquitis. f.
Pyti’a chiã. c. f. Punfie hérava ce, pu’ae a, o, ha u
renondépe ipúva guaraní pundie k icha;
brotar. intr. Hoky, hokypu,
pu’ae e ha i rendondépe ipúva guaraní
heñoi. brote. m. Teñói, kuru, pundie s icha.
toky, ra’y. bruja. f. Kuña cábala. f. Jerovia, gua’u.
paje. cabalgar. intr. Jeiko kavaju ári.
brujo. m. Ava paje. caballero. m. Karai, karai marangatu,
brújula. f. Tape rechaukaha. karai kavaju ári oikóva.

bruma. f. Aratimbo. caballo. m. Kavaju, tenda.

brumoso, sa. adj. Hi’aratimbo. cabaña. f. Tapỹi.

brutalidad. Tajasu reko. cabecear. intr. Pirakutu, akãmbovava.

bruto, ta. adj. Tajasu, ñarõ, tie’ỹ. cabecera. f. Akã.

bucle. m. Avakua. cabecilla. com. Uru, mburuvicha.

buen, bueno, na. adj. Porã, cabellera. Akãrague, áva, avuku,


marangatu, py’aporã, katupyry. ávapuku. cabello. m. Tague,
bufanda. f. Ajúra mamaha. akãrague, áva.
bufar. intr. Mburea. caber. intr. Ike.
bufón. m. Toryjára. cabeza. f. Akã.
búho. m. Ñakurutũ, kavure, kavure’i. cabezón, na. adj. Akãguasu.
buitre. m. Yryvu, karakara. cabo. m. Yvy akua. 2. Apy, apýra. 3. Paha.
bujía. f. Tataindy. cabra. f. Kavara.
bullicio. m. Ayvu. cabrito. m. Kavara
bulto. m. Jokuapy, ra’y. cacao. m.
apakuapy. buque. m. Kuvuasu.
Ygarata, ygarusu. burbuja. cacería. f. Mymba’api,
f. Tyjúi, kamambu. guyra’api. cacharro. m.
burbujear. intr. Hyjúi. Mba’yru. cachetada. f.
burla. f. Ñembohory. Tovapete.
burlar. tr. Ñembohory. cachorro. Ra’y, mymba ra’y,
burro, rra. m. y f. ta’yrusu. cacique. m. Tuvicha,
Mburika. buscar. tr. mburuvicha. cadáver. m.
Heka. búsqueda. f. Te’õngue, tetekue. cadena. f.
Reka, jeheka. Itasã.
cadera. f. Tumby.
caduco, ca. adj. Opáva, okúiva, tuja iterei.
caer. intr. ‘A, kúi, kukúi. caída. f. Je’a, ‘a, jekúi.
caído, da. adj. Kúi, kukúi, ho’áva.

100
caimán. m. Jakare. Mbosapatu. cám
caja. f. Ryru, cama. f. Tupa, inimbe, ara.
f.
mba’yru. cajón. m. tenimbe. camaleón. m. Kot
Mba’yru. cal. f. Tejutara. camalote. y.
Itakái, ita morotĩ. Aguape. cam
arad
calabaza. f. Andai. a.
calabozo. m. Ka’irãi. com
.
calambre. m. Kuruchĩ, apa, japa, jehýi. Irũ.
calandria. Havía. cam
calcar. tr. Há’ã. arer
o,
calcetín. m. Py ao. ra.
calcinar. tr. Hapy. 2. prnl. Kái. m.
y f.
calcular. tr. Papa. Te
caldo. m. Jukysy. mbi
guá
calendario. m. i.
Arapapaha. calentador. cam
m. Mbyakuha. arín
. m.
calentar. tr. Mbyaku, mboaku, jope. Kot
calidad. f. Porãngue. y’i.
cálido, da. adj. cam
biar
Hakuvy. caliente, adj. . tr.
Haku. Mo
am
calificativo, va. adj. Tekome’ẽva. bue
calladamente. adv. Kirĩháme. ,
jero
callado, da. adj. Kirirĩ, heko kirirĩ. va,
callar. intr. y prnl. Kirirĩ. 2. tr. my
eng
Rokirirĩ. calle. f. Táva rape, tape. ovi
callejero, ra. adj. Tape rupi oikóva, osẽ a.
reíva. c
callejón. m. Táva tape po’i. a
callo. m. Kytã, akytã, apiru’a m
atã. calma. f. Kirirĩ, b
py’aguapy. calmante. m. i
Tasy pe’aha. o
calmar. tr. Mombytu’u, mbopy’aguapy. .
calor. m. Taku.
calostro. m. Ay. m
caluroso, sa. adj. .
Taku. calvo, va. adj.
Akãperõ. calzado. m. Ñ
Sapatu. calzar. tr. e
moambue. camilla. f.
Inimbe’i. caminar. intr.
Guata, pykúi. caminata. f.
Jeguata. camino. m.
Tape.
camisa. h. Kamisa.
campana. f. Itapu.
campanario. m. Itapu
renda. campanilla. f.
Ahy’otĩ. campaña. f. Okára.
campeón, na. m. y f. Ipu’akavéva.
campesino, na. adj. Okaraygua,
ñugua. campestre. adj. Okaraygua,
ñugua. campo. m. Ñu.
cana. f. Atĩ, akãtĩ.
canal. m. Y mbosyryha, y rape, yga
rape. canalizar. tr. Mbohape,
mbo’yrape. canario. m. Guyraju,
tyeju, guyra. canasto, ta. m. y f. Ajaka.
cancha. f. Korapy.
canción. f. Purahéi.
cancionero. m. Purahéi
ryru. candado. m. Mbotyha.
candelero. m. Tataindy renda, tataindy
ryru.
canela. f. Yvyrapetái.
cangrejo. m. Japeusa.
caníbal. adj. Ava ro’o
uha. canilla. f. Kupy.
canjear. tr. Myengovia.
canoa. f. Yga.
canoero. m. Yga jára, yga
mboguata. canonizar. tr.
Momarangatu. canoso, sa. adj.
Atĩva.
cansancio. m. Kane’õ.

101
cansar. tr. Mokane’õ, f. Pukasoro. cárcel. f.
monguerái. cantante. com. Ka’irãi. carcomer. tr.
Opurahéiva. cantar. intr. Ñapi’ũ.
Purahéi.
cántaro. m. Kambuchi.
cantera. f. Itaty, itakua, ita
renda. cantidad. f. Teta,
hetakue, papapy. cantimplora.
f. Kambuchi’i, y ryru. canto. m.
Purahéi.
cantor, ra. m. y f. Puraheiha.
caña. f. Takuára.
cañaveral. m. Takuare’ẽndy.
cañón. m. Mboka, mboka
guasu. caos. m. Sarambi.
capa. f. Ape.
capacidad. f. Jakue, ojáva,
oikéva. capacitar. tr.
Mbokatupyry. caparazón. m.
Ape, apekue. capataz. m. Uru,
tendota.
capaz. adj. Katupyry, ha’eve, pu’aka.
capilla. f. Tupão’i.
capital. m. Pirapire heta. 2. f. Tavusu,
táva guasu.
capitán, na. m. y f. Mburuvicha.
capítulo. m. Ñembyaty.
capricho. m. Tembipota rei, ava reko.
caprichoso, sa. adj. Aváva, avarekóva,
heko ava.
captar. tr. Pyhy.
capturar. tr. Pyhy.
capullo. m. Kuru, yvoty kuru, yvoty akytã.
cara. f. Tova.
caracol. m.
Jatyta. carácter.
m. Teko.
caramelo. m.
Mba’ehe’ẽ. carátula.
Kuatia rova. carbón.
m. Tatapỹi. carcajada.
cardenal. m. Pa’i mburuvicha. 2. Guyra Pytãngue. carnada. f.
akã pytã.
Pira rembi’u. carne. f.
cardinal. adj.
So’o.
Papýva. cardo. m.
carnicería. f. So’o ñemuha.
Karaguatua.
carnicero, ra. m. y f. So’o
cardúmen. m. Pira
ñemuhára. carnívoro, ra. adj.
atýra. carecer. intr.
So’o’úva. carnoso, sa. adj.
Guereko’ỹ.
Ho’óva.
carga. f. Jokuapy, mba’e pohýi.
caro, ra. adj. Hepy.
cargar. tr. Hupi.
carozo. m. Ta’ỹingue.
cargoso, sa. adj. Pohýi.
carpincho. m.
caricatura. f. Ta’anga gua’u, ta’anga Kapi’yva.
pukarã.
carpintero. m. Yvyráre, omba’apóva.
caricia. f. Kunu’ũ, havi’u.
carpir. tr. Ka’api.
caridad. f. Mborayhu,
carrera. f. Ñeñani.
porayhu. carie. f. Tãi kua,
carreta. f.
tãi ñembyai, tãi ai. carilla. f.
Yvyrajere. carro.
Kuatia rova.
m. Mba’yru.
cariño. m. Mborayhu,
carroña. f. So’o
tembiayhu. cariñoso, sa.
ra’o.
adj. Hekorayhúva.
carta. f. Kuatia, kuatiañe’ẽ.
caritativo, va. adj.
cartera. f. Vosa.
Porohayhúva. carmesí.
cartero. m. Pareha, parehára.
adj. Pytã.
cartílago. m. Kyrýu.
carmín. m.
cartón. m. Kuatia’atã.

102
cartulina. f. Kuatia’atã. causar. tr. Mo, mbo, my, mby, um, mbu,
casa. f. Óga. mbojehu. cauterizar. tr. Hapy.
casado, da. adj. Omendáva. cautivador, ra. adj. Ka’avo, angajura. 2. m y
f. Pyhyha.
casamiento. m. Menda, mendaha,
ñembojoaju. cautivar. tr. Jura, moĩ poguýpe. 2. Py’areraha.
casar. tr. Mbojoaju, cautiverio. m. Ka’irãi.
momenda. cascabel. m.
Aguai, katakata. cascada.
f. Ytu, ytororõ. cáscara. f.
Tope, ape.
casi. adv. Háime, mo’ã.
casilla. Koty’i.
caso. m. Ojehu va’ekue.
caspa. f. Apiku’i.
castellano. m. Karaiñe’ẽ.
castigar. tr. Nupã,
mbyepoti.
castigo. m. Ñenupã,
ñembyepoti. castillo. m. Óga
guasuete. castrado. adj.
Jeha’ỹi óva. castrar. tr.
Ha’ỹi’o.
casual. adj. Sapy’agua.
casualidad. f. Sapy’agua
reíva. catador. m.
Oipyteha’ãva. catalogar. tr.
Mbohysýi kuatiápe. catar. tr.
Ha’ã, pyteha’ã. catarata. f.
Ytororõ, ytu.
catarro. m. Tĩsyry, ahy’o pararã, ju’u
pararã.
catedral. f. Tupão
guasu. catre. m.
Inimbe, tenimbe.
cauce. m. Y rupa, y
rape.
caucho. m. Aysy, ysy,
mangaisy. caudal. m. Syry,
teta. caudaloso, sa. adj. Hi’y
hetáva. causa. f. Ypy.
causante. adj. Ypygua. 2. com. Apohare.
cautivo, va. adj. Jurapyre, f. Kairãi.
tembijokuái. cavar. tr. Jo’o, celebrar. tr. Rohory,
yvyjo’o, jatyka. caverna. f. guerohory. célebre. adj.
Yvykua, kuára, itakua. cavidad. Herakuã guasúva.
f. Kuára, pyko’ẽ, pa’ũ nandi. celebridad. f. Terakuã.
caza. f. Tymba’api, guyra’api. celeridad. f. Voikue,
cazador. m. Tymba apiha, guyra apiha, pya’ekue. celeste. adj.
mymba jukaha.
Hovyngy. celestial. adj.
cazar. tr. Japi, tymba api, guyra api,
Yvagapegua. célibe. adj.
mymbajuka.
Nomendáiva.
cazuela. f. Ña’ẽ.
celo. m. Takate’ỹ, pota.
cebar. tr.
cementerio. m. Tyvyty,
Tykua. cebolla.
te’õnguety. cemento. m.
h. Sevói.
Itaminiku’i, itaku’ijy. cena. f.
ceder. intr. y tr. Me’ẽ. 2. prnl. Ñeme’ẽ.
Karu pyhare.
cedro. m.
cenar. intr. Karu pyhare.
Ygary. cédula.
cenicero. m. Kusugue ryru, tanimbu ryru.
f. Kuatia.
ceniza. f. Tanimbu, kusugue.
cegar. tr.
centinela. m. Mañandára,
Mohesatũ.
mañandáva. centrar. tr. Mombyte.
ceguera. f. Tesatũ, satũ, techave’ỹ.
centro. m. Mbyte, apyte, apytere.
ceibo. m.
ceñir. tr. Jopy.
Syñandy.
ceño. m. Syva
ceja. f.
cha’ĩ. cepillo. m.
Tyvyta. celda.
Joheiha.

103
cepo. m. Yvyrakua. Yno’õngue. charla. f.
cera. f. Araity. Ñemoñe’ẽ, guerere.
cerca. adv. Aguĩ, charlar. intr. Ñe’ẽ, mongeta, ñemongeta
apete. cercado. m. charlatán, na. adj. Ñe’ẽngatu. charque.
Kora. cercanía. f. m. So’o piru.
Ypy. chasco. m. Ñembohory, ñembotavy.
cercano, na. adj. chasquido. m. Tyapu.
Aguĩgua. cercar. tr.
104
Mongora. cercenar. tr.
Mombyky, kytĩ. cerco. m.
Kora, tokái. cerdo. m.
Kure.
cerebro. m. Apytu’ũ.
cernido, da. adj.
Mboguapyre. cero. m.
Mba’eve, papa’ỹ.
cerradura. f. Mbotyha.
cerrar. tr. Mboty.
cerro. m. Yvyty.
cerrojo. m.
Mbotyha.
certeza. f. Jekuaha porã, Jekuaha añete.
certificado. m.
Kutia’atã. cerúmen. m.
Apysa raity. cerveza. f.
Kaguy.
cesante. adj. Hembiapove’ỹva, tekorei
opytáva.
cesar. intr. Pa.
cesión. f. Ñeme’ẽ.
césped. m.
Kapi’ipe.
cesto, ta. m. y f. Ajaka.
chacra. f. Kóga, kokue,
temitỹndy. chaira. f.
Haimbe’eha. chamuscado, da.
adj. Hoverepyre. chamuscar. tr.
Hovere.
chancho. m. Kure.
chaparrón. m. Ama
sapy’a. charco. m.
chato, ta. adj. Pe, mbe, tĩmbe, ciego, ga. adj. Hesa’ỹ, hesatũ, hecha’ỹ.
jurupe. chaucha. Kumanda, cielo. m. Yvága, yva.
topeky. chicharra. f. Ñakyrã. ciempiés. m.
chicharrón. m. So’o kyrakue Japeusa. cien. adj.
chyryry. chichón. m. Akandu, Sa.
kandu, gua’a. chico, ca. adj. ciénaga. f. Karugua, tuju rupa.
Mimi, michĩ, sa’i, hesa’i.
chicote. m. Tukumbo mbyky.
chicotear. tr. Nupã, mbyepoti.
chiflado, da. adj. Tarova, tavy.
chillar. intr. Sapukái, ñembyahy’opo’i.
chimenea. f. Tatatĩsẽha, tatatimbo rape.
chinche. m. Tapesu’a.
chinchulín. m.
Hyekue po’i.
chingolo. m.
Chesyasy. chiquero.
m. Kurekua.
chiquilín. m. Mitã,
mitã’i. chiquilina. f.
Mitãkuña’i.
chiquito, ta. adj. Mini, mi, mirĩ, michĩ.
chisme. m. Ñe’ẽngue.
chismoso, sa. adj.
Juruvera. chispa. f.
Piriri, tatapiriri. chiste.
m. Pukarã.
chivo. m. Kavarame, kavara
ra’y. chocar. tr. Mbota, topeta.
2. Ñembota. choclo. m.
Avatiky.
chorrear. intr. Tororõ.
choza. f. Tapỹi.
chueco, ca. adj. Tetyma
karẽ. chupar. tr. Pyte,
kambu. churrasco. m. So’o
mbichy. chusco, ca. adj.
Oñemonde porãva. chusma.
f. Kachiãi, atýra.
cicatriz. f. Pere.
cicatrizar. intr. Ñemboty.
ciencia. f. Mba’ekuaa, pokuaa, Te’ýi.
arandukuaa.
clandestino, na. adj. Ñemi, ñemihapegua.
cierre. m. Mbotyha.
clandestinamente. adv. Syvy, ñemihápe.
ciertamente. adv. Añei, añete, añetépe.
claramente. adv. Tesakãme, tesakãhápe,
cierto. adv. Heẽ, añete, katuete, mañei, tesakã porãme.
aje,
ajépa.
cierto, ta. adj. Añetegua. 2.
Oimeraẽ. ciervo. m. Guasu,
guasuvira. cigarra. f. Ñakyrã.
cigarrillo. m. Pitarã’i, petỹ kuatia
timbo. cigarro. m. Pitarã, petỹ timbo,
petỹ akuapy. cigüeña. f. Tujuju.
cima. f. Tu’ã.
cimento. m. Tapo, óga rapo.
cinco. adj. Po.
cincuenta. adj.
Popa. cine. m.
Ta’angamỹi.
cínico, ca. adj. Hova’atã, otĩ’ỹva,
tovamokõi.
cinta. f. Apytĩha.
cinto. m. Ku’asã, ku’akuaha, ku’a jopyha.
cintura. f. Ku’a, tumby.
cinturón. m. Ku’asã, ku’akuaha, ku’a
jopyha.
circulación. f. Syry, ñembojere, ñemomýi,
ñemboguata.
circular. adj. Apu’a. 2. intr. Syry, guata,
jere, mýi.
círculo. m. Kora, apu’a,
jerepy. circundante. adj.
Ombojeréva. circundar. tr.
Mongora, mbojere.
circunferencia. f. Jerepy,
apu’a. cisne. m. Ype ajúra
puku. cítrico. m. Apepu.
ciudad. f. Tavaguasu.
ciudadano, na. adj. Tetãgua, tavagua.
cizaña. f. Kapiatĩ.
clamar. intr. Sapukái
asy. clamor. m.
Sapukái asy. clan. m.
claridad. f. Tesakã, tesape, tembipe. mbojy. cocinero, ra. m. y f.
clarificar. tr. Myesakã. Tembi’u’apoha. coco. m.
claro, ra. adj. Sakã, satĩ, hesakã. Mbokaja.
clase. f. Teko. 2. Mbo’eha. cocodrilo. m. Jakare.
clásico, ca. adj. Poravopyre, codicia. f. Taryrýi, jepota.
ojepokuaháva.
codiciado, da. adj.
clasificación.
Potapyre. codiciar. tr.
Ñemohenda.
Pota, taryrýi.
clasificar. tr.
Mbohysýi. clausurar. 105
tr. Mboty. clavar. tr.
Kutu, jatyka.
clavícula. f. Ilílla.
clavo. m. Kutuha.
clemencia. f. Ñyrõha, poriahuvereko.
cleptómano, na. adj. Omondaséva,
pokovi. clérigo. m. Pa’i, avare.
coagulación. f. Typy’a.
coagulado, da. adj.
Hypy’a. coágulo. m.
Typy’a. coartado, da.
adj. Sãmbyky.
cobarde. adj. Py’amirĩ.
cobayo. m. Apere’a.
cobertizo. m. Ogaguy.
cobertor. m. Tupa
ahoja. cobertura. f.
Ahoja.
cobijar. tr. Ñuvã,
jaho’i. cobre. m.
Kuarepoti pytã.
cobrizo, za. adj.
Pytãngy. cocer. tr.
Mbojy.
coche. m. Mba’yrumýi.
cocido, da. adj. Mimói, jy, jygue. 2. m.
Ka’ary.
cocina. f. Tataypy.
cocinado, da. adj. Jy, jygue, mimói,
mbojypyre, mimoimbyre.
cocinar. tr. Tembi’u’apo,
codo. m. Jyvanga, teñyvanga. colocar. tr. Moĩ.
codorniz. f. Ynambu. color. m. Sa’y.
coerción. f. Jejapouka mbaretépe. colorado, da. adj. Pytã.
coetáneo, a. adj.
Javegua. cofre. m.
Karameguã. cogote. m.
Atúa. cohesión. f. Joaju,
joapy. coincidir. tr. Joja,
ñe’ẽjoja.
coito. m. Poreno, jopyhy,
je’u. cojear. intr. Pari,
guata karẽ. cojera. f.
Karẽngue, parikue. cojo, ja.
adj. Karẽ, pari.
colaboración. f. Ñepytyvõ, ñopytyvõ.
colaborar. intr. Ñopytuvõ, pytyvõ.
colador. m. Mboguaha, yrupẽ.
colar. tr. Mbogua, mbohasa, ku’i
mbovava.
colcha. f. Ahoja, tupa ao.
colección. f. Aty.
colecta. f. Ñembyaty, ñemono’õ.
colega. com. Irũ.
colegio. m. Mbo’ehao.
cólera. f. Pochy,
ñeko’õi. colgado, da.
adj. Saingo. colgante.
adj. Saingo.
colgar. intr. Saingo, ñasaingo.
colibrí. m. Mainumby.
cólico. m. Tyerasy.
colina. f. Yvyty’i,
yvytymi. colitis. f. Tye,
tye rasy. collar. m.
Mbo’y.
colmado, da. adj. Henyhẽ.
colmar. tr. Myenyhẽ, mohenyhẽ.
colmena. f. Eirete raity, káva rupa, eiru
raity, eirete renda.
colmillo. m. Tãimbuku.
colmo. m. Tenyhẽ. 2. prnl. Mba’e vai rasa.
colorear. tr. huguáiva.
Mbosa’y. columna. comezón. f. Temói, pijoha, ko’õ.
f. Okyta. cómico, ca. adj. Pukarã,
columpiar. tr. ombopukáva. comida. f. Tembi’u,
Myatymói. karu.
columpio. m. comienzo. m. Ñepyrũ, ñepyrũmby.
Kyha. coma. f. comillas. f. Taikõi.
Kyguái. comadreja. comisaría. f. Tahachio.
f. Mukurẽ. como. adv. Ramo, icha, guáicha, javeve.
comandante. m. cómo. adv. int. Mba’éicha.
Mburuvicha. combate. compadecer. tr. Mbyasy, ñembyasy. 2. prnl.
m. Ñorairõ. Ñepu.

combatiente. adj. compañera. f. Irũ, che’áma, kuña.

Oñorairõva. compañero. m. Irũ, chera’a.

combinación. f. Jopara. compañía. f. Jeiko oñondive,

comer. intr. Karu. ndive. comparar. tr. Mbojoja.

comedor. m. Karuha. comparativo, va. adj. Mbojojáva.

comerciante. m. Ñemuha, compartir. tr. Mboja’o.

ñemuhára. comerciar. intr. compás. m. Takambyhai.

Ñemu, jeheka. comercio. m. compasión. f.

Ñemu. Poriahuvereko. compatriota.

comestible. m. Hi’upy, já’upyrã, mba’eupy. com. Tetãygua. compendio.

cometa. m. Jaguaveve, tataveve, m. Ñemombykypy.


mbyja huguáiva, jasytata compensación. f. Tekovia, mbyekovia.

106
competente. adj. Katupyry, ha’eve. compra. f. Joguapy, jejoguapy,
compilar. tr. Mbojoaju, mbyaty, mba’eñemu. comprado, da. adj.
moño’õ. complemento. m. Jejoguapyre. comprador, ra. m. y f.
Moĩmbaha. Joguaha.
completamente. adv. Pa, mba, paite, comprar. tr. Jogua. 2. intr. Mba’ejogua.
mbaite, asy, vera.
completar. tr. Japopa, moĩmba,
momba, myenyhẽ.
completo, ta. adj. Oĩmbáva,
henyhẽva. complicacion. f. Jehe’a,
apañuãi. complicar. tr. Mbohasy,
mbojehe’a. cómplice. com. Apo
vai irũngue. componer. tr. Moporã,
myatyrõ, pyaha. compositor, ra. m.
y f. Purahéi apoha. compostura. f.
Ñemyatyrõ.
compra. f. Joguapy, jejoguapy,
mba’eñemu. comprado, da. adj.
Jejoguapyre. comprador, ra. m. y f.
Joguaha.
comprar. tr. Jogua. 2. intr. Mba’ejogua.
compraventa. f. Ñemu.
comprender. tr. Kuaha,
hechakuaha. comprensión. f.
Techakuaha, jekupyty.
comprometer. tr. Poroapytĩ.
compromiso. m. Ñe’ẽme’ẽ.
común. adj. Tapiagua. 2. Aty mba’e.
comuna. f. Táva róga.
comunal. adj. Táva mba’éva.
comunicación. f. Momarandu, ñemongeta.
comunicado. m. Ñemomarandu,
momaranduha.
comunicador, ra. m. y f.
Momaranduhára, kuahaukaha.
complicacion. f. Jehe’, apañuãi.
complicar. tr. Mbohasy, mbojehe’a.
cómplice. com. Apo vai irũngue.
componer. tr. Moporã, myatyrõ,
pyaha. compositor, ra. m. y f.
Purahéi apoha. compostura. f.
Ñemyatyrõ.
compraventa. f. Ñemu. conceder. tr. Me’ẽ, moñeĩ.
comprender. tr. Kuaha, concepción. f. Puru’a,
hechakuaha. comprensión. f. membyñemoñanga. concepto. m.
Techakuaha, jekupyty. Ñeimo’ã, he’iseva. concesión. f.
comprometer. tr. Poroapytĩ. Mba’eñeme’ẽ, ñeme’ẽ. conciencia. f.
compromiso. m. Ñe’ẽme’ẽ. Py’a.
computar. tr. Papa. conciliar. tr. Moingo porã.
cómputo. m. Jepapa. conciso, sa. adj. Mbyky.
común. adj. Tapiagua. 2. Aty mba’e. concluir. tr. Japopa, momba.
comuna. f. Táva róga. conclusión. f. Paha.
comunal. adj. Táva mba’éva. concordia. f. Jurupeteĩ.
comunicación. f. Momarandu, ñemongeta. concubina. f. Kuña,
comunicado. m. Ñemomarandu, ndivegua. concubino. m.
momaranduha. Ndivegua. concurrir. intr.
comunicador, ra. m. y f. Há, ho, ko’i, je’ói.
Momaranduhára, kuahaukaha.
condecoración. f. Jeguaka.
comunicar. tr. Momarandu, kuahauka.
condecorar. tr. Mbojeguaka.
con. prep. Pe, me, ndive, ndie, ndi,
reheve, rehe, re, pype, pýpe, pýpe, condena. f. Angaipa repy.
pýri, pópe, pohéi, vu, ri. condenar. tr. Mbovai, mbopaga angaipa.
cóncavo, va. adj. Pygua, pyko’ẽ. condensar. tr. Momichĩ, mombyky,
concebir. tr. Hechakuaha. 2. Moingove mbohypy’ũ. condición. f. Teko. 2. Tekovia.
ypy, puru’a, ryeguasu.
condimentar. tr. Mbohe, myatyrõ.

107
condolencia. f. Guerombyasy, ñepu. conjunción. f. Mbojoajuha, ñe’ẽjoajuha.
condón. m. Tembo ryru. conjuntivitis. f. Tesa rasy, tesa ruru.
conducir. tr. Sãmbyhy, conjunto. m. Aty, ty, ndy, pehẽ aty,
mboguata. conducta. f. Teko, no’õngue. conmigo. pron. Che ndive.
tekopy. tekorã. conducto. m. conmover. tr. Mopirĩ.
Tape kua. connotar. tr. Mombe’u nunga, hechauka
mo’ã,
conductor, ra. m. y f. Tendota,
sãmbyhyha. conectar. tr. Mbojoapy,
moinge pype. conejo. m. Tapiti, akuti.
conexión. f. Joaju.
confección.
Jejapopy.
confeccionar. tr.
Japo.
conferencia. f. Ñemoñe’ẽ, ñe’ẽ arandu.
confesar. tr. Mombe’u. moneĩ, jepy’ambi.
2. prnl.
Ñemombe’u.
confesión. f.
Ñemombe’u. confianza.
f. Jerovia. confiar. intr.
Rovia, jerovia.
confidencia. f. Ñe’ẽ ñemi.
confidencial. adj. Ñemihapegua,
ñongaturã.
confidente. com. Jeroviaha,
ohendúva, ñemombe’u
ñemi.
confín. m. Tembe’y, paha, opaha, yvy
paha.
confirmar. tr. Moañete.
confluencia. f. Mbohovái, ñorairõ.
confundir. tr. Mbojavy, mbojehe’a,
moapañuãi, mbojavo’ói. 2. prnl. Javy,
javo’ói, jepoapi, ñembojehe’a.
confusión. f. Apañuãi, javo’ói, sarambi,
javorái.
congelado, da. adj. Hypy’a.
congelar. tr. Mbohypy’a, javo’ói. 2. prnl.
Rypy’a.
congestión. f. Ño’õ. 2. Ruru.
congoja. f. Ñembyasy, jepy’apy.
congratulación. f. Guerohory, jererohory.
conjugar. tr. Mosusũ.
hechaukavy. tembireko. conspiración. f. Ñepu’ã,
conocedor, ra. adj. Kuahaha. guyryry. constante. adj. Poguapy,
conocer. tr. Kuaha, hecha. 2. prnl. noñemovãiva.
Jekuaha, jokuaha.
constantemente. adv. Mante, manterei,
conocido, da. adj. Jekuaháva. meme.
conocimiento. m. Jekuaha, ñeñandu, constelación. f. Mbyja aty.
pokuaha, mba’ekuaha. constipación. f. Pa’ã, tĩ pa’ã.
consagrado, da. adj. Mongaraipyre. constitución. f. Tetã kuatia
consagrar. tr. Mongarai. guasu.
consanguíneo, a. adj. Ojohuguy, construir. intr. Jogapo. 2. tr. Japo, mopu’ã.
oñopehẽngue.
consuelo. m. Angapyhy.
conseguir. tr. Hupyty, ikokatu, moingo,
mbopu, pojái. consulta. f. Ñeporandu.
consejero, ra. m. y f. contabilidad. f. Teko
Tekombo’eha. consejo. m. papa. contable. adj.
Ñemoñe’ẽ, tekombo’e. Papapyrã. contacto. m.
consentimiento. m. Moneĩ. Ja, jepoko.
consentir. tr. Neĩ, moneĩ, contado, da. adj. Mombe’upyre,
mbokatu. conservación. f. papapyre. contador, ra. m. y f.
Ñongatupy. conservar. tr. Papahára. continente. m. Yvyguasu,
Ñongatu, ñangareko. yvyvusu.

consideración. f. continuación. f. Uperiregua, jejapove,


ãga oúva.
Techakuaha. consonante. f.
continuamente. adv. Pave’ ỹme, poi’ỹre.
Pundie. continuar. tr. Pykúi.
consorte. com. Ména,

108
continuo, nua. adj. Pave’ỹ, oso’ỹva, poi’ỹ. mbyte, akã apytere.
contonearse. prnl. Ñemokoni. corpulento, ta. adj. Hete guasúva, ho’óva.
contorno. m. Jere. corral. h. Kora.
contra. prep. Rehe, re. correcto, ta. adj. Heko katu, heko porá.
contrabando. m. Ñemu ñemi. correr. intr. Ñani.
contractura. f. Akuruchῖ.
contradecir. tr. Mbohavái.
contraer. tr. Pyhy, reko.
contrario, ria. adj. Ambue,
jovái. contratiempo. m. Pane.
control. m. Ñemaña,
jehecha.
convalecer. intr. Ñakãrapu’ã,
kuéra. convalecencia. f. Py’atã.
convención. f. Amandaje, aty
guasu. convenio. m. Oñoñe’ẽ,
ñe’ẽme’ẽ. conversación. f. Ñe’ẽ,
ñomongeta.
conversar. intr. Ñe’ẽ, mongeta,
ñomongeta.
convertir. tr. Moambue.
convexo, xa. adj. Pypo.
convidar. tr. Kuave’ẽ.
convivencia. f.
Joguerekokuaha.
cooperación. f. Ñopytyvõ.
cooperar. intr. Ñopytyvõ.
copa. f. Kagua.
copete. m.
Atýra. copia. f.
Tekora’ã.
copioso, sa. adj. Heta, tuicha, guasu.
cópula. f. Je’u, poreno.
coraje. m. Py’aguasu.
corajudo, da. adj.
Py’aguasu. corazón. m.
Ñe’ã.
cordel. m. Sã.
cordero. m. Ovecha.
cordillera. f.
Yvytyrusu. cordón.
m. Sã. corneta. f.
Turu.
coronilla. f. Apyte, apytere, akã
correspondencia. f. Kuatiañe’ẽ. Tembe’y. costado.
corriente. f. Syry. m. Yke. costear. tr.
corromper. tr. Mbyai, mbotuju, Hepyme’ẽ. costilla. f.
mbohekovi. corrupción. f. Ñarukã. costo. m.
Ñembyai, jeharu. cortadera. f. Tepy. costoso, sa.
Kapi’i haimbe. adj. Hepy.
cortado, da. adj. costumbre. f. Teko.
Kytῖmbyre. costura. f. Vyvypy.
cortaplumas. m. costurera. f. Ao
Kyse’i. cortar. tr. apoha. cotizar. tr.
Kytῖ. Mbohepy. cotorra. f.
cortejar. tr. Mongeta. Tu’i. coyuntura. f.
cortés. adj. Heko porã, heko rory. Joapy. cráneo. m.
cortesía. f. Teko Akãngue.
porã. corteza. f. creador, ra. adj. Apoha, apohára, apohare. U.
t.
Ape, pire. corto,
c. s. Tupã,
ta. adj. Mbyky,
Ñandejára. crear.
koli. corvo, va.
tr. Japo. crecer.
adj. Karapã.
intr. Kakuaha.
cosa. f. Mba’e,
crecido, da. adj. Rusu, kakuaha.
ma’era. crecimiento. m. Akãrapu’ã,
cosecha. f. Temitỹngue, kakuaha, ñembotuicha.
kogapo’o, mono’õmbyre.
crédito. m. Jerovia. 2. Viru
cosechar. tr. Mono’õ, mbyaty, po’o. oñeme’ẽva. crédulo. la. adj. Orovia,
coser. tr. reíva. creencia. f. Jerovia,
Mbovyvy. jegueroviapy. creer. tr. Rovia,
costa. f. jerovía, imo’ã.

109
crema. f. Mba’e hu’ῦ. Irundy.
crepitar. intr. Pororo. cubierto. adj. Ñeñuvã, jejaho’i, ñemo’ãpyre.
crepúsculo. m. Pytῦmby, ka’aru 2.
m. Tembiporu.
pytῦ. crespo, pa. adj. Apopẽ,
picha’ῖ. creyente. adj.
Ogueroviáva.
cría. f. Ñemoñare, mymba ra’y.
criado, da. adj. Mongakuahapyre. 2.
m. y f. Tembiguái, tembijokuáí.
criar. tr. Mongakuaha.
criatura. f. Mitã, mitã’i,
kunumi. crimen. m. Jejuka.
criminal. adj. Porojukáva.
cristal. m. Ita vera.
cristalización. f. Typy’a.
criticar. tr. Ñarõ, jatapy,
kaguai.
croar. m. Purahéi ju’i tẽra kururu.
crónico, ca. adj. Tuja, kuera’ỹ.
cronómetro. m. Ara ra’ãha, aravo
papaha. cruce. m. Juasa, tape juasa,
tape kurusu. crucifijo. m. Ñandejára
kurusúre. crucigrama. f. Ñe’ẽkurusu.
crudo, da. adj. Pýra.
cruel. adj. Py’ahatã, ñaña.
cruz. f. Yvyra juasa, kurusu.
cruzar. intr. y tr. Hasa. 2. prnl. Juasa,
joasa.
cuaderno. m. Kuatiahai.
cuajada. f. Kamby rypy’a.
cual. pron. rel. Va, va’ekue, va’erã.
cuál. pron. int. Máva, mba’e.
cualquier. adj. Oimeraẽ, rei, opaichagua,
oimehaichagua.
cuán. adj. Mba’éicha.
cuándo. adv. int. Araka’e.
cuantioso, sa. adj. Heta, hetaite, heta
iterei.

cuanto, ta. adj. y pron.


Mbovy. cuarenta. adj.
Irundypa cuarto, ta. adj.
Irundyha. cuatro. adj.
cubrecama. f. Tupa jaho’iha, tupa ahoja. Ñangareko, ñongatu.
cubrir. tr. Jaho’i, culebra. f. Yvyja, mbói.
mo’ã. culminante. adj. Oguahẽva
cucaracha. f. hu’ãme. culpa. f. Jejavy, marã.
Tarave. cuchara. culpable. adj. Maravã, apoaiguéva.
f. Kuimbe. culpar. tr. Ja, mboja.
cuchichear. intr. Ñe’ẽmbegue, ñe’ẽguyguy. cultivar. tr. Ñotỹ, ñemitỹ.
cuchillo. m. cultivo. m. Ñemitỹ, temitỹ.
Kyse. cuello. m. culto, ta. adj. Arandu.
Ajúra. cuento. cultura. f. Arandukuaa.
m. Mombe’u. cumbre. f. Tu’ã, apy.
cuerda. f. Sã. cumpleaños. m.
cuerdo, da. adj. Aramboty. cumplir. tr.
Akãguapy. cuerno. Mboaje, mboty. cuna. f.
m. Tatĩ, akãratĩ. Mitã’i rupa. cuñada. f.
cuero. m. Pire, pi. Kyvyraty, uke’i. cuñado.
cuerpo. m. Tete. m. Tovaja.
cuervo. m. Yryvu. cura. m. Pa’i.
cuesta. f. curandero, ra. m. y f. Pohanohára.
Yvyguejy. cueva. f. curar. tr. Pohano.
Itakua, yvykua. curiosear. intr. Maña,
cuidado. m. Ñangareko. 2. Interj. kuahase. curiosidad. f.
Cháke. cuidador, ra. m. y f. Kuahaserei. curso. m.
Ñangarekoha, terekua. cuidar. tr. Mbo’esyry.

110
curvo, va. adj. Karapã, karẽ.
cúspide. f. Tu’ã.
custodiar. tr.
Ñangareko. cutis. m.
Tova pire.

debilitar. tr. Mokangy.


débilmente. adv. Kangyhápe.
debutar. intr. Ñepyrũ.

d. f. Pundie herava de.


dádiva. f. Ñeme’ẽ, jopói, temime’ẽ, ñeme’ẽ
rei.
dadivoso, sa. adj. Pojera,
ome’ẽséva. dador, ra. adj. Me’ẽha.
U. t. c. s. daga. f. Kyse’i.
dama. f. Kuñakarai,
kuñataĩ. damnificar. tr.
Hekombyai. danza. f.
Jeroky.
danzar. intr. Jeroky.
danzarín, na. adj. Ojerokýva. 2. m. y f.
Jerokyha.
dañar. tr. Mbyai,
momarã. dañino, na.
adj. Mbyaiha. dar. tr.
Me’ẽ.
datar. tr. Mbo’ára.
de. f. Pundie d réra. 2. prep. Gua, ygua,
guare, gui, re, rehe, rehegua, pegua, ri,
ipi.
debajo. adv. Guýpe.
debate. m. Mongetajere, ñe’ẽ ñembohovái.
debatir. intr. Ñe’embohovai.
deber. m. Apoukapy, apopyrã,
tekorã, tembiaporã.
débil. adj. Kangy.
debilidad. f. Kangy.
decaído, da. adj. Ygue, kangy, decreto. m. Tembiapoukapy,
kaigue. decano, na. m. y f. ñe’ẽmondo. dedal. m. Kuãvyha.
Itujavéva. decantar. tr. dedicación. f. Ñemba’apo hatã. 2. Kuave’ẽmby.
Mboguapy, mboyke’a. dedicar. tr. Me’ẽ,
decapitar. tr. Akão, ñakã’o. kuave’ẽ. dedo. m. Kuã,
decente. adj. Teko potĩ. pysã. deducir. tr.
decidido, da. adj. Nohẽ. defecto. m.
Py’aguasu. decir. tr. ‘E, Marã.
‘i. defectuoso, sa. adj. Marã, ñepã, apa, meguã,
declaración. f. Ñemombe’u. oĩmba’ỹva.

declarado, da. adj. defender. tr. Pysyrõ, pytyvõ, mo’ã. 2.


prnl. Nepysyrõ.
Mombe’upyre. declarar. intr. y
defensor, ra. m. y f. Pysyrõhára,
tr. Mombe’u, ñemone’ẽ. pytyvõhára,
declinar. intr. Guejy. 2. tr. mo’ãha.

Mbotove. declive. m. Jeguejy. deficiente. adj. Oimba’ỹva, noĩporãiva.

decolorar. tr. Mboje’o. definición. f. Heko mombe’u.

decoro. m. Teko porã. definir. tr. Hechauka teko.

decrecer. intr. Nyñýi, ñemomichĩ. definitivo, va. adj. Nomyivéima, opytaitéva.


deformar. tr. Mbyai.

111
deforme. adj. Meguã, ñepã, demostrar. tr. Hechauka.
kucha’ã. defraudar. tr. Mbotavy, demostrativo. adj. Techaukáva, techaukarã.
monda. defunción. f. Te’õ, mano.
112
degollar. tr. Akã’o.
deidad. f. Tupã, Tupã
reko. dejar. tr. Heja.
del. conj. Guio.
delantal. m. Ao tenondegua.
delante. adv. Tenonde.
delantero, ra. adj. Henondegua. 2. m. y f.
Tenondegua.
delatar. tr. Mombe’u.
delator, ra. adj.
Jurumy’ỹi. deleitar. tr.
Mbovy’a. deleite. m.
Vy’a.
delgado, da. adj. Po’i, piru.
delicado, da. adj. Sỹi, apesỹi.
delicioso, sa. adj. He terei.
delirar. intr. Ñe’ẽ rei.
delito. m. Teko’avy, tembiapo vaikue.
demacrado, da. adj. Piru, sa’yju, hova vai.
demanda. f. Jojareka.
demandar. tr. Joja jerure, mba’erepy
jerure.
demás. adv. Rei.
demasiado, da. adj. Rasa, heta
iterei. demasiado. adv. Rasa,
iterei, eterei. demencia. f. Teko
tarova, teko tavy. demente. adj.
Tavy.
democracia. f.
Jekopytyjoja. demoler. tr.
Ity, jeka. demolición. f.
Jeity.
demonio. m. Aña, mba’epochy.
demora. f. Arekue, ñemombuku.
demorar. intr. Are. 2. tr. Mbo’are,
mombuku, mbopuku, mbyaje.
demostrable. adj. Hechaukakuaháva,
ikatuva jahechauka.
demostración. f. Jehechauka.
denegación. f. Ñembotove. Ñembyaipaite. depresión. f.
denegar. tr. Mbotove. Jeguejy, kangy. deprimir. tr.
denigrar. tr. Mongy’a héra, Mboguejy, mokangy. deprisa.
momirĩ. denominado, da. adv. Voi, pya’e, pua’e.
adj. Hérava. denominar. tr. depuración. f. Ñemopotĩ.
Mbohéra. depurar. tr. Mopotĩ.
denotar. tr. Hechauka depurativo, va. adj. Omopotĩva. U. t. c. s.
he’iséva. denso, sa. adj. m. derecho, cha. adj. Akatúa, joja, karẽ’ỹ.
Hypy’ũ, iñypytũ. derivar. intr. Mondo ambue tendápe.
dentadura. f. Tãi nguéra. dermatitis. f. Pire ruru, pire mba’asy.
dentífrico. m. Tãi
mopotĩha.
dentista. com. Tãi pohanohára, tãi
myatyrõhára.
dentro. adv. Tyepýpe, ipype.
denuncia. f. Kuahauka.
denunciante. com.
Mombe’uhára,
kuahaukahára.
denunciar. tr. Kuahauka.
departamento. m. Óga
korapy’ỹva. departir. intr.
Ñomongeta. depender. intr.
Jepoka.
dependiente. adj. Isãso’ỹva. 2. com.
Tembijokuái
ñemuhápe
omba’apóva.
depilación. f.
Jehague’o. depilar.
tr. Hague’o.
deplorar. tr.
Mbyasy.
deportar. tr. Mosẽ, mosẽ
tetãgui. deporte. m.
Ñembosarái. deposición.
f. Ñemombe’u.
depositar. tr. Moĩ, mboguapy, ñongatu.
depósito. m. Ñongatuha. 2. Mba’e
ñongatupy. depreciación. f. Tepy
jeguejy.
depredación. f.
dérmico, ca. adj. Pire desalmado, da. adj. Py’aaiguéva, py’ahatãva.
rehegua. derogar. tr. Pe’a, desalojar. tr. Mosẽ.
momba’eve. derramar. tr. desamarrar. tr. Jora. desamor.
Ñohẽ. m. Py’aro, tayhu’ỹ.
derrame. m. Ñehẽ. desamorado, da. adj. Py’aróva, porohayhu’ỹva.
derretir. tr. Mbohyku.
derribar. tr. Ity, mongúi.
derrocar. tr. Mongúi,
ityka.
derrochador, ra. adj. Pomombóva, pojera.
derrochar. tr. Mombo rei.
derroche. m. Pomombo.
derrota. f. Ñemboguevi, me’ẽmby,
kane’õ. derrotar. tr. Motimbo,
mbojevy. derrumbar. tr. Ity.
derrumbe. m. Jeity.
desabrido, da. adj. Ay, he’ỹ, ndahéiva.
desacertado, da. Ojavýva, hendapegua’ỹ.
desacierto. m. Avy, javy, jejavy,
tembiapo
hendape’ỹ.
desacomodar. tr. Pe’a
hendágui. desaconsejar. tr.
Mombia. desacreditar. tr.
Mbojereroviave’ỹ. desacuerdo.
m. Avy, joavy.
desafiar. tr. Hatapyña, mbopochy,
moñarõ,
poroheka.
desafío. m. Jeporoheka.
desagradecido, da. adj.
Ndohechakuaháiva.
desagrado. m.
Neko’õi. desagraviar.
tr. Moñyrõ. desagüe.
m. Ysẽha.
desahogar. tr. Mombytu’u. 2. prnl.
Joravy’a’ỹ.
desahogo. m. Pytu’u.
desajustar. tr. Mbojoavy,
mbyai. desalentar. tr.
Mokangy, motíndy.
desaliento. m. Teko kangy.
desamparar. tr. Heja rei, motyre’ỹ. f. Juavy. desayunar. intr.
desanimado, da. adj. Tindy. Rambosa. desayuno. m.
desanimar. intr. Motindy, moambue Rambosa.
ojaposéva.
desazón. f. Ñeko’õi, py’aropu,
desánimo. m. Tindy.
vy’a’ỹ. desbandarse. prnl.
desaparecer. intr. Kañy, ñemi.
Ñemosarambi. desbaratar. tr.
desaparecido, da. adj. Kañy, ñemi. U.
Mosarambi, mbyai.
t. c. s. desaparición. f. Ñemiha.
desbocado, da. adj. Juru’atã, juru ky’a, juru
desaprobar. tr. Mbotove. tie’ỹ. 2. Kavaju ndikatúi jajoko
desarraigar. tr. Hapo’o. ñanihápe. desbocar. tr. Juruka. 2.
desarrollado, da. adj. Kakuaha, kakuaháva. prnl. Jejuru’o. desbordar. intr. Ñehẽ,
desarrollar. tr. Mongakuaha, mopu’ã. sẽmba. descabezar. tr. Akã’o.
2. prnl. Kakuaha, pu’ã.
descalabro. m. Pane.
desarrollo. s. Ñakãrapuã,
descalzo, za. adj. Pynandi.
jekakuaha. desasosiego. m.
descansar. intr. Pytu’u.
Tuguyho, neko’õi, angata.
descanso. m. Pytu’u
desatado, da. adj. Jera.
descarado, da. adj.
desatar. tr. Jora. Hova’atã.
desatender. tr. Hechagi, heja rei, momarã. descargar. tr. Mboguejy,
desatento, ta. adj. Noma’ẽiva, monandi. descarnar. tr.
nohendúiva,
ndojapysakáiva. Ro’okue’o. descaro. m.
desatinarse. prnl. Tova’atã. descarriado, da. adj.
Kañy. desavenencia. Hape vaíva.

113
descarriar. tr. Mombia, nohẽ tape ñuão, jaho’i’o, pepi.
porãgui. descartar. tr. Pe’a, nohẽ, descuidar. tr. Hechagi.
mosẽ. descascarado, da. adj. Popi.
114
descascarar. tr. Piro, pire’o.
descendencia. f. Ñemoñare kuéra.
descendente. adj. Oguejýva.
descender. intr. Guejy.
descendiente. com.
Ñemoñare. descenso. m.
Jeguejy.
descollar. intr. Jekuahave,
jepu’ãve, ñemotenonde.
descomponer. tr. Mbyai, momarã.
descomposición. f. Nembyai, marã, ta’o,
tuju. descompuesto, ta. adj. Marã, ha’o,
havẽ,
ñembyaipyre, oñembyaíva.
descomunal. adj. Posogue, popeno,
poro’o, mburutue.
desconcertante. adj. Hesareaha.
desconcertar. tr. Hesarea.
desconcierto. m. Jesarea.
desconfianza. f. Jerovia’ỹ.
desconocer. tr. kuaha’ỹ.
desconocido, da. adj. Jekuaha’ỹva.
desconocimiento. m. Kuaha’ỹ.
desconsolado, da. adj. Ndovy’áiva,
ñembуasýpe oikóva.
desconsolar. tr. Moangapyhy. 2.
prnl. Ñemoangapyhy.
descontento, ta. adj. Py’aro, vy’a’ỹ.
descorazonado, da. adj. Tindy,
naikyre’ỹiva,
ndovy’áiva.
descorazonar. tr. Mokyre’ỹjera, motindy.
descorchar. tr. Juru’o.
descortés. adj. Hekovai, kachiãi,
pirevai. descoser. tr. Vyvyhara, jora
mbovyvypyre. descripción. f.
Ta’angahai.
descubierto, ta. adj. Jekuaha, hesakã.
descubridor, ra. m. y f. Juhuha.
descubrir. tr. Juhu, topa. 2. Ñuãhara,
descuido. m. Techay. ikoéva.
desde. prep. Guive, desenfundar. tr. Hekýi.
gui. desdecir. intr. desengañar. tr. Mbotavy’o, mbotavyhára.
2. prnl. Ñembovyropoi.
Ñe’ẽmbogue. desdén.
desengaño. m. Nembotavy’o.
m. Jahéi.
desenlace. m. Paha, apy
desdicha. f. Vy’a’ỹ, teko aigue.
desenlazar. tr. Mosãso.
desdichado, da. adj. Pane, po’a’ỹ,
vy’a’ỹme desenmascarar. tr.
oikóva.
Hovara’anga’o.
desdoblar. tr. Pyso, mboja’ohára.
deseable. adj. Potapyre.
deseado, da. adj. Potapyre, tembipota.
desear. tr. Pota, se,
ãho. desechar. tr.
Mombo, ity.
desecho. m.
Tembyre, ity.
desembalar. tr. Jokuapoi, jokuajora, pe’a
ryrúgui.
desembarcadero. m. Yga rupa.
desembarcar. intr. Pyrũ yvýpe, guejy ygágui,
sẽ
ygágui.
desembarco. m. Ygágui jeguejy.
desembocadura. f. Ysyry ho’aha, ysyry
juru.
desembocar. intr. Jehykuavo ambue
ysyrýpe. 2. Ñembojehu.
desembolsar. tr. Virume’ẽ,
hepyrãme’e. desembolso. m. Virume’ẽ,
tembirepykueme’ẽ. desempatar. intr.
Joja’o, ñembojojahara. desempolvar.
tr. Timbo’o.
desencadenar. tr. Itasã’o, itasãpe’a. 2.
Mboiko.
3. prnl. Iko.
desencajado, da. adj. Hovaju, hova
mondýi.
desencallar. tr. Mbovevúi jevy, yga
momýi pa’ãgui.
desencanto. m. Jeroviave’ỹ.
desencontrarse. prnl. Joavy.
desenfrenado, da. adj. Jokoha’ỹva,
heko sa’ỹva, akãhatã
desenredar. tr. Jora. deshilar. tr. Hyvi, hyvinohẽ, poekýi.
desentenderse. prnl. Ñembotavy, heja, poi. deshinchar. tr. Ruru’o.
desenterrar. tr. Ñotỹhara,
ñemomandu’a,
jevyka.
desentrañar. tr. Hykue’o, myesakã,
mohesakã.
deseo. m. Tembipota.
desequilibrado, da. adj.
Tarova. desertar. intr. Piã.
desesperación. f. Py’atarova,
py’aropu. desesperanza. f. Jerovia’ỹ.
desesperarse. prnl. Py’aropu,
py’atarova. desfachatado, da. adj.
Hova’atã. desfalco. m. Ñemonda.
desfallecer. intr. Py’amano,
py’akangy. desfavorable. adj.
Pora’ỹva, pytyvõ’ỹva. desfigurar. tr.
Momeguã, mbyai. desfiladero. m.
Yvyty pa’ũ, yvyty rape. desfilar.
intr. Guata rysýi.
desganado, da. adj. Kaigue, ate’ỹ.
desgano. m. Ate’ỹ, kaigue.
desgarrado, da. adj. Soro,
harypyre. desgarrar. tr. Mondoro.
desgarro. m. Jesoro, mondoro.
desgastado, da. adj. Pague, apĩ.
desgracia. f. Po’a’ỹ, jehasa asy.
desgraciadamente. adv. Añara,
vaietehápe. desgraciado, da. adj.
Po’a’ỹ, rasaha. desgraciar. tr. Mbyai,
haru.
desgranar. tr. Jykýi, joka, ta’ỹi’o.
deshacer. tr. Jera, mbyai, mongu’i, hara.
deshecho, cha. adj. Vaikue,
oñembyaiva, oñemongu’íva.
deshidratado, da. adj. Kã, ypi.
deshidratar. tr. Mokã, mboypi, y’o. 2. prnl.
Ypi, kã.
deshilachado, da. adj. Poekýi, ña’yña.
deshilachar. tr. Hovykã’o.
deshilado, da. adj. Ña’yña.
deshojar. tr. Hogue’o. py’amano. desmayo. m. Mano
deshonesto, ta. adj. Tie’ỹ, tajasu, heko rei, py’amano.
aiguéva,
desmejorar. intr. Nembyaive, rasy
omondáva.
aigue jey. desmemoriado, da. adj.
deshonrar. tr. Mongy’a tapicha réra,
herakuã’o. Hesarái reíva. desmentir. tr. Mbohovái
desierto, ta. adj. Nandi. añetehápe. desmenuzar. tr. Mbosa’i,
desigual. adj. Joja’ỹ, jojaha’ỹ, mbo’i.
ikoe. desinfectar. tr. Mopotĩ. desmesurado, da. adj. Posogue, popeno,
poro’o.
desinteresadamente. adv.
desmontar. tr. Yvyrareity, yvype’a. 2.
Reihápe.
Guejy tenda árigui.
desinteresado, da. adj. Omba’apo
desmotar. tr. Ha’ỹijo, hesa’ỹi’o.
reíva, ndoikuahaséiva.
desnucar. tr. Jajuvoka, atua’o,
desistir. intr. Heja.
mboatuapẽ. desnudar. tr. Mboi. 2. prnl.
desleal. adj. Jeroviaha’ỹ.
Ñemboi. desnudo, da. adj. Opio.
deslealtad. f. Tovamokõi,
desnutrición. f. Nemongaru’i.
jerovia’ỹ. desliz. m. Pyho,
desobediencia. f. Ñe’erendu’ỹ.
pysyry, jejavy. deslizarse.
desobediente. adj. Ndojaposéiva oje’éva
intr. Syry, syryry, pysyry.
chupe. desocupado, da. adj. Tekorei,
deslumbramiento. m. Tesakã.
nomba’apóiva. desocupar. tr. Monandi,
deslumbrar. tr. Mbohesamimbi, myesakã.
jehekýi, ñembogua. desocuparse. prnl. Poi
desmalezar. tr. Kopi.
tembiapógui, ñemonandi. desodorante.
desmañado, da. adj. Pituva.
adj. Katĩ’óva.
desmayar. prnl. Mano rei,

115
desodorizar. tr. Pe’a hyakuãngue. meguã. despertador. m. Mombáyha.
desolación. f. Ñembyasy eterei, tenda despertar. tr. Mombáy.
perõite.
despierto, ta. adj. Opáyva, ndokéiva, kyre’ỹ,
desolado, da. adj. Oñembyasy katupyry.
etereiva,
despilfarrar. tr. Mombo rei.
perõitéva.
desopilante. adj. Ombopukáva. 116
desorbitado, da. adj. Hesasẽva.
desorden. m. Sarambi.
desordenadamente. adv.
Sarambihápe.
desordenado, da. adj. Sarambi
apoha, sarambipyre.
desordenar. tr. Mosarambi.
desorientación. f. Pyatarova,
tapekañy. desorientado, da. adj.
Okañýva.
desorientar. tr. Hesarea, mokañy. 2.
prnl. Nemokañy, kañy, jevolea.
desovar. intr. Mbo’a.
despabilarse. prnl. Páy, jehesape’a,
jetyvyro, jera.
despacio. adv. Mbegue, ténge,
vevúi. desparramado, da. adj. Asãi,
sarambi. desparramar. tr. Myasãi,
mosarambi. despechado, da. adj.
Jepo’opyre, pochy. despechar. tr.
Mombo’o.
despecho. m. Jepe, ramo jepe.
despedazar. tr. Pehẽ’ã, mondyryry.
despedida. f. Maitei paha, techa paha,
ñe’ẽ
paha.
despedir. tr. Momaitei
ohokuévo. despegar. intr. Jupi,
pu’ã, yvyreja. despeinado, da.
adj. Akãchara.
despellejar. tr. Pe’o, pire’o, piro, pimboi. 2.
prnl. Jepe’o.
despensa. f. Hi’upy renda, hi’upy
ñemuha. desperdiciar. tr. Poru’ỹ
mba’e porã. desperezarse. prnl.
Jepoka, jepyso. desperfecto. m. Marã,
despintar. tr. Mboje’o. 2. prnl. Je’o, destripar. tr. Hykue’o,
ñemboje’o.
japytere’o.
desplegar. tr. Pyso.
destrozado, da. adj. Ku’ipa, ñemopehẽngue.
desplumar. tr. Hague’o.
destructor, ra. adj.
despoblado. m. Tave’ỹ, tenda oga’ỹva.
Mbyaiha. destruir. tr.
despojar. tr. Monda.
Mbyai, mongu’i.
despojo. m. Monda,
desunión. f. Teko’avy.
jepe’a. desposarse.
desunir. tr. Jora, joyvyhára. 2. prnl. Jope’a,
prnl. Menda.
despotricar. Jejuru’o,
kaguai despreciar. tr.
Royrõ, jahéi.
desprecio. m. Royrõ,
jahéi.
desprenderse. prnl. Kúi, kukúi, jetyvyro.
desprendido, da. adj. Narakate’ỹiva, pojera.
despreocupación. f. Ñepena’ỹ.
desproporcionado, da. adj.
Ndojojaporãiva ambue mba’ére.
después. adv. Rire, upei, upe rire.
desquitarse. prnl. Jepy, ñemуengovia.
destacado, da. adj.
Poravopyre,
mombaeguasúva.
destacar. tr. Motenonde. 2. prnl.
Jekuahave, ñemotenonde.
destapar. tr. Pe’a, jaho’ï’o, ñuã’o,
hoja’o, juru’o. destartalado, da. adj.
Ñembyaipáva. destellar. intr. Vera,
mimbi.
destello. m. Mimbi.
desteñir. tr. Mboje’o. 2. prnl. Je’o.
desterrado, da. adj. Oñemoseva
tetãgui, jeitypyre tetãgui.
desterrar. tr. Mose, ity
tetãgui. destilar. tr.
Mondyky. destinatario, ria.
m. y f. Jararã. destino. m.
Tenonderã, poravi.
destituir. tr. Pe’a, mosẽ,
mbokúi. destreza. f.
Katupyry, ha’eve.
mbojei ojuehegui. diablo. m. Aña.
desvainar. tr. Ha’ỹi’o, joka, haryvo. diabólico, ca. adj. Añareko.
desvanecerse. prnl. Py’amano. diafragma. f. Py’asãngue.
desvanecimiento. m. Guyry, py’amano.
desvariar. tr. Ñe’ẽ rei, ñe’ẽ tarova, ñe’ẽ
akãnundu. desvarío. m. Ñe’ẽ rei.
desvelar. tr.
Kerape’a. desvelo.
m. Py’angata.
desventura. f. Po’a’ỹ.
desvergonzadamente. adv. Tova’atãme,
teko
tie’ỹme.
desvergonzado, da. adj. Tie’ỹ, hova’atã.
desvergüenza. f. Tova’atã, teko tie’ỹ.
desvestir. tr. Mboi.
desviar. tr. Mombia, mbovã, mbojere.
detallar. tr. Mbosa’i sa’i.
detalle. m. Sa’iha.
detener. tr. Mombyta, joko, mboare. 2.
prnl. Pyta.
detenido, da. adj. Jokopyre.
deteriorar. tr. Mbotuja,
mbyai. determinar. tr.
Tekome’ẽ. detonación. f.
Mbokapu.
detonar. tr. Mbopu, mombu,
mbokapu. detrás. adv.
Tapykuépe, tapykuéri. deuda. f.
Ñeme’ẽ jey va’erã.
deudo. m. Amyrỹi pehẽngue, amyrỹi johuguy.
deudor, ra. m. y f. Tepyme’ẽ va’erãha.
devastar. tr. Mbyaipaite.
devenir. m. Tenonderã.
devoción. f. Tayhu, Tupã
rayhu. devolver. tr. Mbojevy,
me’ẽ jey. devorar. tr.
Mokõkõ.
devotamente. adv. Tupã rayhuhápe,
ñesũhápe.
devoto, ta. adj. Ovy’áva tupãópe.
día. m. Ára.
diálogo. m. Ñomongeta, ñemongeta. diezmar. tr. Juka heta.
diamante. m. Itaveraite. diezmo. m. Tupãmba’e.
diámetro. m. Mbyte rasaha. difamado, da. adj. Herakuãvaiva.
diario, ria. adj. Ko’ẽregua. 2. m. difamar. tr. Kaguai, moherakuãvai, ñe’ẽmeguã.
Kuatiahaipyre,
diferencia. f. Joavy, juavy, ikoe.
momaranduha.
diferenciar. tr. Mbojuavy, moingoe.
diarrea. f. Tye, tuguaipo’i.
diferente. adj. Ikoéva, juavy,
dibujar. tr. Moha’anga, japo ta’anga.
ojoavýva.
dibujo. m. Ta’anga.
diferir. intr. Joavy, juavy, ikoe. 2. tr. Mbohasa.
diccionario. m. Ñe’ẽryru.
difícil. adj. Asy, hasy.
dicha. f. Tory, vy’a, po’a, py’arory.
difícilmente. adv. Asýpe,
dicho. m. Ñe’ẽnga.
hasýpe. dificultad. f. Pa’ã.
dichoso, sa. adj. Hory, ipo’áva, ovy’áva.
difundir. tr. Myasãi.
diciembre. m.
difunto, ta. adj. Amyrỹi. 2. m. y f. Tetekue,
Jasypakõi. dictador.
te’õngue.
m. Tuvicha ha’eño.
difuso, sa. adj. Pysopyre.
dictámen. m.
digerir. intr. Guapy porã
Temimondo. diente.
tembi’u. digestión. f.
m. Tãi.
Tembi’u guapy. digitar. tr.
diestro, tra. adj. Akatúa. 2. Katupyry,
Poravo kuãme.
ha’eve.
dignidad. f. Marangatuha, marangatukue,
dieta. f. Karu’i, ojekaru’arã.
teko yvate.
diez. adj. Pa.
dignificar. tr. Momarangatu, momba’eguasu.

117
digno, na. adj. Marangatu, heko yvatéva, Meguã. discípulo, la. m. y f.
oñemomba’e arãva.
Temimbo’e. disco. m. Mba’e
dígrafo. m. Pundiekõi.
apu’a pe.
digrama. m. Pundiekõi.
discontinuo, nua. adj. Sapyapya, sogue
dilación. f. Ñembopuku, ñembo’are, sogue.
jepyso.
discordia. f. Joavy.
dilapidar. tr. Mombo, puru vai.
discrepancia. f. Joavy.
dilatar. tr. Mbo’are, pyso, mbopuku,
discreto, ta. adj. Kirirĩ, heko kirirĩ.
mombuku.
disculpa. f. Ñyrõ.
diligencia. f. Kyre’ỹ, katupyry. 2.
Mba’yrumýi
yma guare.
diligente. adj. Katupyry, kyre’ỹ,
omba’aposéva.
dilucidar. tr. Ha’ỹijo.
diluir. tr. Mbohyku.
diluvio. m. Ama
guasu. dimensión. f.
Tuichakue.
diminuto, ta. adj. ‘I, michĩ, mirĩ, mini.
dinámico, ca. adj. Kyre’ỹ, heko’aposéva,
ha’eve.
dinamismo. m. Kyre’ỹ, hatã omba’apóva
teko,
ha’eve.
dinamita. f. Mba’e ombokapúva, nami.
dinero. m. Viru, pirapire.
Dios. m. Tupã, Nandejára.
diploma. m. Kuatia’atã, kuatia
techaukaha. diplomacia. f. Tetã
ñemongeta. diplomático, ca. adj.
Oñe’ẽkuaháva. diptongo. m. Pu’aekõi,
pukõi.
dirección. f. Tenda oñemyihápe. 2. Óga
renda. director, ra. m. y f. Mburuvicha,
sãmbyhyha. directorio. m. Sãmbyhyha
aty.
adj., m. y f.
dirigente.
Sãmbyhyhára,
motenondehára.
dirigido, da. adj.
Sãmbyhypyre. dirigir. tr.
Sãmbyhy, mboguata.
discapacitado, da. adj.
disculpar. tr. Moñyrõ. Karáu.
discurso. m. Ñemoñe’ẽ. disminuir. tr. Momichĩ, mboguejy. 2.
prnl. Ñemomichĩ, guejy.
discutir. tr.
disnea. f. Juku’a, pytu
Ñombohovái, jua’o.
mbyky. disolvente. m.
disecar. tr. Mbopiru,
Mbohykuha. disolver. tr.
mokã.
Mbohyku.
diseminar. tr. Mosarambi, myasãi.
disonancia. f. Ñe’ẽ pyáu, pu aigue.
disentería. f. Tyeruguy.
disonar. tr. Pu aigue.
disentir. intr. Joavy, juavy, joavy oñondive.
disparar. tr. Mbokapu, kapu, japi,
disfonía. f. Ahy’o pyáu.
ha’ã. disparate. m. Ñe’ẽrei,
disfraz. m. Kamba ra’anga, tova
ñuãha, tova ñemiha. mba’erei. disparo. m. Mbokapu.
disfrazarse. prnl. Jehovañuã. dispensario. m. Poha
disgustado, da. adj. Py’avai, hovapuku, renda. disponer. tr. Moĩ,
hovasy.
myatyrõ. disputa. f.
disgustar. tr. Mbopochy,
Ñorairõ.
moñeko’õi. disgusto. m. Ñeko’õi,
disputar. intr. Jua’o.
jahéi, py’avai, tovasy. disimular. tr.
distancia. f. Mombyrykue, pa’ũ.
Mo’ã, ñembotavy.
distante. adj. Mombyry.
disimulo. m. Ñembotavy.
distar. tr. Ime, pyta,
disipar. tr. Mosarambi, mbogue. 2. prnl.
mombyry. distinguido, da. adj.
Gue.
Poravopyre. distinguir. tr.
dislocación. f. Karáu.
Mbojoavy, moingoe. distinto,
dislocar. tr. Mongaráu, mbokaráu. 2. pml.
ta. adj. Ambue.

118
distraerse. prnl. Jesamboyke. Kuatia. dolencia. f. Tasy,
distraído, da. adj. mba’asy. doler. tr. Hasy. 2.
Ndojesarekóiva. distribuir. tr. prnl. Mbyasy.
Me’ẽ peteĩteĩme. distrito. m. doliente. adj. Hasýva, oñandúva.
Tetã’i.
disuelto, ta. adj. Hyku.
disuria. f. Tyasy.
diurético. m. Pohã
mbokuarúva. diurno, na. adj.
Arakuegua. divagar. intr.
Ñe’ẽrei.
diversión. f. Tory, vy’a.
diverso, sa. adj. Ambue.
divertido, da. adj.
Horýva. divertir. tr.
Mbohory. dividido, da.
adj. Ja’opyre. dividir. tr.
Mbosa’i. divinidad. f.
Tupã reko.
divino, na. adj. Tupã rehegua. 2. Porã
iterei. divisar. tr. Hecha. 2. prnl.
Jekuaha. divisible. adj.
Oñemboja’okuaháva. división. f.
Ñepehẽ’a, ñemboja’o. divorciarse. prnl.
Jopoi, jueja ojuehegui. divorcio. m.
Jopoi.
divulgar. tr. Myasãi.
dobladillo. m. Tembe’yvapa.
doblado, da. adj. Karẽ,
karapã. doblar. tr. Jo’a.
doble. adj. Kõi.
doblegar. tr. Mbojayvy, mo’akãguejy. 2.
prnl. Jayvy, ñakãity.
doblez. f. Jejo’a. 2. Tovamokõi.
doce. adj. Pakõi.
docente. adj. Ombo’éva. 2. com.
Mbo’ehára.
dócil. adj. Ñe›ẽrendu.
docto, ta. adj. Arandu.
doctor, ra. m. y f.
Pohanohára. documento. m.
dolor. m. Tasy, ñembуasy. 2. m. Piraju.
dolorosamente. adv. Hasýpe. dorar. tr. Mboapeju,
domador. m. Saite’oha, mbosa’yju. dormido, da.
sarigue’oha. domar. tr. adj. Okéva. dormilón, na.
Hekovai’o, hesaite’o, sarigue’o. adj. Kerana. dormir. intr.
domesticar. tr. Saite’o, sarigue’o. Ke.
doméstico, ca. adj. Ogaygua. dormitar. intr. Ropevy,
dominar. tr. Pu’aka, pirakutu. dormitorio. m.
ikokatu. domingo. m. Koty keha. dorsal. adj.
Aratei. dominio. m. Apegua.
Poguy. dorso. m. Ape, kupe, terekua’ỹ.
don. m. Karai. dos. adj. Mokõi.
donación. f. Ñeme’ẽ, drama. f. Mba’e vai
jopói. donante. com. omopirĩva. droga. f. Pohã.
Me’ẽha. donar. tr. dramatización. f.
Me’ẽ rei. doncella. f. Ñoha’anga. ducha. f.
Kuñataĩ pyahu. Jahuha.
donde. adv. rel. Ha, hápe, háre, hague. ducharse. prnl. Jahu.
dónde. adv. int. Mamo. duda. f. Py’aheta, py’amokõi
dondequiera. adv. Mamohápe, dudar. intr. Py’aheta,
opárupi,
py’amokõi. duende. m. Póra.
oimehápe, pave’ỹme.
dueño, ña. m. y f. Jára.
dorado, da. adj. Mbosa’yjupyre,
mbyapejupyre. dulce. adj. He’ẽ. 2. m. Mbahe’ẽ.

119
dulzura. f. He’ẽngue, teko he’ẽ.
dúo. m. Joyvy.
duplicado, da. adj. Jo’a,
mokõimbyre. duplicar. tr.
Momokõi, mbojoyvy. durable. adj.
Are, heko are. duración. f. Are,
teko are.
duradero, ra. adj. Oiko aréva.
durante. prep. Aja, vove,
kuévo. durar. intr. Are.
dureza. f. Hatãngue, atãngue, teko atã.
durmiente. com. Okéva.
duro, ra. adj. Hatã, atã, mbarete.

edificio. m. Óga tuicha.


editado, da. adj. Nohẽmbyre kuatiápe.

e. f. Pu’ae guaranímeicha ipúva. 2. conj.


Ha, ha’e.
ebrio. adj. Ka’u.
ebullición. f. Pupu.
echar. tr. Ity, poí,
mombo. eclipsar. tr.
Mbogue. eclipse. m.
Ñembogue.
eco. m. Ñe’ẽ joapy, pu jevy.
ecología. f. Yvyrekokuaa.
economizar. intr. Mba’eñongatu. 2. tr.
Nongatu,
mohemby, rakate’ỹ.
eczema. m. Apirype,
kuru. edad. f. Yve.
edema. f. Ruru.
edición. f. Kuatia ñenohẽ.
edificador, ra. adj. Tembiaporãngue. 2. m.
y f. Óga apohára.
edificar. intr. Ógapo, jaitypo, japo óga.
2. tr. Mopu’ã.
editar. tr. Kuatiañe’ẽnohe. Hyjúí. eficaz. adj. Ha’eve,
editor, ra. adj. Kutiañe’ẽ katupyry. eficiente. adj.
nohẽha. editorial. f. Kuatiañe’ẽ Katupyry.
nohẽha róga. educación. f. efímero, ra. adj. Sapy’agua, pya’e
oguéva, ohasa voíva.
Tekombo’e.
efusivo, va. adj. Hetia’e, hory,
educado, da. adj. Hekombo’e porã.
oporohayhúva. egoísmo. m. Ñontese,
educador, ra. adj. Oporombo’éva. 2.
m. y f. Mbo’ehára. ha’eñonteséva rayhu. egoista. adj.
educar. intr. Porombo’e, 2. tr. Mbo’e, Ha’eñontese.
hekombo’e.
eje. m. Mbytegua.
efe. f. Pundie f réra.
ejecución. f. Apo, apopy, jejapo. 2.
efectivo, va. adj. Ha’eve. 2. m.
Jejuka. ejecutar. tr. Japo. 2. Juka,
Pirapire, viru. efecto. m.
mbopu. ejecutor, ra. m. y f. Apohára,
Tembiapokue rakykuere. efectuar.
apohare. ejecutoria. f. Jejapo, apopy.
tr. Japo, mboaje.
ejemplo. m. Techaukarã, techapyrã.
efervescente. adj.

120
ejercicio. m. Apo, tembiaporã. embargar. tr. Joko, mbohepyjoko, pe’a.
ejercitar. tr. embargo. m. Jejoko, jepe’a.
Momba’apo. él. pron. embarrar. tr. Mbotuju.
pers. Ha’e.
elaboración. f. Apo.
elástico, ca. adj.
Ojepysóva. ele. f. Pundie l
réra. elección. f. Poravo.
electo, ta. adj. Poravopyre.
elector, ra. m. y f.
Poravohára. electricidad. f.
Syryendy. elegancia. f.
Ñembokate. elegante. adj.
Kate.
elegido, da. adj. Poravopyre. 2. m. y f.
Tembiporavo.
elegir. tr. Poravo.
elevado, da. adj.
Yvate. elevador. m.
Mopu’ãha.
elevar. tr. Hupi, mopu’ã, mboyvate. 2.
prnl. Yvyreja.
eliminar. tr. Mosẽ, pe’a. 2.
Juka. ella. pron. pers. Ha’e.
Ver él. elle. f. Pundie ll réra.
ellos, as. pron. pers. Ha’ekuéra, hikuái.
elogiar. tr. Guerohory.
elucubrar. tr. Pyaha,
imo’ã. eludir. tr. Jehekýi.
emanar. tr. Ryakuã. 2. Ypy, ñepyrũ, ou ypy.
emancipación. f. Sãso.
emancipar. tr. Sãso.
embalar. tr.
Mboapakua.
embanderar. tr.
Mbopoivi. embarazada.
adj. Puru’a.
embarazo. m. Tyeguasu, puru’a.
embarcación. f. Yga.
embarcadero. m. Ygarupa, yga pytaha.
embarcar. tr. Jupi ygápe.
embelesado, da. adj. Jurujái. embrujar. tr. Mbopaje.
embelesar. tr. Mbojurujái, mbotavy. 2. embrujo. m. Paje.
prnl. Jurujái, tavy.
embudo. m. Tykuaha.
embellecer. tr. Moporã.
emigración. f. Tetãgui ñesẽ.
embellecimiento. m.
emigrante. adj. Osẽva
Nemoporã. embestir. tr.
hetãgui.
Taky, ndyry, topeta.
emisor, ra. adj. Myasãiva, momondoha. U.
embocar. tr. Moinge juru t. c. s.
rupi. embolia. f. Tuguy pyta, emoción. f. Pirĩ, py’akyrỹi.
tuguy pa’ã. embolsar. tr. emocionar. tr. Mbopy’akyrỹi,
Mbohyru, mbovosa. mopirĩ. empacarse. prnl. Pyta,
emborrachar. tr. Monga’u. jetu’u. empacho. m. Punga.
emboscada. f. Ñuhã, jejapi empapado, da. adj. Hykue.
guasu. embotado, da. adj. empapar. tr. Moakỹ, myakỹ.
Hainga. embotellar. tr. empaquetado, da. adj. Apytĩmby.
Mbohyru. embravecer. tr. empaquetar. tr. Mbohyru.
Moñarõ, mbopochy. emparejar. tr. Mbojoja.
embriagador, ra. adj. empatar. intr. Joja.
Monga’úva. embriagar. tr. empedrado, da. adj. Ñemboitapyre. 2. m.
Monga’u. Tape mboitapyre.

embrión. m. Ta’ỹi apytere, empeine. m. Py ape, py kupe.

ñepurũ. embromar. tr. empeñar. tr. Poru viru mba’e hepy rekovia.
2. prnl. Jepytaso, ñeha’ã, ñepia’ã.
Mbotavy, myangekói.

121
empeño. m. Jepytaso, ñeha’ã. ñemoakãraku.
empeorar. intr. Vaive. encarcelar. tr. Moka’irãi.
empezado, da. adj. Ñepurũmbyre. encarecer. intr. Hepyve.
empezar. intr. Nepurũ. 2. tr. Nepurũ, encargado, da. m. y f. Terekua, ñangarekoha.
moñeрurũ.
empinado, da. adj. Opu’ãva, 122
ojupíva. empinar. tr. Mbojupi,
mopu’ã. empírico, ca. adj. Chae,
ojetopáva.
empleado, da. adj. Ojeporúva. 2. m. y f.
Tembiguái, tembijokuái.
empleador, ra. m. y f. Momba’apohára.
emplear. tr. Poru. 2. Momba’apo,
mohenda, jokuái.
empleo. m. Jeporu. 2. Mba’apo,
mba’apoha, tembíapo, konchávo.
empobrecer. tr. Momboriahu. 2.
prnl. Ñemomboriahu.
empujar. tr. Mуaña,
muaña. empujón. m.
Ñemуaña. emular. tr.
Ha’ã.
en. prep. Pe, me, pýpe, ryepýpe, re, rehe.
enaltecer. tr. Mbotuicha, mboyvate.
enamorado, da. adj. Ohayhúva,
iñakãrakúva. 2.
m. y f. Mborayhu, tembiayhu.
enamorar. tr. Moakãraku. 2.
Mborayhu oñandukáva.
enano, na. adj. Karape. U. t. c.
s. encabezar. tr. Motenonde,
myakã. encabezamiento. m.
Myakãha. encadenar. tr.
Mboitasã, mosã. encajar. tr.
Mbohyru, moinge.
encaje. m. Jeikeha. 2. Ñanduti, mbovyvy
jegua.
encajonar. tr. Mbohyru.
encaminar. tr. Mbohape.
encandilar. tr. Myesakã, mbohesamimbi.
encantamiento. m. Paje.
encantar. tr. Mbovy’a.
encapricharse. prnl.
Ñemoakãhatä,
encargo. m. Tembiapoukapy, py’aro. energía. f. Mbarete,
tembi’euka. encariñarse. prnl. mbaretekue. enero. m.
Jepokuaha, hayhu. encarnarse. Jasyteĩ.
prnl. Ñembohete. encastrar. tr. enfadado, da. adj.
Moinge. Pochy. enfado. m.
encendedor. m. Myendyha. Jahéi, pochy.
encender. tr. Myendy. enfermarse. prnl. Rasy.
encendido, da. adj. Hendy, hendypyre.
encerrar. tr. Mboty,
mongora. encia. f.
Tãimbira, mbira. encierro.
m. Ñemboty, ka’irãi.
encima. adv. Ári, re, rehe.
encimar. tr. Mbojo’a. 2.
prnl. Jo’a. encinta. adj.
Hyeguasu, puru’a.
enclenque. adj. Chu’i,
morombi.
encoger. intr. Kuruchĩ, cha’ĩ, ñуñýi.
2. tr. Moakuruchĩ, mocha’ĩ, moñуñуi,
mombyky. 2. prnl. Ñemocha’ĩ, ñуñýi,
ñemoakuruchĩ.
encogido, da. adj. Kuruchĩ, cha’ĩ.
encomendar. tr. Moñangareko,
ñangarekouka, japouka.
encontrado, da. adj.
Juhupyre. encontrar. tr.
Juhu. encorvado, da. adj.
Vã, karapã.
encorvar. tr. Movã, pepy,
mokarapã. encrucijada. f. Tape
juasa, tape kurusu. encubierto,
ta. adj. Kañy, ñemi. encubrir. tr.
Ñomi, mo’ã, mokañy. encuentro.
m. Ñuvaitĩ, ñuguaitĩ, ñuaitĩ.
encuesta. f. Porandu heta.
endemoniado, da. adj. Ñaña
iterei. enderezar. tr. Moñembo’y.
endulzar. tr. Mohe’ẽ.
endurecer. tr. Mohatã.
enemigo, ga. adj. Ja’e’ỹva, ojehayhu’ỹva.
enemistad. f. Ja’e’ỹ,
enfermedad. f. Mba’asy. enorme. adj. Tuicha iterei.
enfermizo, za. adj. Hasy katuva. enramada. f. Yvyra rogue, kuarahy’ã,
chamame.
enfermo, ma. adj. Hasy, tasy. 2. m. y f.
Hasýva
enfilar. tr. Mbohysýi.
enfrentar. tr. Mbohovái.
enfrente. adv. Továi, tovake, tovaigua.
enfriar. tr. Moro’ysã.
enfurecer. tr.
Mbopochy. engañar. tr.
Mbotavy. engaño. m.
Mbotavy, japu.
engendrar. tr.
Moñemoña. engendro.
m. Ra’ykue. engordar.
tr. Mongyra.
engrandecer. tr. Mbotuicha,
momba’eguasu.
engrasar. tr. Moñandy, mongyra.
engreído, da. adj. Jejapo, ti’atã, ovúva.
engrosar. intr. Kyrave, poguasuve. 2. tr
.
Mongyrave, mbopoguasuve.
engrudo. m. Mba’e apovõ.
engullir. tr. Mokõ.
enhebrar. tr. Mosã.
enjabonar. tr. Mohavõ.
enjambre. m. Eiruty.
enjuagar. tr. Johéi.
enjugar. tr. Mokã, mohykuejei.
enlace. m. Menda. 2. Joaju.
enlazar. tr. Jura, joaju, mosã.
enloquecer. tr. Mbotarova.
enmarañar. tr. Mbojavo’ói,
enmascararse. prnl.
Ñembohovara’anga.
enmudecer. intr. Kirirĩ.
enojadizo, za. adj. Ipochy reíva.

enojar. tr. Mbopochy, moñeko’õi. 2. prnl.


Pochy, neko’õi, hovapuku.
enojo. m. Pochy.
enorgullecer. tr. Mbovu. 2. prnl. Vu,
jerovia, aguara.
enredadera. f. Ysypo. Kuahauka, momarandu. enternecer.
enredado, da. adj. Javo’ói, jehe’a, tr. Mbopy’akyrỹi, py’añopũ.
ñapañuai.
enterrado, da. adj. Yvyguýva.
enredar. tr. Mbojehe’a, moapañuãi.
enterrar. tr. Ñotỹ, jaty, ñemitỹ, jatyka,
enredo. m. Javorái, javo’ói, apokytã, mboguy,
apañuãi. mboyvyguy.
enriquecer. tr. Momba’eheta. 2. entibiar. tr. Mbohaku vevúi.
prnl. Ñemomba’eheta.
entierro. m. Ñeñoty.
enrojecer. intr. y prnl. Ñemopytã,
pytã. 2. tr. Mopytã.
enrollado, da. adj. Apakuapy, 123
picha’ĩ. enrollar. tr. y prnl.
Japakua, mboapakua.
enroscarse. prnl. Ñemboapakua.
enrulado, da. adj. Apopẽ, picha’ĩ.
enrular. tr. Ñopẽ.
ensalzar. tr. Momba’eguasu,
mongele’e. ensanchar. tr.
Mbopyve, pysove.
ensangrentado, da. adj.
Huguypáva. ensangrentar. tr.
Mbohuguy.
ensayar. tr. Ha’ã.
ensayo. m. Ta’ã, ñeha’ã.
enseguida. adv. Agaite, ko’ãgaite, voi,
mandi,
meme, sapy’aite, vokói,
neipamirõ enseñado, da.
adj. Mbo’epyre.
enseñanza. f. Mbo’e,
tekombo’e.
enseñar. intr. Porombo’e. 2. tr. Mbo’e,
kuahauka, moarandu, hekombo’e.
ensordecedor, ra. adj. Apysakuára
mbotyha.
ensordecer. tr. Apysakuamboty.
ensuciar. tr. Mongy’a, momarã.
ensueño. m. Kerandy, képe
hechapyre.
entender. tr. Kumby, kuaha, rendu,
jekopyty, hechakuaha.
entendimiento. m. Tekokuaha,
kuaha. enterado, da. adj.
Oikuahapáva. enterar. tr.
entonces. adv. Upéramo, upéicharõ, naimba’éiva. envidiar. tr. Rekose
upérõ, aipórõ, upe jave, upekuévo.
ñanemba’e’ỹva.
entorno. m. Jere.
entrada. f. Jeikeha.
entraña. f. Tyekue, tyepy, pу’a, ñe’ã.
entrar. intr. Ike.
entre. prep. Apytépe, pa’ũme,
mbytépe. entreabierto, ta. adj.
Juruvy. entreabrir. tr. Juruvy.
entregar. tr. Me’ẽ.
entremedio. adv. Mbytépe, apytépe.
entreoir. tr. Henduvy, hendú vai vai.
entrepiernas. f. Takamby, takamby pa’ũ,
tapy. entretanto. ady. Upe aja.
entretenimiento. m. Mbohoryha,
vyaha, ñembosarái.
entrever. tr. Hechavy, hesaho, hecha vai
vai.
entreverar. tr. Mbojehe’a.
entrevero. m. Jopara, mboleu.
entrevista. f. Ñomongeta, juecha, ñe’ẽ
oñondive.
entrevistar. tr. Mongeta, hecha. 2. prnl.
Juecha, ñomongeta.
entristecer. tr.
Momba’embyasy.
entumecerse. prnl. Jehýi.
enturbiar. tr. Mbotyai.
entusiasmar. tr. Moakãraku. 2. prnl.
Akãraku, ñemoakãraku.
entusiasmo. m. Akãraku, py’araku.
entusiasta. adj. Kyre’ỹ.
enumerar. tr. Papa.
envasar. tr. Ñoña,
mbohyru. envase. m.
Tyru. envejecer. intr.
Tuja.
envenenar. tr. Mbopohãjuka.
envergadura. f. Tuichakue.
enviado, da. adj. Mondopyre. 2. m. y f.
Temimbou, temimondo, ñembou.
enviar. tr. Rahauka, jokuái, mondo,
mbou. envidia. f. Terekose, potapy
envoltorio. m. Temiapytĩ, apytĩmbyre, erizo. m. Kui’ĩ.
jokuapy.
erótico, ca. adj. Hakuchi, haguyrõ.
envoltura. f. Tope,
errar. intr. y tr. Jejavy, mba’eavy,
apakua. envolver. tr.
javy. error. m. Avy, mba’eavy, jejavy,
Mboapakua. envuelto, ta.
jejavykue. eructar. intr. Urẽ, gue’ẽ,
adj. Jokuapy. epidemia. f.
éu.
Mba’asy isarambiva.
eructo. m. Éu.
epígrafe. m. Téra.
esbelto, ta. adj. Hete
época. f. Ára.
joja. escabullirse. prnl.
equidad. f. Tekojoja.
Kañy. escala. f. Jupiha.
equipar. tr. Mbosako’i, me’ẽ oikotevẽva.
escalar. tr. Jupi.
equiparar. tr. Mbojoja.
escalera. f. Jupiha, jupiguejyha.
equipo. m. Aty
escalofrío. m. Pirĩ, ty’ái ro’ysã.
poravopyre. 2. Ao.
escalón. m. Pyrupiha, jupiha,
equivocación. f. Avy.
pyjupiha. escama. f. Pira ape, pira
equivocarse. prnl. Javy.
pire. escampar. intr. Pi, pa ama.
era. f. Ára. 2. Temity.
escandalizar. intr. Mba’e vai (tie’ỹ) hechauka,
erección. f. Nemopu’ã. mondýi.
erecto, ta. adj. Opu’ãva. escándalo. m. Techauka vai (tie’ỹ).
erguido, da. adj. escandaloso, sa. adj. Tie’ỹ, ojechauka vaiva.
Opu’ãva. erguir. tr. escapar. intr. y prnl. Piã, sẽ.
Mopu’ã. 2. prnl. Pu’ã. escape. m. Ñesẽ, ñepiã.

124
escápula. f. Ati’y kangue. escurridizo, za. adj. Sỹi.
escarabajo. m. Lembu. escurrir. tr. Mbosyryry. 2. prnl. Jehekýi.
escarbadientes. m. Tãimopotĩha. ese, esa. adj. dem. Pe, upe, ku, aipo, ako.
escarbar. tr. Typeka, guyguy,
havyka. escarcha. f. Ysapy
rypy’a.
escasez. f. Jehasa asy, pokãngue.
escaso, sa. adj. Mbovy, pokã.
esclarecer. tr. Mohesakã, hesape.
esclarecido, da. adj. Tesakãva,
arandu. esclavo, va. m. y f.
Tembiguái.
escoba. f. Typycha.
escoger. tr. Poravo.
escogido, da. adj. Poravopyre.
escolar. adj. Mbo’eha rehegua. 2.
com. Temimbo’e.
escombro.m. Kusugue, ógakue
rembyre. esconder. tr. Ñomi,
mokañy, ñongatu. escondido, da.
adj. Kañy, ñemi. escondite. m.
Ñemiha, kañyha. escopeta. f. Mboka
puku.
escoria. f. Tembyre, yty.
escorpión. m. Japeusa.
escozor. m. Ko’õ, joha,
temói. escribir. intr. y tr.
Hai, kuatia.
escrito, ta. adj. Haipyre, kuatiapyre.
escritor, ra. m. y f. Haiha, haihára,
aranduka apoha.
escritorio. m. Haikoty, kuatiarenda.
escritura. f. Taipy.
escroto. m. Ta’ỹi ryru, ta’ỹi pire.
escuadra. f. Irundyke. 2. Ygarata
rysýi. escuchar. intr. Japysaka. tr.
Hendu. escudriñar. tr. Maña asy,
povyvy. escuela. f. Mbo’ehao,
mbo’eharóga. esculpir. tr.
Moha’anga.
escupir. intr. y tr. Ndyvu.
ése, ésa, eso. pron. dem. Péva, péa, espacioso, sa. adj. Pyguasu, tuicha, pyrusu.
aipóva, aipóa, upéva, upea.
espada. f. Kyse puku.
esencia. f. Teko. 2. fig. Karaku. 3.
espalda. f. Ape, kupe, atúa,
Mba’eryakuã.
atukupe. espantapájaros. m. Guyra
esférico, ca. adj.
mondyiha. espantar. tr. Mondýi,
Apu’a. esforzarse.
mongyhyje. espanto. m. Py’andyi,
prnl. Ñeha’ã.
ñemondýi, kyhyje.
esfuerzo. m.
español, la. adj. Españagua. 2. m.
Ñeha’ã. esguince.
Karaiñe’ẽ. esparcido, da. adj. Asãi,
m. Karáu. eslabón.
sarambi. esparcimiento. m. Vy’aha,
m. Itasa joaju.
pytu’u.
eslora. f. Yga
esparcir. tr. Myasãi, sarambi.
pukukue.
espátula. f. Patula, yvyra pehẽ.
esmalte. m. Mba’e moapesỹiva
especial. adj. Poravopyre.
esmeralda. f. Itarovy.
espectacular. adj.
esmerarse. prnl. Ñeha›ã, japo porã.
Hechapyrãite. espectáculo.
eso. pron. dem. Péva, péa, upéva, upéa,
aipóva, m. Techaukaha. espejo. m.
aipóa, ma’ẽra. Itangecha.
esófago. m. Tembi’u rape. espeluznante. adj. Mopirĩva, mondýiha.
esos, esas. adj. dem. Umi. esperanza. f. Ta’arõ,
ésos, ésas. pron. dem. ñeha’arõ. esperar. intr y tr.
Umiva, umía. espaciar. tr. Ha’arõ. esperma. f.
Mopokã, mopa’ũ. espacio. m. Mombary. espesar. tr.
Arapy. Mohypy’ũ.

125
espeso, sa. adj. estallar. intr. Pu, soro.
Hypy’ũ. espía. com. estallido. m. Mba’epu.
Pyrague. espiar. tr. estampa. f. Ta’anga.
Kañyhápe. espiga. f.
Hára, ygue. espina. f.
Ñuatĩ.
espinillo. m. Jukeri,
jakarati’a. espino. m.
Ñuatĩ, jukeri. espinoso, sa.
adj. Hatĩ. espirar. intr.
Nohẽ yvytu. espíritu. m.
Pytu, ã, ánga. esplendor.
m. Jajái.
esponjoso, sa. adj. Haviru, avevo,
vevúi. espontáneo, a. adj. Jehegui rei.
esporádico, ca. adj. Pokã, sapy’a.
esposa. f. Tembireko.
esposo. m. Ména.
espuela. f. Pyatĩ, pyratĩ.
espuma. f. Tyjúi.
espumoso, sa. adj.
Hyjúi. esputo. m.
Tendyhague. esquela. f.
Kuatiañe’ẽ’i. esqueleto.
m. Kanguekue. esquilar.
tr. Ñapi, hague’o.
esquina. f. Tugua.
esquivar. tr. Hekỹi, piã, jei. 2. prnl. Jehekyi.
esquivo, va. adj. Rari, saite.
establecer. tr. Moĩ, mohenda.
establo. m. Kora, tymba rupa, mymba
renda.
estaca. f. Yvyra akua.
estación. f. Pytaha, mba’yru pytaha. 2.
Ára, ára yvoty.
estado. m, Teko. 2. Tetã.
estafa. f. Ñembotavy.
estafado, da. adj. Óñembotavýva,
oje’úva. estafador, ra. adj.
Porombotavýva, poro’uha. estafar. tr.
Mbotavy, poro’u.
estampado, da. adj. Para. apasusu. estiércol. m. Tymba
estampar. tr. Moĩ, moha’anga, tepoti.
mbopara. estampido. m. estilar. tr. Jepokuaha.
Mbokapu, sunu. estampilla. f. estilo. m. Teko.
Ta’anga’i repy rerahaha. estima. f. Mborayhu, porangareko.
estancado, da. adj. Opytáva, estimación. f. Ñembohepy.
ono’õva. estancar. tr. Mombyta. estimado, da. adj.
Momorãmbyre,
estanco. m. Y pyta. 2. Ñemuha
hecharamombyre, jehayhupyre.
tetãmegua. estandarte. m. Aoveve,
estimar. tr. Hayhu, mbohepy, jerovia,
aty rechaukaha. estaño. m. Ita mboaje, porangareko, mbojerovia.
membe. estimular. tr. Mokyre’ỹ, mbohetia’e.
estar. intr. I, iko, ime. estio. m. Arahaku.
éstas. pron. dem. Ãva, estiramiento. m. Jepyso.
ko’ãva. estatura. f. Yvatekue, estirar. tr., Pyso,
tete yvatekue. este. m. mbopuku. estirpe. f.
Kuarahyresẽ, kuarahysẽ. este, Te’ýi.
esta. adj. dem. sing. Ko. esto. pron. dem. Kóva.
éste, ésta. pron. dem. sing. Kóva, kóa. estómago. m. Py’a.
estela. f. Rapykuére. estorbar. tr. Myangekói, joko, mopa’ã.
estéril. adj. Hi’a’ỹ. estornudar. intr. Atĩa.
esterilidad. f. A’ỹ, memby’ỹ, estornudo. m. Atĩa.
ta’yra’ỹ. estero. m. Karugua, estos, estas. adj. dem. pl, Ã, ko’ã.

126
éstos, éstas. pron. dem. Ãva, ko’ãva. Ipu porãva. euforia. f. Vy’a.
estrabismo. m. Tesavã. evacuar. tr. Jehekýi, monandi, ha, ho.
estrago. m. Ñembyai, jejuka guasu. evaluar. tr. Mbohepy.
estrangular. tr. Juvy.
estrechar. tr. Mbopo’i, mbopyka’i.
estrechez. f. Po’ikue.
estrecho, cha. adj. Po’i,
pyka’i. estrella. f. Mbyja.
estrellado, da. adj. Mbyja hetáva.
estrellar. tr. Mombu, joka, mbota. 2.
prnl. Ñembota.
estremecer. tr. Mopirĩ. 2. prnl. Pirĩ, sysýi.
estrenar. tr. Poru ramo.
estreno. m. Ñepyrũ.
estrépito. m. Tyapu
guasu.
estribar. intr. Jepytaso, ñepyta’ã.
estribo. m. Pyenda.
estropeado, da. adj. Oñembуaíva, soro.
estropear. tr. Mbyai.
estruendo. m. Tyapu guasu.
estrujar. tr. Jopy, ñami,
hykue’o. estudiante. com.
Temimbo’e.
estudiar. intr. y tr. Ha’ỹijo,
ñemoarandu. estudioso, sa. adj.
Õikuahaséva. estupidez. f.
Tovatavy.
estúpido, da. adj. Tavy, hovatavy, výro,
výra.
etapa. f. Ararasa, ára
pehẽngue. etcétera. m. Ha
ambuéva, ha umía. éter. m.
Ára pytuete.
eternamente. adv. Arapave’ỹme, arapa’ỹme.
eternidad. f. Teko apyra’ỹ.
eterno, na. adj. Apyra’ỹ, apyre’ỹ, opave’ỹva.
ética. f. Tekoporã.
etimología. f. Ñe’ẽypy.
eufemismo. m. Ñe’ẽ
mbojere. eufónico, ca. adj.
evangelio. m. Ñandejára ñe’ẽ. exaltar. tr. Momorã,
evaporación. f. Pytuho. mbotuicha. exámen. m.
evaporar. tr. Mbogue, motimbo. 2. Arandu chauka. examinar.
prnl. Gue, timbo, ñemotimbo.
tr. Kuahara’ã. excavación. f.
evasión. f. Ñemombyry,
Yvyjo’o. excavar. tr. Jo’o.
ñesẽ. evasiva. f. Ñe’ẽ
excedente. adj. Tembyre.
ñembogua.
exceder. intr. Hemby, hasa.
eventualidad. f.
excelente. adj. Poravopyre, porã
Sapy’agua. iterei, ñeporãva.
evidencia. f. Tesakã, mba’e ojekuaha excepción. f. Sapy’agua, heko peteĩcha.
porãva. evidente. adj. Sakã, hesakã, excepcionalmente. adv. Sapy’apy’a.
ojekuaháva. evitar. tr. Joko, pia, exceptuar. tr. Pe’a ambue apytégui.
ñemombia, ñemboyke. evocación. f. excesivamente. adv. Eterei, iterei, terei,
Ñemomandu’a. rasa. exclamación. Kyndýi.
evocar. tr. Mandu’a. exclamativo, va. adj.
evolución. f. Ñemomýi tenonderã gotyo. Momorãva. exclusivamente.
ex. pref. Kue, ngue, adv. Ñoite. exclusivo, va. adj.
re. exacerbar. tr. Ñónte, ñoite. excremento. m.
Mohatã. exactitud. f. Tepoti, poti. existencia. f.
Teko ha’ete. Tekove, ñeimeha. existir. intr.
exactamente. adv. Ime, ĩ, iko, ikove. expeler. tr.
Ha’etépe. exacto, ta. Poi, ity.
adj. Ha’ete.

127
experiencia. f. Tembiasakue arandu. apýra,
topyta, tĩ, apỹi.
experimentado, da. adj. Hembiasa
exudar. tr. Ry’ái.
hetáva. experimentar. tr. Ha’ã. 2.
Ñandu. eyacular. intr. Momba, poi.

expirar. intr. Pytupa, jehekýi, angakýi,


mano.
explicación. f. Ñemohesakã. 128
explicar. tr. Mohesakã, mombe’u,
ha’ỹijo,
mosakã.
explícitamente. adv. Heraitépe.
explotar. tr. Pu, kapu.
exponer. tr. Mombe’u, hechauka.
exposición. f. Tembiechauka.
expresar. tr. Mombe’u. 2. prnl. Ñe’ẽ,
‘e, ‘i. exprimir. tr. Ñami, hykue’o,
poka, mondyky. expulsado, da. adj.
Ñemosẽva.
expulsar. tr. Mosẽ.
extasiado, da. adj. Jurujái.
extender. tr. Pyso, mosarambi, myasãi.
extendido, da. adj. Asãi,
pysopyre, mosarambipyre.
extenuado, da. adj. Kane’õ rasa.
extenuar. tr. Mokane’õ.
exterior. adj. Okapegua. 2. m. Oka,
okára, okaha. 3. Tetã ambue.
exterminar. tr. Jukapa, momba,
pe’apaite. extinguir. tr. Mbogue. 2.
prnl. Gue. extinto, ta. adj. Amyrỹi.
extirpar. tr. Hapo’o, nohẽ.
extraer. tr. ‘O, hekýi.
extranjero, ra. adj.
Pytagua. extrañar. tr.
Hechanga’u.
extraordinariamente. adv. Ikoẽ, eterei,
iterei,
terei, rasa.
extraordinario, ria. adj. Jepigua’ỹ.
extraviado, da. adj. Kañy.
extraviar. tr. Mokañy. 2. prnl.
Kañy.
extremo, ma. adj. Pahague. 2. m. Apy,
falla. f. Meguã, jejavy.
fallar. intr. Javy, poti.
fallecer. intr. Mano, pa, pytupa, poti.
falo. m. Tembo.
falsamente. adv. Añete’ỹhápe, japuhápe.

f. f. Pundie hérava efe.


fábrica. f. Apoha, apohaguã,
apopy. fabricación. f. Apo, apo
rape. fabricado, da. adj.
Apopyre. fabricante. com.
Apohára, apopy jára. fabricar.
tr. Japo, japouka.
fábula. f. Morangu.
fabuloso, sa. adj. Ikoe, ñeimo’ã’ỹva.
faca. f. Kyse puku.
fachada. f. Tova, óga
rova. facial. adj.
Tova rehegua. fácil.
adj. Ndahasýi,
hasy’ỹ.
facilidad. f. Tasy’ỹ, teko
hasy’ỹ. facilitar. tr.
Mbohape, pytyvõ.
fácilmente. adv. Hasy
ỹme, rei. facón. m. Kyse
puku, kyse guasu. factible.
adj. Ikatúva ojejapo.
facultad. f. Pu’aka. 2. Mbo’eha guasu.
facultativo, va. m. y f. Mbo’eha
guasúpe ohasáva. 2. Pohanohára.
faena. f. Tembiapo.
faisán. m. Mytu, jaku, jakupeti.
faja. f. Chumbe, ku’akuaha, ku’a jopyha.
falange. f. Kuã ha pysã
kangue. falaz. adj. Japu,
oporombotavýva. falda. f.
Sái.
failible. adj. Ojavy reíva, ikatúva
ojavy, heko, avy.
falso, sa. adj. Japu, tovamokõi, añetegua’ỹ. poravi.
falta. f. Mba’e apo fatiga. f. Kane’õ, juku’a, kaigue.
aigue. faltar. intr. fatigado, da. adj. Kane’o, juku’a, kaigue.
Jejavy, já’yvere. fama. f. fatigar. tr. Mokane’õ. 2. prnl. Kane’õ,
Terakuã. ku’i. fauces. f. pl. Juru.
famélico, ca. adj. Piru eterei, okaru fauna. f. Tymba aty.
pokãva.
favor. m. Pytyvõ.
família.f. Ogaygua, ogagua,
ogapegua,
pehẽngue kuéra.
familiar. adj. Ojekuaháva. 2. com.
Ogapegua,
ogaygua, pehẽngue.
familiarizarse. prnl. Jehe’a, kuaha,
ñembojehe’a, jepokuaha.
famoso, sa. adj. Herakuã,
ojekuaháva opavavére.
fango. m. Tuju.
fantasear. intr. Imo’ã rei.
fantasía. f. Ñeimo’ã, ovevéva akãgui.
fantasma. f. Póra, angue.
fardo. m. Apakua, apakuapy, jokuapy.
faringe. f. Ahy’o, pytuhẽ rape.
fariña. f. Typyraty.
farmacéutico, ca. adj. Pohã ñemuha
rehegua.
2. m. y f. Pohã apoha.
farmacia. f. Pohã
ñemuha. faro. m. Tendy
yvate.
fastidiado, da. adj. Kuerái, mbyaju.
tr. Moñeko’oĩ, mbyaju,
fastidiar.
mboaju,
mombyaju, monguerái.
fastidio. m. Ñembyaju, ñemonguerái,
angekói.
fastidiado, da. adj. Kuerái, mbyaju.
tr. Moñeko’õi, mbyaju,
fastidiar.
mboaju,
monguerái.
fastidio. m. Ñembyaju, ñemonguerái,
angekói.
fastidioso, sa. adj. Omboróva,
pohýi. fatal. adj. Mano reruha,
ikatu’ỹva jajoko. fatalidad. f. Pane,
favorecedor, ra. adj. Oipytyvõva. f. Vy’apavẽ.
favorecer. tr. Pytyvõ, japo porã. felicitado, da. adj. Jererohory.
favorito, ta. adj. Jehayhúva. 2. m. y f. felicitar. tr. Rohory, guerohory, momorã.
Tembiayhu.
feliz. adj. Hory,
faz. f. Tova, tenonde, tekua, terekua.
ovy’áva. felonía. f.
fe. f. Jerovia.
Ñañangue. felpa. f.
febrero. m. Jasykõi.
Taviju.
febril. adj. Akãnundu. 2.
femenino, na. adj. Kuña rehegua, kuñaite.
Akãraku. fecal. adj. Tepoti
fémur. m. kangue puku.
rehegua, tepoti. fecha. f.
fenómeno. m. Mba’e ojehúva, mba’e
Ára. ojehecha’ỹva.
fechoría. f. Tembiapo aigue. feo, a. adj. Aigue.
fecundación. f. Ñembo’a apopy, feria. f.
ñemomuña, ñemomemby.
Ñemupavẽha.
fecundar. tr. Mombo’a,
feriado. m. Arete.
mbohyeguasu, mbopuru’a,
momuña. fermentar. intr. Haguino.
fecundidad. f. Teko ñemuña. fermento. m. Taguino.
fecundo, da. adj. Ome’ẽ mba’e porãva. feroz. adj. Ñarõ.
2. ferozmente. adv.
Membyretáva.
Ñarõitépe. ferrocarril. m.
federación. f. Joaty, joapy.
Mba’yru rape. fértil. adj.
federado, da. adj.
Ñemoña katúva. férula. f.
Ñembyatypyre. federar. tr.
Poguy.
Mopeteĩ, mbyaty. felicidad.

129
fervor. m. Akãraku, py’araku, py’a, kyre’ỹ. paha.
festejar. tr. finalidad. f. Tupytyrã.
Guerohory. festín. m. finalizar. intr. Pa. 2. tr. Japopa, momba, 3.
prnl. Ñemomba.
Karu guasu. fétido,
finalmente. adv. Ipahápe.
da. adj. Ne, nevu.
feto. m. Mitãrã. 130
fianza. f. Jerovia repy.
fiar. intr. y tr. Me’ẽ hepykue ra’arõvo. 2.
prnl.
Jerovia, jepoka.
fiasco. m. Je’a vai.
fibra. f. Tyvi,
tovykã.
fibroso, sa. adj. Haju,
hyvi. ficción. f. Gua’u
oje’éva. ficha. f. Kuatia’i
mohendáva.
fidelidad. f. Jeroviapy, jerovia reko.
fiebre. f. Akãnundu.
fiel. adj. Jeroviapy, joheipyre.
fielmente. adv. Hekópe,
jereroviapýpe. fiesta. f. Arete, vy’a
guasu.
figura. f. Ta’anga.
figurar. intr. Herakuã.
fijamente. adv. Asy,
atã.
fijar. tr. Moĩ, jatyka, mombyta. 2. prnl.
Jesareko.
fijo, ja. adj. Pytaso, oku’e’ỹ, hatã, ova’ỹ.
fila. f. Tysýi.
filamento. m. Yvi, tyvi, tovykã.
filantropía. f. Tapicha rayhu.
filántropo, pa. m. y f. Tapicha
rayhuha. filo. m. Taimbe.
filología. f. Ñe’ekuaa, ñe’ẽmbo’e.
filoso, sa. adj. Haimbe.
filosofía. f. Kuaapavẽ, arandu rayhu.
filósofo, fa. m. y f. Kuaha rekeha.
filtrar. intr. Yga, mbogua.
fin. m. Opa, paha, apýra, apy. 2.
Hupytyrã, tenonderã, tekorã.
final. adj. Pahague. 2. m. Apy, apýra,
financiación. f. Veve. flamenco. m.
Tepyme’ẽ. financiar. tr. Aguapeaso. flanquear. tr.
Hepyme’ẽ. finca. f. Hasa yképe. flaqueza. f.
Kóga, kokue, kogaty. Kangy, mbarete’ỹ
fineza. f. Teko sỹi, flatulencia. f. Pyno.
tekoporã. fingido, da. flauta. f. Mimby.
adj. Tovamokõi. fingir.
intr. Jejapo, japo.
finiquitar. tr. Japopa. 2. prnl. Pa.
finito, ta. adj. Opáva.
fino, na. adj. Po’i, ku’i, sa’i,
pererĩ. firma. f. Terahai,
teraguapy. firmamento. m.
Arapy, yvága, yvagapy.
firmante. com. Herahaiha.
firmar. intr. Moĩ téra kuatiápe, teraguapy.
firme. adj. Hatã, mbarete.
firmeza. f. Mbaretekue, teko mbarete.
fiscalizar. tr.
Mohenda. fisco. m.
Tetã mba’e. física. f.
Mba’erekokuaa.
físicamente. adv.
Tete rehe.
físico, ca. adj. Tete rehegua. 2. m. Tete. 3.
m. y f. Mba’erekokuaha.
fisiología. f. Tete reko mbo’e.
fisonomía. f.
Tova. fístula.
f. Jati’i vai.
fisura. f. Tiri,
jeka.
flacidez. f. Tu’ũ, kangy, teko
atã’ỹ. flácido, da. adj. Hu’ũ,
kangy. flaco, ca. adj. Piru,
po’i. flagelación. f.
Ñenupã.
flagelar. tr. Nupã, mbyepoti.
flagelo. m. Teko asy, mba’e vai,
tukumbo, tejuruguái.
flamante. adj. Pyahu,
piriri. flamear. intr.
flautista. com. Mimby mbopuha. Rari, iñakãrakúva. folclore. m.
flecha. f. Hu’y. Tavarandu.
flechar. tr. Mbohu’y, follaje. m. Yvyra rakã, togue hovy rypy’ũ.
japi. flechazo. m. fondo. m. Tugua, kupe, tevi, guy.
Hu’ykutuha. fleco. m. fonema. m. Ñe’ẽpu, taipu.
Ambopi.
flema. f. Mbegue, teko mbegue, kaigue.
2. Ambýu.
flemático, ca. adj. Kaigue, teko kaiguéva.
flete. m. Jegueru repy.
flexible. adj. Rari, ndahasýiva
ñamokarapã.
flexión. intr. Moñe’ẽ, ñemboki.
flojo, ja. adj. Kangy, kaigue, mbarete’ỹ,
ygue.
flor. f. Yvoty, poty.
flora. f. Ka’avo aty.
florecer. intr. Poty, poty jera.
florecido, da. adj. Ipotýva.
floreciente. adj. Ipotýva. 2. fig. Oho
poráva,
okakuaha porãva.
florería. f. Yvoty
ñemuha. florero. m.
Yvoty ryru.
floricultor, ra. m. y f. Yvoty
ñotỹha. floricultura. f. Yvoty
ñemitỹ mbo’e. florido, da. adj.
Ipotýva.
florista. com. Yvoty
ñemuhára. flota. f.
Ygarataeta, tetã yga aty.
flotante. adj. Ovevúiva.
flotar. intr. Vevúi.
fluctuar. intr. Py’aheta, py’amokõi.
fluidez. f. Syryry, tyku.
fluido, da. adj. Hyku, osyrýva, osyryrýva.
fluir. intr. Syry.
flujo. m. Ry, syry.
foco. m. Mbyte. 2. Mba’erendy,
hy’arendy. fogata. f. Tataupa,
tatarenda, tataypy. fogoso, sa. adj.
fonología. f. Ñe’ẽpukuaa. formulario. m. Téra ryru.
fontana. f. Yvu, ykua. fornido, da. adj. Hete kakuaháva
forajido, da. m. y f. Mba’e vai apoha. forraje. m. Kapi’ĩ, jahape, mymba rembi’u.
forastero, ra. adj. Pytagua, okaraygua, forrar. tr. Mbyapeha.
hasaha,
forro. m. Mbyapeha.
ñande’ỹva.
fortalecer. tr. Mohatã, mombarete. 2.
forcejear. intr. Ñepia’ã.
prnl. Ñemombarete.
forjar. tr. Japo.
fortaleza. f. Pyatã, tatã, teko mbarete. 2.
forma. f. Ysaja, ta’a anga. Óga mbarete iterei.
formación. f. Apo, tesape’a. fortuito, ta. adj. Sapy’áva.
formado, da. adj. fortuna. f. Po’a. 2. Pirapire
Ojejapómava,
heta. forúnculo. m. Jati’i,
oñembo’epámava.
susu’a. forzar. tr. Myaña,
formal. adj. Hekoporãva.
rairõ.
formalidad. f. Apo reko,
forzosamente. adv. Katuetei, katuete, mante.
tekoañete. formalizar. tr.
forzudo, da. adj. Mbarete.
Japo hekópe.
fosa. f. Tyvy, yvykua,
formalmente. adv. Hekópe,
ñeñotỹha. fósforo. m. Tata
heraitépe. formar. tr. Moha’anga,
me’ẽha.
japo, pyaha. formidable. adj.
foso. m. Yvykua, yvykua puku, yvyvo.
Momorãmbyrã, popeno. fórmula. f.
fotografía. f. Ta’anga.
Téra, ñe’ẽ mbyky ombo’éva apo.
fotografiar. tr. Ta’anga’o.
formular. tr. Mombe’u, moñe’ẽ.
fotógrafo, fa. m. y f. Ta’anga apoha.

131
fracasado, da. adj. Ojavýva, ndohupytýiva fresco, ca. adj. Ho’ysã, piro’ysã. 2. Pyahu.
ipotaha.
fracasar. intr. Javy.
132
fracaso. m. Jejavy.
fracción. f. Vore,
pehẽngue.
fraccionado, da. adj. Pehẽ’ambyre,
mbovopyre,
mboja’opyre.
fraccionar. tr. Mboja’o, mbovo, pehẽ’a.
fractura. f. Ñepẽ, jeko. 2. prnl. Pẽ.
fragancia. f. Tyakuã, tyakuãvu, tyakuã
porã. fragrante. adj. Hyakuãvu, hyakuã
porã. fragata. f. Yga ñorairõrã.
frágil. adj. Jekarei.
fragmento. m. Pehẽngue, vore, kuruvi.
fragor. m. Tyapu, guarara.
fragua. f. Tata rupa.
fraguar. tr. Japo, moheñói akãme,
ñemohatã.
fraile. m. Pa’i.
francamente. adv. Ñe’ẽkarẽ’ỹme,
añetehápe, japu’ỹre.
franco, ca. adj. Ne’ẽ resakãva, ñe’ẽ
karẽ’ỹva, japu’ỹva.
franqueza. f. Py’a pe’a, ñe’ẽ karẽ’ỹ.
frase. f. Ñe’ẽjoapy.
fraternidad. f. Ñopehẽngue, joayhu.
fraternizar. intr. Ñopehẽngue,
joayhu. fraude. m. Pokarẽ,
ñemonda. frazada. f. Ahoja.
frecuente. adj. Jepive, katuĩ.
frecuentemente. adv. Py’ỹi, popy’ỹi,
meme, katuĩ, jepive, va.
fregar. tr. Kyty.
freir. tr. Mbochyryry, hesy. 2. prnl.
Chyryry.
frenar. intr. Pyta. 2. tr. Joko, jurujoko,
juruka, mombyta.
frenético, ca. adj. Py’atarova, pya’e
terei. freno. m. Jokoha, jurukuaha,
mombytaha. frente. f. Syva. 2. m.
Tenonde, tova. fresco. m. To’ysã.
frescura. f. To’ysã, fundador, ra. m. y f. Moñepyrũhára,
mopu’ãhára.
piro’y. friamente. adv.
fundamento. m. Tapo, ypy, yta.
Teko guapýpe. fricción.
fundido, da. adj. Mbohykuepyre, membe.
f. Jepichy, ñeko’õi.
friccionar. tr. Pichy, popichy. 2. prnl.
Jepichy.
frígido, da. adj. Ho’ysã, ro’y.
frío, a. adj. Ho’ysã, ro’y, 2. m. Ro’y, to’ysã.
frito, ta. adj. Chyryry.
frontera. f. Rembe’y, tetã
rembe’y. fronterizo, za. adj.
Tetã apypegua. frotar. tr.
Pichy, kyty, japichy, pokyty.
fructífero, ra. adj. Hi’áva.
fructífica. v. Hi’a.
fructificar. intr. ‘A.
fructífico, ca. adj. Hi’a porãva.
fruncido, da. adj. Cha’ĩ, apicha.
frustrado, da. adj. Rangue,
po’a’ỹ. fruta. f. A, yva.
frutal. adj. Hi’áva.
frutería. f. Yva ñemuha, yva renda.
frutilla. f. Yva pytã.
fruto. m. A, yva.
fuego. m. Tata, tatarendy.
fuelle. m. Tata pejuha.
fuente. f. Ykua, yvu. 2. Ña’ẽmbe.
fuera. adv. Okápe, oka.
fuerte. adj. Mbarete, hatã, jy, pu’aka.
fuerza. f. Mbarete, mbaretekue, teko
mbarete.
fuga. f. Ñepiã.
fugarse. prnl. Piã, ñepiã.
fugaz. adj. Ndahi’aréi, pya’e opáva,
sapy’agua.
fulano, na. m. y f. Ma’ẽra.
fulgor. m. Vera, mimbi.
fumar. intr. Timbo, pita. 2. tr.
Motimbo. funcionar. intr. Guata,
mba’apo. funcionario, ria. m. y f.
Tembijokuái. funda. f. Tyru,
akangyta ao, aramboha ao.
fundir. tr. Mboyku, mbohyku, membe.
furia. Tarovaite, ñemyrõ, pochy guasu, tuguy
raku.
furioso, sa. adj. Pochy, ñarõ, ñemyrõnde.
furor. m. Pochy.
fusil. m. Mboka.
fusión. f. Jehe’a. 2. Ñembohykuepy.
fusionar. tr. Mbojehe’a.
fustigar. tr. Havira,
mbuepoti. futuro. m.
Tenonderã, upeigua.

gambetear. intr. Jehekýi, ñembogua.


ganadero, ra. adj. Tymba rehegua. 2. m. y
f. Tymba jára, hymba hetava.

g. f. Pundie hérava ge, guaranímeicha


ipúva opa pundie ha pu’ae a, o, u
renondépe; h guaranímeicha ipúva pu’ae
e, i, renondépe.
gabinete. m. Koty, koty’i, mburuvicha
kuéra aty.
gacela. f. Guasu.
gaceta. f. Kuatia maranduha.
gafas. f. pl. Tesa pysoha, tesa jo’a, tesairũ.
gajo. m. Yva pehẽngue, yvyrarakã.
gala. f. Jegua, jeguaka.
galán. m. Karia’y porã,
kichiha. galardón. m. Jopói,
porepy. galardonar. tr.
Hepyme’ẽ, porepy. galería. f.
Ogaguy, ogapepoguy. gallina.
f. Ryguasu.
gallinero. m. Ryguasu
rokái. gallo. m.
Ryguasume, kupyju.
galpón. m. Ogaguy guasu.
ganado. m. Tymba, tymba kuéra, ahy’ohéi. garita. f. Koty’i.
vaka kuéra. ganancia. f. Tepy, garra. f. Pyapẽ, pysãpe.
tembiapo repy. ganancioso, sa. adj. garrapata. f. Jatevu.
Viru reruha. garrón. m. Pytasã.
ganar. tr. Henonde’a. garrotillo. m. Ahy’o
gancho. m. Ty’ãi potãi. ruru.
gangrena. f. Ai aigue eterei ikatúva garúa. f. Amandayvi, amangy, hayvi.
oporojuka.
garza. f. Hoko.
ganso. m. Ype, guarimbe.
gas. m. Mba’etĩ, timbo, pytu.
gañido. m. Guahu.
gastado, da. adj. Porupyre, chapĩ, pahague,
garante. m. y f. Jeroviaukaha. apĩ.
garantía. f. Hepyme’ẽha rekovia, jeroviauka. gastador, ra. adj. Pojera.
garganta. f. Ahy’o. gastar. tr. Poru.
gargantilla. f. Ajurigua. gata. f. Mbarakaja kuña.
gárgara. f. Jejuruhéi, gatear. intr. Poñy.

133
gato. m. Mbarakaja. glacial. adj. Ro’y eterei.
gavilán. m. Taguato. gladiador. m. Kyse pukúpe
gaviota. f. Guyratĩ. oñorairõva. glande. m. Tembo akã,
gaznate. m. Jyryvi, tembo apy. glándula. f. Tajygue,
ahy’o. ge. f. Pundie g ndyvuha. glaucoma. m. Tesa rasy.
réra. globo. m. Mba’e apu’a, yvy apu’a.
gemelo, la. adj. Kõi. 2. m. y f. Membykõi. gloria. f. Terakuã, verapy, mimbi.
gemido. m. Pyahẽ.
134
gemir. intr. Pyahẽ.
gendarme. m.
Tahachi.
general. adj. Pavẽ, opaichagua. 2. m.
Mburuvicha
guasu imbokáva.
generación. f. Ñemoñare.
generalizar. tr. Pyso
opávare.
generoso, sa. adj. Pojera, ome’ẽseva,
jepome’ẽ.
genial. adj. Katupyry eterei, arandu.
genio. m. Teko. 2. Tekove omba’ekuaha
itereiva, arandu, katupyry eterei.
genitales. m. pl. Kuaruha, tembo,
tako. gente. f. Mbya, máva, yvypóra,
ava kuéra. genuino, na. adj.
Añetegua, hekopegua. geografía. f.
Yvyapekuaa.
geología. f. Yvyrekokuaa,
yvyrekombo’e. geriátrico. s. Tuja ha
guaiguĩ rehegua. germen. m. Teñói,
ra’ỹi, ñepyrũ. germinación. f. Teñói,
toky.
germinar. intr. Heñói,
hokypu. gesto. m.
Tovameguã, teteñe’ẽ.
gigante. m. Tekove yvate
iterei. gimnasia. f. Teteku’e,
jetepyso. girar. intr. Jere,
pyryrỹi.
girasol. m. Kuarahyjereha,yvoty
ohekava kuarahy.
giro. m. Jere, pyryrỹi.
glorificar. tr. Moherakuã, Moñe’ẽha, mbopuraheiha. grabar. tr.
mbotuvicha. gloriosamente. Karãi.
adv. Mimbihápe. glorioso, sa. gracia. f. Juky, ka’avo.
adj. Herakuãva. gracioso, a. adj. Juky,
glotón, na. adj. Okaru hetáva. ka’avo. grada. f. Jupiha,
gobernación. f. Sãmbyhyha. pyrupiha.
gobernador. m. Tendota,
sãmbyhyha,
mburuvicha.
gobernante. com. Tendota.
gobernar. tr. Jokuái, mboguata, sãmbyhy.
gobierno. m. Porokuái, mburuvicha
kuéra tetãme oisãmbyhýva.
golfo. m. Y oikéva
yvýpe. golondrina.
f. Mbyju’i. golosina.
f. Mba’ehe’ẽ.
goloso, sa. adj. Karu, okaruse reiva.
golpe. m. Pete, mbota, japete.
golpeado, da. adj. Mbotapyre, nupãmbyre.
golpear. tr. Pete, mbota, nupã.
goma. f. Ysy, aysy.
gomoso, sa. adj. Aysy, apovõ, jajy.
góndola. f. Yga.
gordo, da. adj.
Kyra. gordura.
f. Kyrakue.
gorgojo. m. Tigua’a,
kymbu. gorrión. m.
Chesyasy. gota. f.
Tyky.
gotear. intr. Tyky’ẽ.
gotera. f. Óga tyky.
gozar. intr. Hory, rory, vy’a.
gozo. m. Tory, vy’a.
gozoso, sa. adj. Ovy’áva, horýva.
grabación. f. Jehai, moñe’ẽha,
mbopuha. grabado. m. Ta’anga
karãimbyre.
grabador. m. Haiha, karãiha,
ta’anga apoha. grabadora. f.
gradación. f. Tysyikue. grumo. m. Akytã, ta’y.
grado. m. Kokatu. grumoso, sa. adj. Ita’ýva.
gráfico. m. Ta’angahai. gruñido. m. Ngururu, kororõ.
gramática. f.
Ñe’ẽtekuaa. grana. f.
Pytãngue.
grande. adj. Tuicha, guasu, poguasu,
tuvicha, rusu.
grandemente. adv.
Tuichahápe. grandeza. f.
Teko marangatu. granero.
m. Kóga ra’ỹi renda. granizo.
m. Amandáu.
granja. f. Kokue.
granjero, ra. m. y f. Chokokue, kokue jára.
grano. m. Ta’ỹi.
grasa. f. Ñandy, kyrakue.
grasiento, ta. adj. Ñandy, ñandyva, kyra.
gratificar. tr.
Hepyme’ẽ. gratis.
adv. Rei. gratitud. f.
Aguyje.
grato, ta. adj. Hory, mbovy’áva.
gratuito, ta. adj. Rei oñeme’ẽva.
grave. adj. Pohýi, ndaivyroreíri.
gravidez. f. Tyeguasu.
grieta. f. Tiri, jeka.
grillo. m. Kyju.
gringo, ga. adj. Pytagua.
gris. adj. Hũngy.
gritar. intr.
Sapukái. gritería.
f. Ayvu. grito. m.
Sapukái.
groseria. f. Teko tie’ỹ, ñe’ẽ tie’ỹ.
grosero, ra. adj. Tie’ỹ.
grosor. m.
Poguasukue. grúa. f.
Hupiha.
grueso, sa. adj. Poguasu.
grulla. f. Hoko, suinda.
gruñir. intr. Ngururu, kororõ, mburea. guía. m. y f. Mboguataha, sãmbyhyha,
tendota.
grupa. f. Tumby.
guiar. tr. Sãmbyhy, mboguata.
grupo. m. Aty,
guijarro. m. Ita, itakuruvi.
atypy. gruta. f.
guiñar. intr. Ñesapymi,
Itakua, yvytykua.
ñembohesamichĩ, ñemotĩcha’ĩ.
guacamayo. m.
guiño. m. Tesa’i,
Gua’a. guante. m.
tesavi. guión. m. Taiky.
Po ao, po ryru.
guirnalda. f. Yvoty
guapo, pa. adj. Porã. 2. Py’aguasu,
apesã.
katupyry, ha’eve, karia’y, kuñaite.
guisado, da. adj. Mimõi, mimoimbyre,
guaraní. m. Avañe’ẽ.
mbojypyre.
guardabosque. m. y f. Ka’aguy
guisante. m. Kumanda’i.
rerekua. guardado, da. adj.
guisar. tr. Momimói, mbojy. 2. prnl. Jy.
Ñongatupy. guardador, ra. m. y f.
guitarra. f. Mbaraka.
Ñongatuhára. guardar. tr.
guitarreo. m. Mbarakapu.
Ñongatu, ñangareko, mbohyru.
guitarrero. m. Mbaraka apoha,
guardia. f. Mañaha, mañanda, mbaraka mbopuha.
tahachi. guardián, na. m. y f. guitarrista. adj. Mbaraka mbopuha.
Terekua, tahachi. guarida. f. Tayti, gula. f. Karuse rasa.
keha, kua, tupa. gusanera. f. Taso raity.
guasca. f. Tukumbo, tejuruguái. gusano. m. Yso, taso,
guayaba. f. Arasa. sevo’i.
guerra. f. Ñorairõ. gustar. tr. Ha’ã, kumby. 2. intr. Iporã mávape.

135
gusto. m. Hekue, vy’a.
gustoso, sa. adj. He.

mo, mu, my, uka.

h. f. Pundie ndaipúiva, herava


hache. haba. f. Kumanda.
haber. v. imp. Ime, ĩ.
hábil. adj. Katupyry, ha’eve.
habilidad. f. Katupyrykue, teko katupyry.
habilidoso, sa. adj. Katupyry.
habilitación. f. Ñembopu’aka,
ñembosako’i,
jeporuñepyrũ.
habilitado, da. adj. Ipu’akáva, ojeporúva.
habitación. f. Koty.
habitante. m. y f. Yvypóra, oikóva, oiméva,
oĩva.
habitar. intr. Iko, ĩ, ime, ikove.
hábito. m. Ao. 2. Jepokuaha.
habituado, da. adj.
Jepokuahava.
habituar. intr. Mbojepokuaha, mbo’e. 2.
prnl. Jepokuaha.
habla. f. Ñe’ẽ.
hablado, da. adj. Ñe’ẽmbyre.
hablador, ra. adj. Ñe’ẽngatu,
jurumy’ỹi, oñe’ẽreíva.
hablar. intr. y tr. Ñe’ẽ, mongeta,
ñemongeta.
hacedor, ra. adj. Apoha, apohare.
hacendado, da. m. y f. Tekove hymba
vaka hetáva.
hacendoso, sa. adj. Kyre’ỹ, katupyry.
hacer. tr. Japo, mboaje, mbo, mbu, mby,
Kyha. hamacar. tr.
hacha. f. Akangua.
Myatymói.
hache. Pundie h réra.
hambre. f. Ñembyahýi, vare’a.
hacia. prep. Kotyo, gotyo, ngotyo, goto.
hambriento, ta. adj.
hacienda. f. Opa mba’eorekóva peteĩ
Ñembyahýi. haragán, na. adj.
tekove. 2. Tymba heta renda.
Tekorei, ate’y. haraganear. intr.
hada. f. Jarýi, póra, ka’a jarýi.
Iko rei, jaguajuka. haraganería.
halagador, ra. adj. Mboaguaráva.
f. Ate’ỹ, tekorei. harapo. m. Ao
halagar. tr. Mboaguara, mongele’e,
mbojuruhe’ẽ, soro, ao tuja.
pichy. Harina. Hu’itĩ.
halago. m. Juruhe’ẽ, jepichy, kunu’ũ. hartar. tr. Mbyaju, mohyguatã.
halcón. m. Taguato, kirikiri. hartazgo. m. Ñembohyguatã, tenyhẽ.
hálito. m. Pytu. harto, ta. adj. Hyguata, henyhẽ. 2.
hallar. tr. Juhu, johu, topa. 2. prnl. Ime, ĩ, Kuerái. hasta. prep. Peve, meve, jepe.
iko. 3.
Vy’a. hastiar. tr. Monguerái,
hallazgo. m. Mba’e ojejuhúva, mba’e mbojy. hastío. m. Kuerái,
ojetopáva, juhupy. mbyaju. hay. v. Oĩ, oime,
halo. m. Tokái, oiko.
kora. hamaca. f.

136
haz. m. Apesã, háse. Jerovia teko’ỹ.
hazaña. f. Tembiapo guasu. herencia. f. Mba’ekue opytava omanovagui.
hazmerreir. m. Toryha, herida. f. Kuare, jekutu, pore.
pukaha. hebra. f. Tyvy, herir. tr. Japi, kutu, api, haru, mbyai.
tyvikã, yvi. hecatombe. f. hermana mayor de la mujer. Tykéra, ryke.
Ñembyai pavẽ. hechicería. f.
Paje.
hechicero, ra. adj. Paje. 2. m y f. Paje
apoha, ava paje, kuña paje.
hechizado, da. adj. Mbopajepyre,
pohanombyre.
hechizar. tr. Pohano, mbopaje.
hechizo. m. Paje.
hecho, cha. adj. Apopyre, ojejapopyre.
2. m. Jehupyre. 3. m. pl. Tembiasa.
heder. intr. Ne, nevu.
hediondo, da. adj. Ne, hyakuã vai, rẽ, katĩ.
helada. f. Ro’yrypy’a.
heladera. f. Moro’ysãha.
helado, da. adj. Hypy’a, ro’yrypy’a, ro’y
eterei. 2.
m. Typy’are’ẽ.
helar. v. Mboypy’a.
helecho. m. Amambái, chachi.
hembra. f. Kuña.
hemisferio. m. Yvy apu’a mokõi
pehẽnguekue.
hemorragia. f. Tuguy
ñehẽ. hemorroides. f.
Teviruguy. hendido, da.
adj. Jeka, tiri. hendidura.
f. Vo, jeka, tiri. heno. m.
Kapi’i kã.
herbaje. m. Ñanandy,
kapi’ity. herbívoro, ra. adj.
Kapi’i’uha. heredar. tr.
Ñeme’ẽ túvagui.
heredero, ra. m. y f. Jararã, túva ha sy
amyrỹi
mba’ekue jára.
hereditario, ria. adj. Oúva
ñemoñarégui. hereje. adj.
Ijeroviapa’ỹva. U. t. c. s. herejía. f.
hermano de la mujer. Kyvy. Hielkue.
hermanos. m. y f., pl. Joyke’y. hielo. m. Yrypy’a, y atã ro’ysa.
hermosamente. adv. Porã, hierba. f. Kapi’i, ñana, kapi’ipe,
porãhápe. hermoso, sa. adj. ka’a. hierro. m. Ita, itakandua.
Porã. hígado. m. Py’a, py’akue.
hermosura. f. Porãngue. higuera. f. Guapo’y.
hernia. f. Tyekuesẽ, tye pire hija de la mujer. Memby, memby kuña.
soro. herniado, da. adj. Hyekue hija del hombre. Tajýra, rajy.
pire soróva. héroe. m. hijo. m.,
Ipy’aguasu etereíva. heroísmo. Ta’ýra.
m. Py’aguasu. hilacha. f.
herpes. m. Juru Hyvi. hilar.
ñembyai. intr. Povã.
herramienta. f. hilera. f.
Tembiporu. Tysýi.
herrumbre. f. Ita hilo. m. Tenimbo, inimbo.
ky’akue. hervido, da. hilvanar. tr. Mbovyvy
adj. Mimói. sambo. himen. m. Tapypi
hervir. intr. Pupu, jy. 2. tr. Mbopupu, juru mo’ãha. himno. m.
momimói, mbojy.
Tetã purahéi. hincapié. s.
hervor. m.
Jepytaso.
Pupu. hiato. m.
hincar. tr. Kutu.
Pukõi’ỹ.
hinchado, da. adj.
hidrocefalia. f.
Ruru. hinchar. tr.
Akã’y. hiedra. f.
Mboruru.
Ysypo. hiel. f.

137
hinchazón. f. Ruru. honorarios. m. pl. Tembiapo repykue.
hipnotizar. tr.
Monge. hipo. m.
Jojoi.
hipocondriaco, ca. adj. Oimo’ãva hasyha.
hipocresía. f. Tovamokõi.
hipócrita. adj. Tovamokõi.
hipódromo. m. Kavaju
ñaniha. historia. f.
Tembiasakue.
historiador, ra. m. y f.
Tembiasakue mbokuatiaha.
historiar. intr. Tembiasakue hai.
hocico. m. Tĩ, apyngua.
hogar. m. Ogapy, óga,
tapỹi. hoja. f. Togue.
hojarasca. f. Toviru.
hojear. intr. Kuatiamomýi, toguemomýi.
¡hola!. interj. Maitei, mba’éichapa.
holganza. f. Pytu’u, tekorei.
holgazán, na. adj. Tekorei, ate’ỹ, kaigue.
holgazanería. f. Kaigue, tekorei.
hollín. m. Tatatĩ ky’akue.
hombre. m. Yvypóra, ava, kuimba’e, karai.
hombro. m. Ati’y.
homenaje. m. Temikuave’ẽ, ñembotuicha.
homicida. adj. Jukahare, porojukaha.
homicidio. m. Jejuka, porojuka.
homilía. f. Pa’i ñemoñe’ẽ
tupaópe. homófono, na. adj.
Ipujojáva. homologar. tr.
Mbojoja. homólogo, ga. adj.
Joja, tera joja. homonimia. f.
Tera jojaha. homónimo, ma.
adj. Tera jojaha. hondo, da.
adj. Pyko’ẽ.
hondura. f. Typy, hypykue, tugua.
honestidad. f. Teko potĩ.
honesto, ta. adj. Marangatu, joheipyre.
hongo. m. Urupe.
honor. m. Terakuã porã.
honra. f. Terakuã porã. repy.
honradamente. adv. Marangatuhápe. hospedar. tr. Moguahẽ, mbohupa, mohenda,
monge.
honrado, da. adj. Joheipyre,
hospicio. m. Hogaỹva róga, poriahúva róga.
marangatu. honrar. tr. Mbotuicha,
momba’e. hospital. m. Tasyo.

hora. f. Aravo, ára. hospitalidad. f. Ogape

horca. f. Yvyra juvyha. mboguahẽha. hospitalizar. tr.


Moinge tasyópe. hostia. f.
horizonte. m. Ararapo, arapaha, ararembe.
Mbujape karai.
hormiga. f. Tahýi.
hostigar. tr. Myangekói,
hormigueo. m. Jehýi.
rairõ. hotel. m. Mbohupa
hormiguero. m. Tahýi raity,
renda. hotelero, ra. m. y f.
takuru. hornalla. f. Tataupa.
Mbohupára.
hornero. m. Guyrajura, guyra tatakua,
ogaraity. hoy. adv. Ãga, ange, arange, ko ára.
hornillo. m. hoyo. m. Kua, yvykua.
Tatarenda. hoyuelo. m. Tatypykua.
horno. Tatakua. hueco, ca. adj. Kua, kuare,
horqueta. f. pa’ũ. huella. f. Pore, pypore,
Takamby. tapykuere. huérfano, na. adj.
horrendo, da. adj. Tyre’ỹ.
Omondýiva. horror. m. huero, ra. adj. Nandi.
Kyhyje, pirĩmba. hortaliza. f. huerta. f. Kokue, kóga, temitỹndy, ka’avoty.
Ka’avo, temitỹngue. hueso. m. Kangue, kã.
hospedaje. m. Mbohupa renda, mbohupa huésped. m. y f. Mbohupára, mbohupáva,

138
ñembohupáva.
huevo. m. Tupi’a, rupi’a.
huir. intr. Kañy, piã, guari.
humanidad. f. Yvypóra reko. 2. Opa
yvypóra
oĩva yvy apu’ápe.
humanizar. tr. Mbohekoporã.
humano, na. adj. Heko porãva. 2. m.
i. f. Pu’ae guaranímeicha
Yvypóra.
ipúva. ibérico, ca. adj.
humareda. f. Tatatina, tata timbo.
Españagua. ictericia. f.
humear. intr. Timbo.
Tirisia.
humedad. f. Te’õ, tykue.
ida. f. Ho, jeho.
humedecer. tr. Mohe’õ,
idea. f. Temimo’ã, apytu’ũroky.
myakỹ. húmedo, da. adj.
ideal. adj. Porãite. 2. m. Potapyrã.
He’õ, akỹ. humildad. f. Tindy,
idealista. adj. Pota porãva, imo’ãporãva.
jejapose’ỹ. humilde. adj.
idealizar. tr. Moporã akãme, mboyvate
Tindy, mirĩ, tupe.
ñe’ẽme. idéntico, ca. adj. Peteĩcha, ojojáva.
humillación. f. Ñetindy.
identidad. f. Rekotee.
humillar. tr. Motindy.
ideología. f. Potapyre
humo. m. Tatatĩ, timbo.
mbo’e. idioma. m. Ñe’ẽ.
humor. m. Pukarã. 2. Teko, pire.
idiosincrasia. f. Teko.
hundir. tr. Mboguy.
idiota. adj. Tarova, výro, tavyrai. U. t. c. s.
huraño, ña. adj. Hovasy, sagua’a, joha,
hory’ỹva. idólatra. adj. Ohayhúva mba’e rei Tupãicha.
U.
hurgar. intr. Povyvy, jepovyvy.
t. c. s.
hurón. m. Kyja.
idolatrar. tr. Hayhu eterei.
hurtar. tr. Monda,
ídolo. m. Hayhupy, tupã gua’u, tupã gua’u
javyky. hurto. m. ra’anga.
Ñemonda. husmear. idoneidad. f. Katupyry, teko
intr. y tr. Hetũ. ha’eve. idóneo, a. adj.
Katupyry, ha’eve. iglesia. f.
Tupão.
ígneo, a. adj. Tata
rehegua. ignorancia. f.
Kuaha’ỹ. ignorante. adj.
Ndoikuaháiva. ignorar. tr.
Kuaha’ỹ.
igual. adj. Ha’ete.
igualar. tr. Mbojoja.
igualdad. f. Joja,
tekojoja.
igualdad. adv. Joja,
peteĩcha. iguana. f. Teju, Kañy, hekope’ỹva.
teju guasu. ilegal. adv. ilícitamente. adv.
Henda’ỹme.

139
ilícito, ta. adj. Ikatu’ỹva jejapo. Vai vai. imperfecto, ta. adj. Marã,
ilimitado, da. adj. Apyve’ỹ, porã’ỹ. imperio. m. Tetã guasu.
apyra’ỹ. iluminación. f. Tesape, impermeable. adj. Y ojokóva, ndikatúiva ho’ẽ.
tendy. iluminar. tr. Hesape,
140
myesakã. ilusión. f. Andu avy,
kuaha avy.
ilusionar. tr. Moñandu avy, mbokuaha
avy. 2. prnl. Ñandu avy.
iluso, sa. adj. Javyhára, ñandú avýva. U. t.
c.s. ilustrado, da. adj. Arandu,
mba’ekuaháva. ilustrar. tr. Mbo’e,
momarandu. 2. Moha’anga. ilustre. adj.
Jekuahapyre, arandu, herakuã porã.
imágen. f. Ta’anga, ñeimo’ã.
imaginación. f. Py’amongeta, ñeimo’ã
rei. imaginado, da. adj. Hemimo’ã,
ñeimo’ãpyre. imaginar. tr. Imo’ã rei.
imaginario, ria. adj. Ñeimo’ãva.
imán. m. Itakaru.
imberbe. adj. Hendyva’ỹva, hova
perõ. imborrable. adj. Gue’ỹva,
je’o’ỹva. imitación. f. Ñeha’ã,
tekora’ã.
imitado, da. adj. Ha’ãmbyre.
imitar. tr. Ha’ã, hekora’ã,
ha’anga. impaciencia. f. Jahéi,
kuerái.
impacientar. tr. Jahéi, mbopochy,
mbokuerái, monguerái.
impacto. m. Japi, jejapi.
impalpable. adj. Tumi, hete’ỹ, ikatau’ỹva
japoko. impar. adj. Mokõime ikatu’ỹva
oñembovo. impartir. tr, Me’ẽ.
impasible. adj. Noñandúiva,
ndojehecháiva iñandu.
impedido, da. adj. Apa, meguã.
impedimento. m. Jokoha, jejoko.
impedir. tr. Joko, mopa’ã.
impenetrable. adj. Oike’ỹha,
hasa’ỹha. impensadamente. adv.
Ñeimo’ã’ỹre. imperfectamente. adv.
impertinente. adj. Moangekóiva. ñeha’arõ’ỹ. imprimir. tr. Kuatia jopy, japo
ímpetu. m. Mbarete, mbaretekue, kuatiañe’ẽ. improductivo, va. adj. Oĩ reíva,
hatãha, py’aguasu.
hi’a’ỹva. improperio. m. Ñe’ẽ ky’a, ja’o
impetuosamente. adv. Mbarete
pohýi.
pópe,
py’aguasúpe. impropio, a. adj. Hekope’ỹ, hesegua’ỹ.
implacable. adj. Noñyrõséiva. improvisado, a. adj. Ouháicha ojejapova.
implicación. f. Ñemboja tembiapo
vaípe. implicado, da. adj. Ñembojava
tembiapo vaípe. implicar. tr. Mboja,
mbojavo’ói. implícitamente. adv.
Ja’e’ỹme.
implícito, ta. adj. Ja’e’ỹre
ojekuaháva. implorar. tr. Jerure
asy, ñemopomoĩ. impopular.
adj. Ndojehayhúiva.
importado, da. adj. Jerupyre ambue
tetãgui. importancia. f. Mba’eguasu
reko. importante. adj. Guasu, mba’e
guasu. importunar. tr. Myangekói.
imposibilidad. f.
Ikatu’ỹha.
imposibilitar. tr. Joko.
imposible. adj.
Ikatu’ỹva.
imposición. f. Tembiapoukapy, jejopy.
impostergable. adj. Ikatu’ỹva ñemboareve.
impostor, ra. adj. Japúpe
ombyekoviáva tapichápe.
impostura. f. Japu.
impotente. adj. Pu’aka’ỹva,
kangy. impregnar. tr. Mbohykuepa,
moakỹmba. imprenta. f.
Kuatiañe’ẽ apoha.
imprescindible. adj. Tekotevẽkuete,
hejapyrã’ỹ.
impresión. f. Py’a atõi. 2. Pore. 3.
Kuatiañe’ẽ
apo.
impresionar. tr. Mbopy’arasa, ñanduka.
impreso, sa. adj. Kuatiápe jejopypyre.
impresor, ra. m. y f. Kuatiañe’ẽ jopyha
apohára. imprevisto, ta. adj. Ñeimo’ã’ỹ,
improvisar. tr. Japo ouháicha. jeheja’ỹre.
imprudencia. f. Ñangareko’ỹ. incienso. m. Yvyra paje, yvyra aysy.
imprudente. adj. incierto, ta. adj. Herunguã, hesakã’ỹ.
Oñangareko’ỹva. impudicia. f. incinerar. tr. Motanimbu,
Tie’ỹ. mbokusugue. incisión. f. Ñekytĩ.
impúdico, ca. adj. Tye’ỹ. incisivo, va. adj. Kytĩha, taĩ kytĩha, tãi akua.
impuesto, ta. adj. Moĩmbyre
mbaretépe. 2. Pirapire oñeme’ẽ va’erã
tetãme.
impugnar. tr. Mbotove, mbohovái.
impulsar. tr. Mboguata, myaña, momýi.
impulso. m. Ñemboguata, ñemyaña,
ñemomýi. impune. adj. Apo aigue ojeheja
ñeñupã’ỹre. impunidad. f. Jeheja rei apo
aigue.
impureza. f. Ky’a, mba’e ky’a,
marã. impuro, ra. adj. Ky’a,
tie’ỹ, tyai. imputación. f.
Ñemboja.
imputar. tr. Mboja.
inacabable. adj. Pave’ỹ, opa’ỹva.
inaguantable. adj. Ndaikatúiva jaiko
hendive. inalterable. adj. Naiñambuéiva,
ñembyai’ỹva. inapetencia. f. Karuse’ỹ,
juruhe’ỹ, karu’i. inapetente. adj. Karu’i.
inasequible. adj. Jehupyty’ỹva.
inasistencia. f. Pore’ỹ.
inauguración. f. Ñepyrũ, jeporuypy,
jepe’a,
jechauka ypy.
inaugurar. tr. Moñepyrũ.
incansable. adj. Kane’õ’ỹva.
incapaz. adj. Pituva,
katupyry’ỹ.
incautarse. prnl. Ñemomba’e, ñembojára.
incendiar. tr. Hapy, mbokái. 2. prnl.
Jehapy, kái. incendiario, ria. adj.
Ohapyséva.
incendio. m. Kái, jehapy, jekái.
incertidumbre. f. Py’aheta, py’amokõi.
incesantemente. adv. Mante,
manterei,
inciso. m. Jehai oikoporã’ỹva. incomparable. adj. Jojaha’ỹ.
pehẽngue. incitar. tr. incompleto, ta. adj. Noñemoĩmbáiva.
Mboakãraku. incomunicado, da. adj. Ha’eño, mbotove oñe’ẽ
inclinación. f. Jero’a, haguã.

teko vã. incomunicar. tr. Moha’eño.

inclinado, da. adj. Jayvy, jero’a, vã, karapã. inconcebible. adj. Ndohasáiva
akãrupi, ndoikéiva avave
inclinar. tr. Mbojerova, mokarapã. akãme.
incluido, da. adj. Ñemoingepyre, inconciliable. adj. Jekupyty’ỹ. 2. pl.
ñemoĩ pype. incluir. intr. Moinge Ndikatúiva ñomoirũ.

pype, moĩ pype. inclusive. adv. Avei, incondicional. adj. Oipytyvõ katuetéva.

ave. incondicionalmente. adv. Katuete, rei.

incluso, sa. adj. Ñemoĩmbyre, ñemoinge inconmensurable. adj. Tuicha iterei, ha’ãrã’ỹ.
pype. inconsciente. adj. Py’amanóva, py’akañýva,
incluso. adv. Avei, ave. tarova.

incógnito, ta. adj. Jekuaha’ỹva, inconsolable. adj. Vy’a’ỹme naipohãiva.

kañyhápe. incoherente. adj. Ñe’ẽ rei, inconstancia. f. Pytaso’ỹ, jere rei, py’aheta.

hekope’ỹ. incoloro, ra. adj. Sa’y’ỹ. inconstante. adj. Py’ahetáva.

incombustible. adj. incontable. adj. Ndaipapapyrãi,


Ndokaikatúiva, ndikatúiva ojepapa.
ndojehapykatúiva. incontinencia. f. Jejoko’ỹ.
incomodar. tr. Myangekói, monguerái, incorporar. tr. Moinge, mbojoapy. 2.
mbyaju. incomodidad. f. Jeikopoã’ỹ, Moñembo’y.
3. prnl. Ñemoinge.
vy’a’ỹ. incómodo, da. adj. Oiko asýva,
incorpóreo, a. adj. Hete’ỹva.

141
incorrecto, ta. adj. Hekope’ỹ, individual. adj. Tee, peteĩme guarã.
ojavýva, naĩporãiva.
incrédulo, la. adj. Jeguerovia’ỹ.
incrementar. tr. Mbotuichave,
mbohetave. increpar. tr. Ja’o.
incriminar. tr. Mboja.
incrustar. tr. Moinge pype. 2. prnl. Ike
pype.
incubar. tr. Mboja.
inculpar. tr. Mboja tembiapo
vaípe. indagar. tr. Porandu.
indebidamente. adv. Hekope’ỹ.
indecencia. f. Tie’ỹ.
indecente. adj. Tie’ỹ.
indecible. adj. Ja’ekuaha’ỹva.
indefinido, da. adj. Jekuahaporã’ỹva,
kuaha’ỹva. indeleble. adj. Oje’o’ỹva,
ogue’ỹva. indemnizar. tr. Mbohekovia,
me’ẽjevy. independencia. f. Sasõ.
indestructible. adj. Oñembyai katu’ỹva.
indicación. f. Techauka.
indicar. tr. Hechauka.
índice. m. Techaukaha.
indicio. m. Techaukaha.
indígena. adj. Te’ýi.
indigencia. f. Mboriahu
apĩ. indigestar. tr.
Mopunga.
indigestión. f. Punga,
py’avai. indignación. f.
Pochy, ñeko’õi. indirecta. f.
Ñe’ẽreity. indirecto, ta. adj.
Karẽ. indisciplina. f.
Ñe’ẽrendu’ỹva. indiscreto, a.
adj. Jurumy’ỹi. indiscutible.
adj. Añeteguaite.
indisoluble. adj. Jeikatu’ỹva, hykukatu’ỹva.
indispensable. adj. Tekotevẽte.
indisponer. tr. Moñeko’õi. 2. prnl. Rasy
vevúi. indisposición. f. Tasy vevúi.
indistintamente. adv. Peteĩcha.
individuo. m. Ipeteĩrekóva. inexistente. adj. Oĩ’ỹva.
indivisible. adj. Ikatu’ỹva infalible. adj. Javykuaha’ỹva, ikatu’ỹva ojavy.
oñembovo. indocumentado, da. infaliblemente. adv.
adj. Kuatia’ỹ. indolencia. f. Katuete. infancia. f. Mitã
Pireja. reko. infante. m. Mitã,
indolente. adj. Pireja, pituva. mitã’i. infatigable. adj.
indomable. adj. Ikatu’ỹva oñembo’e, Kane’õ’ỹva. infausto, a.
sagua’a,
adj. Po’a’ỹ. infección. f.
sarigue.
Mba’asy. infectar. tr.
indudable. adj. Añete,
Mbotuju.
katuete. indumentaria. f.
infecundo, da. adj.
Ao. industria. f. Apopy.
Ñemoña’ỹva. infeliz. adj.
industrial. adj. Apopyre. 2. com.
Vy’a’ỹva, po’a’ỹva. inferior.
Apopy jára. inédito, ta. adj.
adj. Iguyve, vojáva. inferir. tr.
Nohẽmbyre’ỹ, noñenohẽiva. inefable.
Nohẽ, hekýi.
adj. Mombe’upyry’ỹva reko. inepto,
infernal. adj. Añaretãmegua, aigue eterei.
a. adj. Katupyry’ỹ, pituva.
infestar. tr. Mbohasy.
inerte. adj. Heko manóva.
infidelidad. f. Akãratĩ, ñemoakãratĩ.
inesperadamente. adj. Sapy’ante,
infierno. m. Añaretã.
ñaha’arõ’ỹre. inesperado, a. adj. Sapy’a,
ínfimo, ma. adj. Kyto, michĩmi, michĩ eterei.
sapy’agua. inestable. adj. Pyta’ỹ.
infinidad. f. Apyra’ỹ, hetaite rasa.
inexcusable. adj. Ñeñyrõkatu’ỹva.
infinito, ta. adj. Pave’ỹ.

142
inflación. f. Viru guejy. jahéi, jeja’o.
inflado, da. adj. Avevo, injuriar. tr. Ja’o, momarã, jahéi.
aruru. inflamación. f. Ruru. injusticia. f. Joja’ỹ reko.
inflamar. tr. Myendy. 2. Mboruru. inmaduro, ra. adj. Peky, aky, ropeju.
inflar. tr. Mbovu. 2. prnl. Vu. inmediatamente. adv. Mandi, ko’ãgaite.
inflexible. adj. Vã’ỹva, ñemokarẽ’ỹva,
ojetu’úva. información. f.
Momarandu. informado,
da.adj.Oikuaháva,ñemomarandúva.
informal. adj. Kate’ỹ.
informante. com. Omombe’úva.
informar. tr. Mombe’u,
momarandu. informe. m.
Mombe’u, marandu. infortunio.
m. Po’a’ỹ, jeiko asy. infraccion.
f. Jejavy, hekope’ỹva. ínfulas. f.
Jevu, jejapo.
infusión. f. Ygua, ka’ay, ka’ary,
terere. ingeniero, ra. m. y f.
Apokahaha. ingerir. tr. ‘U, mokõ,
syryku.
ingle. f. Tambeypy, takamby.
ingratitud. f. Hechakuaha’ỹ reko.
ingrato, ta. adj.
Ohechakuaha’ỹva. ingresar.
intr. Ike.
ingreso. m. Jeike.
inhábil. adj.
Pituva. inhalar. tr.
Hetũ.
inhibir. tr. Mboyke. 2. prnl. Ñemboyke,
piã.
inhumar. tr. Ñotỹ.
inicial. adj. Ypypegua, ñepurũ.
iniciar. tr. Ñepurũ.
inicio. m. Ñepurũ.
ininteligible. adj. Ñekumby’ỹva,
ojekuaha katu’ỹva.
injertar. tr. Momenda yvyra, moingove
rakã ambue tapópe.
injuria. f. Marã, ñe’ẽ marã, meguã, ñe’ẽ
meguã,
inmediato, ta. adj. Ko’ãgagua, inorgánico, ca. adj. Ndahetéiva.
hi’aguĩva. inmenso, sa. adj. inquebrantable. adj.
Ñemopẽkatu’ỹva,
Posogue, tuicha ikoe. inminente.
ovakatu’ỹva.
adj. Oupotaitéva. inmiscuirse.
inquietar. tr. Moangata, myangekói, angekói.
prnl. Jasuru, ike rei, ñekuã.
inquieto, ta. adj. Angekóiva.
inmoral. adj. Hekopegua’ỹ, tie’ỹ.
inquietud. f. Tuguyho, jepy’apy,
inmortal. adj. Omano’ỹva.
angekói. inquilino, na. m. y f. Óga
inmóvil. adj. Omui’ỹva.
poruha hepýre. inquirir. tr. Heka,
inmundo, da. adj. Ky’a,
porandu.
tajasu. inmune. adj. Hasy
inquisidor, ra. adj. Typekaha,
katu’ỹva. poranduha, hekaha. U.t.c.s.
innato, ta. adj. Oikove ypy guive guare. insaciable. adj. Hyguatã’ỹva.
innavegable. adj. Y ndikatúiva oguata insanable. adj. Okuera’yva.
hese yga. innovación. f. Ñembopyahu. inscribir. tr. Hai téra jeike haguã peteĩ
innovar. Mbopyahu. tendápe.

innumerable. adj. Heta insecticida. m. Mu’ũ

itereíva. inocencia. f. jukaha. insecto. m. Mu’ũ.

Py’apotĩ. insensatez. f. Teko

inocente. adj. Py’apotĩ, marã’ỹ, mba’eve tarova. insensato, ta. adj.


aigue Tarova.
ndojapóiva.
insensible. adj. Poriahuvereko’ỹva.
inofensivo, va. adj. Py’amarangatu,
inseparable. adj. Ndikatúiva ojepe’a.
noñorarõiva. inoportuno, na. adj. Ou
inservible. adj. Kue, ngue,
porã’ỹva. ndikatúivama ojepuru.

143
insigne. adj. Herakuã porãva, mburuvicháre. insufrible. adj. Pohýi eterei.
ojekuahava hembiapo porãre.
insultar. tr. Ja’o.
insignificante. adj. Sa’i, výro rei,
insulto. m. Ja’o, ñe’ẽ ky’a.
pererĩ. insinuante. adj.
intachable. adj. Potĩ, joheipyre, marã’ỹ.
Ñehendukáva. insinuar. tr.
intacto, ta. adj. Ojepoko’ỹva, marã’ỹ.
Kuahaukavy, ñehenduka. insípido,
da. adj. Ay, he’ỹ. 144
insistir. intr. Ñe’ẽ jey, japo jey.
insolación. f. Jope, kuarahy
mbohasypy. insolito, ta. adj.
Ndojejuhumeméiva. insolvencia. f.
Sogue.
insolvente. adj. Sogue.
insomne. adj. Oke’ỹva.
insomnio. m. Ke’ỹ.
insoportable. adj. Pohýi
eterei. inspeccionar. tr, Ma’ẽ
ma’ẽ. inspector, ra. m. y f.
Ma’ẽha. inspiración. f.
Py’amongeta.
inspirador, ra. adj. Py’amongetaha. U.t.c.s.
instalación. f. Ñemoĩ, ñemohenda.
instalar. tr. Moĩ, mohenda. 2. prnl.
Ñemohenda.
instantáneamente. adv. Sapy’aite,
tesapirĩme,
araveráicha.
instantatáneo, a. adj. Sapy’aitegua.
instante. m. Sapy’a, sapy’ami, tesapirĩ,
syrýky.
instar. tr. Jerure jey.
instigar. tr. Ñatõi,
mokyre’ỹ. instinto. m.
Andu reko.
institutriz. f. Mitã mbo’ehára ogapegua.
instrucción. f. Moaranduha.
instructor, ra. m. y f. Mbo’ehára,
moaranduhára.
instruido, da. adj. Arandu.
instruir. tr. Moarandu, mbo’e,
mbohesape’a. 2. prnl. Ñemoarandu.
instrumento. m. Tembiporu, tembipu.
insubordinado, da. adj. Opu’ãva
intangible. adj. Ikatu’ỹva japoko. Pypegua, tyepypegua.
íntegro, gra. adj. Oĩmbáva. 2. interpelación. f. Jerure, porandu
Marangatu. intelecto. m. Apytu’ũ, hatã. interpelar. tr. Jerure, porandu
mba’ekuha, akã. intelectual. adj. hatã.
Apytu’ũme omba’apóva. U.t.c.s. interponer. tr. Moĩ mbytépe, moĩ
inteligencia. f. Arandu. pa’ũme. interpretar. tr. Kuaha,
inteligente. adj. Arandu, ha’eve, katupyry. myesakã, teko ra’ã. intérprete. com.
inteligible. adj. Mbohasahára.
Ñekumbykatúva,
ojekuahakatúva.
intemperie. f. Ára resa, ñu rei, okápe,
ára resápe.
intención. f. Apose, pota, tembipota.
intendente, ta. m. y f. Terekua, táva
rerekua. intensamente. adv. Asy,
eterei, iterei. intenso, sa. adj. Asy,
hatã, mbarete. intentar. tr. Ha’ã,
ñeha’ã.
intercalar. tr. Mombyte, mopa’ũ.
interceder. tr. Ñemombyte, ñemopa’ũ,
ñe’ẽ,
jerure.
interceptar. tr. Joko, kytĩ,
hapera’arõ. intercesión. f.
Jerure ambuére. intercesor, ra.
adj. Jerureha. U. t. c. s. interés.
m. Py’apy, kuahase.
interesante. adj.
Ombojesarekóva,
orombovy’ava, vy’a me’ẽha.
interino, na. adj. Hekovia
sapy’a. interior. adj.
Hyepypegua. 2. m. Tyepy.
interjección. f. Ñe’ẽndýi.
interlocutor, ra. m. y f. Ñemongetáva
ndive. intermediario, ria. adj. Pa’ũmegua,
mbytepegua. intermedio, dia. adj.
Pa’ũmegua, mbytepegua. interminable.
adj. Pavẽ, ndopavéiva, opave’ỹva.
intermitente. adj. Sapy’apy’a.
internacional. adj. Heta tetã
rehegua. internar. tr. Moinge. 2.
prnl. Ike. interno, na. adj.
interrogación. f. Porandu, ñepurũ.
ñeporandu. interrogante. m. introducir. tr. Moinge, ñoña, moñepurũ.
Porandu, ñeporandu. interrogar. introductor, ra. adj. Omoñepurũva.
tr. Porandu.
interrogativo, va. adj. Porandúva.
interrogatorio. m. Ñeporandu, porandu
heta. interrumpir. tr. Joko sapy’a,
mbopoi sapy’a. intervalo. m Pa’ũ.
intervenir. intr. y tr. Ike apytépe,
ñemoinge, mba’apo avei.
interventor, ra. adj. Tembiapokue rechaha.
intestinal. adj. Tyekue rehegua.
intestino. m. Tye, tyekue.
intimar. intr. Joaju, ñemoirũ. 2. tr. Jopy.
intimidad. f. Añohapegua.
intolerable. adj. Ikatu’ỹva ñamokõ, pohýi.
intolerancia. f. Ñyrõ’ỹ.
intolerante. adj. Noma’ẽiva tapicha
rekore, noñyrõséiva.
intoxicación. f. Pohãjuka mba’asy.
intoxicar. tr. Mopohãjuka.
intramuscular. adj. To’opypegua.
intranquilidad. f. Py’aguapy’ỹ,
angekói.
intranquilizar. tr. Myangekói. 2. prnl.
Ñeangekói, jepy’apy.
intransigente. adj. Noñemovãiva, osẽ’ỹva
hapégui.
intransitable. adj. Jehasakatu’ỹva,
jehasa
hasýva.
intrascendente. adj. Výro
rei. intrépido, da. adj.
Py’aguasu. intriga. f.
Pokarẽ, jatapy.
intrigante. adj. Pokarẽva, ojatapýva.
intrigar. intr. Jatapy.
intrincado, da. adj. Javorái.
intrínsecamente. adv. Hekópe, ha’etépe.
intrínseco, ca. adj. Hekopegua,
hyepypegua.
introducción. f. Jeikeha, moñepurũ,
ñepurũmby, ñe’ẽ tenondegua, ñe’ẽ
intruso, sa. adj. Oikéva imba’e’ỹme. ironía. f. Ñe’ẽkõi, ñembohory.
inundación. f. Ysẽ. irradiar. tr. Myasãi, hesape.
inundado, da. adj. irrealizable. adj. Ikatu’ỹva ojejapo.
Ysẽmbáva. inundar. tr. irreconciliable. adj.
Ñuvãmba ype. Noñeñyrõséiva.
inútil. adj. Oñekotevẽ’ỹva, irreflexivo, va. adj. Naiñakãi,
tekorei. inutilizar. intr.
145
Mba’embyai. inútilmente.
adv. Rei, reínte, reípe.
invadir. tr. Jasuru, ike rei.
inválido, da. adj. Meguã.
invariable. adj.
Naiñambuéiva. invasor, ra.
adj. Jasurúva.
invencible. adj. Ndaipóri ipu’akáva hese.
inventado, da. adj.
Juhupyre. inventar. tr.
Juhu mba’e pyahu.
invento. m. Jejuhu’ypy.
invernadero. m. Tenda ro’y ramo
guarã. invernal. adj. Ro’y
rehegua, ro’ypegua. invernar.
intr. Ke ro’y jave.
inverso, sa. adj. Jerepyre.
invertir. tr. Mbojere.
investigar. tr. Typeka, povyvy, pyguara.
invierno. m. Araro’y.
invisible. adj.
Ndojehecháiva.
invitación. f. Ñepepirũ.
invitar. tr. Pepirũ.
invocar. tr. Henói.
involuntario, ria. adj. Pota’ỹ.
invulnerable. adj. Ndikatúiva
ojejapi. inyección. f. Pohã
kutu.
inyectar. tr. Kutu.
ira. f. Pochykue.
iracundo, da. adj. Pochy.
irascible. adj. Pochy reíva, pireaigue.
iris. m. Tesa ra’ỹi.
ndojepy’amongetáiva.
irrefutable. adj. Ikatu’ỹva ñambohovái.
irregular. adj. Hekope’ỹ.
irremediable. adj. Naipoháiva, pohã’ỹva.
irremediablemente. adv. Katuete.
irresistible. adj. Jejokokatu’ỹva.
irrespetuoso, sa. adj. Hova’atã,
ombohováiva. irresponsable. adj.
Ndaijeroviahái.
irrevocable. adj. Naipoháiva, noñemboguevíriva.
irrigar. tr. Mohe’õ, myakỹ.
irritable. adj. Iñangekói reíva, heko pochýva.
irritación. f. Ñeko’õi.
irritar. tr. Ko’õ. 2. prnl.
Ñeko’õi. irrumpir. intr.
Guahẽmba. irrupción. f.
Ñeguahẽmba. isla. f.
Ypa’ũ.
itinerario. m. Taperã.
izar. tr. Hupi.
izquierdo, da. m. y f. Asu, po asu.

jalea. f. Mba’e he’ẽ rykue.

146

j. Pundie ipúva h guaranimeguáicha, hera


jota.
jabalí. m. Kure ka’aguy.
jabalina. f. Kyse yvuku oñemombóva.
jacarandá. m. Karóva.
jactancia. f. Jejapo, jerovu,
ñemomba’eguasu. jactarse. prnl. Jerovu,
jejapo, ñemomba’eguasu. jadeante. adj.
Ijuku’áva.
jadear. intr. Juku’a, ambu, timbu,
kũsẽ. jadeo. m. Ambu, juku’a,
py’akane’õ. jaguar. m. Jaguarete.
jalar. tr. Myatã.
jalón. m. Yvyra puku po’i ojejatykáva.
jalonar. tr. Jatyka.
jamás. adv.
Araka’eve. jaqueca.
f. Akã rasy aigue.
jarana. f. Ayvu.
jardín. m. Yvotyty.
jardinero, ra. adj. Yvotyty rehegua. 2.
m. y f. Yvotyty apoha.
jarra. f. Yha ambue hykuéva ryru.
jarro. m. Hy’a.
jaula. f. Guyra rokái, mymba rokái.
jauría. f. Jagua aty.
jefatura. f. Mburuvicha renda.
jefe, fa. m. y f. Uru, sãmbyhyha,
mburuvicha tuvicha, tendota.
jején. m. Ñetĩ, mbarigui, karachãi.
jerarca. com. Mburuvicha, tendota.
jerarquía. f. Sãmbyhyha rysýi,
sãmbyhyha reko. jerga. f. Ñe’ẽ jopara,
ñe’ẽ jehe’a. 2. Ao anambusu. jeringa. f.
Kutuha.
Jesucristo. m. Ñandejara, Kirito. jugoso, sa. adj. Hykue.
jinete. m. Kavaju arigua. juguete. m. Ñembosaraiha.
jirafa. f. Mymba hi’ajúra puku. juguetón, na. adj. Saraki.
jirón. m. Ao sorokue pehẽngue. juicio. m. Apytu’ũ, akãguapy. 2. Tekojoja
rembiapo.
jocoso, sa. adj. Mbopukáva,
juicioso, sa. adj. Iñakãguapýva.
horýva. joder. tr. Mbotavy.
jofaina. f. Ña’ẽ guasu.
jolgorio. m. Ayvu vy’aha, ñe’ẽ atã, vy’arã.
jornal. m. Ára tembiapo repy.
jornalero, ra. m. y f. Árare
omba’apóva. joroba. f. Atukupe
kandu.
jorobado, da. adj. Atuape,
atuakandu. jorobar. fig., tr.
Mokane’õ, mbyaju. jota. f. Pundie
j réra.
jóven. adj. Mitã, pyahu, kyrỹi. 2. m.
Karia’y, ta’yrusu, mitãrusu. 3. f. Kuñataĩ,
mitãkuña.
jovial. adj. Hory, hetia’e.
joya. f. Jeguaka,
mba’ehepy. joyería. f.
Jegua ñemuha.
joyero, ra. m. y f. Jegua ñemuha, jegua
apoha.
2. m. Jegua renda.
juanete. m. Py kanguepo.
jubilado, da. adj.
Omba’apove’ỹva. júbilo. m.
Tory, vy’a.
judía. f. Kumanda.
judicial. adj. Tekojoja
rehegua. juego. m.
Tembiesarái. jueves. m.
Arapo.
juez, za. m. y f. Tekojoja rerekua,
yvyraja, yvyrajára.
jugador, ra. adj. Ñembosaráiva.
jugar. intr.
Ñembosarái. juglar.
m. Puraheihára.
jugo. m. Ry, tykue.
julio. m. Tekome’ẽ mbo’e. jurista. com.
Jasypokõi. Tekojoja kuahaha. justa. f.
juncal. m. Ñembohovái.
Pirity. junco. justamente. adv. Ha’etépe.
m. Piri. junio. justicia. f. Tekojoja.
m. Jasypoteĩ. justiciero, ra. adj. Mbohekojojáva.
junta. f. Joaju, aty, ñembyaty, amandaje. justificado, da. adj.
juntar. tr. Mbojuapy, mbojoapy, Momarangatupyre. justificar. tr.
mbojuaju,
Momarangatu.
mbojoaju, mono’õ, mbyaty, mboaty.
justo, ta. adj. Marangatu, hekojojáva.
junto, ta. adj. Ojoykéva.
juventud. f. Teko pyahu, mitã reko.
jura. f. Ñe’ẽme’ẽ.
juzgado. m. Mohendaha aty, mohenda renda.
jurado. m. Mohendahára, ñe’ẽme’ẽhára.
juzgar. tr. Mo’ã, mohenda.
juramento. m. Ñe’ẽme’ẽ.
jurar. tr. Ñe’ẽme’ẽ hendývare.
jurídico, ca. adj. Tekombojojaha, karma. m. Rejapóva
tekome’ẽ ojevy. kilómetro. m.
rehegua.
Supukukue. kiosco. m.
jurisdicción. f. Ñemandáva
Ñemuha’i.
renda. jurisprudencia. f.

147
ladino, na. adj. Pokarẽ, ñensuguy, arandu
ka’aty.
lado. m. Yke, terekua.
ladrar. intr. y tr. Ñarõ.
ladrido. m. Ñarõ.

l. f. Pundie guaranímeicha ipúva, hérava


ele.
la. art. La. 2. pron. Chupe, ichupe. la que.
Va. la mía. Chemba’e. la tuya. Nemba’e. la
suya Imba’e. la nuesta. Ñanemba’e,
oremba’e. la vuestra (de ustedes).
Penemba’e.
laberinto. m. Apañuãi, javo’ói, tape apyra’ỹ.
labial. adj. Tembe rehegua.
labio. m. Tembe.
labor. f. Tembiapo.
laborable. adj. Ara ñemba’apoha.
laborioso, sa. adj. Kyre’ỹ,
omba’aposéva. labrado, da. adj.
Apopy.
labrador, ra. m. y f. Chokokue,
temitỹhára,
kokuépe omba’apóva, kokue jára.
labranza. f. Ñemitỹ.
labrar. tr. Mba’apo, moha’anga.
lacayo. m. Tembiguai.
lacerar. tr. Hunga, mondyry.
lacero. m. Ikatupyrýva jejurápe.
lacónico, ca. adj. Ñe’ẽ mbykýva, ñe’ẽ
pokãva.
lacrimoso, sa. adj. Hesaýva.
lactancia. f. Kambu, ñekambu.
lactante. adj. Kambu, okambúva. U. t.
c. s. lactar. intr. Kambu. 2. tr.
Mokambu. lácteo, a. adj. Kamby
rehegua.
ladeado, da. adj.
Yke’a. ladear. tr.
Mboyke. ladera. f.
Yvyty’a. ladilla. f.
Kype.
ladrillo. m. Ita yvy. langosta. f. Tuku.
ladrón, na. adj. langostino. m. Tuku paragua.
Mondaha. lagartija. languidecer. intr. Kangy,
f. Ambere, teju’i. kaigue. languidez. f. Kangy,
lagarto. m. Teju. kaigue.
lago. m. Ypa, yno’õ guasu. lánguido, da. adj. Kangy, ygue, kaigue.
lágrima. f. Tesay. lanudo, da. adj. Hague.
laguna.f. Ypa, y no’õ, y rupa. lanza. f. Kyse yvuku,
laico, ca. adj. Ndaipa’íriva. 2. m. Pa’i’ỹ. mymbuku. lanzar. tr. Ity,
lamentable. adj. Tasẽmbyrã, mombo, poi. lapacho. m.
ñembyasypyrã. lamentar. tr. Mbyasy, Tajy.
rombyasy, rojahe’o, rohasẽ. lamento. lapicera. f. Haiha.
m.Tasẽ, pyahẽ. lápida. f. Ita haipyre.
lamer. tr. Heréi. 2. prnl. Jeheréi. lapidar. tr. Japi,
lámina. f. Mba’e pe ha pererĩ. 2. mbo’ita.
Ta’anga
lapidario, ria. adj. Ñe’ẽ mbyky pahaguegua.
jehaipyre.
lápiz. m. Haiha, kuatia
lámpara. f. Temirendy, tataindy, mba’e
rendy. haiha. lapso. m. Arekue.
lampiño, ña. adj. largamente. adv. Puku.
Perõ. lana. f. largavista. m. Sapyso.
Ovecha rague. largo, ga. adj. Puku, vuku.
lance. m. Ñeha’ã. laringe. f. Hay’o, ã, pytuhẽ rape.
lancha. f. Yga. laríngeo, a. adj. Ahy’o rehegua.

148
laringitis. f. Hay’o rasy. le. pron. Chupe, ichupe.
larva. f. Yso. leal. adj. Jeroviaha.
las. art. Kuéra, nguéra. 2. pron. chupe
kuéra, ichupe kuéra.
lascivia. f. Taguyrõ, tie’ỹ.
lasitud. f. Kane’õngue, kangy, kaigue.
lástima. f. Ñembyasy.
lastimadura. f. Ñehunga, jejapi, jekutu.
lastimar. tr. Ñopũ, hunga, mbopy’arasy. 2.
prnl.
Ñehunga.
lastimosamente. adv. Anga, angai.
lastimoso, sa. Mbopy’arasyva.
lastre. m. Yga mbopohýiha. 2.
Mombytaha.
lata. f. Itape.
latente. adj. Ndojekuaháiva.
lateral. adj. Ykegua.
lateralmente. adv. Ykére, yke gotyo.
latido. m. Tytýi.
latifundio. m. Yvy guasu peteĩ járava
mba’e.
latigazo. m. Ñenupã
tukumbópe. látigo. m.
Tukumbo, tejuruguái. latir.
intr. Tytýi, nundu.
latitud. f. Pykue, pyguasukue.
latón. m. Ña’ẽ.
latoso, sa. adj. Oporomboajúva oñe’ẽvo.
latrocinio. m. Monda, ñemonda,
ñemondare. laucha. f. Anguja’i.
laurel. m. Aju’y.
lavable. adj. Joheikuaháva, ikatúva
ojejohéi. lavabo. m. Mopotĩha,
ñemopotĩha. lavadero. m. Joheiha.
lavandera. f. Aojoheiha, joheihára,
jaoreihára.
lavar. tr. Johéi.
laxante. adj. Porombohyéva, tye mopotĩva.
lazada. f. Apokytã, apỹi.
lazar. tr. Jura.
lazo. m. Joaju, sã, akytã, ñuhã.
lealmente. adv. legión. f. Teta, aty.
Jeroviahápe. lealtad. f. legislador, ra. adj. Teko me’ẽva, teko
mbo’éva.
Jeroviapy. lección. f.
U. t. c. s.
Mbo’epy.
legislar. intr. Hekombo’e, hekome’ẽ.
leche. f. Kamby.
legítimo, ma. adj. Ha’eteva, tee,
lecho. m. Tupa, inimbe, tenimbe. hekopegua, añetegua.
lechón. m. Kure ra’y. legumbre. f. Kumanda.
lechoso, sa. adj. Kamby joguaha, aysy. leguminoso, sa. adj. Kumanda rekóva. U. t. c.
lechuza. f. Ñakurutũ, urukure’a, kavure, s.

suinda. lectivo. m. Ára mbo’é. leído, da. adj. Iñarandúva.

lector, ra. m y f. Oñemoñe’ẽva kuatia. lejanía. f. Mombyryha.

lectura. f. lejano, na. adj. Mombyrygua, mombyry.

Moñe’ẽrã. leer. tr. lejía. f. Tanimbu rykue.

Moñe’ẽ. legado. lejos. adv. Mombyry.

m. Temimondo. lema. f. Ñe’ẽ akã, ñe’ẽ

legajo. m. Kuatia apesã, kuatia joguapy. rendota. lencería. f. Ao

legal. adj. ñemuha. lengua. f. Kũ. 2.

Hekopegua. legaña. Ñe’ẽ. lenguaje. m. Ñe’ẽ.

f. Sayku, tesayku. lentamente. adv. Mbegue, mbegue katu.

legañoso, sa. adj. lente. f. Mba’e ombohecha tuichave, mba’e


oporombohecha porãva.
Sayku.
lenteja. f. Kumanda mirĩ.
legendario, ria. adj. Herunguã, yma guare.
lentitud. f. Mbegue, teko mbegue.

149
lento, ta. adj. Mbegue, kaigue, are. liberal. adj. Sãso rayhuha.
leña. f. Jepe’a. liberar. tr. Mbosãso, mbojera, jora.
leñador. m. Jepe’ava, jepe’a apoha. libertad. f. Sãso.
leño. m. Yvyra piru.
leñoso, sa. adj.
Hapyta. leopardo. m.
Jaguarete. leporino.
Tembevo.
leproso, sa. adj. Mbiraíva, ijaipochýva.
lerdo, da. adj. Mbegue.
les. pron. Chupe(kuéra), ichupe(kuéra).
lesión. f. Ai.
lesionar. tr.
Mbyai. letal. adj.
Ojukáva.
letanía. f. Ñembo’e rysýi.
letargo. m. Kerai, kerasy, kepochy.
letra. f. Tai.
letrado, da. adj. Arandu.
letrero. m. Jehai
porojesarekorã. leucocito. m.
Tuguytĩ.
levadizo, za. adj. Jupiha.
levadura. f. Mbovuha.
levantado, da. adj. Oñembo’ýva,
opu’ãva, pu’ãpyre.
levantamiento. m. Jehupi. 2. Ñemoĩ,
ñemopu’ã.
levantar. tr. Mopu’ã, hupi, ropu’ã,
mboybate, mboguy, mbojupi.
leve. adj. Vevúi.
léxico. m. Ñe’ẽ aty.
ley. f. Tekojoja.
leyenda. f.
Mombe’upy. lezna. f.
Kutuha.
liana. f. Ysypo.
liar. tr. Ñapytĩ, jokua, mboapakua.
libélula. f. Ñahatĩ.
liberación. f. Sãso.
liberador, ra. adj. Mosãsóva. 2. m. y f.
Sãsoha.
libertador, ra. adj. Mbosãsóva. U. ligado, da. adj. Joaju, apytĩmbyre.
t. c. s. libidinoso, sa. adj. ligadura. f. Apytĩha.
Hakuchi, haguyrõ. libido. f. Taku. ligamento. m. Ñeñapytỹha,
librar. tr. Poi, pe’a, pysyrõ, monandi, tajygue.
mosãso, ligar. tr. Mbojoaju, moapytĩ.
mbojera. 2. prnl. Jehekýi, jetyvyro. ligereza. f. Pya’e. 2. Vevuikue.
libre. adj. Sã’ỹ, sãso, nandi, jera, ae. ligero, ra. adj. Pya’e, ha’eve, saraki, rari,
librería. f. Kuatiañe’ẽ ñemuha, aranduka akuã.
renda. 2. Vevúi.
librero, ra. m. y f. Aranduka ñemuha. ligero. adv. Pya’e, voi, hatã.
libreta. f. Kuatiajoapy’i. lija. f. Mosỹiha.
libro. m. Aranduka. lijar. tr. Mosỹi.
licencia. f. Sã’ỹ, mbotove, mbopoi. lima. f.
licenciado, da. adj. Poipyre. 2. m. y f. Mosỹiha.
Mbo’ekuahahára. limar. tr. Mosỹi, moapesỹi.
lícitamente. adv. Hekopete. limbo. m. Pytũmby.
lícito, ta. adj. Hekopegua. limitado, da. adj. Sãmbyky,
licor. m. Guaripóla, tykue, ry. ijapýrava. limitar. tr. Mboapýra,
líder. m. Tendota. mohembe’y. límite. m. Tembe’y
liebre. f. Tapiti. apy, apýra, ja.
liendre. f. Ky rupi’a. limítrofe. adj. Tembe’ygua,
lienzo. m. Ao, poyvi. apyrapegua, ykeregua.
liga. f. Apytĩha. 2. Atyha. limón. m. Limasuti, limõ.

150
limosna. f. Tupãmba’e. liso, sa. adj. Sỹi, apesỹi, joja.
limosnero, ra. m. y f. lisonja. f. Juruhe’ẽ, ñemboaguara.
Tupãmba’ejára. limpiar. tr. lisonjear. tr. Mbojuruhe’ẽ, mboaguara.
Mopotĩ. 2. prnl. Ñemopotĩ. lista. f. Tysýi, téra rysýi.
límpido, da. adj. Hesakã, sakã. listo, ta. adj. Jejapopáva.
limpieza. f. Teko potĩ,
joheipyrekue. limpio, pia. adj.
Potĩ.
linaje. m. Ypykue.
lince. m. Jaguarete’i.
linchar. tr. Porojuka aigue atyhápe.
lindante. adj. Ykegua.
lindar. intr. Iko
yképe. lindo, da. adj.
Porã. línea. f. Jehai,
hai, tysýi.
lineal. adj. Tysyigua, jehai
rehegua. linfa. f. Ysatĩ, tuguyry,
tete rykue. linfático, ca. adj.
Kangy.
lingote. m. Ita pehẽngue.
lingual. adj. Kũ rehegua.
lingüista. com. Ñe’ẽkuahápe iñarandúva.
lingüística. f. Ñe’ẽkuaha
mbo’e. lino. m. Ao ojejapo
ipype. linterna. f. Tesape
ryru.
liña. f. Tenimbo
poguasu. liño. m. Tysýi,
ñemitỹ rysýi. lío. m.
Jokuapy. 2. Javo’ói.
liquen. m. Kandua, ygáu, ita poty, ita
rendyva. liquidación. f. Ñemuha
hepy’ivéva. liquidado, da. adj. So’i,
pague.
liquidar. tr. Mbopaha, juka.
liquido, da. adj. Hykue, hyku. 2. m. Tykue,
mba’ery.
lira. f. Tembipu.
lírico, ca. adj. Angapypegua.
lisiado, da. adj. Ñepã, meguã.
listón. m. Yvyra pererĩ puku. llamador. m. Henoiha.
litera. f. Tupa jo’a. llamamiento. m. Tenói, ñehenói,
ñeporohenói, amandaje.
literal. adj. Jekuatia hagueichagua.
llamar. intr. y tr. Henói.
literalmente. adv. Jekuatia
haguéicha, ha’etéicha. llamarada. f. Tata rendy.
literario, ria. adj. Ñe’ẽporã rehegua. llamativo, va. adj. Jehecha
literatura. f. Ñe’ẽporãmbo’e, ramo. llameante. adj.
ñe’ẽporãhaipyre. litigar. intr. Hendýva. llamear. intr. Hendy.
Ñombohovái, ñorairõ. llanero, ra. adj. Ñumegua. 2. m. y f. Yvy
póra ñumegua.
litoral. m. Tembe’y.
llaneza. f. Teko tee, pireporã, jejapo’ỹ.
litósfera. f. Yvy ape.
llano. m. Ñu, ñupyso, yvy
liviano, na. adj. Vevúi,
pe. llanto. m. Tasẽ, jahe’o.
vevýi. ll. f. Pundie
llanura. f. Ñu, ñupyso, yvy
hérava elle. llaga. f.
pe. llave. f. Mbotyha ha
Ai, ai vai, jai. llagado,
pe’aha. llavear. tr.
da. adj. Ijai, ijaíva.
Mbotyvoka, mboty. llavero.
llagar. tr. Mboai.
m. Mbotyha renda. llegada.
llama. f. Tendy, tatarendy.
f. Guahẽ, ñeguahẽ.
llamada. f. Tenói, ñehenói.
llegar. intr. Guahẽ, hupyty, ñeguahẽ.
llamado, da. adj. Eha, jeheróva,
ñehenóiva. 2. llenar. tr. Mohenyhẽ.
m. Ñehenói.
lleno, na. adj. Henyhẽ, hyguatã.

151
llevadero, ra. adj. Ñembohasakuaháva, loma, lomada. f. Yvytymi.
ikatúva ñambohasa.
lombriz. f. Sevo’i. lomo.
llevado, da. adj.
m. Ape, atukupe. lona.
Jererahapyre. llevar. tr.
f. Ao anambusu.
Raha, gueraha. llorar. intr.
Rasẽ, jahe’o. 152
llorón, na. adj. Hasẽngy, hesangy,
sangy. lloroso, sa. adj. Hesay,
tykýva. llovediza. Amandy.
llover. intr. Ky.
llovizna. f. Hayvi, amangy.
lluvia. f. Ama.
loa. f. Ñemomorã, ñemboba’eguasu.
loable. adj. Momorãmbyrã,
mombe’uguasurã.
loado, da. adj.
Ñemomorãmbyre. lobezno.
m. Aguaraguasu ra’y.
lobisón. m. Luisõ.
lóbulo. m. Apu’a.
locación. f. Puruka virúre, puruka
hepýre. local. adj. Apegua. 2. m.
Tenda, óga. localidad. f. Tenda, táva.
localizar. tr. Juhu, topa.
locamente. adv. Tarovahápe,
tarovápe. loco, ca. adj. Tarova,
tavy. U. t. c. s. locomoción. f.
Jeguata, ñemýi.
locro. m. Tembi’u
avati. locuaz. adj.
Ñe’ẽngatu. locución.
f. Ñe’ẽjoapy.
locura. f. Tarova reko, py’a tarova, tavy.
locutorio. m.
Ñomongetaha. lodo. m.
Tuju, ñay’ũ, ñai’ũ. logia. f.
Masõ aty.
lógica. f. Kuaha rape.
lógico, ca. adj. Hesakã, jekuahapyre.
lograr. tr. Hupyty, juhu.
logro. m. Jehupyty.
longaniza. f. Mbusia. lunático, ca. adj. Tarova.
longevidad. f. Jeikove lunes. m. Arakõi.
puku. longitud. f. lungo, ga. adj. Yvate iterei. 2. m. y f.
Tekove yvate.
Pukukue.
lupa. f. Mba’e ombohecha tuichavéva.
longitudinal. adj. Pukukue
rehegua. lonja. f. Pehẽngue lustrar. tr. Mbovera.

pe, vore pe. loro. m. Gua’a,


tu’i.
los. Ver las.
losa. f. Itape, itakype.
lote. m. Apesã. 2. Yvy
pehẽngue. lotería. f. Po’a
rekaha, viru ñeha’ã. loza. f.
Ñay’ũ, jygue pererĩ.
lozanía. f. Tesãi, porã, mba’e rovyũ, mba’e
roky.
lozano, na. adj. Hesãi porã, hovyũ, hoky.
lubricante. adj. Moñandýva, mosỹiva.
2. m. Moñandyha, mosỹiha.
lubricar. tr. Moñandy,
mosỹi. lucero. m.
Mbyja ko’ẽ. lucha. f.
Ñorairõ. luciérnaga. f.
Isondy, muã.
lucrativo, va. adj. Viru
reruha. lucro. m. Viru
remimono’õ. luego.
adv. Rire.
lugar. m. Tenda, tekoha.
lugareño, ña. adj. Tendagua.
lugarteniente. m. Pyruha,
mbyekovia. lujo. m. Katekue,
jegua rei.
lujoso, sa. adj. Kate, jegua reipáva.
lumbre. f. Tatapỹi, tatarendy.
lumbrera. f. Tamirendy. 2. Arandu,
akãguasu.
luminaria. f. Tataindy, tendykue. 2.
Tekove arandu.
luminoso, sa. adj. Hendypu.
luna. f. Jasy.
lunar. adj. Jasypegua. 2. m. Ñuaũ.
lustre. m. Mimbi, vera. 2. Herakuã porã.
lustro. m. Po arajere.
lustroso, sa. adj.
Vera. luto. m. Ao hũ.
luxarse. prnl. Karáu.
luz. f. Tesape, tendy.

madrugador, ra. adj. Opu’ã voíva.


madrugar. intr. Pu’ã voi, páy ko’ẽmba
mboyve,
ñembovoi.
maduración. f. Ajukue, tyarõ.
madurar. intr. Aju, tyarõ. tr.
Mboaju. maduro, ra. adj. Aju,
m. f. pundie guaranímeicha ipúva, hérava tyarõ.
eme. maestro, tra. m. y f. Mbo’ehára,
macabro, bra. adj. Heko te’õva. oporombo’éva.
macana. f. Takape. 2. Vyro rei, ñe’ẽ rei, magia. f. Paje.
japu. macanudo, da. adj. Porã, katupyry, mágico, ca. adj. Paje rehegua.
marangatu. maceración. f. Ñemohu’ũ. magisterio. m. Mbo’ehára reko, mbo’ehára
aty.
macerar. tr. Mohu’ũ.
magistrado, da. m. y f.
maceta. f. Tyru notỹha. Mohendaha, sambyhyhára,
machacado, da. adj. Josopyre. mburuvicha.
machacar. tr. Joso, patuka, jatyka, magnificar. tr. Mbotuicha,
mohu’ũ. machete. m. Kyse puku. momba’eguasu. magnitud. f.
machetero. m. Okopíva, kopihára. Tuichakue, guasuha. magno, na. adj.
macho. m. Me, kuimba’e. Tuicha iterei.
machucado, da. adj. Josopyre mago, ga. m. y f. Ava paje, kuña paje.
mohu’ũmbyre. machucar. tr. Patuka, joso, magro, gra. adj. Piru.
mohu’ũ. macilento, ta. adj. Sa’yju, hova magulladura. f.
sa’yju. macizo, za. adj. Hatã, mbarete. Ñehunga. magullar. tr.
mácula. f. Marã, ky’akue. Hunga. maicena. f.
madeja. f. Avoa, tenimbo apakua, inimbo Hu’itĩ.
apakua, inimbo apakuapy. maíz. m. Avati.
madera. f. Yvyra. maizal. m. Avatity.
madero. m. Yvyra apĩ. mal. m. Mba’e
madrastra. f. Syanga, túva rembireko. aigue.
madre. f. Sy, Tupãsy. malaria. f. Akãnunduro’y.
madriguera. f. Taity, mymba kuára, malcriado, da. adj. Hekombo’e vaíva,
mymba kua. ñembo’e vaíva.
madrina. f. Syanga, sy rekovia. maldad. f. Teko ñaña.
madrugada. f. Ko’ẽmbota, ko’ẽ mboyve, maldecir. intr. y tr. Ñe’ẽngai, ha’uvõ, haru.
ko’ẽju.
maldición. f. Ñe’ẽngai, ta’uvõ. maleable. adj. Ñambopekatuva,
ikatúva ñambope.
maldito, ta. adj. Ñaña, ñe’ẽngaipyre.
maleante. m. Mba’e aigue apoha.

153
maledicencia. f. mamarracho. m. Ta’anga vai.
Ñe’ẽmeguã. maleficiar. tr. mamífero, ra. adj. Mymba omokambúva
imembýpe. U. t. c. s.
Mbopaje. maleficio. m.
mamón, na. adj. Okambúva.
Paje.
maléfico, ca. adj. Mbopajéva.
malestar. m. Tesako’õ, angekói,
pijoha. maleta. f. Mba’yru, vosa.
maletero, ra. m. y f. Mba’yru apoha,
mba’yru reruha.
maletín. m. Mba’yru’i.
malevolencia. f. Ñemyrõ,
py’avai. malévolo, la. adj. Aña,
ñaña. maleza. f. Javorái, jai,
ñanady. malezal. m. Javorái,
ñanandy. malgastar. tr. Mombo
rei, poru vai.
malhecho, a. adj. Meguã, ojejapoaiguéva.
malhechor, ra. adj. Mba’e aigue apoha. U.
t. c. s.
malhumorado, da. adj.
Pirevai. malicia. f. Ñaña,
añangue. maliciar. tr.
Jepoyhu, kyhyje.
maliciosamente. adv. Aña pópe, py’avaipe.
malicioso, sa. adj. Aña, ñaña.
maligno, na. adj. Aña, ñaña. U. t. c. s.
malintencionado, da. adj. Ñañaséva, mba’e
vai ojaposéva, hembiapovaiséva.
malo, la. adj. Ñaña, aña, ahẽ, pochy, tie’ỹ.
malograr. tr. Mbyai.
maloliente. adj. Katĩ, ne.
maltratar. tr. Ñupã, ja’o.
maltrato. m. Ñenupã,
jeja’o.
malvado, da. adj. Ñaña, aña, moñai,
hekovai,
tie’ỹ.
mama. f. Káma.
mamá. f. Sy.
mamadera. f. Kambuha, mitã’imi
kambuha.
mamar. intr. Kambu.
maná. m. Tembi’u Tañykã. mandioca. f.
yvágagui oúva. manada. f. Mandi’o, týra. mando.
Mymba atyra. manantial. m. Poguy, pu’aka.
m. Ykua, yvu. mandón, na. adj. Oporojokuaiséva,
oporojokuái reíva.
manar. tr. Syry,
manducar. intr. y tr. Karu. 2.
sẽ. manceba. f.
tr. ‘U. manejar. tr. Sãmbyhy,
Kuñataĩ.
mboguata. manera. f. Teko,
mancebo. m.
tape.
Karia’y.
manga. f. Jyva.
mancha. f. Marã, ky’a,
mango. m. Yva, ygue, jyva.
ky’akue. manchado, da. adj.
maní. m Manduvi.
Marã, ky’a. manchar. tr.
manía. f.
Momarã, mongy’a. mancilla.
Tarovakue.
f. Ky’akue, marã. mancillar.
maniatar. tr.
tr. Momarã, mongy’a. manco,
Pokua.
ca. adj. Po’ỹ, jiva’ỹ, jiva’apĩ.
maniático, ca. adj. Tavyrai.
mancomunar. tr. Mbojoaju,
mopeteĩ. manicomio. m. Tarova róga.

mandamiento. m. Tembiapoukapy, manicura. f. Po moporãha, po


apoukapy. myatyrõhára. manifestación. f.
mandante. m. y f. Apoukaha. Techaukaha. 2. Ñe’ẽngue. manifestar. tr.
mandar. tr. Japouka, jokuái, mondo, y prnl. Ñe’ẽ, ‘e, ‘i.
mbou, sãmbyhy, uka, mbo, mo, mbu,
manija. f. Jyva,
mu, mby, my.
pyhyha. manjar. m.
mandatario, ria. m. y f. Mburuvicha. 2.
Jokuaipy. Tembi’u he. mano. f.
mandíbula. f. Po.

154
manojo. m. Apesã, po. Tembe’y. marginal. adj.
mansedumbre. f. Marangatu, teko pochy’ỹ. Tembe’ygua.
manso, sa. adj. Marangatu, ndaipochýiva.
manta. f. Ahoja.
manteca. f. Kamby kyrakue.
mantel. h. Mesa ao.
mantener. tr. Reko. 2. Mongaru.
mantenimiento. m. Ñemyatyrõ. 2.
Ñemongaru.
3. Tembi’u.
mantilla. f. Akãhoja’i.
manto. m. Akãhoja, ahoja.
manual. adj. Pópe ojejapóva. 2.
Kuatia mbokatupyrýva.
manzana. f. Yva. 2. Óga aty.
maña. f. Jepokuaha, pokarẽ, jepokuaha
aigue.
mañana. f. Jeive. 2. adv.
Ko’ẽrõ. mapa. f. Yvy ra’anga.
maquillaje. m. Ñemoporãha.
maquillarse. prnl. Ñemoporã.
mar. m. Para, yguasu.
maraca. f. Mbaraka.
maraña. f. Javorái, ñanandy, javo’ói,
apajuái,
ka’aguy ypytũ.
maravilla. f. Tembiechapy,
maravichu. maravillarse. prnl. Hecha
ramo, momorã. marca. f. Pore,
techaukaha, pere, mbore. marcar. tr.
Moha’anga, mbohéra. marcha. f.
Jeguata.
marchar. intr. Guata, ho, ha. 2. prnl. Sẽ,
je’ói.
marchitar. tr. Mbopiru, mbohoguepiru. 2.
prnl. Piru, mano, ñyñýi.
marchito, ta. adj. Piru, haviru, hogue
mano, ñyñýi.
marco. m. Okẽnda, jere.
mareado, da. adj. Akãnga’u, akãtavy.
mareo. m. Akãjere, akãvai, akãnga’u,
akãtavy, guyry, tesakuaguyry.
margarita. f. Yvoty
morotĩ. márgen. m.
marginar. tr. Mohembe’y, mboyke. m. Jepichy. masajear. tr.
marido. m. Ména. Popichy.
marinero. m. Ypóra, paragua. masajista. m. y f. Poropichy oipohanóva.
marino, na. adj. Para rehegua. U. t. c. s. mascar. tr. Ñamindu’u,
mariposa. f. Panambi. su’u. máscara. f. Tova
marisco. m. Jatyta ra’anga. mascota. f.
parapegua. mármol. m. Mymba ógaygua.
Itasỹi. masculino, na. adj. Kuimba’e
marmota. f. Anguja kerana, tekove kerana. rehegua. mascullar. intr.
marrar. intr. y tr. Ñe’ẽngururu. masticable. adj.
Javy. martes. m. Su’upy.
Araapy. martillo. masticar. tr. Su’u, mindu’u,
m. Mbotaha. ñamindu’u. mástil. m. Ygue, yvyra
mártir. m. y f. Omanóva hapicha puku oñembo’yva. mata. f. Ñana,
kuéra
ka’avo.
oipysyrõvo.
matadero. m. Jukaha.
martirio. m. Jehasa asy eterei.
matador, ra. adj. Ojukáva.
martirizar. tr. Juka tekove
matambre. m. So’o tye pire.
marangatúpe. marzo. m.
matanza. f. Jejuka,
Jasyapy.
porojukaha. matar. intr. y tr.
más. conj. Ko’ýte.
Juka.
masa. f. Mba’e hu’ũ.
mate. m. Ka’ygua.
2. Aty. masacre. f.
mateador, ra. adj. Oka’ay’úva.
Jejuka heta. masaje.
matear. intr. Ka’ay’u, kay’u.

155
materia. f. Mba’e, mba’e pokopyrã. mecedora. f. Apykatymói.
material. adj. Ikatúva japoko. 2. Mba’e mecer. tr. Torore, myatymói.
aporã.
mecha. f. Tataindy apytere.
maternal. adj. Sýicha reko.
maternidad. f. Sy reko. 2. Membyrã róga.
materno, na. adj. Sy
rehegua. matinal. adj.
Jeiveguáva. matiz. m. Sa’y
ambuevyva.
matizado, da. adj. Mbatara,
para. matizar. tr. Mbopara,
moingoe. matorral. m. Javorái,
ñanandy. matrícula. f. Tera
rysýi. matrimonio. m. Menda.
matriz. f. Memby ryru.
matrona. f. Kuñakarai, kuñakarai
guasu, oporomomembýva.
maullar. intr. Hasẽ
mbarakaja. maullido. m.
Mbarakaja rasẽ. mausoleo.
m. Tyvy jegua.
maxilar. adj. Tañykã rehegua. 2. m.
Tañykã kangue.
máxima. f. Ñe’ẽnga.
máximo, ma. adj. Tuichaiteve.
mayo. m. Jasypo.
mayor. adj. Tuichave, guasuve.
mayordomo. m. Imba’e’ỹva
ñangarekoha,
tembiaguái ruvicha.
mayoría. f. Maymáva, hetavéva, opavave.
mayúsculo, la. adj.
Akuaha. maza. f. Jejatyka,
atykaha. mazamorra. f.
Kaguyjy. mazmorra. f.
Ka’irãi.
mazo. m. Soka.
mazorca. f. Avati’a, avatiky.
me. pron. pers. Che, chéve, che rehe,
chejehe, je, ñe.
meandro. m. Jere, tape karẽ, guataha
jere,
ysyry jere.
mechero. m. Myendyha. medidor. m. Ha’ãha.
media. f. Py ao. medieval. adj.
mediación. f. Arambytegua. medio. adj.
Moingoporãse. Mbytegua. mediodía. m.
mediador. m. Omoingo Asaje, asajepyte. medir. tr.
porãva. medianamente. Ha’ã.
adv. Vai vai. mediano, meditabundo, da. adj.
Jepy’amongetáva,
na. adj. Porãite’ỹ.
ñembyasýva.
medianoche. f.
meditación. f. Ñeimo’ã, py’amongeta.
Pyharepyte. mediante.
meditar. intr. Py’amongeta, jepy’amongeta,
prep. Rupi, rehe. ñemoapytu’ũngu’e.
mediar. intr. Mombyte, ñe’ẽ jojaháre, medrar. intr. Ñembotuicha, akãrapu’ã.
jerure
ambue rehe. médula. f. Karaku, apytere.

mediato, ta. adj. Hi’aguĩ, medular. adj. Mbytere,

ndahi’aréi. medicación. f. apytere. mejilla. f. Tova,

Ñepohano. medicamento. m. tova yke, tetypy. mejillón.

Pohã. m. Tamba.

medicar. tr. Pohano. mejor. adj. y adv. Porãve.

medicina. f. Pohã. mejora. f. Ñemoporãve, myatyrõmby.

medicinal. f. Pohã mejoramiento. m. Ñemoporãve.

ñana. medición. f. mejorar. intr. Pu’ã, ñemoporãve, iko porãve.


2.
Ñeha’ã. médico, ca. s. tr. Moporãve, myatyrõ, moĩ porãve.
Pohanohára. medida. mejoría. f. Porãve.
f. Ta’ã.

156
melancolía. f. Py’angekói, angata, py’apy, menosprecio. m. Royrõ.
vy’a’ỹ. melancólico, ca. adj. Vy’a’ỹ, mensaje. m. Ñe’ẽmondo, ñemomarandu.
py’angekói. melena. f. Avuku, áva puku. mensajero, ra. m. y f. Maranduhára,
temimbou,
melenudo, da. adj. Avuku, áva pukúva.
mella. f. Hainga, ñembyai.
mellado, da. adj. Hainga,
apĩ. mellar. tr. Hainga.
mellizo, za. adj. Kõi, kõingue, membykõi.
U. t.
c. s.
melodía. f. Mba’epu porã.
melón. m. Merõ.
membrana. f. Pire pererĩ.
membrete. m. Téra
kuatiáre. memorable. adj.
Mandu’arã. memorar. tr.
Mandu’a.
memoria. f. Mandu’a, py’aho, akãngatu.
mención. f. Ñemomandu’a,
ñemombe’u, mandu’apy.
mencionado, da. adj.
Mandu’apyre,
mombe’upyre.
mencionar. tr. ‘E téra, romandu’a,
mombe’u.
mendigar. intr. Mba’ejerure, jerure
tupamba’e. 2. tr. Jerure.
mendigo, ga. m. y f. Tupãmba’ejára.
mendrugo. m. Mbujape vore, mbujape
ku’i, mbujape rembyre.
menear. tr. Mbovava, momýi.
menester. m. Tekotevẽ.
mengano, na. m. y f. Ma’ẽra.
mengua. f. Typa, momichĩ,
ñyñýi.
menguante. adj. Ñemomichĩ, ñyñýiva.
menjunje. m. Jopara.
menor. adj. Michĩve. 2. m. y f.
Mitã. menos. adv. Mbovyve,
michĩve. menoscabar. tr.
Momichĩ. menoscabo. m.
Ñemomichĩ.
menospreciar. tr. Royrõ, reko mba’eve
ramo.
temimondo. meñique. m. Kuã’i.
mensual. adj. Peteĩ jasýpe meramente. adv. Ñónte, ñoite, mante, nte.
oikóva. mensualidad. f. Jasy mercader. m. Ñemuhára.
rembiapo repy. mensura. f. mercadería. f. Mba’erepy, temiñemu.
Yvy ñeha’ã. mensurable. adj. mercado. m. Ñemu renda, mba’erepy
Ikatúva oñeha’ã. menta. f. renda. mercancía. f. Mba’erepy,
Ka’arẽ, ka’atĩ. temiñemu. mercar. intr. Ñemu.
mentado, da. adj. Herakuãva. merced. f. Ñeme’ẽ rei.
mental. adj. Apytu’ũ rehegua. mercurio. m. Itatĩ membe.
mentalidad. f. Akã reko, apytu’ũ merecer. tr. Momba’eguasu arã, ñeme’ẽ arã.
reko. mente. f. Apytu’ũ, merecido, da. adj. Hepyjerure, hepyreñói.
akãngua. merendar. intr. Jepy’ajoko.
mentir. intr. Japu, ñe’ẽ rei, merienda. f. Py’ajokorã.
mbotavy. mentira. f. Japu, ñe’ẽ mérito. m. Katupyry rechauka, terakuã porã.
rei, mbotavy. mentiroso, sa. meritorio, ria. adj. Katupyry, herakuã porãva.
adj. Japu, mbotavýva. mentón. mermar. intr. Ñemomichĩ, ñyñýi, guejy.
m. Tañykã. 2. tr. Momichĩ, mboguejy.

menú. m. Tembi’urã réra rysýi. mermelada. f. Mahe’ẽ hu’ũ.

menudencia. f. Sa’ikue. mes. m. Jasy.

menudo, da. adj. Sa’i, ku’i, michĩ, karape, mesa. f. Mesa.


hesa’i, mesura. f. Akãguapy.
kytã’i.

157
meta. f. Hupytyrã. rembiapo, popaje.
metal. m. Ita. milenario, ria. adj. Ymaite guare.
metamorfosis. f. Ñemboambue.
meteorito. m. Arapyrendy, 158
tataveve. meter. tr. Moinge.
metódico, ca. adj. Sarambi’ỹva.
métrica. f. Ñe’ẽ ha’ã.
metro. m. Pukukue ra’ã, ta’ãha,
temira’ãha.
mezcla. f. Jehe’a, jopara.
mezclado, da. adj. Jopara,
jehe’a. mezclar. tr. Mbojopara,
mbojehe’a. mezcolanza. f.
Ñembojere.
mezquinar. tr. Rakate’ỹ, myakate’ỹ,
taryrýi. mezquindad. f. Takate’ỹ, teko,
rakate’ỹ. mezquino, na. adj. Hakate’ỹ.
mi. adj. pos. Che.
mí. pron. pers.
Che. micción. f.
Kuaru. micosis. f.
Mba’asy.
microcosmos. m. Arapy michĩ.
micrófono. m. Pu tuichaha.
microscópico, ca. adj. Michĩ
etereíva. microscopio. m. Techa
mbotuichaha. miedo. m. Kyhyje,
py’amini, ñemondýi.
miedoso, sa. adj. Py’amini, py’aju, py’a
mandyju, okyhyjéva.
miel. f. Eira, eirete.
miembro. m. Tete pehẽngue. 2. Atyhápe
oikóva. mientras. conj. Jave, kuévo,
nguévo, háre, aja. miércoles. m. Ararundy.
miga. f. Mbujape ku’i.
migaja. f. Tembyre, mbujape
ku’ikue. migración. f. Ñesẽ tetãgui,
ñemopore’ỹ. migrar. intr. Va.
migratorio, ria. adj. Ováva.
mil. adj. Su.
milagro. m. Mba’e hechapyrã, Tupã
militar. m. Tahachi. adj. Mboriahu rasa. misión. f.
millón. m. Sua. Tembiaporã.
mimado, da. adj. Mbojeroviapyre. misiva. f. Kuatiane’ẽ.
mimar. tr. mismo, ma. adj. Ae, ete, ite, te.
Mokunu’ũ. mimbre. misterio. m. Herunguã, jekuaha’ỹ,
ñemimby,
m. Takuarembo.
kañymby.
mímica. f. Ha’ã.
mimo. m. Kunu’ũ, ñemokunu’ũ. 2. Ha’ãhára.
mimosa. f. Jukeri, ka’aikove.
mina. f. Itaguenohẽha. 2. Mbokapu
yvyguy. minar. tr. Moĩ mbokapu yvyguy
2. Mbyai. mineral. m. Ita aty.
minifalda. f. Sái mbyky.
mínimo. adj. Michĩvéve, michĩ rasa. U. t. c.
s.
ministerio. m. Mburuvichavete
tembiguái rembiapoha.
ministro, tra. m. y f. Mburuvichavete
riregua.
minoría. f. Mbovyvéva.
minuto. m. Aravo’i.
mio. pron. pers.
Chemba’e. miope.
adj. Hechambyky.
miopía. f.
Techambyky. mirada.
f. Ma’ẽ, ñema’ẽ.
mirador. m. Ma’ẽha.
mirar. intr. Ma’ẽ, maña, jesareko, hecha.
mirilla. f. Kua jehecha
haguã. mirra. f. Yvyra
aisy, pohã ro. misa. f.
Nembo’e guasu.
miscelánea. f. Kuatia opa mba’e rehegua.
miserable. adj. Hakate’ỹ.
miserablemente. adv. Vaihápe,
takate’ỹhápe,
mboriahuhápe.
miseria. f. Mboriahu, tekoasy.
misericordia. f. Poriahuvereko.
misericordioso, sa. adj.
Poriahuverekóva misérrimo, ma.
misterioso, sa. adj. Herunguã. ñe’ẽnguévo,
nemoambue japurahéivo.
mitad. f. Mbyte.
modular. tr. Moambue ne’ẽ pu.
mitigar. tr. Mbohasyhara, mbovevúi.
módulo. m. Pehẽngue.
mitin. m. Aty, ñembyaty, no’õ,
mofarse. pml. Nembohory.
amandaje. mito. m. Mombe’ugua’u.
mitológico, ca. adj. Gua’u
oñemombe’úva, ojeroviáva.
mixto, tá. adj. Jopara,
jehe’a. mixtura. f. Jopara,
jehe’a. mocedad. f.
Mitãrusu reko. mochila. f.
Mba’yru,vosa.
mocho, cha. adj. Apĩ, chapĩ, hatĩ pẽva,
ijapy’ỹva.
mochuelo. m. Suinda, kavure’i.
moco. m. Tisyry.
mocoso, sa. adj. Tisyrýva.
moda. f. Nemonde
ãgagua. modales. m. pl.
Tetekue reko. modalidad.
f. Teko, apo rape.
modelado. m. Ta’anga
jejapo. modelar. tr.
Moha’anga.
moderación. f. Teko porã, teko
akãguapy moderadamente. adv.
Tekorãitépe. moderado, da. adj.
Akãguapy, hekoporãva. moderar. tr.
Mboheko, mbohekoporã.
modernización. f. Ñembopyahu.
moderno, na. adj. Pyahu, ãgagua.
modestia. f. Jerovu’ỹ, jejapo’ỹ.
modesto, ta. adj Jerovu’ỹ, jejapo’ỹ.
módico, ca. adj. Ndahepýiva.
modificado, da. adj.
Oñemoambuéva. modificar. tr.
Moambue.
modista. m. y f. Ao apoha.
modo. m. Teko.
modorra. f. Kerasy, topehýi.
modulación. f. Nemoambue
mofeta. f. Jaguane. pyakue. mollera. f. Akã,
moflete. m. Tatypy apu’a, tova apepu. apytu’ũ. molusco. m.
moho. m. Tavẽ, ta’o. Jatyta.
mohoso, sa. adj. Havẽ, momentáneo, a. adj. Sapy’agua, sapy’ara.
ha’o. mojado, da. adj. momento. m. Sapy’a.
Akỹ, hykue. momia. f. Te’õngue kã.
mojar. tr. Mohe’õ, myakỹ, moakỹ, monasterio. m. Pa’i kuéra ha’eño
muakỹ,
róga. mondado, da. adj. Piropyre.
mbohykue. 2. prnl. Ñakỹ.
mondadura. f. Pirekue, tatykue.
mojón. m. Tembe’y
mondar. tr. Piro, napĩ.
rechaukaha. molar. m.
mondongo. m.
Tãi guasu.
Tyekue. moneda. f.
moler. tr. Joso, mongu’i.
Pirapire. monedero.
molestar. tr. Mbyaju, mboaju,
myangekoi, m. Viru ryru. moniato.
moñeko’õi, hesako’õ. 2. prnl. Ñeangekói. m. Jety.
molestia. f. Jehýi, neko’õi, angekói, monitor. m. Momaranduha.
ñemuangekói.
mono. m. Karaja.
molesto, ta. adj. Mbyajúva, ñeko’õi
reruha, mbyaju me’ẽha. monógamo. adj. m. Hembireko
molido, da. adj. Kui, ku’ipyre, josopyre. peteĩva. monolito. m. Ita guasu
molienda. f. Nemongu’i, jejoso, ha’eño. monólogo. m. Ne’ẽ ha’eño.
ñembiso. molino. m. Mongu’iha. monosilábico, ca. adj. Ne’ẽpehẽteĩva.
molleja. f. Takara’a, monótono, na. adj. Naiñambuéiva.
monstruo. m. Tymba guasu aigue.

159
montado, da. adj. Ñemoĩmbyre, tenda morir. intr. Mano. morocho,
ári
cha. adj. Kamba. mortaja. f.
oikóva. 2. m. Tenda,
Te’ongue ao. mortal. adj.
kavaju. montaña. f. Yvyty.
Manorã.
montañés, sa. adj.
Yvytygua.
montar. intr. y tr. Guapy tenda ári. 2. tr.
Myatyrõ.
montaraz. adj. Sagua’a, saite,
sarigue, ka’aguygua.
monte. m. Yvyty. 2, Ka’aguy.
montés. adj. Ka’aguygua.
montón. m. Atýra, teta.
monumento. m. Óga ita
tuicháva. moño. m. Jokuaha.
moquillo. m. Tymba mba’asy.
mora. f. Yva saí, yvyra hi’a sa’iva. 2.
Nemboare.
morada. f. Tekoha, tenda, óga, tapỹi.
morado, da. adj. Pytã’ũ.
morador, ra. adj. Oikova peteĩ tendápe.
2. m.
Yvypóra.
moral. adj. Joheipyre, marangatu. 2.
Joheipy, teko marangatu mbo’e.
moralidad. f. Tekoporã.
moralizar. tr. Hekoporãmbo’e.
moralmente. adv.
Tekoporãhápe. morar. intr.
Iko, ikove.
morcilla. f. Mbusia.
mordaz. adj. Joha, havara, pirãi.
mordaza. f. Tinguaha, juru
mbotyha. mordedura. f. Jesu’u,
táimbore, su’upy. morder. tr. Su’u.
mordisco. m. Tãimbore,
jesu’u. mordisquear. tr.
Napi’ũ. moreno, na. adj.
Kamba. moretón. m.
Tuguyno’õ, pireũ.
morfología. f. Ysajakuaa.
moribundo, da. adj.
Omanombotáva,
ipytupapotáva.
mortero. m. Angu’a. tr. Momýi. movible. adj.
mortificación. f. Jepy’apy mbohasa’asyha. Mýi.
mortificar. t. Mbohasa asy. movido, da. adj. Momýmbyre. 2. Kyre’ỹ.
mortuorio, ria. adj. Mano movilizar. tr. Mongue.
rehegua. mosca. f. Mberu. movimiento. m. Mýi, ñemýi.
moscardón. m. moza. f. Kuña pyahu, kuñataĩ,
Mamanga. mosquitero. guaina. mozo. m. Karia’y, mitã
m. Ñati’ũ jokoha. karia’y, mitãrusu. mucama. f. Kuña
mosquito. m. Ñati’ũ. tembiguái. muchacha. f. Kuñataĩ,
mostrador. m. mitãkuña.
Techaukaha. muchacho. m. Mitãkuimba’e, mitãrusu,
karia’y.
mostrar. tr. Hechauka. 2. pml. Jechauka.
muchedumbre. f. Teta.
mota. f. Pititi.
muchísimo, ma. adj. Heta iterei, hetaite.
mote. m. Hero.
mucho, cha. adj. Heta, tuicha, ikoe. 2. pl.
moteado, da. adj. Pititi,
Kuéra, nguéra, eta, ita.
mbatara. motejar. tr.
muda. f. Jopyru, ao jopyru.
Mbohero, hero. motín. m.
mudable. adj. Ováva.
Pu’ã, ñemoĩ, ñepu’ã.
mudanza. f. Va, jeva, jerova, ñemomýi.
motivo. m. Apoukaha.
mudar. tr. Mbova, guerova. 2. prnl. Va,
motor. m. Momýiha.
jerova. mudez. f. Ñe’ẽngu, ñe’ẽkatu’ỹ.
motorista. m.
mudo, da. adj. Ñe’ẽ’ỹ.
Momýihára. mover.
mueble. m. Momyipy ógape ojeporúva.

160
muela. f. Tãi, tãi guasu. musitar. tr. Ñe’ẽ vevúi, ñe’ẽ mbegue.
muelle. m. Yga guahẽha muslo. m. Tumby, úva, tetyma.
muerte. f. Mano, te’õ, mustio, tia. adj. Ypi, piru, ñуñýi.
ñemano. mutación. f. Jerova.
muerto, ta. adj. Mano, te’ongue.
muestra. f. Techarã.
mugre. f. Jare, ky’a, ky’akue.
mujer. f. Kuña.
mula. f. Mburika.
muleta. f.
Jejokoha
mullido, da. adj. Hu’ũ.
multa. f. Pyho repykue, tekoavy repy.
multicolor. adj. Mbatara, para, sa’y
hetáva.
múltiple. adj. Hetaichagua, opaichagua,
heta mba’e oikuaháva.
multiplicación. f. Nemboheta.
multiplicar. tr. Mbohetave.
multitud. f. Teta, aty guasu.
mundial. adj. Ara pavẽ
rehegua. mundo. m. Arapy,
yvy, yvóra. munición. Mboka
ra’ỹi. municipalidad. f. Táva
róga, tavao. municipio. m.
Tavayguára aty. muñeca, co.
m. y f. Mitã ra’anga. mural. m.
Ogykére jehaipyre. muralla. f.
Mongoraha, óga rokái.
murciélago. m. Mbopi.
murmullo. m. Ayvu.
murmuración. f. Ñe›ẽngue.
murmurar. intr.
Ñe’ẽmbegue. muro. m.
Tápia, ogyke. músculo. m.
To’o mbarete. musgo. m.
Itapoty, ygáu. música. f.
Mba’epu porã. musical.
adj. Hembipu porã.
músico. m.
Ombopukuaháva.
mutilación. f. Tete ñekytĩ. ra. adj. Hoytáva. nadar.
mutismo. m. Kirirĩ. intr. Yta, jepokuita.
mutuamente. adv. Ojuehe, oñondive, nadie. pron. indef. Avave, mavave.
jo, ño, ju, ñu.
nalga. f. Tumby, tevi, tumby ro’o,
mutuo, tua. adj. Ojuehegua,
tevi ro’o. naranja. f. Narã, pytã yju.
oñondivegua, jo, no, ju, ñu.
naranjo. m. Yvyra narã
muy. adv. Ete, ite, te, eterei, iterei, terei,
itei, rasa. narcicismo. m. Jeheterayhu.

n. f. Pundie guaranímeicha ipúva, hérava


ene.
nácar. m. Itamby
mimbi. nacer. intr.
Teñói. nacido. m.
Jati’i.
naciente. adj. Heñóiva, narcótico. m. Andupoiha, ñeñandu’ỹ reruha.
pyahu. nacimiento. m. nariz. f. Tĩ.
Teñói, ñesẽ. nación. f. narración. f. Ñemombe’u.
Tetã. narrador, ra. m. y f.
nacional. adj. Tetãgua, tetã rehegua. Mombe’uha. narrar. tr.
nacionalidad. f. Tetã reko. Mombe’u.
nacionalizar. tr. Mohetã. 2. prnl. narrativa. f. Mombe upy.
Ñemohetã.
narrativo, va. adj. Nemombe’u rehegua.
nada. pron. indef.
nasal. adj. Tigua, tĩ rupigua.
Mba’eve. nadador,

161
nasalización. f. Tiñe’ẽ, necesitar. tr. Kotevẽ. necio,
motĩñe’ẽ. nasalizar. tr. Tiñe’ẽ, cia. adj. Výro. néctar. m.
motĩñe’ẽ. nata. f. Kamby Tykue he tereĩva.
kyrakue. natación. f. Jeyta.
natal. adj. Heñói hague. 162
natalicio. m. Ára heñói
hague. natalidad. f. Teñoiha,
nemoñare. natatorio, ria. adj.
Ytaha, ytarã.
natividad. f. Teko ypy, Tupã Ra’y ára, Niño
ára. nativo, va. adj. Tetãgua, tetãygua,
tetãrehegua. natural. adj. Ha’ete,
hekopegua.
naturaleza. f. Teko.
naturalidad. f. Jejapo’ỹ, nemboheko’ỹ, teko
tee.
naturalista. m. y f. Oikovéva kuahaha.
naturalizar. tr. Mbohetã. 2.
pml. Nemohetã’ambue.
naturalmente. adv. Hekópe, añetehápe.
naufragar. intr. Ñapymi yga.
náusea. f. Py’ajere, gue’ẽ, jeguaru,
py’avai. nauseabundo, da. adj.
Porombopy’ajeréva. navaja. f. Kyse
haimbe.
naval. adj. Yga rehegua.
nave. f. Yga, ygarata.
navegante. m. y f. Ygapóra, oikóva y rupi.
navegar. intr. Guata ygápe y rupi.
navidad. f. Tupãsy memby arete, Tupã ra’y
reñói hague.
naviero, ra. adj. Yga rehegua. 2. m. y f.
Yga jára.
navio. m. Ygarata.
neblina. f. Tatatina.
nebuloso, sa. adj. Hesaka’ỹ, ñypytũ, pytũ.
necedad. f. Výro reko, vyrésa.
necesariamente. adv. Katuete, katuetei.
necesario, ria. adj. Ñeikotevẽva,
temikotevẽ. necesidad. f. Kotevẽ,
tekotevẽ, temikotevẽ. necesitado, da. adj.
Oikotevẽva.
nefasto, ta. adj. niebla. f.
Aigue. negación. f. Tatatina. nieto,
Mbotove. negar. tr. ta. Temiarirõ.
Mbotove. negativa. nimiedad. f. Mba’eve rei.
f. Ñembotove. ningún, na. adj y pron. Mavave, avave.
negociable. adj. niña. f. Mitãkuña.
Ñemurã. niñez. f. Mitã reko.
negociación. f. Ñe’ẽ niño. m. Mitã,
ñemurãre. negociante. kunumi.
m. y f. Ñemuhára. nítido, da. adj. Sakã, potĩ.
negociar. tr. Ñemu.
negocio. m. Ñemuháme,
ñemu. negro, gra. adj.
Hũ, ũ. negrura. f.
Hũngue.
negruzco, ca. adj. Hũngy.
nena. f. Mitãkuña.
nene. m. Mitã,
mitãkunumi. nenúfar. m.
Aguape, yrupe.
neologismo. m. Ñe’ẽ
pyahu. nervio. m.
Tajygue, tajy. nervioso,
sa. adj. Pochy reíva.
neto, ta. adj. Hyru’ỹre.
neumático. m.
Mba’ejere. neuralgia. f.
Taygue rasy.
neurótico, ca. adj. Oimo’ãva
hasyha. neutral. adj. Noĩriva
avave ykére. neutralizar. tr.
Mokangy, pokatu pe’a.
neutro, tra. adj. Mbytepegua.
nevar. intr. ‘A y rypy’a veve.
nexo. m. Neñapytĩ, joapy,
joaju, sã. ni. conj. Jepe, ha,
ỹrõ, nahánirĩ avei. nicho. m.
Tenda karai, kuára. nicotina.
f. Petỹ popĩa.
nido. m.Taity.
nivel. m. Yvatekue. 2. noticiero. m. Momaranduha. mo
Jojaha. nivelación. f. notificar. tr. Momarandu, ma
mombe’u, ran
Ñembojoja. nivelar. tr. duk
Mbojoja. a.
no. adv de neg. Ani, aníri. not
orio
noble. adj. Marangatu. ,
nobleza. f. Marangatu, teko marangatu. ria.
adj.
noche. f. Pyhare. Jeh
nocivo, va. adj. Mbyaíva. ech
áva
noctámbulo, la. adj. .
Pyharegua nocturno, na. adj. nov
Pyharegua. nodriza. f. Mitã ato,
ta.
rerekua. nómada. adj. adj.
Ováva. nombrado, da. adj. Pya
hu.
Herakuãva. nombrar. tr.
nov
Mbohéra, hero. nombre. m. eda
Téra, tero. nomenclatura. f. d. f.
Oje
Téra kuéra. nómina. f. Téra hu
rysýi. ra

nominal. adj. Téra rehegua. va,
nominar. tr. Mbohéra. mb
a’e
nonato, ta. adj. Heñoi’ỹva pya
gueteri. nordeste. m. Kuarahy hu.
resẽ gotyo. norma. f. Tekorã. nov
el.
normalmente. adv. Hekópe. adj.
norte. m. Yvate. Pya
hu.
norteño, ña. adj. Yvatevogua.
nov
nos. pron. pers. Ñande, ñane, ela.
ore. nosocomio. m. Tasyo. f.
Te
nosotros, tras. pron. pers. Ñande, ore. mbi
nostalgia. f. Techanga’u. asa
gua
nostálgico, ca. adj. ’u.
Hechanga’úva. nota. f.
nov
Techaukaha, ñe’ẽ joapy. eles
notabilidad. f. Jekuahapy. co,
notable. adj. Herakuã. ca.
notar. tr. Hesaho, hechakuaha. adj.
notarial. adj. Mbokuatiapyre. Mo
notario, ria. m. y f. Añete mbokuatiáva. mb
noticia. f. Momarandu. e’u
gua’úicha. novelista. m. y f.
Mombe’ugua’u puku haiha. novena. f.
Ñembo’e porundy ára pukukue. noveno,
na. adj. Porundyha.
noventa. adj. Porundypa.
novia. f. Tembirekorã,
kichiha. noviazgo. m. Menda
sako’i.
novicio, cia. adj. Oike ramóva, oñepurũva.
noviembre. m. Jasypateĩ.
novillo. m. Guéi pyahu, vakame
ra’y. novio. m. Menarã, kichiha.
nubarrón. m. Arai aigue guasu.
nube. f. Arai.
nublado, da. adj. Araíva.
nuca. f. Atua.
nuclear. adj. Mbytegua.
núcleo. m. Mbyte.
nudillo. m. Kuã kangue.
nudo. m. Apytykue, akytã, apokytã, apỹi.
nuera. f. Ra’y rembireko, memby
rembireko. nuestro, tra. adj. pos. Ñánde,
ñáne, ore. nueve. adj. Porundy.
nuevo, va. adj. Pyahu.
nuez. f. Ta’ỹi yvaguigua, manduvi.
nulidad. f. Mba’eveha.
nulo, la. adj. Mba’evegua.
numeración. f. Jepapa, jepapa rysyikue.
numerado, da. adj. Papapyre.
numeral. adj. Papagua, papapýva.
numerar. tr. Mbopapa.
número. m. Papaha.
numeroso, sa. adj. Heta, eta, ita.
nunca. adv. Araka’eve.

163
nupcias. f. Menda.
nutria. f. Kyja.
nutrir. tr. Mongaru, mombarete.
nutritivo, va. adj. Mongarúva.

ñ. f. pundie guaranímeicha ipúva, hérava


eñe. ñato, ta. adj. Timbe, tĩ mbyky.

objetivamente. adv. Añetehápe, teko


guapýpe.

164

o. f. pu’ae guaranímeicha ipúva. 2. conj.


Tẽra, terã, ỹrõ.
oasis. m. Y ha yvyra yvyku’i tuicha
pa’ũme.
obedecer. intr. y tr. Mboaje.
obediencia. f. Ñemboaje.
obediente. adj. Ñe’ẽrendúva.
obelisco. m. Ita yvate akua.
obesidad. f. Kyra, kyrakue.
obeso, sa. adj. Kyra, kyra
rasa.
obispo. m. Pa’i ruvicha, avare
guasu. objeción. f. Ñembohovái,
ñembotove. objetar. intr y tr.
Mbohovái, mbotove.
objetivo, va. adj. Añetegua. 2. m.
Hupytyrã.
objeto. m. Mba’e. 2. Temimo’ã,
jejaporã, hupytyrã.
oblicuo, cua. adj. Karapã.
obligación. f. Tembiaporã, jejapo arã.
obligado, da. adj. Sãmbyky, pota’ỹme
oikóva. obligar. tr. Mbojapo pota’ỹme.
obligatorio, ria. adj. Jejapo va’erã katuete.
obra. f. Tembiapo, apopyre,
tembiapoha, tembiapokue.
obrar. intr. Japo, mba’apo.
obrero, ra. m. y f. Mba’apohára,
mba’apoha. obscuro, ra. adj. Pytũ,
ñypytũ. obsecuente. adj.
Ñe›ẽrendúva. obsequiado, da. adj.
Jejopóiva.
obsequiar. tr. Jopói, me’ẽ.
obsequio. m. Ñeme’ẽ, jopói.
observación. f. Ma’ẽ, nema’ẽ, jehecha. 2.
Jeja’o.
observado, da. adj. Hechapyre,
nemañapyre. 2. Jeja’opyre.
observador, ra. adj. Ma’ẽha, jesapeáva. U. ocioso, sa. adj. Tekorei, omba’apo’ỹva.
t. c. s.
ocluir. tr. Mboty.
observancia. f. Ñemboaje.
oclusión. f. Ñemboty.
observar. tr. Ma’ẽ, hecha,
ocre. adj. Sa’yju. 2. m. Ita sa’yju.
maña. observatorio. m. Yvágare
mañaha. obsesión. f.
Py’ajopyha. obstaculizar. tr.
Mopa’ã, joko. obstáculo, m.
Jokoha, ñepa’ã. obstetra. m, y f.
Poromomembýva.
obstetricia. f. Momembyrã mbo’e,
momembyrã kuaha.
obstinación. f. Jetu’u, ñemohatã.
obstinado, da. adj. Jetu’uva,
noñemovãiva. obstinarse. prnl.
Jepytaso, jetu’u, nemohatã.
obstrucción. f. Jejoko, pa’ã, ñepa’ã.
obstruir. tr. Mopa’ã, joko. 2. prnl. Pa’ã.
obtención. f. Jehupyty, jerereko.
obtener. tr. Hupyty,
reko. obturación. f.
Ñemboty. obturar. tr.
Mboty.
obtuso, sa. adj. Haimbe’ỹ, arandu’ỹ.
obviar. tr. Heja, mombia.
obvio, a. adj. Hesakã,
añetete. ocasión. f. Ja, ára
ikatu ramo. ocasional. adj.
Sapy’agua.
ocasionalmente. adv. Sapy’a, ija jave.
ocasionar. tr. Japo, mbo, mo, mbu, mu,
mby, my.
ocaso. m. Kuarahyreike, ára pyharégui
hi’aguĩva. occidental. adj. Kuarahyreike
rehegua. occidente. m. Kuarahyreike.
occipital. adj. Akã rapo
rehegua. océano. m.
Paraguasu. ochenta. adj.
Poapypa.
ocho. adj. Poapy.
ocio.m. Tekorei, mba’apo’ỹ.
octubre. m. Jasypa. ofensa. f. Pochy.
ocultar. tr. Mo’ã, mokañy. 2. pml. Kañy, oferta. f. Ñekuave’ẽ.
ñemi.
oficial. adj. Mburuvichagui
oculto, ta. adj. Kañy, herunguã,
oúva. oficialmente. adv.
ñemi, ñemimbyre, syvy.
Mburuvicha rupi. oficina. f.
ocupación. f. Tembiapo.
Mba’apoha kuatia renda. oficio.
ocupado, a. adj.
m. Apoha, tembiapokuaha.
Omba’apóva. ocupar. tr.
ofidico, a. adj. Mbói rehegua.
Jokuái, momba’apo.
ofidio. m. Mbói.
ocurrir. tr. Jehu, jeiko.
ofrecer. tr. Kuave’ẽ.
oda. f. Ne’ẽyvoty mbyky.
ofrecimiento. m. Ñekuave’ẽ, temikuave’ẽ.
odiado, a. adj. Ndojeja’éiva.
ofrenda. f. Temikuave’ẽ, jopói, mongaraipy.
odiar. tr. Royrõ, py’aro, py’arẽ,
ofrendar. tr. Kuave’ẽ.
ja’e’ỹ. odio. m. Royrõ, py’aro,
oftalmólogo, ga. m. y f. Tesa pohanohára.
tayhu’ỹ, ja’e’ỹ. odisea. f.
ofuscamiento. m. Ñembotarova.
Guata pukueta. odontología.
ofuscar. tr. Mbotarova.
f. Tãi rasy.
¡oh!. interj. Ha!.
odontólogo, ga. m. y f. Tãi pohanohára.
oíble. adj. Hendupyrã,
oeste. m.
ñehendukatúva. oído. m. Tendu,
Kuarahyreike.
apysa, apysakua. oidor, a. adj.
ofender. tr.
Ohendúva.
Mbopochy. ofendido,
¡oiga!. interj. Ehendúke.
a. adj. Ipochýva.
oir. intr. y tr. Hendu.

165
ojal. m. Votõ kuára, votõ kua. onomástico, ca. adj. Téra rehegua.
¡ojalá!. interj. Tamora’e, onomatopéyico, ca. adj. Pujoja. opaco,
nga’u. ojera. f. Tesakuare, ca. adj. Tesakã’ỹ.
sakuare. ojiva. f.
166
Ñokarapã.
ojo. m. Tesa, sa.
ojota. f. Py rehegua vevúi.
ola. f. Y pu’ã, y joapy, y momýi hatã.
oleada. f. Y momýi hatã.
oleaginoso, sa. adj. Ñandyva,
ñandyme’ẽha.
óleo. m. Ñandy.
oleoducto. m. Ñandy rape.
oler. tr. Hetũ.
olfatear. intr. y tr.
Hetũ. olfato. m.
Nehetũ andu. oliva. f.
Tarumaite’a. olla. f.
Japepo.
olor. m. Tyakuã, katĩ.
olvidadizo, za. adj. Hesarái
reíva. olvidado, da. adj.
Tesaraipyre. olvidar. tr. y prnl.
Tesarái.
olvido. m. Tesarái.
ombligo. m. Puru’ã.
ombliguero. m. Puru’ã
jokuaha. omitir. tr. Heja.
ómnibus. m. Mba’yrumýi,
mba’yruguata. omnipotencia. f.
Pu’akapa, katupa. omnipotente. adj.
Pu’akapáva, katupáva.
omnipresencia. f. Opárupi oĩva.
omnipresente. adj. Opárupi oĩva.
omnívoro, ra. adj. Opa mba’e ho’úva.
omóplato. m. Atuape, ati’y kangue.
once. adj. Pateĩ.
oncología. f. Rurukuaha.
onda. f. Ñekoni, karapã, apopẽ, y apeno.
ondear. intr. Mýi, veve.
oneroso, sa. adj. Hepy.
opción. f. Jeporavo, oquedad. f. Kuára, nandi, pa’ũ, nandi vera.
tekokuaha. ópera. f. oración. f. Ñembo’e.
Purahéi. orador, ra. m. y f. One’ẽva, one’ẽkuaháva.
operación. f. Apo. 2. Jepapa. 3. Tye oral. adj. Jurugua.
ñembovo,
oralmente. adv. Ne’ẽ rupi.
tete ñemokytĩ.
orar. intr. Ñembo’e, jerure Tupãme.
operar. tr. Tyembovo, tetekytĩ,
oratoria. f. Ne’ẽkuaambo’e.
mba’apo. operario, ria. m. y f.
Mba’apohára. opinar. intr.
Ñeimo’ã, ja’e oñeimo’ãva.
opinión. f. Ñeimo’ãmby,
ñeimo’ã. opíparo, ra. adj. Karu
hetarã. oponente. m. y f.
Ombohováiva. oponer. prnl.
Mbohovái, ñemoĩ.
oportunamente. adv. Hi’araguápe,
hekópe, ha’etépe.
oportunidad. f. Ja.
oportuno, na. adj. Hi’aragua,
hekopegua. oposición. f. Ñemoĩ,
ñembohovai. opositor, ra. adj.
Ñemoĩva, mbohováiva.
opresión. f. Jejopy.
opresor, ra. adj. Jopyha,
ojopýva. oprimido, da. adj.
Jejopýva, jopypyre. oprimir.
tr. Jopy.
oprobio. m. Ñerotĩ, ñeroyrõ,
ñemongy’a. oprobioso, sa. adj.
Momarãva, poromotĩva. optar. intr.
Poravo.
optativo, va. adj. Potapyrã,
jeporavokuaháva, ikatúva ojeporavo.
óptica. f. Jehecha, tesapekuaha.
optimismo. m. Py’aporã, py’arory,
tory meme. optimista. adj. Kyre’ỹ,
mba’e porã ojeroviáva. óptimo, ma.
adj. Jojaha’ỹ, porã rasa.
opuesto, ta. adj. Ojováiva.
opulencia. f. Mba’ereko
heta. opulento, ta. adj. Heta
mba’e jára.
oratorio. m. ypypegua. originalidad. f.
Tupão’i. orbe. m. Jepigua’ỹha.
Yvy apu’a. órbita. originar. tr. Moheñói, mboypy, moñepurũ.
f. Tape. originario, ria. adj. Ypygua, ypyguare. 2. o.
de. Gua, ygua.
orden. m. Ñemohenda, ñemoĩ porã.
2. Tembiapoukapy. orilla. f. Tembe’y.
ordenado, da. adj.
Hekopeguáva,
mohendakuaháva.
ordenanza. f. Apoukarã. 2. m.
Tembijokuái, jokuaiha.
ordenar. tr. Mohenda, mbohysýi. 2.
Japouka.
ordeñar. tr. Ñami.
ordinal. adj. Papapy
mohendaha. ordinariamente.
adv. Jepi. ordinario, ria. adj.
Jepigua. 2. Tie’ỹ. orear. tr.
Mboyvytu.
oreja. f. Nambi.
orfanato. m. Tyre’ỹ
róga. orfandad. f.
Tyre’ỹ.
orfebre. m. y f. Kuarepotiju
mba’apohára. orgánico, ca. adj.
Tekove rehegua. organismo. m.
Hekovéva. 2. Aty.
f. Ñembohysýi,
organización.
sarambi’ỹha,
mba’apo ñemohenda.
organizado, da. adj. Hekopegua.
organizar. tr. Mbohysýi, moĩ porã,
tembiapo ñepyrũ.
órgano. m. Tetepýpe oikóva. 2. Mbopuha
tuicha. orgullo. m. Momba’eguasu, jejapo,
jerovu. orgulloso, sa. adj.
Ñemomba’eguasúva. oriental. adj.
Kuarahy resẽ gotyogua.
orientar. tr. Mbohape.
oriente. m. Kuarahysẽ, kuarahy resẽ.
orificio. m. Kua.
origen. m. Nepurũ, ypy,
ypykue. original. adj. Ypykue,
orina. f. Ty. ñe, jo, ño, ju, ñu.
orinal. m. Ty ryru. osadamente. adv. Tova’atãme.
orinar. intr. y tr. Kuaru. osadía. f. Py’aguasu, tova’atã.
oriundo, da. de. exp. Gua, ygua. osado, da. adj. Py’aguasu,
ornamentación. f. Mbojeguaha, hova’atã. osamenta. f. Kangue
moporãha. ornamentar. tr. aty.
Mbojegua. 2. pml. Jegua. oro. m. osar. tr. Nemborova’atã, ñemboрy’aguasu.
Itaju. oscilación. f. Vava.
orografía. f. Yvyty oscilante. adj.
mbo’e. orquesta. f. Ovaváva. oscilar. intr.
Mbopúva aty. Vava.
orquídea. f. oscurecer. intr. Nypytũ. 2. tr.
Tamanakuna. Moypytũ. oscuridad. f. Pytũ, ñypytũ,
ortiga. f. Pyno. pytũmby. oscuro, ra. adj. Pytũ, ypytũ,
ortodoncia. f. Tãi ñemyatyrõ mbo’e. tesakã’ỹ. ostensible. adj.
ortodoxo, xa. adj. Tape ypýre ombo’éva. Techaukarã. ostentación. f.
ortografía. f. Kuatiangatu, haingatu, Jehechauka, jevu. ostentar. tr.
jehai hekopegua. Hechauka.
ortopedia. f. ostra. f. Yta.
Tetemeguã’ỹmbo’e.
ostracismo. m. Nemosẽ hetãgui.
oruga. f. Yso, yso karu.
otitis. f. Apysa kua rasy.
orzuelo. m. Topepireko.
otoñal. adj. Ro’y ñepurũgua.
os. pron. pers. Pende, pene, po, je,
otoño. m. Ro’y ñepurũ, toguekúi.

167
otorgamiento. m. Neme’ẽ.
otorgar. tr. Me’ẽ.
otro, tra. adj. Ambue.
ovación. f. Jererohory, jepopete.
ovario. m. Tupi’a ryru.
oveja. f. Ovecha.
overo, ra. adj. Para, mbatara.
ovillar. tr. Mboapakua.
ovillo. m. Apu’a, tenimbo apakua, inimbo apu’a.
ovino, na. adj. Ovecha rehegua.
ovíparo, ra. adj. Ombo’áva, tupi’águi heñóiva.
oxidar. tr. Mohavẽ.
oxigenar. tr. Mboyvytu.
oxígeno. m. Tatarapo, tataru, pytu
ñaikotevéva jaikove haguã.
oyente. adj. Henduha, ohendúva.
ozono. m. Tataru mbareteve.

padre. m. Túva, ru, taita, pa’i.


padrillo. m. Jégua ména.
padrinazgo. m. Jehupi mitãme imongaraihápe.
padrino. m. Tuvanga.
padrón. m. Téra rysýi.
paga. f. Tepy, tepyme’ẽ, mba’erepy, tepykue.
pagadero, ra. adj. Jehepyme’ẽ.
p. pundie guaranímeicha ipúva,
pagador, ra. adj. Hepyme’ẽva.
hérava pe. pabellón. m. Koty aty. 2.
pagano, na. adj. Karai’ỹva, ñemongarai’ỹva.
Tetã poivi. pabilo. m. Tataindy
pagar. tr. Mboepy,
mbytere.
hepyme’ẽ. pagaré. m.
paciencia. f. Jahei’ỹ, py’aguapy.
Temime’ẽrã. página. f.
paciente. adj. Oha’arõkuaháva. 2. com.
Kuatia rogue. pago. m.
Hasýva. pacífico, ca. adj. Py’aguapy,
Tepyme’ẽ.
ñorairõ’ỹva. pactar. intr. Ñoñe’ẽme’ẽ.
país. m. Tetã.
pacto. m. Ñe’ẽme’ẽ.
paisaje. m. Ñupyso, tesa renondegua.
pacú. m. Paku, pira.
paisano, na. adj.
padecer. intr. Ñandu, hasa asy, su’u.
Koygua. paja. f.
padecimiento. m. Tembiasa asy, teko
Jahape, kapi’i. pajarera.
asy. padrastro. m. Tuvanga.
f. Guyra ryru. pájaro.
m. Guyra.
168
pajarraco. m. Guyra guarã. panadero, ra. m. y f. Mbujape
guasu. paje. m. apoha. panal. m. Eiraity, eíra raity.
Tembiguái mitã. pajizo,
za. adj. Morotĩ sa’yju.
pajonal. m. Kapi’ity.
pala. f. Yvyjo’oha.
palabra. Ñe’ẽ, ñe’ẽngue.
palabrería. f. Ñe’ẽngatu, ñe’ẽ rei.
palacio. m. Mburuvicha róga, óga
guasu. paladar. m. Kũ’ã, apekũ.
paladear. tr. Kumby, ha’ã.
paladín. m. Tekove tenondeguaite,
pysyrõha.
palanca. f. Ñepytyvõ,
pu’aka. palangana. f. Na’ẽ
guasu. palenque. m. Kora,
rokái. paliar. tr. Mbovevúi.
paliativo. m. Mbovevuiha.
palidecer. intr. Sake, je’o, resa’yju, sayju,
rova sa’yju.
palidez. f. Tesa’yju, rova sa’yju.
pálido, da. adj. Hesa’yju, sake,
sa’yju. paliza. f. Nenupã.
palma. f. Mbokaja, pindo,
karanda’y. palmada. f. Popete,
jepopete. palmar. m. Mbokajaty,
pindoty. palmo. m. Po jepyso.
palo. m. Yvyra rakã
michĩ. paloma. f.
Pykasu, jeruti. palomar.
m. Pykasu raity.
palometa. f. Píra, pirãi.
palpar. tr. Poko, povyvy, jepovyvy.
palpitación. f. Py’apopo.
palpitar. intr. Tytýi, perere, sysýi,
pepe, py’aperere.
palurdo, da. adj. Tie’ỹ.
pampa. f. Ñu, ñu guasu.
pan. m. Mbujape, týra,
chipa.
panacea. f. Pohã opa tasýpe
páncreas. m. Perevi, perevy. paquete. s. Apytĩmby, jokuapy.
pánico. m. Kyhyje tuicha. paquidermo. m. Mymba tuicha pire
panorama. f. Tesapyso, techapy, ararapo. atã. par. m. Mokõi, kõi, jojaha,
pantalla. f. Pejuha. 2. Tenda ñoirũva.
ohechaukáva ta’anga. para. prep. Haguã, guarã, rã, guã, pe guarã,
pantalón. m. Kasõ. me guarã.
pantanal. m. Karugua, tujukua, tuju parabién. m. Aguyje,
apasusũ.
jererohory. parabrisas. f.
pantano. m. Tuju.
Yvytu jokoha. paracaídas. f.
pantanoso, sa. adj. Je’a jokoha.
Tujukua. pantorrilla. f. parada. f. Pyta, jepyta, pytaha. 2. Jehechauka.
Tetyma ro’o, kupy.
paradero. m. Pytaha, tekoha, henda.
panza. f. Tye.
parado, da. adj. Opytáva. 2. Oñembo’ýva.
panzada. f. Tyvatã, karu 3.
Omba’apo’ỹva.
guasu. pañal. m. Jeliaha,
parador. m. Ñeguahẽha, jepyta haguã.
mitã ao. paño. m. Ao.
paraguas. m.
pañuelo. m. Ao’i, ty’ái mokãha.
Amamo’ãha. paraíso.
papa. f. Yvy’a.
m. Yvága. paraje. m.
papá. m. Taita, túva, ru.
Tenda. paralelo, la. adj.
papagayo. m. Gua’a.
Joja jovái.
papel. m. Kuatia, kuatiañe’ẽ.
parálisis. f. Akuruchĩ, ñepã, apa.
papelón. m. Ñemotĩ.
paralítico, ca. adj. Akuruchĩ, ñepã.
papera. f. Ju’ái, tañуkã guy ruru.

169
paralizar. tr. Joko. 2. Mboapa. jeguataha, vy’arenda.
páramo. m. Ñu nandi, tave’ỹ. parquedad. f. Ñe’ẽ mbyky.
parangón. m. Joguaha, párrafo. m. Haipyvo.
mbojojaha. parar. intr. Pyta,
poi.
pararrayos. m. Aratiri mo’ãha.
parásito. m. Pyteha, tuguy uha, okarúva
ambue retére.
parca. f. Mano, mano jára.
parcela. f. Pehẽngue, yvy pehẽngue.
parche. m. Ñembovyvy.
parcial. adj. Oĩmba’ỹ, pehẽnguéva.
parcialidad. f. Joja’ỹ, teko joja’ỹ.
parcialmente. adv. Vy, ngy, pehẽnguére.
pardo, da. adj. Pytũmby, hũngy.
parecer. v. Temimo’ã, ñeimo’ã, vaicha. 2.
tr. Hi’ã, imo’ã.
parecido, da. adj. Joguaha, ha’ete,
ichagua.
pared. f. Tápia, ogyke.
parejo, ja. adj. Sỹi, apesỹi. 2. f. Mokõi
oñondive.
parejo. adv. Joja.
parentesco. m. Ojuguy, nopehẽngue.
paréntesis. m. Ne’ẽrokái, rokái, ñe’ẽ pa’ũ.
paria. m. Mboriahu, ñemyrõme oikova.
paridad. f. Nembojoja.
pariente, ta. m. y f. Tuguy, pehẽngue,
johuguy,
johuguyre.
parla. f. Ñe’ẽ.
parlamentar. intr. Ñemongeta.
parlamento. m. Ñemongeta. 2. Tetã
tendota atýra.
parlar. intr. Ñe’ẽ, mongeta.
parodia. f. Ñeha’ã gua’u, tekora’ã, ñeha’ã
pukarã.
parodiar. tr. Ha’ã, ha’ã pukarã.
parpadear. intr. Resapirĩ,
resapirirĩ. parpadeo. m.
Tesapirĩ.
párpado. m. Tope, topepi.
parque. m. Yvotyty, yvyraty,
parranda. f. Vy’a ayvu, karu partitura. f. Purahéi
guasu. parricida. adj. Túvape haipyre. parto. m.
ojukáva. U. t. c. s. parrilla. f. Membyrã. párvulo, la. m.
Mbohesyha. y f. Mitã. pasa. adj. f.
párroco. m. Pa’i tupão Piru.
ñangarekoha. parroquia. f. pasable. adj.
Ogaty tupão jerére. Naiporãmbái.
parsimonia. f. Teko mbegue. pasablemente. adv. Vai
parte. f. Vore, pehẽngue. vai. pasada. f. Jehasa.
partero, ra. m. y f. pasadizo. m. Hasaha, guataha, tape po’i.
Oporomomembýva. partición. pasado, da. adj. Ohasámava.
f. Nemboja’o. participación. f. pasador. m. Mbotyha.
Jeike. 2. Marandu. pasaje. m. Hasaha, guataha. 2. Jeraha repy.
participante. adj. Oikéva, oha’ãra. 2. pasajero, ra. adj. Sapy’agua, opa voíva. 2. m.
Omomarandúva. y
f. Mba’yruguatápe ojupíva.
participar. intr. Iko atýpe. 2. tr.
Momarandu. partícula. f. Vore’i, ku’i, pasar. intr. y tr. Hasa, iko, ikove.

kytomi, pehẽngue’i. partida. f. Ho, pasatiempo. m. Ñembosarái, ára


ñembohasaha.
jeho, je’ói.
pasear. intr. Guata, guata vy’arã. 2. tr.
partidario, ria. adj. Oimo’ãva iporã ha Roguata, mboguata.
peteĩ
mba’e. paseo. m. Guata, jeguata. 2. Guataha,
tape guasu.
partido, da. adj. Mboja’opy, ñemboja’o,
pehe’a. pasillo. m. Hasaha’i, pa’ũ’i.

partir. intr. Sẽ, ha, ho. pasión. f. Pota, taryrýi, tembipota asy. 2.
Jehasa

170
asy. rekotie’ỹ aty. patraña. f. Japu,
pasionaria. f. Mburukuja. mbotavy ky’a.
pasivo, va. adj. Kaigue, nombohováiva. patria. f. Tetã, tetãma, yvy ñanereñói hague.
pasmado, da. adj. Jurujái. patriarca. m Tamói, nemoñare, tetã ramói.
pasmar. tr. Mondýi, mopirĩ,
mbojurujái. paso. m. Pyrũ, guata. 2.
Pa’ũ, jehasaha. pasta. f. Mba’e hu’ũ.
pastar. intr. Karu mymba. 2. tr. Mongaru
mymba.
pastel. m. Chipa so’o.
pasteurizar. tr. Mopotĩ mbohakuhápe.
pastizal. m. Kapi’ity.
pasto. m. Kapi’i, kapi’ipe, mymba rembi’u.
pastor, ra. m. y f. Mymba rerekua.
pastorear. tr. Mongaru mymbápe,
ñangareko mymbáre.
pastoreo. m. Mymba ñemongaru,
neñangareko mymbáre.
pastoso, sa. adj. Hu’ũ.
pata. f. Mymba tetyma, kupy, py, po, jyva,
pokue, pykue. 2. Ype kuña.
patada. f. Pyvoi.
patalear. intr. Pyrũ, tetyma ku’e, tetyma
momýi.
patear. tr. Pyvoi. 2. Guata
heta. patentar. tr.
Nembojára. patente. adj.
Hesakã, jeroviaha. paternal.
adj. Heko taita.
paternalmente. adv. Taita
rekópe. paternidad. f. Túva
reko. paterno, na. adj. Túva
rehegua.
patético, ca. adj. Mopirĩva, mbojepy’apýva.
patilla. f. Tova yke
rague. patín. m.
Pysyryha. patinar. intr.
Pysyry. patio. m.
Korapy.
pato. m. Ype.
patológico, ca. adj. Teko
hasyva. patota. f. Mitãrusu
patricio, cia. adj. Karai (kuñakarai) pecera. f. Mba’yru pira rendarã.
guasu, tetã rayhuha.
pecho. m. Pyti’a.
patrimonio. m. Mba’e tee.
pechuga. f. Guyra pyti’a ro’o.
patriota. adj. Tetã rayhuva.
pecoso, sa. adj. Pititi hetáva.
patrocinar. tr. Pytyvõ.
patrocinio. m. Ñemo’ã,
171
nepytyvõ.
patrón, na. m. y f. Jára, uru, tembiapoha
jára.
patrono, na. m. y f. Mo’ãha, pytyvohára
marangatu.
patrulla. f. Imbokáva aty ojere jeréva.
patrullero. adj. Mañaha imbokáva. 2 m.
Tahachi paulatinamente. adv. Mbegue
katúpe. paulatino, na. adj. Mbeguépe
oikóva paupérrimo, ma. adj. Poriahu
asy.
pausa. f. Pa’ũ.
pausado, da. adj.
Mbegue. pauta. f. Tape,
techaukarã. pava. f.
Ytakuryru 2. Mytũ kuña.
pavada. f. Vyrorei.
pavimentar. tr Moatã tape.
pavimento. m. Tape atã.
pavo, va. adj. Výro. 2. m. y f. Mytũ jaku.
pavor. m. Kyhyje rasa.
pavoroso, sa. adj. Mopirĩmbáva,
omondýiva. payasada. f.
Porombopukaha, toryja. payaso. m.
Toryja, toryjára.
paz. f. Ñorairo’ỹ.
pe. f. Tai p réra.
peaje. m. Jehasaha
repy peatón, na. m. y
f. Guataha. peca. f.
Pititi, pini.
pecado. m. Mba’e apo aigue.
pecador, ra. adj. Mba’e apo aiguéva. U. t.
c.s.
pecari. m. Taitetu, tanỹkatĩ, tajykatĩ
pececito. m. Piky.
peculiar. adj. Hesegua. ñorairõséva. pelear. intr. y prnl.
pedagogía. f. Mitã mbo’e Ñonupa, ñorairõ. peletería. f.
rape. pedagogo, ga. m. y f. Pirekue ñemuha.
Mbo’ehára. pedal. m. Purũha, película. f. Pere pererĩ. 2. Ta’anga omýiva.
pype omýiva. pedalear. intr. peligro. m. Mongyhyjeha, mondýiha.
Pype momýi. pedazar. tr.
172
Pehẽ’a.
pedazo. m. Vo, vore, pehẽ, pehẽngue.
pedernal. m. Ita atã.
pedestal. m. Jokoha mboyvatéva.
pedestre. adj. Guatagua, yvyrupigua.
pediatra. adj. Mitã pohanohára. U. t.
c. s. pediatria. f. Mitã pohano mbo’e.
pedicuro, ra. m. y f. Py myatyrõhára.
pedido, da. adj. Jerurepyre.
pedir. tr. Jerure.
pedrada. f. Ita api.
pedregal. m.
Itaeta.
pedregoso, sa. adj. Henyhẽ itágui.
pegadizo, za. adj. Oja reíva, ñemboja
reíva. pegado, da. adj. Ñemboja. 2. pl.
Juaju. pegajoso, sa. adj. Aysy, apovõ.
pegamento. m. Mba’e apovõ, mba’e
mboja
haguã ojeporúva.
pegar. t. Nupa.
peinado. m.
Ñembyavyky. peinar.
tr. Mbuavyky. peine. m.
Kygua.
peineta. f. Kygua vera.
pelado, da. adj. Perõ, akãperõ. 2. Sogue,
so.
pelaje. m. Tague.
pelar. tr. Napĩ, moperõ, moakãperõ
hague’o,
piro.
peldaño. m. Jupiha, py jupiha, mba’e
jajupi haguã.
pelea. f. Ñorairõ.
peleador, ra. adj. Ñaro,
¡peligro!. interj. Cháke, háke. ,temiandu.
peligroso,sa. adj. pensar. intr y tr. Imo’ã, jesareko, ‘e
Poromongyhyjéva,
py’ape. penúltimo, ma. adj. Paha
momondýiva.
mboyvegua. penumbra. f. Pytũmby.
pelirrojo, ja. adj. Hi’áva pytã, akã pytã.
peña. f. Ita guasu. 2. Aty jepuraheirã.
pellejo. m. Pire,
pirekue, pi. pellizcar.
tr. Pichãi. pellizco. m.
Pichãi.
pelo. m. Tague, áva.
pelota. f. Apu’apopo.
pelotón. m. Ava aty, imbokáva aty.
peluca. f. Tague apopyre, áva joapy.
peludo, da. adj. Haguéva, haguepa,
hague heta, raviju, áva vusu, avuku.
peluquería. f. Ñapiha, tague
myatyrõha. peluquero, ra. m. y f.
Áva myatyrõha. pelusa. f.
Taviju.
pena. f. Ñembyasy, py’apy, py’arasy,
tekoasy, angekói, mba’embyasy. 2.
Ñenupã, angaipa repy.
penal. adj. Tembiapo vaikue rehegua.
2. m. Ka’irãi, yvyrakua róga.
pendiente. adj. Osaingóva. 2. Neha’arõ
va’erã.
péndulo. m. Saingoha
myatymõiva pene. m.
Tembo, tete apýra.
penetración. f. Jeike.
penetrante. adj. Oikéva.
penetrar. intr. Ike, hasa.
península. f. Yvyapy, yvy
akua.
penitencia. f. Tembiapo aigue
repykue. penitenciaría. f.
Ka’irãi. penosamente. adv.
Asýpe, hasýpe. penoso, sa. adj.
Asy, hasy.
pensado, da. adj. Ñeimo’ãva, ñeimo’ãpyre.
pensador, ra. adj. Arandu, ñeimo’ãva,
jepy amongetáva. U. t. c. s.
pensamiento. m. Temimo’ã,
ñeimo›ãva
peñasco. m. Ita guasu. perfidia. f. Nañangue.
peñón. m. Ita yvate. perfil. m. Yke, tova jahecha yke guio.
peón. m. Mba’apohára, tembiguái. perfilar. tr. Myatyrõ.
peor. adj. Aigueve.
pequeñez. f. Sa’ikue, karapekue,
vyrorei. pequeño, ña. adj. Michĩ, ĩ, mi,
mirĩ. percance. m. Apañuái.
percatarse. prnl. Hechakuaha.
percepción. f. Ñeñandu, kuaha.
perceptible. adj.
Neñandukuaháva. percha. f.
Mosaingoha.
percibir. tr. Ñandu.
percusión. f. Ñembota.
perdedor, ra. adj. Po’a’ỹ, nda’ipu’akáiva.
perder. tr. Mokañy, rokany. 2. Mbyai,
momarã. 3. prnl. Kañy. 4. Nembyai.
pérdida. f. Kañy, ñekañy, mba’e
ndajarekovéiva. perdido, da. adj. Kañypуre,
ñembуaipyre. perdíz. f. Ynambu.
perdón. m. Ñyrõ, jora.
perdonar. tr. Ñyrõ, jora.
perdurable. adj. Opa’ỹva, pave’ỹ, hi’are
pukúva.
perdurar. intr. Are puku.
perecedero, ra. adj. Opáva, sapy’agua,
omano va’erãva.
peregrinación. f. Guata puku, guata karai.
peregrino, na. adj. Ohasáva, jepigua’ỹ. 2. m.
y f.
Guataha, hasaha.
perenne. adj.
Ndopáivai. pereza. f.
Ate’ỹ.
perezosamente. adv. Ate’ỹhápe,
kaiguehápe. perezoso, sa. adj. Kaigue,
ate’ỹ, tekorei. perfección. f. Teko porãite,
porãngue. perfeccionar. tr. Moporãve 2.
prnl. Ñemyatyrõ. perfectamente. adv.
Porãite, porã iterei.
perfecto, ta. adj. Porã jepéva,
oĩmbȧva, marane’ỹ.
perforación. f. Ñembokua. perito, ta. m. y f. Arandu, katupyry, kuahaha.
perforar. tr. Mbokua, mbojuru. peritonitis. f. Tye ryru rasy.
perfumado, da. adj. Hyakuãvu, hakuã, perjudicar. tr. Momegua,
hyakuã porãva.
mbyai. perjudicial. adj.
perfumar. tr. Mohyakuãvu.
Mbyaiha. perjuicio. m.
perfume. m. Tyakuãvu, myakuã,
Ñembyai, meguã. perjurar.
tyakuã porã, mba’e mohyakuã haguã.
intr. Japu.
pericia. f.
perla. f. Apu’a hepyete.
Katupyry.
permanecer. intr. Pyta, iko,
pericón. m.
myi’ỹ, ĩ. permanencia. f. Jepyta,
Jeroky.
pyta.
periferia. f.
permanente. adj. Opytáva, ndopáiva.
Jere.
permanentemente. adv. Manterei, opave’ỹme.
perilla. f. Pyhyha. 2. Tendyva apy rague.
permeable. adj. He’õva, ho’ẽ katúva, y hasaha.
perímetro. m. Apu’a, jereha.
permisible. adj. Ikatúva jajapo.
periné. m. Takamby pa’ũ.
permiso. m. Ñeĩ, sãso.
periódico, ca. adj. Sapy’agua, jepi. 2.
m. Kuatia sapy’agua, momaranduha. permitir. tr. Moneĩ, heja.
periodismo. m. Kuatia hai permuta. f. Ñembyekovia.
mbo’e. periodista. com. permutar. tr. Pyru,
Momaranduhára. período. mbyekovia.
m. Ára aty, ára pehengue. pernicioso, sa. adj. Marã, mbyaiha.
peritaje. m. Katupyrýva rembiapo perno. m. Okẽ jokoha.
moporãve pernoctar. intr. Hasa pyhare.
haguã peteĩ mba’e.

173
pero. conj. Katu, uvei, ha. mba’e. pertenencia. f. Mba’e, jerekoha.
peroné. m. Tetyma kangue. pertinaz. adj. Akãhatã, jetu’uva.
perorata. f. Ñe’ẽ puku
oporombyajúva. perpetrar. tr. Japo 174
mba’e aigue. perpetuamente. adv.
Pave’ỹme. perpetuar. tr. Mboare.
perpetuo, tua. adj. Opave’ỹva.
perplejo, ja. adj. Oñemondýiva,
oikuaha’ỹva
mba’épa oiko.
perra. f. Jagua
kuña. perrera. f.
Jagua aty. perro.
m. Jagua.
perruno, na. adj. Jagua
rehegua. persecución. f. Moña.
perseguido, da. adj.
Moñambyre. perseguidor, ra.
m. y f. Moñahára. perseguir. tr.
Moña.
perseverancia. f. Jepiguaha, ñeha’arõ are.
perseverante. adj. Poguapy.
perseverar. intr. Japo paha peve.
persignar. tr. Hovasa. 2. pml.
Jehovasa. persistencia. f. Jetu’u.
persistir. intr. Tu’u, jetu’u.
persona. f. Yvypóra.
personaje. m. Poguasu, ava jepigua’ỹ.
personal. adj. Tee, ava rehegua. 2. m.
Tembiguái kuéra.
personalidad. f. Tekove arandu,
tekove poguasu.
personalmente. adv. Ete, ite, te,
ae. perspectiva. f. Tenonderã.
perspicacia. f. Kuaha, jehecha
puku.
perspicaz. adj. Arandu, hakua, ohetũ
pukúva,
katupyry.
persuadir. tr. Mbo’e, pyamovã,
mboekuaha, movã roviaha.
pertenecer. tr. Jarareko.
perteneciente a. Rehegua, pegua,
perturbación. f. Sarambi, tyai. adj. Itaguigua.
perturbado, da. adj. Ñembotyai, petrificar. tr. Mboita.
py’angata, tarova.
petróleo. m. Ñandy hũ yvyguýgui oúva.
perturbar. tr. Mbyai. 2. prnl. Ñembyai.
petulancia. f. Tova’atã, jerovu.
perverso, sa. adj. Ñaña, ahẽ, moñái,
pez. m. Pira.
pochy, tie’ỹ, py’aro.
pezón. m. Kamapu’ã, jurupy.
pesa. f. Pohyikue
ha’ãha. pesadez. f.
Kane’õ, kaigue.
pesadilla. f. Kerasy.
pesado, da. adj.
Pohýi.
pesadumbre. f. Nembyasy, py’arasy.
pésame. m. Ñerombyasy, guerombyasy.
pesar. tr. Ha’ã. 2. m. Ñembyasy,
py’apy, mbyasy, mba’embyasy,
rombyasy.
pesaroso, sa. adj. Ñembyasy.
pesca. f. Pirakutu.
pescado. m. Pira.
pescador. m.
Pirakutuha. pescar.
intr. Pirakutu.
pescuezo. m. Atúa,
ajúra. pesebre. m.
Mymba karuha. peso.
m. Pohyikue
pesquisa. f. Jeheka.
pesquisar. intr. Heka, porandu, typeka.
pestaña. f. Topea.
pestañear. intr. Resapirĩ, resavi.
pestañeo. m. Tesavi, tesaparĩ,
tesakuapirĩ. peste. f. Mba’asy
oñemyasãiva. pestilencia. f.
Tyakuã aigue.
pestilente. adj. Ne, nevu, hyakuã
aigue. pétalo. m. Yvoty rogue,
yvoty ropea. petición. f. Jerure,
tembijerure. peticionar. tr.
Jerure.
petiso, sa. adj.
Karape. pétreo, a.
pezuña. f. Pysãpe, pyapẽ. apu’a.
piadoso, sa. adj. Marangatu, pileta. f. Joheiha, jahuha.
poriahuverekóva.
pillar. tr. Popa’ã.
piar. intr. Piã,
pillo, lla. adj. Ha’eve. 2. Moñái, mondaha.
pipi. piara. f. Kure
piloto. m. Guyra’ata sãmbyhyha, ygarusu
atýra. pica. f. sãmbyhyha.
Mymbuku.
picada. f. Tape
po’i. picadillo. m.
Ku’i.
picadura. f. Jopi,
su’ukue. picaflor. m.
Mainumby. picana. f.
Kutuha. picanear. tr.
Kutu. picante. adj.
Ojopíva.
picapedrero. m. Íta
mongu’iha. picaporte. m.
Okẽ mbotyha. picar. tr. Jopi,
su’u. 2. Mongu’i. picardía. f.
Tie’ỹ, akãhatã.
picaresco, ca. adj. Tie’ỹ, hory, hetia’e.
pícaro, ra. adj. Morombi, akãhatã, tie’ỹ.
picazón. f. Jopi, temói, ko’õ, jejopi, joha,
pijoha. pichón. m. Guyra ra’y.
pico. m. Tĩ, guyra tĩ, guyra juru. 2. Jo’oha,
yvy
jo’oha, mokarãiha.
picor. m. Temói, ko’õ, jopi.
picotazo. m. Guyra su’u, guyra kutu.
picotear. tr. Su’u, pe’o, javiru, ñapi’ũ,
hapi’ũ. pie. m. Py.
piedad. f. Poriahuvereko, Tupã rayhu.
piedra. f. Ita.
piel. f. Pire.
pierna. f.
Tetyma.
pieza. f. Vo, akytã, pehẽngue. 2. Koty.
pila. f. Aty, atýra.
pilar. m. Yta, okyta.
píldora. f. Pohã
pimiento, ta. m. y f. Ky’ỹi, pirata. adj. Mondaha. 2. m. Ypegua mondaha.
kumbari. pimpollo. m. Kuru, piratear. tr. Monda.
yvoty kuru, poty kuru. pincel. m. piropo. m. Mborayhu ñe’ẽ.
Haiha haguéva. pirueta. f. Jere, jepo, mýi pya’e.
pinchar. tr. Kutu. pisado, da. adj. Ku’i. 2. f. Purũ, pyambu, pypore.
pinchazo. m. Jekutu. pisar. tr. Purũ. 2. Joso,
pinche. m. Jokoha. 2. Tembiguái, mongu’i. piscina. f. Jahuha,
pytyvõha.
jeyta renda. piso. m. Yvy
pino. m. Kuri, kuri’y
atã.
pintar. tr. Mbosa’y.
pisotear. tr. Pyrũ, joso.
pintor, ra. m. y f. Mboparaha, ta’anga
pisotón. m. Pyrũ.
japoha.
pista. f. Pypore.
piña. f. Avakachi.
pistola. f. Mboka.
piñata. f. Japepo, kambuchi.
pizarrón. m.
piojo. m. Ky.
Ogyhũhai.
piojoso, sa. adj. Iky
pizca. f. Ku’imi, pehẽnguemi.
hetáva. piola. f. Sã,
placa. f. Mba’e pererĩ.
inimbo poguasu.
placenta. f. Aupe, memby
piolín. m. Sã poi.
ryru.
pipa. f.
placentero, ra. adj. Rory, vý’a reruha.
Motimboha.
placer. m. Vya, angapyhy.
pique. m. Tũ.
placidez. f. Tory, py’aguapy.
piragua. f.
plácido, da. adj. Hory,
Yga. piraña. f.
py’aguapýva.
Pirãi.

175
plaga. f. Mba’asy isarambiva. adj. Joapykuaháva.
plagar. tr. Myenyhẽ mba’e plegar. tr. Joapy, mbojo’a, mocha’ĩ. 2. prnl.
Japa.
aiguegui. plan. m. Tape,
3. Moirũ.
mba’epota.
plegaria. f. Ñembo’e.
plana. f. Mburuvicha atýra.
pleito. m. Norairõ, ñombohovái, ñorairõ
plancha. f. Mba’e pe. 2. Aokytyha, ao kuatia
cha’ĩ
pe’aha.
planchar. tr. Moapesỹi, ao kyty, pe’a
cha’ingue.
planeta. f. Mbyja kuarahýre ojeréva.
planicie. f. Yvy pe.
planilla. f. Téra rysýi.
plano, na. adj. Sỹi, joja, pe. 2. m. Pysoha
ta’anga.
planta. f. Ka’avo, ka’a, yvyra, ñana.
plantación. f. Kopykue, temity, ñemity,
koga, ñeñoty.
plantar. tr. Ñemity, ñoty.
planteamiento. m. Ñemoĩ tesa renondépe.
plantear. tr. Moĩ tesa renondépe,
tembiaporã
mbohechauka.
plantificar. tr. Moĩ jepota’ỹ rendápe.
plantón. m. Ñembo’y.
plasmar. tr. Japo, pyaha.
plata. f. Itatĩ. 2. Pirapire,
viru. plátano. m. Pakova.
plática. f. Ñemongeta.
platicar. intr. Ñe’ẽ,
ñemongeta. plato. m.
Ña’ẽmbe.
platónico. adj. Mborayhu
joheipyre. plausible. adj.
Ikatúva jejapo. playa. f.
Tembe’y, y rembe’y
playo, ya. adj. Pe, ndahypýi, kachape.
plaza. f. Okavusu.
plazo. m. Ára vore, arapa’ũ, ára ojejapo
haguã peteĩ mba’e.
plebeyo, ya. adj. Koygua,
mboriahu. plebiscito. m.
Tetãyqua ñeporandu. plegable.
rupi. pobreza. f. Tekotevẽ, ñekotevẽ, mboriahu.
plenitud. f. Tenyhẽ, pocillo. m. Ña’ẽ apu’a, mba’yru’i.
tyguatã. pleno, na. pócima, poción. f. Pohã ñana rykue.
adj. Henyhẽ. pliego. poco, ca. adj. Mbovy, sa’i, michĩ. 2. adv.
m. Kuatia apakua. Mbovy, michĩ, sa’i.

pliegue. m. Apicha’ĩ. poda. f. Toky’o.

plomo. m. Ita pohýi. podar. tr. Rakã’o, rakã kytĩ, rakã pe’a.

pluma. f. Tague, guyra rague. 2. Haiha. poder. m. Pu’aka, pokatu. 2. tr. Katu, ja.

plumaje. m. Tague atýra. poderoso, sa. adj. Mbarete, poguasu,


pu’aka. podredumbre. f. Péu, mbéu,
plumero. m. Ñandu’a, yvytimbo tyvyrõha.
ñembyai, ta’o, tuju. podrido, da. adj. Ha’o,
plural. m. Heta,
tuju.
papyeta. pluvial. adj.
podrir. tr. Mbyai, mbotuju. 2. prnl. Tuju,
Ama rehegua.
haguíno.
pluviómetro. m. Ama
poema. f. Ñe’ẽpoty.
ra’ãha. población. f.
poesía. f. Ñe’ẽpoty.
Táva.
poeta, poetisa. m. y f. Ñe’ẽpoty apoha.
poblado, da. adj. Tetãygua hetáva. 2. m.
Táva. polea. f. Jupiha jere.

poblar. tr. Tetãygua polémica. f. Ñe’ẽ ñorairo, ñembohovái.

mbohetave. pobre. adj. polemizar. intr.

Poriahu, sogue, anga. Mbohovái. polen. m.

pobremente. adv. Yvoty ra’ỹi. polenta. f.

Mboriahuhápe. pobretón, na. Mbaipy, kivéve. policía.

adj. Mboriahu. U. t. c. s. m. Tahachi.

176
policromo, ma. adj. Para, porción. f. Akytã, vore.
mbatara. poliedro. m. Hova pordiosero, ra. adj. Tupãmba’ejára. U. t. c. s.
hetáva. polifonía. f. Purahéi porfiar. intr. Ñeha’ã, ñemohatã.
heta joáva. polígono. m. pormenor. m. Sa’ikue. poroso,
Takamby hetáva. polilla. f. Yso sa. adj. Vevúi, ikua’iva.
michĩ ao uha.
polisílabo, ba. adj. Ñe’ẽpehẽ hetáva.
politeísmo. m. Tupã heta jerovia.
político, ca. adj. Tetã mba’ére
ojepy’apýva. U. t.
c. s. 2. Heko porã. 3. f. Tetã
sãmbyhykuaha.
póliza. f. Kuatia jeroviaha.
polizón. m. Mba’yrumýime ojupíva
kañyhápe.
pollera. f. Sái.
pollo. m. Ryguasu ra’y.
polo. m. Yvy apy, yvy
apyte. polución. f. Ky’a
sarambi. polvareda. f.
Yvytimbo.
polvo. m. Mba’e ku’i, kuruvi, yvytimbo,
yvyku’i.
pólvora. f.
Mbokapuha. pomelo.
m. Guareporu.
pómez. m. Itakuruti.
poncho. m. Ahoja ikuáva mbytépe.
ponderación. f. Techa ramo,
ñemomba’eguasu. ponderar. tr.
Hecharamo, momba’eguasu. poner. tr.
Moi, ñoña.
poniente. m. Kuarahy reike.
pontífice. m. Avare guasu ruvicha.
ponzoña. f. Popía, joha, pohã juka, pohã
pochy. popa. f. Topyta, yga ruguái, yga
ropyta. popular. adj. Jehayhu távape.
popularidad. f. Jekuaha, terakuaporã.
poquito, ta. adj. Michĩmi, mimi, kytomi,
ra’ymi.
por. prep. Re, rehe, pe, me, rupi, gui,
pype, ri, pi, pi.
porcino, na. adj. Kure rehegua.
poroto. m. Kumanda. posada. f. Pytaha.
porque. conj. y p. v. Re, rehe, gui, háre, posadero, ra. m. y f. Mbohupaha jára.
haguére. porquería. f. Mba’e ky’a, mba’e posar. intr. Guapy, pytu’u, pyta,
nemoha’anga.
tie’ỹ mba’eve rei. porra. f. Nupãha,
pose. f. Teko, jejapo.
yvyra kaguai.
poseedor, ra. adj. Jára.
porrazo. m. Ñembota,
poseer. tr. Reko,
ñenupã. portada. f. Óga
guereko. posesión. f.
rova, okẽ renda. portador,
Jereko.
ra. adj. Reruha, rahaha.
posesionarse. prnl.
portal. m. Oga jeikeha.
Ñemomba’e. posesivo, va.
portar. tr. Raha, ru, gueraha, gueru.
gram., adj. Mba’éva.
portavoz. m. Oñe’ẽva ambue rérape,
oraháva ambue ñe’ẽ. posguerra. f. Ñorairõ rire.
portazo. m. Okẽ ñembota. posibilidad. f. Mba’e ikatúva
porte. m. Teko. oiko. posible. adj. Ikatúva oiko.
portento. m. Hechapyrã, mba’e guasu posiblemente. adv. Pipo, nipo, po, ipo, ikatu.
eterei.
posición. f. Teko, ñeĩha, tenda, ñiemoĩha.
portería. f. Okẽ koty.
positivamente. adv. Añetehápe.
portero, ra. m. y f. Okẽre
posponer. tr. Mbotapykue, mbotakykue.
oñangarekóva. portón. m. Okẽ, okẽ
posposición. f. Nembotapykue.2. gram.
guasu, okẽ okapegua. porvenir. m. Ñe’ẽriregua.
Tenonderã, ou va’erãva. pospuesto, ta. adj. Mbotapykuepyre.
pos. prep. Rire. posta. f. Pareha.

177
postdata. f. Ñe’ẽ rembyre, hai joapyre. practicar. tr. Ñembokatupyry, japoñepyrũ.
poste. m. Ysa, yvyra ñembo’y. práctico, ca. adj. Ha’eve, katupyry. 2. f.
Jeporukuaha.
postergar. tr. Mbotapykue,
mbotakykue, mboare, pradera. f. Ñu, ñu pуso, ñu guasu.
mboyke.
posteridad. f. Ára tenonderã, ára ou
178
va’erã.
posterior. adj. Hapykuegua,
hapykuerigua, hakykuerigua,
riregua, upéi oútava.
posteriormente. adv. Uperire, rire.
postigo. m. Ovetã’i, okẽ’i.
postizo, za. adj. Rekovia, añetegua’ỹ.
postor, ra. m. yf. Mbohepyha, joguaha.
postrado, da. adj. Ovapývo oikóva,
oñenóva.
postrar. tr. Mboity, moñesũ, mokangy,
moĩ ovapývo. 2. prnl. Nesũ, jeity.
postre. m. Mahe’ẽ, tembi’u arigua, tembi’u
he’ẽ. postulado, da. adj. Potapy. 2. m.
Añetete. postulante. com. Potaha,
oipotáva peteĩ tenda. postular. tr. y prnl.
Jerure rendarã.
póstumo, ma. adj. Amyrỹigua, manoriregua.
postura. f. Nemoĩ, teko.
potable. adj. Ikatúva jay’u.
potaje. m. Hi’upy, jukysy
jopara. pote. m. Mba’yru’i.
potencia. f. Pokatu, mbarete,
pu’aka. potencial. adj. Ikatúva
oiko. potentado. m. Poguasu,
pirapire heta. potente. adj.
Pu’akáva, mbarete. potestad. f.
Pokatu, tereko, jerereko. potrero.
m. Mymba renda.
potro. m. Kavaju ra’y.
pozo. m. Yvykua, ykua.
práctica. f. Jepokuaha, jeporu, poru,
apopy. practicable. adj. Ikatúva jajapo.
prácticamente. adv. Añetehápe.
2.
Katupyryhápe.
practicante. com. Tembiapo remimbo’e.
prado. m. Ñu, kapi’i renda. prefecto. m. Mburuvicha,
pre. pref. Mboyye, raẽ. sãmbyhyha. preferencia. f.
preámbulo. m. Ñe’ẽ ñepurũ, ñe’ẽ Jehayhuve.
tenondegua. precario, ria. adj. preferido,da. adj. Potapyre,
poravopyre, jepotavéva,
Hatã’ỹva, cha’ĩ. precedente. adj.
jehayhuvéva.
Tenondegua.
preceder. tr. Raẽ, renonde’a.
precepto. m. Tembiapoukapy.
preceptor, ra. m. y f. Mbo’ehára pytyvõha.
precio. m. Tepy, tepykue.
precioso, sa. adj. Porãite, hepyete.
precipicio. m. Je’aha, yvykua pypuku.
precipitación. f. Tagẽ iterei,
ñembopya’e iterei.
precipitar. tr. Mbo’a, ity. 2. prnl. ‘A
yvategui, jepoi, jeity.
precisamente. adv. Ete, ite, te, katuete,
katuetei.
precisar. tr. Kotevẽ. 2. Mombe’u porã.
preciso, sa. adj. Ha’ete.
precoz. adj. Hi’ára mboyve.
precursor, ra. adj. Ñemotenondéva.
predecir. tr. Ha’uvõ, mombe’u
ojehu va’erã. predicación. f.
Ñemoñe’ẽ.
predicador. m. Ñemoñe’ẽngára.
predicar. tr. Ñemoñe’ẽ, ñe’ẽ.
predicción. f. Ta’uvõ, ojehu va’erãva
ñemombe’u.
predilección. f. Jehayhuve.
predilecto, ta. adj. Jéhayhuvéva,
jehecha ramóva.
predio. m. Yvy pehẽngue, yvy óga
reheve. predisponer. tr. Mbopy’aporã,
mbosako’i. predisposición. f.
Ñembosako’i, ñembopy’aporã.
predispuesto, ta. adj. Ñembosako’ipyre.
predominar. intr. Hetave, pu’akave.
predominio. m. Jára reko, pu’aka.
preexistencia. f. Jeiko mboyve.
preexistir. intr. Iko mboyve.
prefacio. m. Ñe’ẽ renondegua.
preferir. tr. Poravo, potave, hayhuve, presa. f. Ysyry jokoha.
hecha ramo.
presagiar. tr. Ha’uvõ.
prefijo. gram., m. Ñe’ẽpehẽtai mboyvegua.
presagio. m. Ñeha’uvõ.
pregón. m. Ñemomarandu.
pregonar. tr. Momarandu,
henduka. pregonero, ra. m. y f.
Maranduha. pregunta. f.
Porandu.
preguntar. tr. Ñeporandu.
prejuicio. m. Jepoyhu rei.
preludio. m. Ojehu mboyvéva,
purahéi mboyvegua.
prematuro, ra. adj. Hi’ára mboyve,
tyarõ
mboyve.
premeditar. tr. Mbosako’i jejapo arãva.
premiado, da. adj. Hepyme’ẽmbyre.
premiar. tr. Hepyme’ẽ, poepy,
mbopopegua,
mbojopói.
premura. f. Tagẽ.
prenda. f. Mba’e hepy, ao.
prendarse. prnl. Hayhu, porãngareko,
py’aho. prender. intr. Reñói, ñembohapo.
2. tr. Pyhy. prensa. f. Jopyha. 2. Kuatia
haipyre.
prensar. tr. Jopy.
prenupcial. adj. Ñemenda mboyvegua.
preñar. tr. Myenyhẽ, mbohyeguasu.
preocupación. f. Jepy’apy, pyapy, angata,
angekói, py’angata.
preocupado, da. adj.
Jepy’apýva. preocupar. tr.
Mbopy’apy. preparación. f.
Ñembosako’i. preparar. tr.
Sako’i, mbosako’i.
preponderancia. f. Teko
pu’akave.
preposición. gram., f. Ñe’ẽ
renondegua. prepotencia. f. Mbarete,
tova’atã. prepotente. adj. Mbarete,
hova’atã. prepucio. m. Tembo akã
pire. prerrogativa. f. Poravopyre teko.
prescindir. intr. Mboyke. ñemoka’irãi. prestado, da. adj.
prescribir. tr. Japouka. Porukapyre, porupyre. préstamo. m.
presencia. f. Tovake, tesa renonde. Jeporu, jeporuka.
presenciar. tr. Ma’ẽ, maña, hecha. prestar. tr. Poruka, poru.
presentar. tr. Ru, gueru, hechauka, presteza. f. Tagẽ, pya’e, pojava, kyre’ỹ.
mbokuaha. presente. adj. Oiméva, prestigio. m. Jerovía, herakuã.
ãgagua. presentimiento. m. Pyandu, prestigioso, sa. adj.
Ñemomba’eguasu, jehayhu.
andu, py’añatõi. presentir. tr.
presto, ta. adj. Pojava,
Nandukuaha, ñandu raẽ.
ñembosako’ipyre. presumido, da. adj.
preservación. f. Jokoha,
ñangareko, Jejapo, jerovu. presumir. intr. Jejapo,
ñangarekoha.
jerovu. 2. Imo’ã, hi’ã. presuntuoso, sa.
preservar. tr. Ñomi, joko,
adj. Jejapo, jerovu. presuroso, sa. adj.
ñongatu. preservativo. m.
Pya’e, hagẽ. pretensión. f. Tembipota,
Mbyapeha. presidencia. f.
mba’epota. pretencioso, sa. adj.
Tuvicha renda. presidente. m.
Jerovu, jejapo. pretender. tr. Rekose,
Mburuvicha, tendota.
pota.
presidio. m. Ka’irãi.
pretendiente. com. Potaha, oipotáva peteĩ
presión. f. Jejopy. mba’e.
presionado, da. adj. Jejopypyre. pretérito, ta. adj. Mboyvegua, yma guare.
2. m. Ára mboyvegua.
presionar. tr. Jopy.
pretexto.m. Ñembotavy ñemoĩporãségui.
preso, sa. adj. Ka’irãimegua,
pretina. f. Ku’akua.

179
prevalecer. intr. Pu’aka, pu’akave, hasa. privado, da. adj. Ndorekóiva, tyre’ỹ, ojepe’áva
chugui.
prevenir. tr. Joko mba’e aigue, hecha
mombyry. privar. tr. Pe’a, hekýi. 2. prnl. Heja.
2. Hesape’a.
privilegiado, da. adj. Jehayhuvéva,
preventivo, va. adj. Mba’e aigue ojokóva.
pokatuvéva. privilegio. m. Jehayhuveha,
prever. tr. Renonde’a.
katuveha.
previamente. adv. Raẽ, mboyve.
previo, via. adj. Raẽgua, mboyvegua.
previsión. f. Mba’e aigue jokoha, techa
mombyry. prima. f. Tepyme’ẽ mboyvegua.
primacía. f. Teko yvateve, teko
raẽve. primario, ria. adj.
Tenondegua. primavera. f.
Arapoty.
primer, ra. adj. Tenondegua, peteĩha.
primeramente. adv. Mboyve, raẽ,
nepurũrãre,
tenondeguáre.
primerizo, za. adj. Pyahu, oñepurũva.
primero, ra. adj. Peteĩha.
primicia. f. Mba’e pyahu, tenondekue,
yva pyahu, Ñemomarandu pyahu.
primitivo, va. adj. Ypykue, yma
guare. primo. m. Tia memby, tio
ra’y. primogénito, ta. adj. Tenonde
guare. primor. m. Mba’e porãite.
primordial. adj. Tenondevegua.
primoroso, sa. adj. Porã asy.
principal. adj. Tenondegua,
pu’akave.
principalmente. adv. Tenondépe,
ñeрurũhápe.
principiante. adj. Pyahu. 2. m. y f.
Oñepurũva.
principio. m. Ypy, nepurũ. 2. Jerovia,
añetegua
rape.
prioridad. f.
Tenondeha. prisa. f.
Pojava, tagẽ. prisión.
f. Ka’irãi.
privación. f. Jepe’a, jehekyi, pore’ỹ.
privadamente. adv. Ñemiháme.
proa. f. Ygatĩ, yga akã. Tembiapokue. proeza. f.
probable. adj. Ikatúva Apopy tuicha. profanar. tr.
oiko. probablemente. Momarã. profano, na. adj.
adv. Ikatúne. Oikuaha’ỹva. profecía. f.
probado, da. adj. Añete, ha’ãhare. Ta’uvõ.
probar. tr. Ha’ã. profesión. f. Apoha.
procedencia. f. Ypykue, ñesẽhaguigua. profesor, ra. m. y f. Mbo’ehára.
proceder. intr. Japo. 2. m. Teko, profeta. m. Oha’uvõva, ohecha pukúva,
tekopy, tembiapo. omomarandúva ojehu va’erã.
procedimiento. m. Aporeko. profetizar. tr. Ha’uvõ, jurupyasy, mombe’u
raẽ
prócer. m. Tetã apohára.
ojehu va’erã.
procesión. f. Nembo’e guata. 2. Heta
profilaxis. f. Jejoko raẽ.
tekove jeguata.
prófugo, ga. adj. Opiãva.
proclamar. tr. Moherakuã.
profundidad. f. Pypukukue,
procrear. tr. Moñemoña. 2. prnl.
typy.
Ñemoña. procurador, ra. m. y f.
profundizar. tr. Mbopypuku,
Oñeha’ãva ambue rérape. procurar. tr.
mbohypy. profundo, da. adj.
Ha’ã, ñeha’ã.
Pypuku, hypy. profusamente. adv.
prodigar. tr. Me’ẽ heta, mombo rei.
Popy’ỹi, hetahápe. profuso, sa. adj.
prodigio. m. Mba’e guasu, mba’e
Heta.
hechapyrã. pródigo, ga. adj. Pojera.
progenitor. m. Moñahare, ypykue, túva, ru,
producir. tr. Japo,
taita.
moheñói. producto. m.
progenitora. f. Sy.

180
programa. f. Jejaporã. prontitud. f. Ñembopya’e, kyre’ỹ,
katupyry,
progresar. intr. Ñemotenonde, pu’ã,
pojava.
akãrapuã, ñakãrapu’ã.
pronto, ta. adj. Hagẽ, pya’e, pojava.
progreso. m. Ñemotenonde, ñakãra pu’ã.
prohibido, da. adj. Ñembotove, jejapo’ỹ
va’erã. prohibir. tr. Mbotove, japouka’ỹ.
prójimo. m. Tapicha.
prole. f. Ñemoña, ñemoñare, ta’ýra ha
tajýra kuéra, memby kuéra.
proletariado. m. Mba’apohára kuéra
mboriahu kuéra.
proletario, ria. adj. Mboriahu,
mba’apohára.
prolífica. adj. f. Memby hetáva.
prolífico. adj. m. Ta’ýra ha tajýra hetáva.
prolijamente. adv. Mbeguekatuhápe,
jejapo porãme.
prolijo, ja. adj. Omba’apo porãva.
prólogo. m. Ñe’ẽ ñepyrũ.
prolongación. f. Ñembopukuve.
prolongar. tr. Mbopukuve,
mboareve. promedio. m.
Mbytegua.
promesa. f. Ñe’ẽñeme’ẽ, ñe’ẽme’ẽ.
prometer. tr. Ñe’ẽme’ ẽ, kuave’ẽ.
prometido, da. adj. Ñe’ ẽ me’ ẽmbyre. 2.
m.
Menarã. 3. f. Tembirekorã.
promiscuidad. f. Jehe’a, kuña ha
kuimba’e jehe’a vai.
promiscuo, cua. adj. Jehe’a vaíva.
promoción. f. Ñemotenonde,
ñemoherakuã porã.
promontorio. m. Yvyty’i.
promotor, ra. m. y f.
Motenondéva,
moakãrapu’ãva.
promover. tr. Motenonde,
moakãrapu’ã. pronombre. gram.,
m. Terarangue. pronosticar. tr.
Ha’uvõ.
pronóstico. m. Ta’uvõ.
prontamente. adv. Voi, pya’e, kyre’ỹhápe,
tagẽ
pópe.
pronto. adv. Voi, pya’e, vokói, tagẽ proselitismo. m. Mbohetaseve iñirũ.
pópe,
prosodia. gram., f. Ñe’ẽpu mbo’e,
kyre’hápe.
purãngatu. prospecto. m. Kuatia
pronunciación. f. Je’e, moñe’ẽ.
oikuahaukáva.
pronunciar. tr. Ñe’ẽ, moñe’ẽ, mokũjera.
prosperar. intr. Ñemotenonde, ñakãrapu’ã,
propagación. f. Ñemosarambi, asãi, pu’ã,
ñemyasãi.
propagar. tr. Myasãi, mosarambi. 2.
pml. Ñemyasãi, ñemosarambi. 181
propalar. tr. Mbojekuaha, moherakuã,
kuahauka, rosapukái.
propasar. tr. Hasa hekope’ỹme. 2. pml.
Jehasa hekope’ỹme.
propenso, sa. adj. Potáva, séva.
propiamente. adv. Añetehápe,
hekópe. propiciar. tr. Pytyvõ.
propiedad. f. Mba’e, jerekoha, mba’e
ijárava. propietario, ria. adj. Jára,
mba’ejára. propina. f. Popegua.
propinar. tr. Me’ẽ,
mbopopegua. propio, pia.
adj. Tee, jehegua.
proporción. f. Jojaha.
proporcionado, da. adj.
Joja. proporcionar. tr.
Me’ẽ. proposición. f.
Ñekuave’ẽ. propósito. m.
Tembipota, potapy.
propuesta. f. Ñekuave’ẽ.
propugnar. tr. Pytyvõ,
mba’apo hese. propulsar. tr,
Momýi, muaña. prórroga. f.
Ñemboare.
prorrogar. tr. Mboare, mbopukuve,
mbotapykue.
prorrumpir. intr. Soro.
prosa. f. Ñe’ẽsyry, haisyry.
proscribir. tr. Mbotove, mosẽ hetãgui.
proscrito, ta. adj. Mbotovepуre,
ñemosẽ
hetãgui.
prosecución. f. Jejapove.
proseguir. tr. Japove.
yvytu. akãpyta. prueba. f. Ta’ã,
próspero, ra. adj. Oñakãrapu’ãva, oiko aranduchauka.
porãva. protagonista. com. Apoha prurito. m. Ko’õ, joha, temói. 2. Jopi, jejopi.
tenonde. protección. f. Ñongatu, psicosis. f. Tarova, akã mba’asy.
ñangareko.
protector, ra. adj. Oñuvãva, omo’ãva. 2.
m. y f. Ñuvãha, mo’ãha.
proteger. tr. Ñuvã, ñangareko, mo’ã.
protegido, da. adj. Mo’ãmbyre,
ñuvãmbyre. prótesis. f. Tete pehẽ
rekovia.
protesta. f. Ñembohovái,
ñemoĩ. protestar. intr.
Mbohovái, ñemoĩ. prototipo.
m. Teko ypy.
protuberancia. f. Kandu, akandu, gua’a.
proveedor, ra. adj. Ome’ẽva tekotevẽrã.
proveer. tr. Me’ẽ tekotevẽrã, mbo, mo, mbu,
mu,
mby, my. 2. prnl. Ñemo, ñemu, ñemу,
ñemomba’e. proveniente. adj. Oúva, gua,
gui, pegua. provenir. intr. Ñemboypy, ju.
proverbial. adj. Kuahapyre.
proverbio. m. Ñe’ẽnga.
providencia. f. Ñangarekoha, tenonde’aha.
providencial. adj. Tupã omboúva, ou
porãva. provincia. f. Tetã mini.
provincial. adj. Táva mini rehegua.
provisión. f. Hi’upyrã, tembi’urã, jegueru,
ñemoĩ tekotevẽva.
provocación. f. Ñe’ẽreity. 2. Mbojehuha.
provocar. tr. Mbo, mo, mbu, mu, mby,
my,
mbojehu. 2. Mbopochy, poroheka,
ñe’ẽreity. provocativo, va. adj.
Mbopochýva. próximo, ma. adj.
Aguĩgua.
proyectar. tr. Japose, imo’ã. 2. Myasãi. 3.
prnl. Ñemyasãi.
proyectil. m. Mboka rembi’u.
proyecto. m. Jejaposéva.
prudencia. f. Akãguapy.
prudente. adj. Akãguapy,
psicoterapia. f. Akã mba’asy ñepohano. puericultura. f. Mitã rekombo’e mit
, ã
púa. f. Tatĩ, ju. mbo’ekuahaha.
pubis. m. Tyeguy. pueril. adj. Mitã
publicación. f. Porombokuahapy, reko.
kuatia momarandúva. puerta. f. Okẽ.
públicamente. adv. Maymáva rovake. puerto. m.
Ygarupa.
publicar. tr. Mbojekuaha, mosarambi,
myasãi, puesta. f. Ñemoĩ.
muasãi, moherakuã, kuahauka, nohẽ puesto, ta. adj. Moĩmbyre. 2. m. Tekoha,
kuatiápe. tenda,
publicidad. f. Momarandu. koty’i. 3. Tembiapo.
público, ca. adj. Herakuã, pavẽgua, púgil. m. Ñorairõha popu’ape.
jekuahapyre, ñemosarambíva, pugilato. m. Ñorairõ popu’ápe.
ojekuaháva, opa tetãygua mba’e.
pugna. f. Ñorairõ, ñembohovai,
puchero. m. Tembi’u, so’o
juaju’ỹ. pugnar. intr. Ñeha’ã,
jukysy. púdico, ca. adj.
ñorairõ.
Hi’otĩva. pudiente. adj.
pujante. adj. Okakuaha porãva, mbarete.
Pirapire hetáva. pudor. m.
pujanza. f. Mbaretekue, pu’aka.
Ñetĩ.
pujar. intr. Ñeha’ã
pudrir. tr. Mbyai, mbotuju. 2. prnl. Tuju,
ñembyai. pulcro, ra. adj. Potĩ.

pueblo. m. Táva. 2. pulga. f. Tũngusu.

Tetãygua. puente. m. pulgar. m.

Hasaha. puercoespín. Kuãguasu. pulgón.

m. Kui’ĩ. m. Tigua’a.
pulido, da. adj. Sỹi, joheipyre, mosỹimbyre.

182
pulir. tr. Moapesỹi, mosỹi, mbovera. pureza. f. Marane’ỹ, potĩngue, marae’ỹ.
pulmón. m. Vevúi, vevýi, ñe’ã vevui, purga. f. Ñemosé poravopyrépe, pohã
vevuikue.
pulmonía. f. Vevúi rasy.
pulpa. f. To’o, apytere.
púlpito. m. Pa’i ñemoñe’ẽha renda.
pulpo. m. Mymba ijyva hetáva.
pulsación. f. Tytýi.
pulsar. tr. Mbopu, ñatõi.
pulsera. f. Pyapy jegua, pyapykyja,
pyapy rehegua.
pulso. m. Pyapy, tajygue tytýi, pyapy
tytýi.
pulverizar. tr. Mongu’i.
puma. m. Jagua pytã.
punta. f. Apỹi, apy, tĩ, apýra,
tatĩ. puntada. f. Ju kuára,
kutu. puntal. m. Jokoha.
puntapié. m. Pyvoi.
puntear. tr. Motenonde. 2. Ñatõi,
mbopu
mbaraka.
puntería. f. Japikuahaha.
puntero, ra. adj. Tenondegua.
puntiagudo, da. adj. Hatĩ, hakua,
akua. puntillas. f. pl. Pysãtĩ.
puntilloso, sa. adj. Hekoita, ambu’a.
punto. m. Kyta.
punzar. tr. Kutu,
jopi. punzó. adj.
Pytã asy. punzón.
m. Kutuha.
puñado. m. Atýra michĩ.
puñal. m. Kyse akua.
puñalada. f. Kutu, jekutu, kyse kutu.
puñetazo. m. Popu’a mbota, pomboty
ñupã.
puño. m. Poapu’a, poapy, popu’a,
pomboty. 2. Yva, ygue.
pupila. f. Tesa’ỹi, tesara’ỹi. 2. Tajyranga.
pupilo. m. Ta’yranga.
pupitre. m. Apykahai.
puramente. adv. Marane’ỹhápe, potĩhápe.
porombohyéva, tye mopotĩha.
purgar. tr. Mopotĩ, mosẽ poravopyrépe.
purgatorio. m. Mano rire tenda
mopotĩha. purificación. f. Ñemopotĩ.
purificar. tr. Mopotĩ.
puro, ra. adj. Ete, ite, te, potĩ, marã’ỹ,
marane’ỹ.
2. m. Petỹ akuapy.
púrpura. adj. Pytã. 2. f. Ao porã pytã. q. f. Pundie ipúva u ndive k icha
purulento, ta. adj. Péu reheve. guaraníme, hérava cu.

pus. m. Péu. que. rel. Va, va’ekue, va’erã. 2. conj. sub.


Ha, hague. 3. conj. disyuntiva. Ta, te, to.
pusilánime. adj. Py’amirĩ, el (la, los las) que. Va, va’ekue, va’erã,
py’aju. pusilanimidad. f. ha, hague. 6. mediante que. Pype. para
que. Haguã.
Kyhyje. pústula. f. Ai.
qué. adj. int. Mba’e.
putrefacción. f. Ñembyai, tuju, ta’o.
quebrado, da. adj. Soro, nemopẽ, jekakue.
putrefacto, ta. adj. Ñembyaipyre, tujupyre,
ha’o. quebrantar. prnl. Py’apy, jepy’apy.
quebranto. m. Pyapy, jepy’apy, ñembуasy,
pyangekói, mba’embyasy.
quebrar. tr. Joka, mopẽ. 2. prnl. Jeka, pẽ.
quedar. intr. y prnl. Pyta.
quejarse. prnl. Pyahẽ.

183
quejido. m. Pyahẽ.
quemado, da. adj. Kái,
kaigue. quemadura. f.
Kaigue. quemar. tr. Hapy.
quemazón. f. Kaigue, tata guasu.
querencia. f. Tekoha.
querer. tr. Pota, hayhu, se, ja’e.
querido, da. adj. Hayhupyre, potapyre. 2.
m. y f. Kichiha, tayhupára.
queso. m. Kesu.
quién. pron. int. Ava, máva.
quietud. f. Pytu’u, myi’ỹ,
mytue. quijada. f. Tañуkã.
quinientos, tas. adj. Posa.
quisquilloso, sa. adj. Jero, apesỹi.
quitar. tr. Pe’a, hekýi.
quizá, quizás. adv. Ikatu, herunguã, nipo,
pipo, ipo, nimbo, nune, mba’e, ne, vaicha.

ración. f. Tembi’u pehẽngue,


portiju. radiación. f. Asãi, mimbi,
sarambi. radiante. adj. Vera,
mimbi, hendy.
radicado, da. adj. Opytáva, ñemohendapyre.
radicar. tr. Mohenda, mbohapo,
mombyta. 2. prnl. Pyta, ñembohapo,
r. f. Pundie hérava ere avañe’ẽmeicha ipúva ñemohenda.
ñe’ẽ radio. f. Ñe’ẽmyasaihã, puhoe.
mbytépe.
ráfaga. f. Ñembohasa voi.
rabadilla. f. Tumby.
raído, da. adj. Jeporu etereíva, soro.
rabia. f. Ñarõ, pochy.
raíz. f. Tapo, ypy.
rabiar. intr. Ñeko’õi, resako’õ, pochy,
ñemyrõ, ñarõ. raja. f. Jepe’a, tiripyre.

rabieta. f. Pochy rei. rajado, da. adj. Tiri, jeka, soro.

rabioso, sa. adj. rajadura. f. Tiri, jeka, soro.

Pochy. rabo. m. rajar. tr. Mondyry, mbotiri, mbovo,

Tuguái. joka. rallar. tr. Mongu’i, karãi, popĩ,

rabón, na. adj. Huguái api, guevi, koli. 2. f. kyty. ralo, la. adj. Poka.
Ñepiã. rama. f. Takã, yvyra rakã.
racha. f. Aty ombohasáva. ramificar. tr. Mohakã. 2. prnl. Nemohakã.
racimo. m. Apesã. ramillete. m. Yvoty apesã.
raciocinio. m. Kuaha, py’amongeta.
184
ramo. m. Apesã. moperõ. rata. f. Anguja.
rampa. f. Jupiha, jeguejyha. ratero, ra. adj. Pokovi. U. t. c. s.
rana. f. Ju’i. ratificar. tr. Moneĩ, moneĩ jey, moañete jey.
rancho. m. Tapỹi,
óga. rancio, cia. adj.
Havẽ. ranura. f. Pa’ũ,
kuára.
rapado, da. adj. Perõ, akãperõ.
rapar. tr. Ñapĩ, moperõ.
rapaz. adj. Mondaséva.
rapé. m. Petỹ ku’i
oñehetũva.
rápidamente. adv. Voi, pya’e, tesapirĩme.
rapidez. f. Pojava, tagẽ.
rápido, da. adj. Pya’e, kyre’ỹ,
hagẽ. rápido. adv. Pya’e, hatã,
tagẽme. rapiña. f. Monda,
ñemonda. raptar. tr. Rokañу
mbaretépe. rapto. m.
Ñererokañy mbaretépe.
raquítico, ca. adj. Chavi, piruchĩ.
raramente. adv. Sapy’apy’a.
rareza. f. Hechapyrã.
raro, ra. adj. Hekope’ỹ, ojehecha ramova,
pokã.
ras. m. Joja yvatekuépe.
rascacielos. m. Óga yvate iterei.
rascar. tr. Karãi, he’ỹi. 2. prnl.
Nehe’ỹi. rasgado, da. adj. Soro.
rasgar. tr. Mondoro. 2. prnl. Soro.
rasguñar. tr. Karãi.
rasguño. m. Ñekarãi.
raso, sa. adj. Joja, sỹi,
perõ. raspadura. f.
Ñekarãi. raspar. tr. Karãi.
rastrear. tr. Pypore reka, tapykuére reka.
rastrero, ra. adj. Otyryrýva.
rastro. m. Pore, mbore, py pore,
tapykuére.
rastrojo. m. Tatykue, kogakue.
rasurar. tr. Ñapĩ, hendyvapo,
rato. m. Sapy’a. pyahúpe.
ratón. m. Anguja’i. reacio, cia. adj. Ombohováiva, oñemoĩva,
jetu’u.
ratonera. f. Anguja
reafirmar. tr. Moañete jey.
kuára. raudal. m. Ysyry
real. adj. Ha’ete, añete, tee, añetegua.
hatã ama rire. raudo,
realce. m. Ñembotuicha,
da. adj. Pya’e.
ñemoporã, ñemboyvate.
raya. f. Jehai. 2.
realeza. f. Mburuvicha guasu reko. 2.
Javevýi. rayar. tr. Mburuvicha guasu kuéra.
Karãi, hai. rayo. realidad. f. Аñetegua.
m. Aratiri. realismo. m. Añetegua
raza. f. Te’ýi. reko. realizable. adj.
razón. f. Kuahaha. Jejapokatúva. realizado,
razonable. adj. Hekopegua. da. adj. Apopyre. realizar.
razonamiento. m. Py’amongeta. tr. Japo, mboaje.
razonar. intr. Py’amongeta, realmente. adv. Añeteháрe.
jepy’amongeta.
realzar. tr. Mboyvate, mbotuicha, moporã.
re. pref. Jey.
reanimar. tr. Mboikove jey, moingove jey,
reabrir. tr. Pe’a jey. mokyre’ỹ.
reabsorber. tr. Pyte jey. reanudar. tr. Nepurũ jey.
reacción. f. Mbohovái, pu’ã, apojovái. reaparecer. intr. Ñapysẽ jey, jecha jey,
reaccionar. intr. Mbohovái, pu’ã, jekuaha
jey.
ñakãrapu’ã. reaccionario, ria. adj.
reasumir. tr. Japyhy jey.
Ombohovȧiva mba’e

185
reavivar. tr. Moingove jey, mombarete. mbykyve, jepy’amongeta. recargar. tr.
rebaja. f. Guejy, tepy jeguejy. Mbopohyive.
rebajar. tr. Mboguejy, mbohepyguejy. recargo. m. Ñembopohyive.
rebanada. f. Kytimbyre, pehẽngue pe, vore. recatado, da. adj. Ñakãguapy, jepoyhu.
rebanar. tr. Mbovore, mboja’o, mbovo,
pehẽ’a, kytĩ, pehẽngue.
186
rebaño. m. Mymba atýra.
rebasar. tr. Hása, hasave
hendágui. rebatible. adj. Ikatúva
oñembotove. rebatir. tr.
Mbotove, ñe’ẽrovaity.
rebelarse. prnl. Mbohovái, pu’ã, nemoĩ,
jepytaso,
nepu’ã.
rebelión. f. Ñepu’ã, ñemoĩ,
mbohovái. rebenque. m.
Tukumbo, tejuruguái.
reblandecer. tr. Mohu’ũ.
reborde. m. Tembe.
rebosar. tr. Renyhẽ rasa.
rebotar. intr. Jevy, po jey, popo.
rebote. m. Guevi, po jey,
ñembopopo. rebozo. m. Ahoja.
rebullir. intr. Myi, ku’e,
pupu. rebuscar. tr.
Typeka, povyvy. recabar.
tr. Jerure.
recado. m. Marandu, mombe’uka,
ñe’ẽmondo, ñemomarandu. 2. Kavaju
apére oñemoĩva jajupi hagua hi’ári.
recaer. intr. ‘A jey.
recaída. f. Je’ajey, tasy
jey. recalcadura. f.
Karáu.
recalcar. tr. Mbokaráu. 2. Jetu’u, ñe’ẽ jey. 3.
prnl.
Karáu.
recalcitrante. adj. Jepytaso, akãhatã.
recalentar. tr. Mbohaku jey, mbohaku
eterei. recámara. f. Koty.
recambio. m. Nembyekovia jey,
ñemoambue. recapacitar. intr.
Jepy’amongeta jey. recapitular. tr. Ñe’ẽ jey
recato. m. Poyhu. reclusión. f. Ñemboty,
recelar. intr. Nemyrõ, jepoyhu, ka’irãi. recluta. m. Imboka
kyhyje. recelo. m. Poyhu, ñeangu, ramóva. recobrar. tr.
jepoyhu. receloso, sa. adj. Jepoyhu, Rekojey. recodo. m. Koni,
oguerovia’ỹva. recepción. f. Jepyhy, jere.
ñemoinge. receptáculo. m. Tyru, recoger. tr. Mbyaty, mbuaty, hupi, mono’o.
mba’yru.
receptor. m, Henduha, pyhyha.
receso. m. Ñemba’apo’ỹ, putu’u.
receta. f. Pohã apoukapy, tembi’u
apoukapy. recetar. tr. Japouka pohã,
mopohã. rechazado, da. adj.
Jeguaru, ñembotove. rechazar. tr.
Mbotove, mombia, mbojevy.
rechazo. m. Ñembotove,
ñembojevy. rechinar. intr. Ñe’ẽ,
chiã, chi’õ.
recibidor. m. Koty guahẽha.
recibimiento. m. Oguahẽva ñuguaiti,
oguahẽva maitei, ñemoguahẽ.
recibir. tr. Moguahẽ, ñuvaitĩ, roguahẽ.
recibo. m. Ñeguahẽha. 2. Kuatia
jejogua hagueha, ñeme’ẽhai.
recién. adv. Ramo, angete, aje’i.
reciente. adj. Pyahu, ramogua,
angetegua. recientemente. adv.
Angete, ramo, aje’i. recinto. m.
Koty, tenda.
recio, cia. adj. Hatã, jy, mbarete.
recipiente. m. Ryru, mba’yru, mba’ery ru,
ña’ẽ. recíprocamente. adv. Jo, ño, ju, ñu
ojuehe. reciprocidad. f. Jejoporu,
ñembohekovia. recíproco, ca. adj. Jo, ño,
ju, ñu, ojuehegua. recitado. m. Ñe’ẽ hatã,
ñe’ẽyvoty.
recitar. tr. Ja’e ñe’ẽyvoty.
reclamar. tr. Jerure, jerure
atã. reclinar. tr. Mbojeko. 2.
prnl. Jeko.
recluir. tr, Mboty, mbokoty, moka’irãi.
2. prnl. Ñemboty.
recogida. f. Ñembyaty, ñemono’õ. recorrer. intr. Kundaha, guata. 2. tr. Guyguy,
hasa.
recogido, da. adj. Mono’õmbyre. 2.
recorrido. m. Tape, guataha.
Ñemoañóva. recogimiento. m. Jepy’
recortar. tr. Mombykyve, kytĩ, kytĩ
amongeta, ñemoaño. recolección. f.
hembyre. recorte. m. Ñekytĩ, ñeñapi,
Nembyaty, ñemono’õ. recolectar. tr.
ñemombykyve. recostadero. m. Jekoha.
Mono’õ, mbyaty.
recostar. tr. Mbojeko. 2. prnl. Jeko, ñeno,
recomendable. adj. Porupyrã,
jatyko.
momorãmbyrã.
recomendar. tr. Momorã,
mbotuicha, porãnguereko.
recompensa. f. Mombyekovia,
poepy, mbopopegua,
porepy.
recompensar. tr. Mbopopegua,
mbuekovia, poepy.
reconcentrar. tr. Mbyaty,
mbojuaju, mombareteve.
reconciliar. tr. Moñyrõ, mbo’ae. 2. pml.
Ñoñyrõ,
pochyjera, iko porã jey.
recóndito, ta. adj. Ñongatupy, kañy,
ñemi. reconfortar. tr. Mombareteve,
mbohetia’e. reconocer. tr.
Hechakuaha.
reconocido, da. adj.
Kuahapyre,
ohechakuaháva.
reconocimiento. m.
Jehechakuaha,
jechakuaha.
reconquista. f. Ñemomba’e jey, ñemoĩ
jey
poguýpe.
reconquistar. tr. Ñemomba’e jey.
reconstruir. tr. Japo jey, mopu’ã
jey. recontar. tr. Papa jey. 2.
Mombe’u jey.
reconvenir. tr. Ja’o, kaguai,
mongavaju,
ñemoñe’ẽ, rova api.
recopilar. tr. Mbyaty
haipyre. récord. m.
Pu’akaiteve.
recordar. tr. y prnl. Mandu’a,
ñemomandu’a, py’aho, ñanga’u. 2. tr.
Momandu’a, moma- randu, romandu’a.
recoveco. m. Tape karẽ, recuperar. tr. Rojevy, reko jey, pyhy
kua’i. recreación. f. jey. recurrente. adj. Sapy’apy’a,
Vy’aha, pytu’u. recrear. tr. ojehu jeýva. recurrir. intr. Jepoka,
Mbohory, mbovy’a. poru, jerure. recurso. m. Poruha,
recreativo, va. adj. jerekoha.
Ombovy’áva. recreo. m. red. f. Kyha, pira ñuhã.
Putu’u, vy’a. redacción. f. Kuatia jehai, jehaiha koty.
recta. f. Jehai karẽ’ỹ. redactar. tr. Hai kuatia, moĩ kuatiápe,
pyaha
rectamente. adv. Hekópe, jojahápe,
kuatia.
karẽ’ỹme. rectángulo. m. Takamby
rededor. m. Jere.
irundyjoja. rectificación. f. Nemoĩ porã,
redención. f. Pysyrõ, angaipa jora, teko
ñemуatyrõ. rectificar. tr. Mokarapã’o,
pyahu. redentor, ra. adj. Pysyrõva. 2. m. y
myatyrõ, mbojoja, moĩ
porã. f. Pysyrõhára. redíl. m. Ovecha kora,

rectitud. f. Teko karẽ’ỹ, tekoite. mymba rupa.

recto, ta. adj. Joja, yvi. 2. Joheipyre, redimir. tr. Pysyrõ, ñyrõ, jora.
karẽ’ỹ, redoblar. tr. Mboja’o, mbohetave.
marangatu.
redomado, da. adj. Ñarõ, ojapo mba’e
rector. m. vaikue
Sãmbyhyha. meméva.

recubrir. tr. redomón, na. adj. Sagua’a.

Mboape. redondear. tr. Mboapu’a,

recuento. m. mbuapu’a. redondel. m. Apu’a,

Jepapa. tokái, kora. redondo, da. adj.

recuerdo. m. Mandu’a, ñemandu’a, Apu’a. reducción. f. Nemomichĩ,


anga’u, py’aho. ava táva.

187
reducido, da. adj. Michĩ, cha’ĩ. U. t. c. s.
reducir. tr. Momichĩ, mombyky, reforzado, da. adj. Mombaretevepyre,
momichĩve, ñemombareteve, ñemohatãve,
ñyñýi, mombovy. myatãvembyre.
redundar. intr. Remby, heta reforzar. tr. Myatãve, mombareteve.
rei. reedificar. tr. Mopu’ã jey. refrán. m. Ñe’ẽnga.
reelección. f. Jeporavo jey,
188
rekutu. reelecto, ta. adj.
Jeporavopyre jey. reelegir. tr.
Poravo jey.
reemplazante.com. Tekovia, jepyruha.
reemplazar. tr. Mbuekovia, mbyekovia,
mbohekovia, muekovia, myengovia, pyru.
2. prnl. Jopyru.
reemplazo. m. Jepyru, tekovia.
reencarnarse. prnl. Ñembohete
jey. reencontrar. tr. Juhu jey,
ñuvaitĩ jey. refacción. f.
Ñembopyahu, myatyrõ.
refección. f. Karu, py’ajoko,
tembi’u. refectorio. m. Karuha.
referencia. f. Mandu’a,
mombe’u. referido, da. adj.
Mombe’upyre. referir. tr.
Mombe’u, kuahauka.
refinado, da. adj. Kate.
refinar. tr. Mopotĩ, mosỹi.
reflejar. tr. Hechauka, mondo jey.
reflejo. m. Techauka, tesape ou jeýva.
reflexión. f. Jesareko, py’amongeta,
py’angata, ñeimo’ã.
reflexionar. intr. Imo’ã, jepy’amongeta,
jesareko.
reflexivo, va. adj. Jesarekóva,
jepy’amongetáva, oimo’ãva.
reflujo. m. Y guejy.
refocilar. tr. Mbovy’a. 2. prnl. Vy’a.
reforma. f. Ñemyatyrõ, ñembopyahu.
reformar. tr. Myatyrõ, mbopyahu, japo
porãve. reformatorio. m. Ka’irãi mitãme
guarã.
reformista. adj. Myatyrõséva,
moambueséva.
refranero. m. Ñe’ẽnga aty. regocijar. tr. Mbovy’a, rohory, mbopya
rory. 2. prnl. Rory, ñembohory, vy’a.
refregar. tr. Pichy, japichy, kyty. 2. pml.
regocijo. m. Vy’a, tory.
Jekyty. refrenar. tr. Juruka, joko. 2. pml.
regresar. intr. Jere, jevy, guevi, ho jey, ju jey.
Jejoko. refrendar. tr. Moañete, momorã.
regresión. f. Jevy, jeguevi, jere.
refrescante. adj. Mbopiro’ýva, moro’ysãva.
refrescar. tr. Mbopiro’y, moro’ysã.
refresco. m. Piro’yha, mbopiro’ysãha,
alóha. refrigerio. m. Py’ajokoha,
ñemoro’ysãha. refuerzo. m.
Ñemombareteve.
refugiar. tr. Moguahẽ, moñuvã. 2. prnl.
Ñemo’ã,
ñeñuvã, kañу.
refugio. m. Ñekañyha, ñemo’ã, ñeñuvã.
refutar. tr.
Mbohovái.
regadío. m.
Ñemoakỹ.
regalar. tr. Jopói.
regalo. m. Jopói.
regalón, na. adj. Ñemokunu’ũva.
regañar. tr. Ja’o, ñe’ẽngururu.
regar. tr. Mohe’õ, myakỹ, moakỹ, hypýi.
regatear. tr. Mboguejyse
repy. regazo. m.
Tapypa’ũ. regenerar. tr.
Moĩ porã jey. regido, da.
adj. Sãmbyhypyre.
regio, gia. adj. Porã iterei. 2.
Mburuvicha guasu rehegua.
región. f. Tetã, tenda, yvy pehẽngue.
regional. adj. Tenda rehegua.
regir. tr. Jokuái, sãmbyhy, mboguata.
registrar. tr. Povyvy, ma’ẽ porã, sareko.
2.
Mboguapy kuatiápe.
registro. m. Téra ryru. 2. Jepovyvy.
regla. f. Teko, tape, apoukapy. 2.
Mbojojaha. 3. Kuña mba’asy, tuguy
reko.
reglamentar. tr. Mbohape, japouka.
reglamento. m. Apopyrã, tekorã.
regreso. m. Jere, guevi. religión. f. Jerovia, Tupã jerovia.
reguero. m. Syry, syrykue. religioso, sa. adj. Tupãópe ovy’áva.
regular. tr. Mohenda, moĩ hekópe. reliquia. f. Mba’e porã yma guaregua.
regularidad. f. Tekojoja, rellenar. tr. Jatyka, myenyhẽ, mbochovi.
tekomemegua. regurgitar. tr. relleno. m. Ñemohenyhẽ.
Gue’ẽ, mbou, mbojevy. rehacer. tr.
Japo jey, myatyrõ.
rehuir. tr. Jehekýi, ñepia’ã.
rehusar. tr. Mbotove, pota’ỹ.
reidero, ra. adj.
Porombopukáva.
reincidir. intr. Javy jey, angaipa jey,
rembiapo aigue jey.
reino. m. Tetã, teko, mburuvicha
guasuretã.
reintegrar. tr. Mohenda jey.
reír. intr. Puka.
reiterar. tr. Ñe’ẽ jey, japo jey.
reivindicar. tr. Reko jey, pyhy jey,
ñiemomba’e jey.
rejuvenecer. tr. Mbopyahu jey, momitã. 2.
prnl.
Ñemomitã, ñemokuñataĩ, ñembokaria’y
jey. relación. f. Jokuaha. 2. Ñemombe’u,
mombe’upy. relacionado, da. adj.
Kuahapyre.
relajar. tr. Mokangy.
relamer. tr. Heréi, kumberéi. 2. prnl.
Ñekumby’u, ñekumberéi.
relámpago. m. Aravera.
relatar. tr. Mombe’u,
henduka. relativo, va. adj.
Naiañetekatúi.
relato. m. Ñemombe’u, mombe’u.
relator. m. y f. Mombe’uha.
relegar. tr. Mbotapykue, mbotakykue,
mboyke.
relente. m. Ysapy.
relevante. adj. Poravopyre, oñeikotevẽva.
relevar. tr. Mosẽ, pyru, mbuekovia,
mbohekovia. relevo. m. Tekovia, jopyru,
mbyekovia.
relieve. m. Ape reko.
reloj. m. Aravo rememorar. tr. Mandu’a.
papaha. reluciente. remendar. tr. Myatyrõ, mbovyvy ao
adj. Vera, mimbi. soro. remero, ra. m. y f. Pykuiha, yga
relucir. intr. Vera, pykuiha. remesar. tr. Mondo, mondo
mimbi. relumbrar. intr. mba’e repy. remiendo. m.
Vera, mimbi. Ñemyatyrõ.
remachar. tr. Jatyka. reminiscencia. f. Ñemandu’a yma
guarére, mandu’avy.
remanente. m.
Tembyre. remirar. tr. Ma’ẽ jey.

remangar. tr. Pepi. 2. prnl. Jepepi, remisión. f. Ñembou, ñemondo.


jejyvamboi. remiso, sa. adj. Kaigue, ate’ỹ.
remanso. m. Yupa, remitir. tr. Mbou, mondo, reruka, rahauka.
yjere. remar. tr. Pykúi, remo. m. Yga jyva.
yga pykui. remate. m. remoción. f. Jerova, ñemomýi
Apy, apýra, paha. hendágui, ñemombia.

remecer. tr. Myatymói, remojar. tr. Mboaruru, mohe’õ, myakỹ, mboyku.

mbotorore. remedar. tr. remojo. m. Aruru,

Ha’ã, ha’anga. remediar. tr. myakỹ. remolcar. tr.

Pohano, myatyrõ. remedio. Mbotyryry. remolino.

m. Pohã. m. Jepyvu.

remedo. m. Ha’ã, teko ra’ã. remolón, na. adj. Pireja, pijy, ate’ỹ,

remembranza. f. Mandu’a, kaigue. remontar. intr. Veve. 2. tr.


ñemandu’a, Mboveve. rémora. f. Jokoha.
techaga’u.
remorder. tr. Py’apy, py’aremói angaipa.

189
remordimiento. m. Angekói, repasar. intr. Hasa jey. 2. tr. Hecha jey.
jepy’aremói. remoto, ta. adj. repatriar. tr. Mbojevy hetãme. 2. pml. Jevy
hetãme.
Mombyry. 2. Yma guare. remover. tr.
Pe’a, mosẽ, rova, momýi. remozado, 190
da. adj. Ñembopyahu. remozar. tr.
Mbopyahu.
remunerar. tr. Hepyme’ẽ.
renacer. intr. Ikove jey, reñói
jey. renacimiento. m. Jeikove
jey. renacuajo. m. Ju’i ra’y.
renal. adj. Pitikiri’igua.
rencilla. f. Ñorairõ’i.
rencor. m. Py’aro,
py’araku. rencoroso, sa.
adj. Py’aro. rendido, da.
adj. Kane’õ. rendija. f.
Pa’ũ.
rendir. intr. Me’ẽ. 2. tr. Motindy,
momirĩ, moĩ poguýpe. 3. prnl. Ñeme’ẽ,
ñemomirĩ, ñemoĩ poguýpe.
renegado, da. adj. Oguevíva, ojeréva.
renegar. intr. Ñe’ẽ jere. 2. Pochy, ñe’ẽ
tie’ỹ. renglón. m. Kuatia rysýi.
rengo, ga. adj. Karẽ.
renguear. intr. Guata
karẽ. reno. m. Guasu.
renombrado, da. adj.
Herakuã. renombre. m.
Terakuã. renovación. f.
Ñembopyahu. renovar. tr.
Mbopyahu. renuevo. m.
Toky, yvyra reñói.
renunciar. tr. Heja,
ñemboyke. reñir. intr. Juavy,
ñorairõ, jeja’o. reo, a. m. y f.
Apoaiguehare. reojo. m.
Sayke, saguy.
reparación. f. Ñemyatyrõ, ñemoĩ porã jey.
reparar. tr. Myatyrõ.
repartir. tr. Mboja’o, me’ẽ peteĩteĩ.
reparto. m. Ñeme›ẽ.
repeler. tr. Mbohovái, momombyry, reprochar. tr. Kaguai, ja’o, ñemoñe’ẽ,
muaña, mbojei. mongavaju,
mbovai, hague’o, ravira.
repetición. f. Apo jey, ñe’ẽ jey.
reproche. m. Kaguai, ja’o, rova api, ñe’ẽ meguã.
repetido, da. adj. Heta oĩva, heta jevy
ojejapóva, reproducción. f. Ñemoñare.
jo’a.
reproducir. tr. Moñemoña. 2. Moha›anga.
repetir. tr. Ñe’ẽ jey, japo jey, mbojo’a. 3. prnl. Ñemoña.
repisa. f. Jokoha.
replantar. tr. Ñotỹ jey, ñemitỹ jey.
replegarse. prnl. Guevi, jehekyí.
réplica. f. Ta’anga. 2. Mbohovái, ñe’ẽreity,
ñe’ẽ
joapy.
replicar. tr. Mbohovái, ñe’ẽjoapy,
ñe’ẽreity, ñe’ẽjoko.
repliegue. m. Jeguevi, jehekýi, jevy.
repollo. m. Tajao.
reponer. tr. Mbyekovia, moĩ jey, mohenda
jey.
reportaje. m. Ñemongeta ojehaíva,
ñemongeta oñemyasãiva.
reposar. intr. Putu’u.
reposo. m. Putu’u, mytue,
akaguapy. repostería. f.
Mbahe’ẽ apoha. reprender. tr.
Ja’o, mongavaju. represa. f.
Ysyry jokoha.
represalia. f. Jepy.
represar. tr. Joko
ysyry. representar. tr.
Moha’anga.
representativo, va. adj.
Hechaukáva. represión. f. Jejoko
mbaretépe. represivo, va. adj.
Ojokóva mbaretépe.
represor, ra. adj. Ojokóva mbaretépe. U. t.
c. s.
reprimenda. f. Jeja’o, mbokavaju.
reprimir. tr. Joko mbaretépe.
reprobado,da. adj. Ndohasáiva,
ndoikéiva.
reprobar.tr. Mbotove, royrõ,
mbotapykue
temimbo’épe.
reproductor, ra. m. y f. Ñemoñára. mohemby resfriado, da. adj. Tipa’ã, tĩsyry.
reptar. intr. Tyryry. U.t. c.s.m. resfriarse. prnl. Tipa’ã, tĩsyry.
reptil. m. Mymba resfrío. m. Tipa’ã, tĩsyry.
otyryrýva. repudiar. tr.
Royrõ, mbotove.
repugnancia. f. Jeguaru.
repugnar. tr. Mbojeguaru.
repulsa. f. Jeguaru, ñembojevy,
ñembotove. repulsivo, va. adj.
Mbojeguarúva. repuntar. intr. Jupi,
ñapysẽ.
reputación. f. Terakuã.
requebrar. tr. Moñe’ẽ, mboaguara kuñáme.
requerir. tr. Jerure.
réquiem. m. Amyrỹi ñembo’e.
requisito. m. Ñaikotevẽva jareko haguã
peteĩ
mba’e.
res. f. Vaka, vaka ra’y.
resabio. m. Tembyre.
resaltar. intr. Jekuahave. tr.
Mbokuaave. resarcir. tr. Mbuekovia,
hepyme’ẽ. resbaladizo, za. adj. Sỹi.
resbalar. intr. y prnl. Pyho, pysyry,
pysyrỹi,
syryry.
resbalón. m. Pysyry, pyho.
rescatar. tr. Pysyrõ, pyhy jey.
rescate. m. Pysyrõ, pyhy jey. 2. Tepyme’ẽ
pysyrõrã.
rescoldo. m. Tanimbuguy.
resecar. tr. Mokã.
reseco, ca. adj. Kã iterei.
resentido, da. adj. Ñemyronde.
resentimiento. m. Py’atyai, ñemyrõ,
py’aro, ñeko’õi, tesako’õi, py’aigue,
py’arasy.
resentirse. prnl. Ñemokangy, py’arasy,
ñeko’õi,
ñemуrõ.
reserva. f. Ñongatupy, ñemono’õ.
reservado, da. adj. Ñongatupyre, ijárava.
reservar. tr. Ñongatu, mboyke, ñomi,
resguardar. tr. Ñangareko, mo’ã. respetar. tr. Mboaje, momorã,
jepoyhu, momba’eguasu,
residencia. f. Óga, tekoha, tenda,
ñakãity, porangareko.
jeikoha. residir. intr. Iko, róga.
respeto.m. Mboaje, momorã,
residuo. m. Kusugue, tembyre, yty. ñakãity, ñemomba’eguasu,
resignación. f. Ñeme’ẽ, kirirĩ. poromomba’e, porangareko.

resignarse. prnl. Rokirirĩ, ñeme’ẽ, poi respiración. f. Pytu,


potágui. pytuhẽ. respirar. intr.
resina. f. Ysy, aysy. Ambu, pytuhẽ. respiro. m.
resinoso, sa. adj. Pytu’u.
Aysy, aisy. resistencia. resplandecer. intr. Mimbi, vera, hesape.
f. Jy, tatã. resplandeciente. adj. Vera.
resistente. adj. Hosã, hatã, jy, jajy. resplandor. m. Tesape, mimbi, tendy, vera.
resistir. tr. Jepytaso, jy, ñemyatã, responder. tr. Mbohovái.
pytaso. resolana. f. Kuarahy mimbi responsabilidad. f. Arigua, ho’áva ñande rehe.
araipe ñemo’ãva. resollar. intr. responsable. adj.
Pytuhẽ, pyambu, ambu. Katupyry. responso. m.
resolver. tr. Juhu mbohovái. 2. pml. Ñembo’e. respuesta. f.
Juhu mba’épa ojejapóta.
Mbohovái.
resonar. intr.
resquebrajar. tr. Mbotiri. 2. prnl.
Hyapu. resoplar.
Tiri. resquemor. m. Ñemyrõ, ko’õ.
intr. Ambu, peju.
resquicio. m. Pa’ũ michi, jepe’a
resoplido. m.
michĩ. resta. f. Jepe’a,
Timbu.
ñemombovýve. restablecer. tr. Moĩ
respaldar. tr. Pytyvõ, mboatukupe.
jey.
respaldo. m. Jokoha, atukupe jokoha.

191
restablecimiento. m. Py’atã, ñemoĩ ombohováiva. retobarse. prnl.
jey,
Ñembopochy, mbohovái. retoño. m.
ñemohesãi jey.
Toky.
restante. adj. Hembýva.
retorcer. tr. Poka, humbiri. 2. prnl.
restañar. tr. Monguera, tuguy
Jepoka. retorcido, da. adj. Karẽ, kundaha.
mombyta. restar. tr. Mombovy,
retorcijón. m. Tyerasy kutu.
pe’a. 2. Remby. restaurar. tr.
Myatyrõ, mbopyahu. resto. m.
Tembyre, tuguare.
restregar. tr. Kyty, pichy.
restringido, da. adj.
Sãmbyky. restringir. tr.
Jopy, momichĩ.
resucitar. intr. Ikove jey. 2. tr. Moingove
jey.
resuelto, ta. adj. Orekóva imbohovái,
katupyry, tova’atã.
resultado. m. Tembiapokue, osẽva
tembiapógui.
resultante. adj. Osẽva. U. t. c. s. m.
resultar. intr. Sẽ.
resumen. m.
Ñemombyky. resumir.
tr. Mombyky. resurgir.
intr. Heñõi jey.
resurrección. f. Ñemoingove jey.
retaguardia. f. Tatykuegua, takykuegua,
ñorairõ
atukupe.
retar. tr. Ja’o, mbokavaju, mongavaju,
havira.
retardar. tr. Mboare, mombegue.
retardo. m. Are, ñemboare, tatykue,
takykue. retazo. m. Pehẽngue, rembyre,
ao rembyre. retener. tr. Ñongatu, joko.
reticencia. f. Ñemohũ, ñembotavy.
retirado, da. adj. Nomba’apovéiva. 2.
Mombyry, ha’eño.
retirar. tr. Nohẽ, pe’a. 2. prnl. Je’ói, jepe’a,
jei,
jehekýi.
retiro. m. Ñemomobyry, jehekýi.
reto. m. Ja’o, mongavaju. 2.
Py’ara’ã. retobado, da. adj. Pochy,
retomar. intr. Jevy, rojevy, ju jey. 2. tr. Me’ẽ Tatykuévo ohóva. retrucar. tr.
jey. retomo. m. Jevy, ju (ho) jey. 2. Ñeme’ẽ Mbojevy, ñe’ẽ mbojevy. retumbar.
jey. retozar. intr. Saraki. intr. Hyapu.
retractarse. prnl. Mbotove oje’e mboyvéva. reuma. f. Kangue rasy.
retraer. tr. Hekýi. reunión. f. Aty, no’õ, ñembyaty.
retraído,da. adj. Ha’eño, reunir. tr. Mbyaty, mbuaty, mboaty,
jepoyhúva, mono’õ. 2. prnl. No’õ, ko’i, ñembуaty,
ñemoakuruchĩ. ñemono’õ, mumu.
retrasado, da. adj. Tatykuegua, revelar. t. Mbokuaha, hechauka,
takykuegua. mombe’u, kuahauka.
retrasar. tr. Mbotakykue, mbotakykue, revendedor, ra. adj. Ñemuha. U. t. c. s.
mboare.
revender. tr. Ñemu jey.
2. prnl. Ñemboare,
reventar. v. Kapu.
ñembotapykue. retraso. m.
rever. tr. Hecha jey, ma’ẽ jey, maña
Takykue, tatykue, are.
jey. reverberar. intr. Mimbi, vera.
retratar. tr. Moha’anga.
reverbero. m. Tembipe.
retratista. com. Ta’anga
reverdecer. intr. Hoky jey, aky jey, hovy jey.
apoha. retrato. m.
reverencia. f. Jerojy, ñesũ, ñakãity.
Ta’anga, tova ra’anga.
reverenciar. tr. Ñakãity, mboaje,
retreta. f. Tembipu.
mbojerovia, momba’eguasu.
retribuir. tr. Hepyme’ẽ, mbyekovia, poepy.
reverso. m. Kupe, terekua’ỹ,
retroceder. intr. Jevy, guevi.
hekua’ỹ. revertir. tr. Mbojevy, moĩ
retroceso. m. Jevy, jeguevi,
oguývo. revés. m. Po’a’ỹ. 2. Kupe,
jehekýi. retrógrado, da. adj.
terekua’ỹ.

192
revesado, da. adj. Javorái, ñypytũ, javo’ói. Po’areka.
tr. Hecha, maña, ma’ẽ,
revisar. rifar. tr. Me’ẽ po’arekápe.
povyvy,
rifle. m. Mboka, mboka puku.
poguyguy.
rígido, da. adj. Omyi’ỹva, hatã.
revista. f. Kuatiañe’ẽ. 2. Ñemaña, jepoyvy.
revivir. intr. Ikove jey, pu’ã manógui. 2.
tr. Moingove jey.
revocar. tr. Mbotove. 2. Mosỹi ogyke.
revolcar. tr. Mboapajeréi. 2. prnl.
Japajeréi, japaro.
revolotear. intr. Perere, pipi.
revoltoso, sa. adj. Akãhatã.
revolución. f. Ñepu’ã, ñembojere,
ñemoambue,
jepyvu, ñemoĩ.
revolver. tr. Pyvu.
revólver. m.
Mboka. revuelta. f.
Ñepu’ã.
revuelto, ta. adj. Ñapañuãi.
reyerta. f. Ñorairõ.
rezador, ra. adj. Oñembo’éva. f.
Mamboreta, mboisy.
rezagado, da. adj. Tatykuerigua,
takykuerigua.
rezagarse. prnl. Rapykue.
rezar. tr. Ñembo›e.
rezo. m. Ñembo’e.
rezongar. intr. Ñe’ẽnguru.
rezumar. intr. Yga, guiriri.
riacho. m. Ysyry michĩ.
ribera. f. Tembe’y, y
rembe’y.
ribereño, ña. adj. Tembe’ygua, y
rembe’ygua
ricino. m. Mba’ysyvo.
rico, ca. adj. Mba’eheta, viru hetáva.
2. He. ridiculizar. tr. Mbopukarã, reko
pukahárõ. ridículo, la. adj. Pukarã.
riego. m. Ñemoakỹ, ñemyakỹ, typýi.
rienda. f. Kavaju juru
sã. riesgo. m.
Kyhyjerã. rifa. f.
rigor. m. Teko asy, teko atã. rizado, da. adj. Picha’ĩ, apopẽ.
riguroso, sa. adj. Heko jopýva, rizo. m. Avakua.
tukumbo. rima. f. Yvotyñe’ẽ rysýi robar. tr. Monda.
joja. rimbombante. adj. Hyapúva, robo. m. Ñemonda, jejavyky.
porã rasa. rincón. m. Tugua. robot. m. Tekove ra’anga omba’apóva.
riña. f. robustecer. tr. Mombarete, moatã.
Ñorairõ. robusto, ta. adj. Hete tuicha, hete
riñón. m. mbarete. roca. f. Ita, ita guasu,
Pitikiri’i. río. itaembo.
m. Y, ry, roce. m. Havere, jepichy.
ysyry. rociadura. f. Typýi.
riqueza. f. Mba’erepy, mba’ereta. rociar. tr. Hypýi, myakỹ, moakỹ, mohe’õ.
risa. f. Puka. rocío. m. Ysapy.
risco. m. Ita yvate, ita pu’ã. rodado. m. Mba’yrumýi.
risible. adj. Pukarã. rodaja. f. Vore pe, pehẽngue.
risotada. f. Pukapo, pukasoro. rodar. intr. Apajere, jere, apajeréi,
ristra. f. Apesã. japaro. rodear. tr. Mbohokái,
risueño, ña. adj. Hory, opukavýva. mbojere, mongora. rodeo. m. Jere,
ritmo. m. Pu rysýi. no’õ.
rival. com. Javeve, ñemoĩha, ombohováiva. rodete. m. Avakua.
rivalidad. f. Ñembohovái, rodilla. f. Tenypy’ã.
ja’e’ỹ,
roer. tr. Ñapi’ũ, ñapĩ, mindu’u, karãi, popĩ.
ñembopu’akaseve.

193
rogar. tr. Jerure asy. m. Yvyra kytĩ ñemitỹrã.
rojizo, za. adj. rozamiento. m. Jekyty.
Pytãngy. rojo, ja. adj. rozar. tr. Ka’api, kytĩ yvyra. 2. Havere,
ñopũ,
Pytã.
mopysykuãi. 3. prnl. Pysykuãi.
rollizo, za. adj. Apu’a, kyrapu. 2. m. Yvyra
ygue,
yvyra kytĩmbyre.
rollo. m. Apakuapy, mba’e apu’a,
yvyraygue,
yvyra kytĩmbyre.
romadizo. m. Ahy’o rasy, tipa’ã,
tĩsyry. romana. f. Ha’ãha,
pohyíkue ra’ãha. romance. m.
Ñemboki.
romo, ma. adj. Timbe, hainga.
romper. tr. Joka, mondoro, mondyry,
mondoho, mopẽ, mongu’i, mbo’i, mosãso,
mondoso. 2. prnl. Pẽ, jeka, soro, so.
roncar. intr. Kororõ.
roncha. f. Mbita’i.
ronco, ca. adj. Ahy’o kororõ.
ronda. f. Jere.
rondar. intr. Jere.
ronquido. m. Ambu, kororõ, py’ambu,
timbu.
roña. f. Ky’akue, jare.
roñoso, sa. adj. Ky’a,
jare. ropa. f. Ao.
ropaje. m. Ao aty.
ropavejero, ra. m. y f. Ao tuja
ñemuha. ropero. m. Ao ryru, ao
ñongatuha. rosa. adj. Pytãngy.
rosado, da. adj.
Pytãngy. roseta. f.
Mba’e apu’a. rostro.
m. Tova. rotación. f.
Jere.
roto, ta. adj. Soro, jeka, pẽngue.
rótula. f. Tenypy’ã.
rotura. f. Soro, jeka.
roturar. tr. Yvyjo’o, yvy
mondoro. roza. f. Yvy
ñemopotĩ, yvyra kytĩ. rozado.
rubí. m. Itavera pytã. ruido. m. Tyapu, ayvu, pu, ndu, sunu.
rubio, bia. adj. Áva sa’yju. ruidosamente. adv. Tyapúpe,
ayvúpe, ayvuhápe.
rubor. m. Tova pytã, tova raku, ñetĩ.
ruin. adj. Аña.
ruborizar. tr. Motĩ, mbohovapytã. 2.
prnl. Tĩ, ruina. f. Tapere, ogakue.
rova pytã.
ruiseñor. m. Masakaragua’i, korochire.
rudimentario, ria. adj. Kelembu,
rumbear. intr. Hapereka.
chae, ñepуrũha.
rumbo. m. Taperã, tape.
rudimento. m. Ñepyrũ.
rumiar. intr. Ñamindu’u,
rudo, da. adj. Havara, py’ahatã.
mindu’u. rumor. m. Ayvu,
rueca. f. He’ỹ, povãha.
terakuã, je’e.
rueda. f. Mba’ejere.
rumorear. intr. Ñe’ẽ, moherakuã. 2. prnl.
ruedo. m. Kora, jere, apu’a, ao ruguái.
Herakuã, ñeñe’ẽ.
ruego. m. Ñembo’e,
ruptura. f. Juavy, jeka.
jerure. rufián. m.
rural. adj. Okaragua, okaraygua,
Tekove ñaña. rugido. ñumegua, koygua.
m. Kororõ, py’ambu. rústico, ca. adj. Koygua, sagua’a.
rugir. intr. Kororõ, mburea, py’ambu. ruta. f. Tape atã.
rugoso, sa. adj. Cha’ĩ. rutina. f. Jepokuaha.

194
sagaz. adj. Katupyry, arandu ka’aty.

s. f. Pundie guaranímeicha ipúva hérava


ese.
sábado. m. Arapokõi.
sábana. h. Savana.
sabañón. m. Ro’y pore pópe tera pýpe.
sabedor, ra. adj. Arandu, mba’ekuaha,
kuahaha.
saber. m. Jekuaha, mba’ekuaha. 2. tr.
Kuaha, pokuaha.
sabiamente. adv. Kuahahápe,
aranduhápe. sabido, da. adj.
Jekuahapyre, ojekuaháva. sabiduría. f.
Arandu, mba’ekuaha. sabiendas. a s.
Kuahahápe.
sabio, bia. adj.
Arandu. sable. m.
Kyse puku. sabor. m.
He.
saborear. tr. Ha’ã, kumby.
sabotaje. m. Tembiapo aigue,
ñembyai ñemihapegua.
sabroso, sa. adj. He.
sacar. tr. Nohẽ, pe’a, hekýi, jara, kua, ‘o.
sacerdocio. m. Pa’i reko.
sacerdote. m. Avare, pa’i.
saciar. tr. Mohyguatã, moangapyhy,
mbyaju. 2. prnl. Ryguatã.
saciedad. f. Tyguatã.
saco. m. Vosa. 2. Ao.
sacramento. m. Marangatuha.
sacrificar. tr. Juka, kuave’ẽ. 2. prnl. Hasa
asy. sacrificio. m. Temikuave’ẽ, jehasa
asy. sacristán. m. Pa’i pytyvõhára.
sacudir. tr. Tyvyro.
saeta. f. Hu’y.
sagacidad. f. Katupyry, arandu ka’aty.
sagrado, da. adj. Marangatu, karai. ndy. salivar. intr.
sagrario. m. Tupã koty’i. Ndyvu.
sahumar. tr. Motimbo, mohakuã, salmón. m. Pira pytã.
mohyakua.
salmuera. f. Jukyry.
sajar. tr. Mbovo so’o.
salobre. adj. He’ẽ
sal. f. Juky.
jukyme. salón. m. Koty
sala. f. Koty guasu.
guasu. salpicar. tr.
salado, da. adj. He’ẽ
Hypýi. salpullido. m.
juky. salamanca. f.
Mbita’i. salsa. f. Týra,
Itakua. salamandra.
tukupi. saltamontes. m.
f. Teju guasu. salar.
Tuku. saltar. intr. Po,
tr. Mohe’ẽ, mbojuky.
popo.
salario. m. Tembiapo
saltarín, na. adj. Saraki, opoposéva.
repy. salero. m. Juky
salto. m. Po, kutipo.
ryru. saleroso, sa.
salud. f. Tesãi.
adj. Juky. salida. f.
saludable. adj. Hesãi, tesãi ome’ẽva.
Sẽha.
saludar. tr.
saliente. adj.
Momaitei. saludo. m.
Osẽva. salina. f.
Maitei. salva. f.
Jukyty. salir.
Mbokapu. salvación.
intr. Sẽ. salitre.
f. Ñepysyrõ.
m. Jukyrã.
salvado, da. adj. Pysyrõmbyre. 2. m. Rora,
saliva. f. Tendy, rorakue.

195
salvador, ra. adj. Oipysyrõva, oipytyvõva. sartén. f. Ñepyũ, páila.
2. m. y f. Pysyrõhára, pytyvõhára.
sastre. m. Ao apoha.
salvaje. adj. Ka’aguygua, saite, ñarõ. U. t.
satélite. m. Jasy. 2. Poguypegua.
c. s.
salvar. tr. Pysyrõ, pytyvõ.
salvavidas. m. Pysyrõha.
sanar. intr. y pml. Kuera, resãi. 2. tr.
Mohesãi, monguera, pohano.
sancochado, da. adj. Mimoipyre,
mimói. sancochar. tr. Momimói,
mímói, mbopupu. sandalia. f.
Sapatupe.
sandía. f. Sandia.
saneamiento. m.
Ñemohesãi. sanear. tr.
Mopotĩ, mohesãi.
sangrar. intr. Ruguy. 2. tr. Mbohuguy.
sangre. f. Tuguy.
sangriento, ta. adj. Huguy, huguýva.
sanguijuela. f. Ysope.
sanidad. f. Tesãi.
sano, na. adj. Hesãi,
okueráva. santiamén. m.
Tesapirĩ, syrýky. santidad. f.
Marangatu. santificar. tr.
Momarangatu.
santo, ta. adj. Marangatu, joheipyre, karai.
saña. f. Pochy, ñañangue.
sapiencia. f. Arandu,
mba’ekuaha. sapo. m. Kururu.
saquear. tr. Monda, pe’a mba’e kuéra
mbaretépe. saqueo. m. Ñemonda, jepe’a
mbaretépe. sarampión. h. Sarapĩu.
sarcasmo. m. Ñembohory.
sarcástico, ca. adj.
Oñembohorýva. sarcófago. m.
Tyvy.
sardina. f. Pira’i, piky.
sarna. f. Kura’ỹi, karácha,
kuru. sarnoso, sa. adj.
Ikura’ỹiva. sarta. f. Apesã,
tysýi.
sátira. f. Ñembohory. secador. m. Mokãha.
satisfacción. f. Vy’a, angapyhy. 2. secar. tr. Mokã, mbohypa, mboypi,
Tyguatã, mboypa, mbopiru. 2. prnl. Kã, ypi, piru.
tenyhẽ. 3. Moñyrõha, mbyekovia.
sección. f. Vo, pehẽngue, ñekytĩ.
satisfacer.tr. Mbovy’a, moangapyhy.
seccionar. tr. Mbovo, pehẽ’ã, mboja’o,
2.
Mbohyguatã. 3. Ñyrõ, hepyme’ẽ. kytĩ. seco, ca. adj. Kã, ypi, piru, hypa,
satisfecho, cha. adj. Hyguatã, renyhẽ. 2. pirekã.
Hory. secretamente. adv. Guyguy, kañyhápe,
saturar. tr. Mohyvatã, morenyhẽ, kirirĩhápe, ñemihápe.
monguerái. 2. pml. Hyvatã, kuerái, secretario, ria. m. y f. Pytyvõhára,
renyhẽ. tembijokuái,
sauce. m. Yvyra hakã saingóva, tembiguái.
takuarembo. saurio. m. Mymba ipy secreto, ta. adj. Ñemi. 2. m. Ñemiha.
mbykýva otyryrýva hyére. savia. f. Yvyra sector. m. Pehẽngue.
rykue, yvyra ysy. secuaz. m. y f. Hapykuerigua mba’e vaípe.
sayo, ya. m. y f. Sái, typói, ao. secuela. f. Pore, mbore.
sazón. f. Tyarõ, ajukue. secuencia. f. Tapykuegua.
sazonado, da. adj. Tyarõ, aju, secuestrado, da. adj. Mokañуmbyre,
ñemihápe ojeraháva, mbaretépe
ñembohe. sazonar. tr. Motyarõ,
ojeraháva.
mbohe, mboaju. se. pron. pers.
secuestrar. tr. Mokañy, pe’a, raha
Ñe, je, jo, ño, ju, ñu. mbaretépe, ñomi.
sea. v. Tove. secuestro. m. Mokañy.
sebo. m. Ñandy, kyrakue. secundar. tr. Pytyvõ, mbojoapy.
seca. f. Ypipa, ama pokã, y’ỹ, kyve’ỹ. secundario, ria. adj. Hapykue, tenondegua
rire.

196
sed. f. Y’uhéi, uhéi. jehasa. semana. f. Arapokõindy.
seda. f. Ao sỹi. semántica. f. He’iséva mbo’e.
sedar. tr. Mombytu’u,
mbopy’aguapy. sede. f. Tenda,
atyha róga. sedentario, ria. adj.
Omyi’ỹva. sedición. f. Guyryry,
ñemoĩ, ñeрu’ã. sediento, ta. adj.
Y’uhéiva. sedimentarse. prnl.
Huguare. sedimento. m.
Tuguare.
seducir. tr. Mbotavy, py’areraha, rairõ.
seductor, ra. adj. Py’arerahaha, rairõha.
segador, ra. m. y f. Kytĩha, ñemitỹ
mono’õha. segar. tr. Kopi, kytĩ.
segmentación. f. Ñemboja’o, ñepehẽ’ã.
segmento. m. Vore, pehẽngue.
segregar. tr. Ho’ẽ, he’õ. 2. fig. Pe’a, mbojei.
seguidamente. adv. Mante, manterei,
meme,
vokói, popy’ỹi.
seguidor, ra. m. y f. Tapykuerigua.
seguimiento. m. Ñemoña, ñemuña.
seguir. intr. Poi’ỹ. 2. tr. Moña, ha (ho)
hapykuéri. según. adv. Ikatu. 2. prep.
Javeve, icha, ramo. segundo, da. adj.
Mokõiha. m. Aravo’ive. seguramente. adv.
Añetehápe, ikatu, katu. seguridad. f.
Kyhyje’ỹ, teko añete.
seguro, ra. adj. Hatã, mbarete, katuetei,
katuete, añete.
seis. adj. Poteĩ.
selección. f. Poravo, jeporavo.
seleccionado, da. adj.
Poravopyre. seleccionar. tr.
Poravo.
selecto, ta. adj. Poravopyre, porãnguete.
sellar. tr. Kuatia jopy, moha’anga kuatia.
sello. m. Kuatia jopyha. 2. Ta’anga’i
repy rerahaha.
selva. f. Ka’aguy, ka’aguasu.
selvático, ca. adj. Ka’aguy rehegua.
semáforo. m. Tendy ohechakáva
semblante. m. Tova. sencillo, Ila. adj. Hasy’ỹ, jejapo’ỹ, jegua’ỹre.
semblanza. f. senda. f. Tape, guataha.
Tembijogua. sendero. m. Tape, guataha, tape
sembrado. m. Kóga, po’i. sendos. adj. pl. Peteĩteĩme
ñemity. sembrar. tr. guarã. senil. adj. Tuja, guaiguĩ,
Ñotỹ, ñemity. guaimĩ. seno. m. Pyti’a, káma,
sembrador, ra. m. y f. Oñemitỹva, titi. sensación. f. Ñeandu, andu.
ñotỹhára. semejante. adj. Joguaha, sensacional. adj. Hechapyrã,
ichagua, tapicha. semejanza. f. hendupyrã. sensatez. f. Akáguapy,
Joguaha, jojaha. py’aguapy. sensato, ta. adj,
sementera. f. Ñemitỹ, ñotỹha, kokue, kóga. Pyaguapy, akãguapy. sensibilidad. f.
semestre. m. Poteĩ Ñeñandu, andu, ñandu. sensible. adj.
jasykue. semi. pref. Oñandúva.
Háime, vy, gy, gi, ngy. sensual. adj. Haguyrõva.
semiabierto, ta. adj. sentado, da. adj. Guapy, oguapýva.
Juruvy. semidulce. adj. sentar. tr. Mboguapy.
He’ẽmby. semilla. f. Ta’ỹi. sentencia. f. Mohenda. 2. Ñe’ẽnga, ñe’ẽ arandu
seminario. m. Pa’irã róga. mbyky.

seminarista. m. Pa’irã. sentenciar. tr. Mbohepy, mohenda.

semioscuro, ra. adj. Pytũngy. sentido, da. adj. Oñembyasýva,


oguerombyasýva. 2. m. Andu, temiandu.
senado. m. Mburuvicha aty. 3. He’iséva.
sencillez. f. Tasy’ỹ, jegua’ỹ, sentimental. adj. Oñandu etereíva.
jejapo’ỹ.

197
sentimiento. m. Andu, temiandu, mba’eñangarekoha.
ñeñandu, ñembyasy, py’arasy, tembiasy,
seriamente. adv. Añetehápe.
temimbyasy.
serie. f. Tysýi.
sentir. tr. Andu, ñandu, rasy, mbyasy,
ñembуasy. seriedad. f. Tovasy, teko añete.
seña. f. Techaukaha. serio, ria. adj. Hovasy. sermón.
señal. f. Pore, mbore, techaukaha. m. Ñemoñe’ẽ.
señalado, da. adj. Hechakapyre, sermonear. tr. Ñemoñe’ẽ, mbokavaju,
mombe’upyre.
señalar. tr. Hechaka, mombe’u.
señor. m. Karai.
señora. f. Kuñakarai, ña, che’áma. 2.
Tembireko.
señorial. adj. Karai reko.
señorío. m. Karai mba’e. 2. Yvy tuicha
ijára
peteĩva.
señorita. f. Kuñataĩ, che’áma, guaina.
señuelo. m. Ñuhã.
separación. f. Jepe’a, jueja.
separado, da. adj. Jepe’ava, ha’eño,
jepoíva.
separar. tr. Mbojei, mboyke, pe’a, mboja’o,
peka.
2. prnl. Jueja, jopoi,
jepe’a. sepelio. m.
Ñeñoty. séptimo, ma.
adj. Pokõiha.
septiembre. m. Jasy porundy.
sepulcro. m, Tyvy, yvykua,
ñeñotỹha. sepultar. tr. Ñotỹ.
sepultura. f. Tyvy.
sepulturero. m. Poroñotỹha.
sequedad. f. Kã, ypi, tini, piru,
y’ỹ. sequía. f. Okyve’ỹ, ama pokã,
ama’ỹ. ser. m. Tekove, teko. 2.
intr. Ha’e.
serenar. tr. Mbopy’aguapy. 2. prnl. Pi,
py’aguapy.
serenata. f. Kerambipu, purahéi pyhare
ovetã ypýpe.
serenidad. f. Py’aguapy.
sereno, na. adj. Py’aguapy, akãguapy,
akãpyta. 2.
m. Ysapy. 3. Tahachi, pyhare
mongavaju. setenta. adj. Pokõi pa.
serranía. f. Yvytyrusu. seto. m. Kora, yvemby,
serruchar. intr. y tr. yvyrapemby. seudo. pref. Gua’u,
Yvyra kytĩ. serrucho. m. añete’ỹ. seudónimo. m. Téra
Yvyra kytĩha. gua’u. severidad. f. Py’a’atã,
servicial. adj. Oipytyvõva, jejokuapy, kyre’ỹ. poyhu, tovasy.
servicio. m. Tembiapo tapichápe guarã, severo, ra. adj. Py’ahatã, tukumbo, hovasy.
pytyvõ.
sexo. m. Meña.
servidor, ra. m. y f. Pytyvõhára,
sexto, ta. adj. Poteĩha.
tembiguái,
jehuha. sexual. adj. Meña
servil. adj. Tembiguái reko. rehegua. si. conj. Ramo.
servilleta. f. Jurukytyha. sí. adv. Hẽe.
servir. intr. y tr. Pytyvõ, jehu, jeporu. sideral. adj. Mbyja rehegua, heta itereirasa.
sesenta. adj. siderurgia. f. Kuarepoti ñemba’apo.
Poteĩpa. sesgar. siega. f. Jekopi.
tr. Kytĩ karẽ. siembra. f. Kóga, temitỹ, ñemitỹ, ñeñotỹ.
sesgo. m. siempre. adv. Katuete.
Ñyke’ã. sesión. sien. f. Taty.
f. Ñemongeta. sierra. f. Kytíha.
seso. m. siervo, va. m. y f. Tembiguái, tembijokuai.
Apytu’ũ. seta. f. siesta. f. Asaje.
Urupe. siete. adj. Pokõi.
setecientos, tas. adj. Pokõi sa.

198
sigilo. m. Ñomi, kirirĩ. Oñondivegua, joa. sin. prep. ‘Y, ‘ỹre,
significado. m. ‘ỹme, rehe‘ỹ, ‘ỹ rehe. sinceridad. f.
He’iséva. significar. tr. Añetegua.
‘Ese. signo. m. sincero, ra. adj. Japu‘ỹ, marangatu, he’iva
añetegua.
Techakuaha.
siguiente. adj. Riregua. síncope. m. Ñe’ã rasy.

sílaba. f. Ñe’ẽpehe, ñe’ẽ pehẽngue.


silbar. intr. y tr.
Turuñe’ẽ. silbato. m.
Turuñe’ẽha. silbido.
m. Turuñe’ẽ. silenciar.
tr. Mokirirĩ. silencio.
m. Kirirĩ.
silenciosamente. adv. Kirirĩháme.
silencioso, sa. adj.
Kirirĩ. silla. f. Apyka,
guapyha. silleta. f.
Apyka’i.
sillón. m. Apykatymói, apyka guasu.
silo. m. Kóga’a ñongatuha.
silueta. f. Ta’anga, tete reko.
silvestre. adj. Ka’aguypegua, saite,
okaragua.
simetría. f. Joja.
simiente. m. Ta’ỹi.
similar. adj. Ojoguáva.
similitud. f. Joja,
joguaha. simio. m.
Karaja. simpatia. f.
Ka’avo, juky.
simpático, ca. adj. Juky, ka’avo, ruguy,
kavure’i.
simpatizar. intr. Ruguy, ja’e,
ñemoirũ. simple. adj. Ño, año. 2.
Ndahasýi. simpleza. f. Vyrorei.
simplicidad. f. Tasy’ỹ, výro
reko. simulado, da. adj.
Gua’u. simular. tr. Ha’ã,
jejapo.
simultáneamente. adv. Oñondivete,
joa. simultáneo, a. adj.
sindicato. m. Mba’apohára sistematizar. tr. Mboysýi.
aty. síndrome. m. Mba’asy sitiado, da. adj.
rechaukaha. singular. adj. Mongorapyre.
Año, peteĩ, jojaha‘ỹ. sitial. m. Apyka jegua, tenda
marangatúpe guarã.
sino. m. Herunguã, po’a’ỹ. 2. conj.
Katu, tẽra, ỹrõ. sitiar. tr. Mongora.
sinónimo. m. Ñe’ẽ juehegua, ñe’ẽ sitio. m. Tenda. 2. Kora, ñemongora.
he’isévape
situación. f. Tenda. 2.
ojojoguáva.
Teko. situar. tr. Moi,
sinopsis. f. Ñemombyky.
mohenda. sobaco. m.
sinsabor. m. Ñeko’õi, vy’a’ỹ,
Jyvaguy.
joha. sintáxis. gram., f.
sobar. tr. Pichy.
Ñe’ẽjoajungatu. síntesis. f.
soberano, na. adj. Tuicha. 2. m. y f.
Ñemombyky. sintetizar. tr.
Mburuvicha guasu.
Mombyky.
soberbia. f. Jerovu, jejapo, tĩ atã, teko
síntoma. f. ha’entese.
Techakuaha. soberbio, bia. adj. Ojerovúva.
sintonizar. tr. sobornar. tr. Japouka popeguáre mba’e aigue.
Mbojoja. sinuoso, soborno. m. Mbopopegua ñemi.
sa. adj. Karẽ. sobra. f. Tembyre.
sinvergüenza. adj. Tie’ỹ, sobrado. m. Mba’e ñongatu haguã
hova’atã. siquiera. adv. Nte, tembi’u. sobrante. adj. Hembyre. m.
mante, jepe. sismo. m. Yvy Tembyre. sobrar. intr. Remby.
ryrýi. sobre. m. Kuatiañe’ẽ ryru. 2. prep. Ári, re,
sistema. f. Tape mbo’e. rehe.

199
sobrecama. f. Ahoja. solamente. adv. Ñónte, nte, ño, mante,
añónte, año, ae.
sobrecargar. tr. Mbopohyive.
solapadamente. adv. Kañуhápe, ñemihápe.
sobrecargo. m. Mburuvicha.
solar. adj. Kuarahy rehegua.
sobrecogerse. prnl.
solaz. m. Vy’a.
Ñemondýi. sobreentender. tr.
Kuaha je’e’ỹre.
sobremanera. adv. Rasa, iterei, eterei,
terei.
sobrenadar. intr. Vevúi.
sobrenatural. adj. Heko arapy
arigua. sobrenombre. m. Tero.
sobrepasar. tr. Pu’akave, hasa.
sobreponer. tr. Moĩ hi’ári. 2. prnl.
Pu’aka. sobresaliente. adj. Ohasáva. 2.
Jojaha’ỹ.
sobresalir. intr. Hasa. 2. Pu’akave,
jekuahave. sobresaltarse. prnl. Pу’apopo,
ñemondýi. sobresalto. m. Ñemondýi,
py’apopo, pirĩ. sobrevenir. intr. Jehu.
sobreviviente. adj. Manógui
ojepe’áva. sobrevivir. intr. Ikove,
jepe’a manógui. sobriedad. f.
Ka’u’ỹ.
sobrio, bria. adj. Ka’u’ỹva.
socarrón, na. adj. Ñembohorýva,
mbohorýva.
socavón. m. Yvykua.
sociabilidad. f. Ñemoirũ reko.
sociable. adj. Ka’avo, jehayhuka, hory.
social. adj. Jojapy, ñemoirũva,
tetãyguápe
guarã.
socializar. tr. Mbojoja, ñomoirũ.
socio, cia. m. y f. Irũ.
socorrer. tr. Pysyrõ,
pytyvõ. socorro. m.
Ñepysyrõ.
sofá. m. Apyka tupa, apyka puku.
sofocar. tr. Mbogue, pytujoko. 2. prnl.
Pytuho.
soga. f. Sã.
sol. m. Kuarahy.
soldado. m. Tahachi. Ha’eño. sollozar. intr.
soldar. tr. Mboja, mbojoapy. Jahe’o. sollozo. m.
solear. tr. Mbokuarahy, monguarahy. Jahe’o.
soledad. f. solo, la. adj. Ño, año, ha’eño.
Año. soler. tr. sólo. adv. Nte, mante, ae.
Va. solicitar. soltar. tr. Mondoho, poi, jora. 2. pml.
Jera, so, kúi, kukui, jepoí.
tr. Jerure.
soltero, ra. adj. Ha’eño, nomendáiva
solicito, ta. adj. Kyre’ỹ, tapicháre oma’ẽva.
gueteri,
solicitud. f. Jerure. mendare’ỹ. U. t. c. s.
sólidamente. adv. Mbarete. soltura. f. Jera.
solidaridad. f. Ñepytyvo, joaju, solución. f. Hyku, ry. 2. Pohã, ñemyatyrõ.
jejopói. solidarizarse. prnl. sombra. f. ‘Ã.
Ñemoirũ. sombrear. tr. Mo’ã, mokuarahy’ã.
solidez. f. Atãngue, sombrero. m. Akão, akãngao,
mbaretekue. akãhoja. sombrilla. f. Kuarahy
solidificación. f. Typy’a. mo’ãha.
solidificar. tr. Mohatã, someter. tr. Jopy, moĩ poguýpe. 2. prnl.
myatã. sólido, da. adj. Ñeakãity, ñemoĩ poguýpe.

Hatã, mbarete. soliloquio. somnífero. adj. Poromongéva. U.t. c.s.m.

m. Ñe’ẽ ha’eño. somnolencia. f. Topehýi, kerana, kerai,

solista. adj. Ombopúva ha’eño, tesake. son. m. Pu.


opurahéiva ha’eño. U. t. c. s. sonado, da. adj. Herakuã, jekuahapyre.
solitario, ria. adj. sonámbulo, la. adj. Keraguata. U. t. c. s.

200
sonar. tr. Mbopu, pu, hendupyrã.
hyapu. sonda. f. Pypuku sorprender. tr. Mopy’andýi, mbojuruja,
mondýi.
ra’ãha. sondeo. m.
sortear. tr. Mbopo’areka, mbojarareka. 2.
Pypuku ra’ã. sonido. m.
Jehekýi.
Pu, atõi. sonoro, ra. adj.
sorteo. m. Ta’ã, po’a ra’ã.
Ipúva. sonreír. intr.
sortija. f. Kuãirũ.
Pukavy. sonrisa. f.
Pukavy.
sonrojar. tr. Motĩ, mbohovapytã. 2. prnl. Tĩ,
rova
pytã.
sonsacar. tr. Kuaha omoñemíva.
sonso, sa. adj. Tavy, výro, tovatavy,
rovatavy, hovatavy, tavyrai.
soñado, da. adj. Képe guare.
soñar. intr. Kerai. 2. tr. Hecha
képe. sopa. f. Jukysy.
sopesar. tr. Ha’ã, ha’ã pohyikue.
2. Jepy’amongeta.
soplar. tr. Peju.
soplete. m. Tata
pejuha. soplido. m.
Jepeju. soplo. m.
Peju, jepeju. sopor.
m. Kéra aigue.
soportar. tr. Joko, jejoko, mokõ, rokirirĩ,
su’u.
soporte. m. Jokoha.
sorber. tr. Kambu, pyte, syryku, mokõ,
y’u.
sorbo. m. Syryku,
kamambu. sordera. f.
Hendu’ỹ. sórdido, da. adj.
Kya, tajasu.
sordo, da. adj. Apysape, nohendúiva,
apysatũ.
U. t. c. s.
sordomudo, da. adj. Nohendúiva ha
ñe’ẽ’ỹva.
U. t. c. s.
sorgo. m. Avati kamba.
sorna. f. Jojái.
sorprendente. adj. Hechapyrã,
mopirĩha, neimo’ã’ỹva,
sortilégio. m. Paje, pohano. su, sus. adj. pos. L, h, hi, ij, in.
sosegado, da. adj. Py’aguapy, kirirĩ. suave. adj. Hu’ũ, sỹi, apesỹ, vevúi, vevýi.
sosegar. tr. Mboputu’ũ, mbopy’aguapy, suavemente. adv. Sỹi, mbegue, vevýi.
mokirirĩ.
suavizar. tr. Mohu’ũ, mosỹi.
2. pml. Pytu’u.
subalterno, na. adj. Poguypegua.
sosiego. m. Py’aguapy, akãguapy, myi’ỹ,
mytue, subcutáneo, a. adj. Pireguy.
pytu’u. súbdito, ta. m. y f. Tetãgua, poguypegua,
soslayar. tr. Mboyke. sãmbyhypyre.
soslayo. m. Sayke. subdividir. tr. Mboja’o jey.
soso, sa. adj. He’ỹ, juky’ỹ, ay. subida. f. Jejupi.
sospecha. f. Ñeimo’a, subir. intr. y prnl. Jupi, jejupi.
jepoyhu. sospechar. tr. súbitamente. adv. Sapy’a,
Jepoyhu, hetũ, imo’ã. soro. súbito, ta. adj.
sospechoso, sa. adj. Sapy’agua. sublevación. f.
Ndajeroviahái. sostén. m. Ñepu’ã.
Jejoko, ñepytyvõ. sublevar. tr. Moñeko’õi, mopu’ã. 2. prnl.
Pu’ã, ñepu’ã, ñemoĩ, ñeko’õi.
sostener. tr. Joko. 2. prnl. Jejoko,
jepytaso, jepokói. sublimar. tr. Mbotuicha,
sostenido, da. adj. Puku. 2. mboyvate. sublime. adj. Porãite
Jokopyre. sostenimiento. m. asy, tu’ãmegua. submarino. m.
Jejoko, ñembopuku. sotana. f. Yga yguypegua. subordinar. tr.
Pa’i ao. Mbopoguy.
sótano. m. Koty yvyguy. subrayar. tr. Guyhai.

201
subrepticio, cia. adj. Ñemimby, kañy, ru, atyu. sueldo. m. Tembiapo repy.
ñemi.
suelo. m. Yvy.
subsanar. tr. Myatyrõ, pohano.
suelto, ta. adj. Jera, nandi, so, sãso, poipyre.
subsidio. m. Nepytyvõ virúre.
sueño. m. Ke, topehýi, kéra, kerandy, képe
subsiguiente. adj. Uperiregua, hechapyre.
riregua. subsistencia. f. Jeikove, suero. m. Tykue.
jepyta. subsistir. intr. Ikove,
pytave. subsuelo. m. Yvyguy, koty
yvyguy. subterfugio. m.
Ñembotavy.
subterráneo, a. adj. Yvyguy. 2. m. Koty
yvyguy.
suburbio. m. Táva rembe’y.
subvención. f. Nepytyvõ
virúre. subyugar. tr. Jopy,
mbopoguy. succión. f.
Jepyte.
succionar. tr. Kambu, pyte.
suceder. tr. Jehu, iko. 2. Mbuekovia,
mbyekovia, myengovia.
sucesión. f. Tysýi. 2.
Ñembyekovia,
ñemyengovia. 3. Amyrỹi
jeheja. sucesivo, va. adj.
Riregua. suceso. m.
Tembiasa, ojehúva.
sucesor, ra. adj. Hapykuerigua,
hembiekovia, riregua, hekoviarã, pyruha,
jepyru. U.t.c.s.
suciedad. f. Ky’akue, ky’a, jare.
sucio, cia. adj. Ky’a, jare,
tajasu. suculento, ta. adj.
Poromongarúva.
sucumbir. intr. Mano, pa, poti, pytupa,
jehekýi.
sucursal. f. Ñemuha
ra’y. sud. m. Ñemby.
sudando. adv. Ty’aivu.
sudar. intr. Ry’ái.
sudor. m. Ty’ái.
sudoroso, sa. adj. Hy’ái.
suegra. f. s. Mendy, ména sy, tembireko
sy. suegro. s. Ména ru, mendu, tembireko
suerte. f. Po’a. sumar. tr. Papa.
suficiencia. f. Katupyry, jerovu. sumergir. tr. Moñapymi, mboguy. 2.
Ñapymi, guy.
suficiente. adj. Heta porã. 2. adv.
sumidero. m. Apasusũ, y ky’a rape.
Iporãma. sufijo. gram., m.
suministro. m. Ñeme’ẽ.
Ñe’ẽpehẽtai upeigua. sufragio. m.
sumisión. f. Ñemomirĩ,
Mburuvicha jeporavo. sufrido, da.
ñakãity. sumiso, sa. adj.
adj. Ohasa asýva.
Mirĩ.
sufrimiento. m. Teko asy, py’apy,
suntuoso, sa. adj. Porã ha hepy
jehasa asy. sufrir. intr. Rasy, hasa asy,
eterei. superar. tr. Pu’akave, hasa.
jepy’apy, su’u mokõ. sugerir. tr.
superficie. f. Ape.
Moinge akãme.
superior. adj. Ve, porãve, tuichave,
suicida. m. y f.
yvateve. superior, ra. m. y f. Tuvicha,
Jejukahára.
mburuvicha. superponer. tr. Jo’a.
suicidarse. prnl.
Jejuka. suicidio. m. súplica. f. Jerure, jerure

Jejukaha. asy. suplicar. tr. Jerure,

sujeción. f. Jejoko, ñemoĩ poguýpe. jerure asy. suponer. tr.


Imo’ã, pipo, nipo.
sujetar. tr. Joko, jopy, mombyta,
jokua, mbopoguy, jatyka. 2. suposición. f. Ñeimo’ã.
prnl. Jejoko.
suprimir. tr. Pe’a,
sujeto, ta. adj. Jejokopyre. 2. m. Tekove,
mbopaha. sur. m. Ñemby,
ava,
máva, ma’ẽra. yvy gotyo.
sumamente. adv. Iterei, eterei, terei, surtido, da. adj. Para. 2. Poravopyre. 3. m.
itei, rasa, asy, vera, jepéva. Ñembopara.

202
suspender. tr. Joko,
mombyta. suspirar. intr,
Aho, py’aho. suspiro. m.
Aho, pyahẽ.
sustancioso, sa. adj.
Poromongarúva. sustantivo.
gram., m. Téra, tero. sustento. m.
Tembi’u, ñemongaru.
sustituir. tr. Myengovia, mbuekovia,
mbohekovia, pyru. 2. prnl. Jepyru.
sustituto, ta. m. y f. Tekovia, pyruha, mbuekovia.
susto. m. Ñemondýi.
sustraer. tr. Monda, pe’a, nohẽ,
javyky. susurrar. intr. y tr. Ñe’ẽguy,
ñe’ẽ mbegue. sutil. adj. Vevúi, po’i,
pererĩ.
sutura. f. Ñembovyvy, joaju.
suturar. tr. Mbovyvy.
suyo. pron. pers. Imba’e.

va’erã. tacaño, ña. adj. Hakate’ỹ,


pojopy, jopy. tacha. f. Meguã, marã,
ñemboje’o.

t. f. pundie guaranímeicha ipúva, hérava


te.
taba. f. Pyta, pyñuã
kangue. tabacal. m.
Petỹndy. tabaco. m. Pety.
tábano. m. Mbutu.
taberna. f. Ka’u renda.
tabla. f. Yvyra pe. 2. Techaukaha rysýi.
tablado. m. Yvy mboyvatevéva
yvyrágui ojejapóva.
tableado, da. adj. Picha’ĩ.
tabú. m. Ñembotove, jejapo’ỹ
taconear. intr. Purũ hatã.
tachadura. f. Ári ñembohai, ñemboje’o.
táctica. f. Jeporu, teko, jepokuaha.
tachar. tr. Mboje’o,
táctil. adj. Pokokuaharã.
hai ári. tacho. m.
tacto. m. Jepoko, poko.
Mba’ýru, tyru.
tacuara. f. Takuára, takua.
tachón. m.
tajada. f. Vo, vore, pehẽngue, pesẽngue,
Mboje’oha. kytĩmbyre.
tácito, ta. adj. Ojekuaháva oje›e›ỹre. tajamar. m. Ypa’i, yno’õ, yno’õngue.
taciturno, na. adj. Ha’eño, tajante. adj. Oikytĩva.
noñe’ẽséiva, kirirĩ. taco. m. Yvyra tajar. tr. Pehẽ’a, kytĩ, mboja’o, mbovo, mbo’ĩ.
pehẽngue, sapatu pyta. tacón. m. tajo. m. Kytĩ, pehẽ’a, mboja’o, vore.
Sapatu pyta.

203
tal. adj. Upe, ako, ku, aipo, koichagua, tatarabuelo. m. Tamói joapy.
peichagua. tala. f. Juasy’y. 2. Yvyra ñekyti, te. pron. pers. Nde, ne, ro, ndéve, je, ñe.
yvy ñemopotĩ. taladrar. tr. Mbokua. té. m. Ñana rykue.
taladro. m.
Mbokuaha. talante. 204
m. Pire, teko. talar.
tr. Kytĩmba yvyra.
talento. m. Arandu, akãporã, katupyry.
talentoso, sa. adj. Arandu, akãporã,
katupyry. talismán. m. Kurundu.
talla. f. Tete tuichakue. 2. Ta’anga
yvyrágui ojejapóva.
tallar. tr. Japo ta’anga
yvyrágui. taller. m.
Tembiapoha, mba’apoha. tallo.
m. Takã, yvyra rakã, toky.
talón. m. Pyta.
tamango. m. Sapatu tuja.
tamaño. m. Tuichakue.
tambalear. tr. Mbovava, mongu’e. 2. prnl.
Ku’e, vava.
también. adv. Avei, ave,
uvei. tambo. m. Kora,
vaka kora. tambor. m.
Mbotapu.
tamiz. m. Yrupe.
tampoco. adv. Ahániri,
avei. tan. adv. Péicha,
kóicha. tanque. m. Tyru.
tañer. intr. Pu.
tapa. f. Ape, ahoja.
taparrabo. m.
Chiripa. tapera. f.
Tapỹi.
tapir. m. Mborevi.
tarántula. f. Ñandu
tuicha. tarde. f. Ka’aru.
tarea. f. Tembiapo.
tártago. m. Mba’ysyvo.
tatarabuela. f. Jaryýi
joapy.
teatro. m. Ñoha’anga. m. Ára. tierra. f.
techo. m. Ógahoja. Yvy, tetã. tigre. m.
técnica. f. Apo reko, Jaguarete. tijera. f.
apo rape. tedio. m. Jetapa.
Mbyaju, kuerái. tejer. v. tilde. f. Myanduhẽ.
Pyaha. tímpano. m. Ape apysakuápe jarekóva.
tela. f. Poyvi. tío. m. Tuty,
teléfono. m. tuvy. tirar. tr.
Pumbyry. television. Mombo.
f. Ta’angambyry.
temblor. m. Ryrýi.
temer. v. Kyhyje.
temperatura. f.
Taku. tempestad. f.
Ara aigue. templo.
m. Tupão.
temprano, na. adj. Voi.
adv. Voi. tender. tr. Pyso,
myasãi. tendón. m.
Tajygua.
tenedor. m. Kypa.
tener. tr. Reko,
guereko. teologia.
f. Tupãkuaa.
teoria. f.
Kuahara’ã.
termitero. m.
Takuru.
termo. m. To’ysã há hakúva
ñongatuha. termómetro. m.
Taku ha ro’y ra’ãha. ternero. m.
Vakara’y.
tero. m. Tetéu.
terrenal. adj.
Yvypegua. tesón.
Ñeha’ã, jetu’u.
testículo. m. Ta’ỹi.
teta. f. Káma.
texto. m. Kuatia.
ti. pron. pers.
Nde, ne. tiempo.
tiritar. intr. Ryrýi. trabajo. m. Tembiapo. t
tirón. m. Myatã, sýky, tradición. f. Yma guare r
syrýky. tisana. f. Pohã teko. traducción. f. a
ñana rykue. tiza. f. Haitĩ. Ñembohasa. traer. tr. g
tizón. m. Tatapỹi Gueru. o
rendy. toalla. f. Ao tragar. tr. Mokõ. .
ñemokãrã tobillo.
m. Pytasãngue. m
tocar. intr. Poko. .
todavía. adv.
Gueteri. K
todo, da. adj. Opa, a
mayma. tolerar. tr. m
Hechakuaha. tomar. tr. a
Pyhy. m
tono. m. Pu reko. b
tontería. f. u
Vyrorei. tope. m. .
Apýra. tópico. m.
Poha. t
topografía. f. Yvy ape r
kekuaha. topónimo. m. a
Tenda réra. toque. m. j
Jepoko, pu. e
tórax. m. Pyti’a. .
tordo. m. Chopi.
tormenta. f. Yvytu m
rusu. tormento. m. .
Ñenupa. torneo. m.
Ñembosarái. tornillo. A
m. Kutujereha. toro. o
Vakeme.
torta. f. Chipa. k
tortícolis. f. Ajúra a
hatã. tortuga. f. t
Karumbe. tos. f. Ju’u. e
total. m. Opáva, oĩmbáva. .
tóxica, ca. adj.
Porombohasýva. trabajador, t
ra. adj. Mba’apohára. trabajar. r
intr. Mba’apo. a
nca. f. Okẽ mbotyha.
tranquilizar. tr.
Mbopy’aguapy. tranquilo, la.
adj. Py’aguapy. transeúnte.
m. Oguatáva. transformar. tr.
Moambue. transmitir. tr.
Momarandu. transparentar.
tr. Mohesakã. transpiración.
f. Ty’ái. transpirar. intr. Ry’ái.
trapo. m. Ao.
tráquea. f. Jyryvy.
trasquilar. tr. Ñapi,
hague’o. trasto. m.
Tembiporu tuja.
transtorno. m. Mba’asy.
tratamiento. m. Ñepohano.
través, a. de. Rupi. travesía.
f. Hasa.
trébol. m. Kumare.
trece. adj. Poapy.
treinta. adj. Mbohapypa.
tren. m. Mba’yrumýi puku.
trenza. f. Ñopẽ.
tres. adj. Mbohapy.
triángulo. m.
Takambyapy. tribu. f.
Te’ýi.
triforme. gram., adj. Ysajaapy.
trifulca. f. Ñorairõ.
trigo. m. Avati mirĩ.
trino. m. Guyra ñe’ẽ.
tripa. f. Tyekue.
tristeza. f. Ñembyasy.
triturar. tr. Mbo’i, mongu’i,
joso. trompo. m. Yvyra
pyryrỹi. tronco. m. Yvyra
ygue.
tropa. f. Mymba aty.
tropezar. intr.
Ñepysanga. trotar. intr.
Ñani. 205
trueno. m.
Arasunu. tu. adj.
pos. Nde, ne. tú.
pron. pers. Nde.
tubérculo. m.
Yvy’a. tucán. m.
Tukã. túnica. f.
Typói. turno. m.
Háma.
tuyo, ya. pron. pers. Nemba’e.

Mboypyrigua.
ultratumba. f. Ñeñoty rire.
ulular. intr. Hasẽ, pyahẽ, guahu.

u. f. Pu’ae guaranimeicha ipúva. 2. conj.


Tẽra,
terá.
ubicación. f. Ñemohenda, pytaha.
ubicar. tr. Mohenda, juhu. 2. Prnl. Iko,
ime, ñemohenda, pyta.
ubicuo, cua. adj. Opárupi oikóva.
ubre. f. Káma, kambire.
ulcera. f. Ai, jai.
ulcerar. tr. Mboai, mbyai. 2. prnl.
Ñemboai, ñembyai.
ulceroso, sa. adj. Jaipa, ijaíva.
ulterior. adj. Riregua, ou va’erã,
mboypyrigua.
últimamente. adv. Ipahápe.
ultimar. tr. Mbopaha, japopa, momba,
juka.
último, ma. Pahague, paha, pahare.
ultra. pref. Rasa, iterei, eterei,
mboypýri. ultrajar. tr. Rairõ, momarã,
royrõ, já’o, jahéi. ultramar. m.
ungüento. m. Ñandy, pohã ñemona haguã.
umbilical. adj. Puru’ã
únicamente. adv. Mante, ñoite.
rehegua. umbral. m. Okẽ
único, ca. adj. Ño, año, añoite, peteĩnte.
pyrũha, okẽ jeikeha. umbrío, a.
unidad. f. Peteĩ mba’e, jeiko peteĩcha.
adj. Kuarahy’ãva.
unido, da. adj. Juaju, joaju, joapy,
un, una. art. Indefinido y adj.
mopeteĩmbyre. unificar. tr. Mbojoaju,
Numeral. Peteĩ. unánime. adj. Pavẽ,
mbojoapy, mopeteĩ. uniformar. tr. Mbojoja,
peteĩ ñe’ẽme, ojejapóva.
joja, mopeteĩ, mboaojoja.
unánimemente. adv. Peteĩcha,
uniforme. adj. Joja. 2. gram. Ysajateĩ. 3. m.
oñoñe’ẽme. unanimidad. f. Ñeĩmba Ao peteĩchagua,
peteĩ ñe’ẽme. unción. f. Mborayhu, unilateral. adj. Yketeĩ, peteĩ yke rehegua.
Tupã andu. unión. f. Joaju, joapy, ñomopeteĩ, jehe’a,
uncir. tr. Jokua, ñapytĩ. joja. unipersonal. adj. Peteĩ tekovénte
ungido, da. adj. rehegua.
Moñandypyre. ungir. tr. unir. tr. Mbojoaju, mbojoapy, mopeteĩ,
Moñandy, mongarai. mbojoja, ñope. 2. prnl. Joaju, juaju, joja,
juapy, ñemopeteĩ, jehe’a.

206
unísono. m. Ñe’ẽ joja, ipu peteĩcha. monda, pe’a.
universal. adj. Pavẽ, rehegua, utensilio. m. Tembiporu.
oparupigua. universalizar. tr. Mopavẽ. útero. m. Membyryru.
universidad. f. Mbo’eha guasu. útil. adj. Ojeporúva, porurã.
universo. m. Arapy, yvagapy.
unívoco, ca. adj. He’iséva heta
mba’e, ojojoguáva.
uno, na. pron. Peteĩ.
untar. tr. Mona, moñandy,
pichy. uña. f. Pyapẽ, pysãpe.
urbanidad. f. Teko porã.
urbanizar. tr. Táva moporã.
urbano, na. adj. Táva
rehegua. urbe. f. Táva
guasu.
uretra. f. Tyrape.
urgencia. f. Tagẽ.
urgente. adj.
Hagẽ.
urgir. tr. Moragẽ, mbopya’e.
urinario, ria. adj. Ty rehegua.
urraca. f. Aka’ẽ, tĩguasu.
urticaria. f. Kura’ỹi, pire
apeno.
usado, da. adj. Porupyre, jeporupyre, kue,
ngue.
usanza. f. Jereraha, jeporu, jepokuaha.
usar. tr. Puru, poru.
uso. m. Jeporu,
jepokuaha. usted. pron.
pers. Nde. ustedes. pron.
pers. Pende.
usual. adj. Jepokuaháva, jeporúva,
meméva. usualmente. adv. Meme,
jeporuháicha. usuario, ria. adj. Oiporúva
peteĩ mba’e. usufructo. m. Jeporu.
usufructuar. tr. Poru, puru.
usura. f. Jeporuka pirapire hepýre.
usurero, ra. adj. Hakate’ỹ. 2. m. y f.
Takate’ỹ,
oiporuka hepýva.
usurpar. tr. Ñemomba’e, ñembojára,
utilidad. f. Tekoporu. vacuna. f. Pohã mba’asy mombiaha.
utilizable. adj. vacunar. tr. Hasymombia, pohano ani
ñanderasy.
Jeporukuaháva. utilizar.
vacuno, na. adj. Vaka rehegua.
tr. Poru, puru.
vadear. tr. Hasa y.
uva. f. Yvapurũchu’a.
vado. m. Y hasaha.
úvula. f. Apekũ.
vagabundear. intr. Tavahu, iko rei, kundaha.
vagabundo, da. adj. Tekorei, opyta’ỹva,

v. f. Pundie guaranímeicha ipúva hérava


ve.
va. v. Ho, jeho.
vaca. f. Vaka.
vacación. f. Pytu’ú, tekorei,
árapytu’u. vacante. adj. Nandi,
tavahúpe oikóva, oikundaháva.
tekorei, rei. vaciado, da. adj.
vagancia. f. Tekorei, pyta’i, tavahu, kundaha.
Nandi, nandipyre. vaciar. tr.
vagar. intr. Tavahu, iko rei, kundaha.
Monandi, ñohe, hekuavo.
vagina. f. Tako.
vacilación. f. Vava, py’aheta.
vago, ga. adj. Tekorei.
vacilante. adj. Vava, ku’e,
vagón. m. Mba’yrumýi heta oñembotyryrýva.
py’aheta. vacilar. intr. Vava,
vahído. m. py’amano.
ku’e.
vaho. m. Pytu, tatatĩ, timbo.
vacío, a. adj. Nandi. 2. m. Pa’ũ.

207
vaina. f. Tyru, pire. pyta’ỹva, ova meméva.
vaivén. m. Vava, jeju ha jeho. variación. f. Ñemoambue.
vajilla. f. Tembiporu. variado, da. f. Napeteĩchai.
vale. m. Kuatia pirapíre rekovia.
valentía. f. Pyáguasu. 208
valer. m. Tepy.
valiente. adj. Py’aguasu, ha’eve.
valientemente. adv.
Py’aguasuhápe. valija. f.
Karameguã’i, mba’yru. valioso,
sa. adj. Hepy.
valla. f. Kora.
valle. m. Ñu, yvy pe.
valor. m. Py’aguasu.
valorar. tr. Momba’eguasu, mbohepy.
válvula. f. Mbotyha, jokoha.
vamos. v. Jaha, roho.
¡vamos!. exclam. Néi, néike, néina, néipy.
vampiro. m. Mbopi guasu.
vanagloria. f. Jerovia rei, jerovy.
vanagloriarse. prnl. Ñembotuicha,
jerovu, aguara.
vanguardia. f. Tenondegua.
vanguardista. adj. Henondegua.
vanidad. f. Jerovu, jerovia rei, teko
nandi. vanidoso, sa. adj. Jerovu,
jejapo, aguara. vano, na. adj. Nandi
rei.
vapor. m. Timbo, tĩ.
vaporizar. tr. Motimbo.
vapulear. tr. Nupã,
kaguai. vapuleo. m.
Ñenupa, kaguai. vaquería.
f. Vaka atýra. vaquero. m.
Vaka rerekua.
vara. f. Ha’ãha, yvyra po’i
puku. varadero. m. Ygarupa, y
rembe’y. varado, da. adj.
Pa’ã, ñetinga.
variable. adj. Hendave’ỹ,
ñemoambuéva, jerováva,
variar. intr. Va, koe, joavy, reheve. velludo, da. adj. Haviju,
ñemoambue. 2. tr. Moambue,
haguepa. velo. m. Ñuvãha,
mbojoavy, moingoe.
apekũ.
varicela. f. Mbiru’a.
velocidad. f. Pya’ekue, akuãngue, pyryrỹi, voiha.
variedad. f.
veloz. adj. Akuã, py’ae.
Hetaichagua. varón. m.
ven. v. Eju.
Kunumi, karai. varonil.
adj. Kunumi rehegua.
vasallo. m. Tembiguái.
vaselina. f. Ñandy
pohã. vasija. f. Tyru,
mba’yru. vástago. m.
Ta’ýra. vastedad. f.
Tuichakue. vasto, ta.
adj. Tuicha, guasu.
vaticinar. tr. Ha’uvõ.
vecindad. f. Óga jere.
vecindario. m.
Tavaygua.
vecino, na. adj. Ykeregua,
ogaykegua. vegetación. f. Ka’a,
ka’avo, ka’aguy. vegetal. m.
Ñana, ka’a, ka’avo. vegetar.
intr. Iko rei, ikove rei.
vegetariano, na. adj. Ndo’úiva so’o.
U.t.c.s. vehemencia. f. Akãraku,
ñe’ẽ asy. vehemencia. f. adj. Oñe’ẽ
asýva. vehículo. m. Mba’yrumýi.
veinte. adj. Mokõipa.
vejez. f. Tujakue, tuja reko,
guaiguĩ reko. vejiga. f. Ryru,
tyryru ñande ryépe oĩva. vela. f.
Tataindy.
velada. f. Aty pyhare.
velado, da. adj. Jaho’ipyre, ñuvãmbyre.
velar. intr. Iko páype, hesa ke’ỹme. 2.
Moirũ
pyhare omanóvape.
veleta. adj. Hemiandu ova reíva. 2.
Yvytu rechaukaha.
vello. m. Taviju, tagueky.
vellón. m. Ovecha pire hague
vena. f. Tajygue. Tekoañete.
venado. m. Guasu. veranear. intr. Hasa arahaku.
vencedor, ra. adj. Pu’akáva, verano. m. Arahaku.
pu’akavéva ombohováipe.
U.t.c.s.
vencer. intr. Pu’ãka, sẽ. 2. tr. Pyrũ,
mboyke. vencido, da. adj. Ñemboyke,
ñemotimbo. venda. f. Jokuaha.
vendar. tr. Jokua, ñapytĩ.
vendaval. m. Yvytu hatã.
vendedor, ra. m. y f. Ñemuha, ñemuhára.
vender. tr. Ñemu.
veneno. m. Popĩa, jukaha.
venenoso, sa. adj.
Porojukáva. venerable. adj.
Marangatu.
venerado,da.adj.Hayhupy,ñemomba’eguas
úva. venganza. f. Jehepy.
vengar. tr. y prnl Jepy, jehepy.
venir. intr. Ju.
venta. f. Ñemu.
ventaja. f.
Changui.
ventana. f. Ovetã,
rovetã. ventanilla. f.
Ovetã’i. ventarron. m.
Yvytu hatã.
ventilación. f. Yvytu, ñemboyvytu, pytuho.
ventilado, da. adj. Hi’arapytu,
ñemboyvytúva. ventilador. m. Pejuha.
ventilar. tr. Peju, mboyvytu. 2. prnl.
Jepeju, ñemboyvytu.
ventosidad. f. Pyno.
ventral. adj. Tye rehegua, ovapývo.
ventrílocuo, cua. m. y f. Tyeñe’ẽva.
ventura. f. Py’arory, tekoporã, vy’a,
po’a. venturoso, sa. Py’arorýva,
ovy’áva, ipo’áva. venus. f. Mbyja ko’ẽ.
ver. intr. y tr. Hecha.
vera. f. Yke, ypy,
rembe’y. veracidad. f.
veras. de v. Añete, añeĩ, akytã.
añetehápe. veraz. adj. Japu’ỹva, verso. m. Ñe’ẽpoty, ñe’ẽ.
añeteguánte he’íva. verbal. adj. vértebra. f. Atukupe kangue
Ñe’ẽ rupigua. peteĩ. vertedero. m. Ñohẽha.
verbalmente. adv. Ñe’ẽ rupi, ñe’ẽme. verter. tr. Ñohẽ. 2. prnl.
verbo. m. Ñe’ẽte. Ñehẽ. vertical. adj. Pu’ãva.
verdad. f. Añete, añetegua. vertiente. f. Ysyry akã.
verdadero, ra. adj. Ete, ite, añetegua, vértigo. m. Guyry.
ha’ete.
vespertino,na. adj.
verde. adj. Hovyũ.
Ka’arugua. vestíbulo. m.
verdolaga. f. Ka’arurupe.
Óga jeikeha.
verdura. f. Mba’erovyũ, ka’avo, ka’a,
vestido, da. adj. Ijaóva, oñemondéva.
temitỹngue.
vestidura. f. Ao.
vereda. f. Tape poi, guataha, tape.
vestigio. m. Pore, mbore, vore.
vergel. m. Yvotyty.
vestimenta. f. Ñemonde, ao.
vergonzoso, sa. adj. Otĩva, oporomotĩva.
vestir. tr. Monde, mboao 2. prnl. Ñemonde.
vergüenza. f. Ñetĩ, ñemotĩ.
vestuario. m. Ao aty.
verídico, ca. adj. Añetegua.
vete. v. Tereho.
verificar. tr. Ma’ẽ porã, hecha
veterano, na. adj. Tuja, guaiguĩ. U.t.c.s.
añetépa. vernáculo. adj.
veterinario, ria. m. y f. Mymba
Tetãyguáva. verosímil. adj.
pohanohára. veto. m. Ñembotove.
Añeteguáicha. verruga. f. Kytã,
vetusto, ta. adj. Tujakue, yma guare.

209
vez. f. Ha, jevy. vigilar. intr. y tr. Maña, ma’ẽ, ñangareko.
vía. f. Tape, guataha. vigilia. f. Páy, ke’ỹ, ko’ẽmba ke’ỹme. vigor.
viable. adj. Ojejapokatúva. m. Mbarete, pu’aka.
viajar. intr. Guata, ho mombyry.
viaje. m. Guata, jeguata, jeho
mombyry. viajero, ra. adj.
Oguatáva, guatahára. vianda. f.
Hi’upy, tembi’u.
víbora. f. Mbói.
vibración. f. Ryrýi, sysýi, tytýi,
vava, pu. vibrar. intr. Ryrýi, sysýi,
tytýi, vava, pu. vice. pref. Tekovia.
viceversa. adv. Ojuehe, ojojupe.
viciado, da. adj. Marã, ñembyaipyre.
viciar. tr. Mbyai, momarã, haru,
mongy’a. vicio. m. Tekoaigue,
jepokuaha aigue
vicioso, sa. adj. Hekoaigue, jepokuaha
aigue.
vicisitud. f. Tembiasakue, jehu mba’e
porã ha ivaíva tapichápe. U.t.c.s.
víctima. f. Ohasa aiguéva.
victimario, ria. adj. Ombohasa aiguéva.
victoria. f. Pu’aka, akarapu’ã,
jehupyty tembipota.
victorioso, sa. adj. Pu’akáva,
oñakãrapu’ãva, ohupyty tembipota.
vida. f. Tekove.
vidente. adj. Ohecháva, ohechapukúva.
vidrio. m. Itavera, ñengecha.
vieja. f. Guaiguĩ.
viejo, ja. adj. Uja, kue, kuepa, ngue, yma
guare.
viento. m. Yvytu.
vientre. m. Tye,
py’a. viernes. m.
Arapoteĩ.
vigente. adj. Ãgagua, ko’ ãgagua.
vigésimo, ma. adj. Mokõipaha.
vigía. m. Oma’ẽ mombyrýva, ñangarekoha.
vigilante. adj. Oñangarekóva, omañáva.
2. m. Tahachi, ñangarekohára.
vigorizar. tr. virilidad. f. Kuimba’e reko.
Mombarete. virtual. adj. Oikóva terõ jejapóva ñaĩ’ỹre
vigoroso, sa. adj. oñondive.

Mbarete. vil. adj. virtud. f. Teko marangatu, teko porã.

Ñaña. virtuoso, sa. adj. Marangatu, heko

vilipendiar. tr. Jahéi, royrõ, mboherakuã porãva. viruela. f. Mbiru’a.


aigue. virulento, ta. adj. Ñarõ, pochy.
villa. f. Táva. viruta. f. Yvyra ku’ikue.
villano, na. adj. Ñaña. viscera. f. Tye, tyekue, ñe’ã, py’a.
vincha. f. Áva jokoha. viscoso, sa. adj. Aysy, apovõ,
vinchuca. f. Chichã japajua. visibilidad. f. Tesakã,
guasu. vincular. tr. jehechã porã.
Ñapytĩ, mbojoaju. vino. visible. adj. Hechapyre, hesakã, ikatúva
m. Kaguy. jahecha. visiblemente. adv. Tesakãme,
violencia. f. Rairõ, jehechaguahápe. visión. f. Techa,
ñerairõ. violentar. tr. techakuaha.
Rairõ, jasuru. violento, visita. f. Andu, temiandu. 2. Oguahéva ógape.
ta. adj. Pochy, ñaro. visitar. tr. Ñandu, poandu.
violeta. adj. Pytãrovy, vislumbrar. tr. Hechavy, hecha vai vai.
pytãũ. violín. m. víspera. f. Ára boyve, ára kuehe, arete
Mbaraka’i. boyve. vista. f. Techa, tesa, tesapyso.
viraje. m. Jere, ñembojere. vistazo. m. Ñema’ẽ pya’e.
virar. intr. Jere, pia. visto, ta. adj. Hechapyre.
viril. adj. Kuimba’e rehegua.

210
vistoso, sa. adj. Porã. Tembipota.
visual. adj. Techa rehegua. voluntariamente. adv. Potahápe, japoségui.
vital. adj. Tekove rehegua, mba’e guasu voluntario, ria. adj. Omba’aposégui,
eterei. omba’apóva reihápe. U.t.c.s.
vitalicio, cia. adj. Jaikove ajáva. volver. intr. Jere, jevy, ju jey.
vitalidad. f. Tesãi, mbarete. vómito. m. Gue’ẽ, mbojevy.
vitamina. f. Mba’e ñaikotevẽpáva ha vorágine. f. Jere, mba’e jere, jepyvu.
oĩva
tembi’úpe.
vitiligo. m. Mba’asy pire rehegua, pire
para.
vitorear. tr. Rosapukái,
rohory. vivencia. f.
Tembiasakue. víveres. m.
Tembi’urã, hi’upy. viveza. f.
Kyre’ỹ, katupyry.
vividor, ra. adj. Tapicha pýri
oikóva. vivienda. f. Óga, tapýi,
tenda, tekoha. vivificar. tr.
Moingove, mbohetia’e. vivir. intr.
Iko, ikove.
vivo, va. adj. Oikóva, oikovéva. 2.
Katupyry, ha’eve.
vocablo. m. Ñe’ẽ,
ñe’ẽngue. vocabulario. m.
Ñe’ẽndy. vocación. f.
Katupyry, tenói.
vocal. adj. Ñe’ẽgua. 2. gram. f.
Pu’ae. vocear. intr. Sapukái,
henói hatã. vociferar. intr.
Sapukái, ñe’ẽ pochy. vocinglero,
ra. adj. Iñe’ẽ hatavã. volar. intr.
Veve.
volátil. adj. Ovevéva, opytã’ỹva.
volcán. m. Tatasẽ, yvyrata.
volcar. intr. y prnl. Japaro, apajeréi,
japajeréi.
voltear. tr. Mbovapy.
voluble. adj. Py’ahetáva.
volumen. m. Tuichakue.
voluminoso, sa. adj.
Tuicha. voluntad. f.
voraz. adj. Karu, karu eterei,
hyguata’ỹva. vórtice. m. Jere, mba’e
jere, y jere, jepyvu. vos. pron. pers.
Nde.
vosotros. pron. pers. Pende,
pene. voto. m. Jeporavo
mburuvicharã. voy. v. Aha.
voz. f. Ñe’ẽ.
vuelco. m. Jere, japaro, apajeréi.
vuelo. m. Veve.
vuelta. f. Jere, jevy, apajeréi, mbojere.
vuelto. m. Viru hembýva.
vuestro, tra. adj. pos.
Pende, pene. vulgar. adj.
Jekuaha iterei, asãi. vulva. f.
Tako.

x. f. Pundie ipúva ks guaranimeguái-


cha, hérava equis.
xenófilo, la. adj. Pytagua
rayhupára. xenofobia. f.
Pytaguápe jehayhu’ỹ. xenófobo,
ba. Pytaguápe ohayhu’ỹva.
xilofón. m. Mbopuha.
xilografía. f. Jehai yvyráre.

211
y. Pundie j guaraniguámeicha ipúva ñe’ẽ Ojoykéva. yuyal. m. Ñanandy,
mbytépe, pu’ae guaraniguámeicha ipúva
javorái. yuyo. m. Ñana.
ñe’ẽ pahápe. 2. conj. Ha, ha’e.
ya. adv. Ma, mandi.
yacaré. m. Jakare. 212
yacente. adj.
Oñenóva. yacer. intr.
Ñeno.
yacimiento. m. Tupa, kua, kuára.
yaguareté. m. Jaguarete.
yapa. f. Jo’aha, ñembojo’a, popegua.
yarará. f. Mbói.
yegua. f. Kavaju Kuña.
yelmo. m. Akãngaoratã.
yerba. f. Ñana, ka’a,
ka’avo. yerbal. m.
Ka’aty.
yerbatero. m. Mensu, ka’atýpe
omba’apóva.
yermo, ma. adj. Tave’ỹ, yvy nandi.
yerno. m. Membyme, tajyme, memby
ména, tajýra ména.
yerro. m. Javy, avy,
jejavy. yeso. m. Ita ku’i
morotĩ. yeta. m. Pane,
po’a’ỹ.
yo. pron. pers. Che.
yogur. m. Kamby
rypy’a. yuca. f.
Mandi’o.
yucal. m. Mandi’oty.
yugular. f. Tuguy rape ajúra rehegua.
yunta. f. Mokõi.
yuxtaponer. tr. Mbopohéi, moĩ
oñondive, joykemoĩ.
yuxtapuesto, ta. adj.
z. f. Pundie s guaraniguámeicha ipúva,
hérava zeta.
zafado, da. adj. Tie’ỹ, moñái, tova’atã.
zafaduría. f. Mba’e tie’ỹ.
zafar. intr. Jei, hekýi, jora, poi, mbogua. 2.
pernl. Jahekýi, ñembogua, piã.
zafarrancho. m. Apañuãi, sarambi,
ñorairõ. zafio, fia. adj. Koygua,
tavy, tie’ỹ, výro. zafiro. m.
Itaveraovy.
zafra. f. Ñemono’õ.
zaga. f. Takykue,
tapykue. zagal. m.
Mitãrusu, kunumi.
zagala. f. Kuñataĩ.
zaguán. m. Óga jeikeha.
zalamero, ra. adj. Juruhe’ẽva, mboaguaráva.
zamarrear. tr. Tyvyro.
zambullir. intr. y prnl. Ñapymi,
japasuru. zancada. f. Sambo,
guata sambuku. zancadilla. f.
Pykuma, ñuhã.
zanco. m. Tetyma joapy.
zancudo, da. adj. Hetyma pukúva. 2. m.
Ñati’ũ. zanja. f. Yvy’a, yvyvo, yvykua
puku, yvy hevykói. zapallo. m.
Kurapepẽ.
zapatear. intr. Mbota sapatúpe.
zapatería. f. Sapatu ñemuha.
zapatero, ra. m. y f. Sapatu apoha,
myatyrõha.
zapatilla. f.
Sapatupe. zapato.
m. Sapatu.
zaranda. f.
Mboguaha.
zarandear. tr. Mbogua, tyvyro.
zarandeo. m. Ñembogua,
ñembotyvyro. zarcillo. m.
Nambichãi.
zarigüeya. f. Mukurẽ.
zarpa. f. Pyapẽ, pysãpe.
zarza. f. Ñuatĩ, jukeri,
sarã. zarzal. m. Ñuatĩndy,
jukerity.
zoncera. f. vyrorei, mba’eve rei.
zonzo, za. adj. Výro, tavy, tavyrai.
zopilote. m. Karakara.
zoquete. m. Tekove tavy, so’o kangue.
zorrino. m. Jaguane.
zorro, rra. m. Aguara,
aguara’i. zorzal. m.
Korochire, havía. zozobra. f.
Jepy’apy.
zozobrar. intr. Ñapymi, ho yga yguýpe.
zumbar. intr. Hyapu,
sunu. zumo. m. Tykue,
ty. zurcar. tr. Mbohape.
zurcir. tr. Pyaha,
mbovyvy. zurdo, da.
adj. Asu, po su.
213
214
215
216
Referencias bibliográficas:

 Casco, Gavino, (2011). “Hable y escriba en guarani”. Moglia


Ediciones.
 Guasch, Antonio, (1996). “Diccionario Guarani-Castellano,
Castellano Guarani”. Ediciones y Arte S.R.L. Asunción, Paraguay.
 Krivoshein de Canese, Natalia y Acosta Alcaraz, Feliciano,
(2001). “Gramática Guarani”. Colección Ñemity.
 Krivoshein de Canese, Natalia y Acosta Alcaraz,
Feliciano, (2015). Ñe’ẽryru, Avañe’ẽ-Karaiñe’ẽ; Karaiñe’ẽ-
Avañe’ẽ. Colección Ñemity.
 Liuzzi, Silvio M., (2008). “Guarani Elemental”. Moglia Ediciones.
 Martínez, Tiburcio Alfredo, (2016). “Orígenes y leyes del
lenguaje aplicadas al idioma guarani”. Editorial Arandu.

217

También podría gustarte