0% encontró este documento útil (0 votos)
23 vistas10 páginas

SUTI - Sustantivo

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1/ 10

SUTI - sustantivo

Sutiqa, rikuy hap’iy kawsaqkunata, mana rikuy, mana hap’iy atina kawsaqkunata,
mana kawsaqkunata ima sutichanapaqmi.
El sustantivo sirve para nombrar a seres reales e irreales.
Sutiqa unanchan runakunata, uywakunamanta, imaymanakunamanta.
El sustantivo sirve para nombrar personas, animales y cosas.
Qhawarichiykuna -
Cosas - Imaymanakuna: hanp’ara, tiyana, unancha, punku, pichana, p´acha
 Qhelqana. Lirp’u

Animales - Uywakuna: khuchi, kuntur, wallpa. Alqo, michi, qowe, huk´ucha asno
uwija, atoq, hanp’atu.
Personas - Runakuna: Rosacha, Luischa, Inticha, Manuelcha, Juancha,
Ch’aska

CLASIFICACIÓN DEL SUSTANTIVO – SUTIQ PHASMINKUNA

1. SUSTANTIVO PROPIO - CHANIN SUTI


NOMBRES DE PERSONAS – PERSONAJES - RUNAKUNA
SUTIKUNA
 Urpi  Kusi Qoyllur
 Illari  Ima Sumaq
 Qori  Pachakuteq
 Rumi  Piki Chaki
 Killa  Atawallpa
 Amaru  Rumi Ñawi
 Ch’aska  Orqo Waranqa
 Wayra  Wayna Qhapaq
 Inti  Tupaq Amaru
 T’ika  Ayar Kachi
 Parwa  Ayar Uchu
 Kusi  Ayar Awqa
 Amaru  Ayar Manqo
  Sinchi Roqa
 Mama Oqllo
CIUDADES - LLAQTAKUNA MONTAÑAS - APUKUNA
 Anta  Salkantay
 Pikillaqta  Pitusiray
 Maras  Wayna Pikchu
 Yukay  Saywa
 Kikijana  Ausangate
 Killapanpa  Saqsaywaman
 Urupanpa  Piqol
 Oqhopanpa  Apu Linli
 Khallka  Pachatusan
 Aqomayu  Mama Simona
 Choqekancha  Qan Qan
 Pillpintu  Pumawanka
 Willkapanpa
 Pawqartanpu
 Ollantaytanpu
Chunpiwillka
RIOS - MAYUKUNA LAGOS Y LAGUNAS - QOCHAKUNA
 Willkamayu  Waypo
 Saphi  Titiqaqa
 Qhochoq  Langui layo
 Tullumayu  Panpamarka
 Watanay  Pomaqanchi
 Kachimayu  Piuray
 Wankaru  Waqarpay
 Apurimaq  Misk’i qocha
 Chalwanka  Asna qocha
 Mapachu  Yana qocha
 Ch’unchull mayu  Q’omer qocha
 Waqoto  Paqocha qocha
 Rimaq  Umantay
 Qori mach’aqwayniyuq  Anpay
 Mapacho  Anqhoqocha
 Mantaro
 Sullu mayu
 Ullpumayu
2. MANA CHANIN SUTI – SUSTANTIVO COMUN
DE PARENTESCO – AYLLUMANTA ANIMALES – UYWAKUNA
APUCHA = ABUELO PERRO= ALQO.
AWICHA =ABUELA VACA = WAKA
TAYTA =PAPÁ ORQO WAKA = TORO
MAMA =MAMÁ GALLO = K’ANKA
WAWA = BEBE WALLPA = GALLINA
CHURI =HIJO/PAPÁ POLLO = CHIWCHI
USUSI =HIJA/PAPÁ PATO MACHO = KHAKA
QHARI WAWA = HIJO/MAMÁ PATO HEMBRA = WASWA
WARMI WAWA =HIJA/MAMÁ BURRO = ASNU
WAYQE = HERMANO V/V CHANCHO = KHUCHI
PANA = HERMANA V/M HUANACO = WANAKU
ÑAÑA=HERMANA M/M VICUÑA = WIK’UÑA
TURA=HERMANO DE M/V ZORRINO = AÑAS
IPA = TÍA CUY SALVAJE = PURUN QOWI
KAKA= TÍO ARAÑA =URU (viuda negra
SISPA PANA= PRIMA V/M TARANTULA = APASANKA
SISPA ÑAÑA= PRIMA M/M ARAÑITA = KUSI KUSI
SISPA TURA= PRIMO DE M/V LAGARTIJA = QALAYWA
SISPA WAYQE=PRIMO V/V ESCARABAJO= AKATANQA
QOSA= ESPOSO LIBELULA = CHUJCHA K’UTU
QOYA= ESPOSA GRILLO = CH’ILLIKU
QATAY= YERNO ABEJA = LACHIWA
QATAYMASI = CONCUÑADO CIENPIES = PACHAK CHAKI
QHACHUN= NUERA RATON = HUK’UCHA
QHACHUNMASI = CONCUÑADA MONO = K’USILLU
HAWAY= NIETO (A) GUSANO DE MAIZ = HUT’USKURU
MARQ’AQ = PADRINO/MADRINA PUMA = PUMA
MARQ’AQE = AHIJADO NUTRIA = MAYU PUMA
MASANO= CUÑADO VIZCACHA = WISK’ACHA
LUNCHU= CUÑADA PERDIZ = LLUTHU
KUNCHA=SOBRINO CERNICALO = K’ILLICHU
MULLA=SOBRINA PICAFLOR = Q’ENTE
AQE= SUEGRA LIENDRE = CH’IA
AQEMASI= CONSUEGRA ALCON = WAMAN
KIWACHU= SUEGRO PIOJO = USA
KIWACHUMASI= CONSUEGRO PIOJO DE GALLINA = ITHA
AUKILLA= BISABUELA GARRAPATA = HAMAK’U
AUKILLO=BISABUELO LOMBRIZ = K’UYKA/ LLAWKA.
ANPULLU= BISNIETO (A) GUSANO = KURU
CHUPULLU= TATARANIETO (A) LUCIERNAGA = K’ANCHAQ KURU/ PINCHINKURU
IPALA= TÍA ABUELA BOA = YAKUMAMA
QHEPA MAMA= MADRASTRA VENADO = TARUKA
QHEPA TAYTA= PADRASTRO ARDILLA = WAYWA
HAWA CHURI= HIJASTRO BÚHO = TUKU
HAWA USUSI= HIJASTRA ÁGUILA = ANKA
PASU= VIUDO ZANCUDO = WANWA
IKMA=VIUDA ZORRO = ATOQ
UYWAQE= APODERADO PESCADO = CHALLWA
UYWASQA= CRIADO CUY = QOWI / QOWE
QOSA= ESPOSO MURCIÉLAGO = MASU
QOYA= ESPOSA TORTUGA = CHARAPA
WARMI = MUJER LORO = K’ALLA
QHARI = VARON CAMARON = YUKRA
TIYAQMASI=CONVIVIENTE ARMADILLO = KIRKINCHU
MOSCA = CH’USPI
CARACOL = CH’URU
GATO = MICHI
CONDOR = KUNTUR
SERPIENTE = MACH’AQWAY
SERPIENTE SAGRADA = AMARU
OSO = UKUKU
HORMIGA = SISI
SALTA MONTE = CH’ILLIKU
RANA = K’AYRA
SAPO = HANP’ATU
ALPACA = PAQOCHA

ranti

ALIMENTOS - MIKHUYKUNA ELEMENTOS DE LA NATURALEZA -


PACHAQ KAWSAYNINKUNA
 T’anta - pan  Phuyu – nube
 Aycha – carne  Orqo – cerro
 Papa - papa  Unu – agua
 Ñukñu - leche  Mayu – rio
 Sara - maiz  Killa – luna
 Runtu – huevo  Inti – sol
 Hank’a – tostado  Illapa – rayo
 Apichu – camote  Ch’aska – estrella
 Hak’u - harina  K’uychi – arco iris
 Masara – queso  Rit’i - nieve
 Oqa - oca  Chikchi – granizo
 Añu - maswa  Para - lluvia
 Lisas - olluco  T’uru – barro
 Mot’e - mote  Rumi - piedra
 Maka - maca  Qaqa – peñón
 Achita - kiwicha  Allpa – tierra
 Paqay - pacay  Aqo – arena
 Awaymanto - aguaymanto  Chhulla – rocio
 kapuli – capulí  Mallki – árbol frutal
 añawi, wayo - fruta  Sach’a – árbol
 T’ika – flor

OBJETOS DE LA CASA: WASIPI PARTES DEL CUERPO: KURKUQ


KAQKUNA
T’AQANKUNA
 Manka – olla  Chaki – pie chakiymi nanawan
 Wislla – cucharon  Wiksa – barriga
 Qero – vaso  Qhasqo – pecho
 Akilla – vaso ceremonial  Uma - cabeza
 Theqtichina – sarten  Ñawi – ojo
 Kuchuna – cuchillo  Wasa – espalda
 Tumi – cuchillo ceremonial  Rikra – hombro
 P’uyñu – cántaro  Senqa – nariz
 Maran - batan  Ninri – oreja
 Tunawa – moledora  Qheñipa – ceja
 Mushk’a – mortero  Qhechiphra - pestañas
 Qollota – piedra de canto  K’aki – mandíbula
rodado  Waqo – pómulo
 Pichana - escoba  Kiru – diente
 K’analla – tostadera  Kunka – cuello
 Q’oncha - fogón  Sonqo - corazón
 Kawitu - catre  Sorq’an – pulmón
 K’irana – sillón  Kukupin – hígado
 Hanp’ara - mesa  Rurun – riñón
 Tiyana – silla  Hayaqe – vesícula
 Moqo - rodilla
 Rukanakuna – dedos
 Ch’upa = pantorrilla
Prendas de vestir –  UKHUNA = FUSTE
p’achakuna  MAKITO = GUANTES
 CHUKU, CH’OQOLLU =  CHHOQO = BRAZALETE
SOMBRERO  SIWI = ANILLO
 Q’ESANA = MONTERA  TULUNPI = ARETES
 KUSMA = CAMISA  KAWKACHU = ZAPATOS
 CH’ULLU = GORRO DE FRIO  PHALIKA = FALDA
 CHUNPI = FAJA O  WAYRU = POLLERA
CINTURON  P’OLQO = CALCETINES, MEDIAS DE
 USUT’A = SANDALIA U BEBE
OJOTA  WARALLAY = interiores
 WARA = PANTALON  WARMI WARA = CALZON
 LLAQOLLA = CAPA  QHARI WARA = CALZONCILLO
CEREMONIAL  K’INCHU = SOSTEN.
 LLIJLLA OTAQ LLIKLLA = 
MANTA DE DIARIO
 PHULLU = MANTA DE LANA
DE OVEJA QUE LLEGA A LA
CINTURA
 SUKUTA = MANTA
PEQUEÑA PARA CUBRIR LA
CABEZA
 UNKU = TÚNICA
 KUTUMA = CAMISA TIPO
SACO

3. Mana rikuy hap’iy atina Sutikuna - Sustantivos Abstractos


Kay sutiqa sutichan yuyaykunata utaq munakuykunata, nisqanchisman hina llapan
yuyayninchiskunawan mana hap’iy rikuy atisqanta.
Este sustantivo nombra y designa ideas o sentimientos, es decir, todo a aquello que no se
percibe por los sentidos.
Qhawarichiykuna – Ejemplos

 Yuyay Pensamiento
 Allin kay Bondad
 Iñiy Creer
 Apu Dios
 Kusi Alegría
 K’illki Ángel
 Nuna Alma
 Chheqni Odio
 Llulla Mentira
 Llaki Pena

4. Rikuy Hap’iy Atina Sutikuna - Sustantivos Concretos

Kay sutiqa sutichan llapan yuyayninchiskunawan hap’iy rikuy atisqanchiskunata.


Este sustantivo en contraposición a los abstractos, nombra y designa cosas palpables a
todo aquello que es perceptible por los sentidos.

Qhawarichiykuna – Ejemplos

 Uspha Ceniza  Ichhuna Segadera
 Aqo Arena  Q’oncha Fogón
 Rumi Piedra  T’ika flor
 P´uku Plato  Punku puerta
 Perqa Pared
 Qelqana Lapicero
 Pichana Escoba
 Patara Cuaderno
 Wislla Cucharon
5. Ch’ulla Ch’ullamanta Sutikuna - Sustantivos Individuales

Kay sutiqa ch’ulla ch’ullamanta sutikuna sutinchanapaqmi, hinallataqmi sutichan hoq


t’aqallapi t’aqakusqanta.
Estos sustantivos se utilizan para nombrar en forma particular a un ser que generalmente
pertenece a una determinada especie o clase, están en singular y se pueden contar.
Qhawarichiykuna – Ejemplos


Lachiwa Abeja
Michi Gato
Urpi Paloma
Asno Burro
Taruka Venado
Q’enti Picaflor
Tunki Gallito de las
rocas
 Hanp’ara mesa
 Tiyana silla

6. Askha Askhamanta Sutikuna - Sustantivos Colectivos

Este sustantivo nombra a seres que engloban a otros de un mismo tipo o clase y es singular,
pero se refiere a un grupo.
Kay sutiqa chaninchan askhamanta huñusqa sutikuna kasqanmanta.
Qhawarichiykuna – Ejemplos


 Sach'a sach'a bosque  Aqo aqo arenal
 Mallki mallki bosque  Qora qora herbazal
 Rumi rumi pedregal  Runa runa multitud
 khallka khallka pedregal  Walla walla ejercito
piedras menuda.  Sara sara maizal
 T'ika t'ika jardín  Kiska kiska espinar
 Orqo orqo cordillera  Ichhu ichhu Pajonal
 Q’achu q’achu pastizal
WATUCHIYKUNA
1.Imasmari Imasmari , imataq kanman
Tiyani tiyan, sayani sayan, purini purin
Imataq?

2.- Imasmari Imasmari, imataq kanma


Wayqey wayqey, noqa ñaupaqtiy qan qhepata
hamunki,
qan ñaupaqtiyki noqa qhepata hamusaq, ¿Imataq
kanman?

También podría gustarte