JATUN MAMA YACHAYWASI

YACHACHIQKUNATA YACHACHIQ
“ISMAEL MONTES”
Vacas – Quchapampa

SARAMANTA, AQHA UPYANATA RUWASPA ALKULA

TIYAPUYNINTA RIQSICHINA

Ayllup kawsayninmanta, yachayninmanta ima

yachasqaykimanjina qhichwa simipi, riqsichiy,
chaninchanapaq.

QUTUPI LLAMK’AQKUNA: Vladimir Coca Terrazas

Vismar Cruz Cano

LLAMK’AYTA YUYAYCHAQ: Lic. Víctor Hugo Garnica Ramos

Vacas, Ayamarq’ay Killa, Iskay waranqa iskay chunka iskayniyuq wata.

Qullasuyu ------ 2022

 PISI QILLQAY
Kay yachaypiqa riqsichisunchik imaynatachus
paqarichirqanku ñawpa pachapi runakuna
alkulata jap´iyta saramanta puquchispa
chanta aqhata urqhuspa ajinamanta ñawpa
runakunaqa chay alkulataqa upyanapaq
wakichiq karqanku riqsispa khimikata
kawsayninkupi. Maypichus llank´ay patapi
ch´akiyninkupi yanapananpaq chanta tukuy
raymipi yawar ayllu masisninkuwan chanta
ayllukunawan ch´allanankupaq. Chaymanta
kay alkula aqha ruway yachayqa jaywakun
tatakunamanta wawasninkuman,
allchhikunaman chanta yawar ayllu
qatiriqman.
 JAYWARIYNIN
Kay yachay ruwayqa, ruwakuspa kan yawar
ayllu Tojra kollo sutinpi maypichus runakuna
sumaq sunqusniyuq willarispa karqanku
yachayninkuta aqha ruwanamanta ñawpa
pachamanta kunan pacha kama. Kaypitaq
mañarirqanku kay qillqaq p´anqa ruwaqkunata
kanampaq juk p´anqa sumaq ruwasqa
maypichus tukuy yachakuqkuna
yachachiqkuna chanta tukuy runakuna
ñawirinankupaq aqha ruwakusqanta Tojra
kollo ayllupi.
Waqlatumanta rimarispa jaywarinchis tukuy
nawpa runakunaman, ashtawan kay aqha
ruway yachayninku kaypawan kunan pachapi
rinampaq.
 PACHINCHAY

TATA APUNCHIKPAQ
Ñawpaqta pachinchayku, Tata Apunchiqta,
jark’awasqaykumanta chanta pusaychawasqaykumanta sumaq
ñanninta, ajimanta kallpachawasqaykumanta ima,
qallarinaykupaq juk ñan junt’a qhapaqllayniyuq kawsayninchikpi;
chanta kaypata quwasqaykumanta sasachakunata atipanapaq.

YAWAR AYLLUNCHIKPAQ
Yawar ayllunchikpaq sumaq kunay yachayta quwasqayku rayku;
chanta yanapawasqaykumanta sumaq ñanninta rinaykupaq
chanta musqukusqaykuta qhatinaykupaq.

LLAMK’AY YUYAYCHAQPAQ
Aqinallataq pachinchayku yachachiq Victor Hugo Garnica
Ramos, pichus yachayninwan yanapawayku kay p’anqa
qillqaypi llamk’ayniykupi.
 RURI

PISI QILLQAY

JAYWARIYNIN

PACHINCHAY

Raphi

YACHAY TARIPAY……………………………………………………….……………........1

1. Yachaypap pacha puriynin…………………………………………………………….1

2. Yachay riqsichiy tawa thatkiypi………………………………………………………..2

a) Yachaypap munaynin………………………………………………………………2
b) Ruway qallariy……………………………………………………………………….2

c) Yachay phaskay……………………………………………………………………..4
d) Yachaypap sumaq kawsaynin…………………………………………………...14

3. Yachaymanta atiyninta taripana kawsayninchikpi………………………………..14

4. Yachachiy wasipi yachachinapaq wakichiy............……………………………….15

I. WILLAYKUNA:……………………………………………………………………15
II. LLAMK’ANAPAQ YACHAY WAKICHIY:……………………………………..16

5. Puquykuna……………………………………………………………………….......….18

6. P’anqa watuykuna………………………………………………………………………18

7. Yachay mask’aypi ruwaykuna……………………………………………………......19

YACHAY TARIPAY

Kallpachayku suyunchiqmanta ñawpa yachaykunata, chanta yawar ayllunchiqmanta

ima, yachaqayta sara aqhata ruwaspa alkulata urqhunanchikpaq, yachayta t’inkispa
alkulakunamanta, apayqachaspa chanta putinsiyaspa ruwapay ajinallamantataq yuyay
qillqay yachaykunata kawsay ruwayninchiqkunapi.

1. Yachaypap pacha puriynin

Willaykunata chanta riksichiykunata ima uqharisqaykumanqina aylluykumanta aqha

ruwaymanta niyku aqhakusqanta tukuy p´unchay watapi mayqinchus kay sumaq
riqsisqa upyana, upyakuyanpuni qutuchakuykunapi chanta raymikunapi ima. Chanta
nillayqutaq kimsa pacha watapi ruwakusqanta upyakusqanta ima, tarpuy killakunapi,
puquykuna uqhariy killakunapi, chanta iniy raymikunapi, walli ayllukunamanta. Tarpuy
killakunaqa qallarin ayamarq´ay killamanta qhaqmiy killa kama mayqinkunapichus
sumaq riqsisqa papa tarpuy, sara tarpuy, riwu tarpuy, siwara tarpuy chanta waq
tarpuykunapi ima kay Quchapampa llaqtapi. Kay tarpuy killakunapiqa achkha yawar
ayllukuna ruwanku aqhata paykuna ch´akiyninkupi upyanankupaq tarpuykuna
p´unchaykunapi chanta waq ruwaykunata, mirachinankupaq qullqita
ranqhasqankumanta.

Ajinallamantataq, waq pachapi qallarin tarpuy tukusqanmanta, maychus kasqan

llamk´ayykuna, chay aymuray chanta inti raymi killapi ima, maypichus yawar ayllukuna
pata wallimanta chanta ñuqaykuq llawar aylluyku uqhupi, qallarispa kanku
ruwaykunata, sara ruthuykunawan, riwu, siwara, chanta papay allay ima. Ajinamanta
ira pampa ruway chanta trillaykunapi ima, chanta chay ruwaykunaqa kachkan yawar
ayllukuna pura ayninakuspa.

Chaypitaq achkha runakuna ruwanku imaymana sara aqhakunata, kachkantaq q’illu

sara aqha, chanta kulli sara aqha ima; ajinamanta upyarinankupaq chay chakra uqhariy
llamk’ay killapi.

1
Kikillanmantataq watapi iskay pacha aqha ruway riqsichikun, kallantaq waq jatun pacha
maypichus watapi imaymana ruwaykunayuq, chaypi aqharillankutaq, kachkantaq
raymikuna, wakinkunata riksichisun San Antonio, Virgen del Carmen chanta señor de
Milagros nisqa, ajinallamantataq kachkan ayllu tantakuykunapi, llaqta raymikunapi.
Ajinamanta kay sara aqha ruway yachayqa, kachkan juk ñawpa ruwaykuna, maypichus
chay aqha ruway watamanta wata ruwakuspa kan, chay aqha upyay llawar ayllu
masikunawan, kumpakunawan chanta waq runakuna yawar ayllumanta.

2. Yachay riqsichiy tawa thatkiypi

a) Yachaypap munaynin
Kay yachayqa ruwakuspa kachkan, kaypachanapaq ñawpaqman imaynatachus
ñawpa runas aqha ruwaypi riqsiq kanku chay khimikata, maypichus alkulata jap’ispa
sarata puquchispa chanta tukuchispa upyanakupaq. Chay aqha ruway yachayqa
mana runas machanapaqchu ruwakuq, astawan kaspa kachkan sayk’uy llamk’aypi
ch’akiyta yanapanampaq. Ajinamanta, chay ñawpaq runakunaq wawasninqa
pisiyachkanku watamanta wata, chanta pisiyasqayankutaq chay aqha ruwaykunapis
chay waq imaymana upyaykuna riqhurimuqtin. Ajinapi, mana chinkanampaq kay
yachaqay aqha ruwaymanta, kay llamk’ay juk p’anqaman tukunampaq tukuy
runakuna ñawirinankupaq.

b) Ruway qallariy

TAPUY QILLQA

Runakuna willaqkunapaq tapuy qillqasqap pusaykkachaynin

Riqsischiy willaykuna:
Willaq Willaqpata
watakuna
Ayllu Qallu parlaynin
paqarichikuynin

2
Llamk´aynin Pacha yupay

Tapuykuna
1. ¿Ima nakunatataq sara aqhata ruwanapaq apaykachanki?

2. ¿Qam imaynapitaq aqha ruwayta yacharqanki?

3. ¿Riqsichiy aqha ruwaymanta tukuy puriyninta?

4. Qam qhawasqayqimanjina ¿Ima nakunatataq ñawpaq runakuna aqha ruwayninta

wakqinachanki chanta imaynatataq kunan pachapi aqhata ruwanku?

5. Aqhata wakichiqtiyqi kamaqa ¿Qam yawar masisniyqiwan upyanayqipaqchu

manchayri ranqhanayqipaqchu?

6. ¿Qanmanqa ruway tarpuykunapi chanta puquykuna uqharinapi aqha upyana

allinchu rich´asunki?

7. ¿Ima aqhakunatataq ruwayta yachanki chanta mayqinkunatataq riksinki?

8. ¿Qam ima wata pachakunapitaq aqhata wakichinki?

9. Qam qhawasqayqiman chanta ruwasqayqimanjina ¿Kanchu juk ñan ruwaynin

aqha ruwanapaq, allin waliq chanta sumaq misk´i aqha kanampaq?

..........................................................
Willaq suti qillqaynin

3
 c) Yachay phaskay.

TAPUY QILLQA

Tapuykuna pusaykachaynin
TAPUQKUNA: - Vismar Cruz Cano
- Vladimir Coca Terrazas
WILLAQ: Isabel Terrazas
AYLLU PAQARICHIKUYNIN: Tojracollo
QALLU PARLAYNIN: Quechua
LLAMK´AYNIN: Wasipi llamk’aq
PACHA YUPAY: 27/08/2022
TAPUYMANTA EVIDENCIA NISQA:
https://drive.google.com/file/d/1ntqpsGNa0z3pnGuawC5LtKnbDjRA6S04/view?us
p=drivesdk
TAPUY QILLQA WANLLAYWANA
K’USKI

Tapuq: ¿Ima nakunatataq sara aqhata ruwanapaq

apaykachanki?
Isabel: Mmm Aqhanapajqa, apayachaniqa nari,
wirqhista, p’uñusta, nata utilizanchis arichay aqhanapajqa,
chayta wirqhipajqa, jak’u jich’alluytawan kamaqa
qaywinapaq nistakun, qaywinapis y chaytataq payla
q’uñichiytawan, jak’uman jich’ayunchis chari, chaypajtaq
nistakun qaywina, puquchinapaqtaq p’uñu, y chaypajtaq
nistakun azúcar, chhankaka y chay aqhanapajtaq ajinata
ruwanakuyku ari.

Tapuq: ¿Qam imaynapitaq aqha ruwayta yacharqanki?

4
 Isabel: Mamaykunana, papasuykuna yachaq kanku
aqhayta ari, chaymanata ñuqaykuqa, yachakuyarqallutaq
ari, paypa ruwasqanta ruwayaytaq kayku

Tapuq: ¿Riqsichiy aqha ruwaymanta tukuy puriyninta?

Isabel: Mmm ya aqhajtaqa, aqhañaykupajqa, Ñawpata runasqa
nawpataqa muk’umanta ruwakuq, chaymanta siminkuwan muk’uq
imaynapichus ruwarqanku, sara wiñapuyta wiñarachiyta, kanku sarataqa,
jinapi chay sara wiñarachispataq, jak¿uchimuytawan chanta
kamaqa. Aqhakun chaymanta wirqhipi, wirqhiman nisqankumanjina
jich’anku, rupha yakuwantaq qaywinku, ch’uwachinku; ashtawan mishk’i
ch’uwachiytawan kamataqri t’mpuchiyankutaq chayta ruwakuq aqhaqa
nayatwan t’impuchinku, t’impuchiytawantaq recién
ilallaytinraq, nawanqa chay misk’i q’ita nisqawan
t’impuchinku chhankakamanta, chaywantaq recien
q’itachayku, chaymanta juk simanapitaq puquchiyku
puquchiyku ari, chaymanta semanamantaraq ricien
tumanku y vindikuna kaqtinqa, vindikuyku ari.

Tapuq: Qam qhawasqayqiman qina ¿Ima nakunatataq

ñawpaq runakuna aqha ruwayninta wakqinachanki chanta
imaynatataq kunan pachapi aqhata ruwanku?
Isabel: Mmm ñawpataqa chay muk’umanta aqhaspaqa,
nanku ashtawan misk’ita puqujpis, ashtawan miski kaq
aqhaqa, chaqtaqa juk iskay simanapijina puquq chay
aqhaqa. Kunan chay sara wiñapullañaqa simanayapiña
puqurwan kunanqa wiñapumantaqa ari.

Tapuq: Aqhata wakichiqtiyqi kamaqa ¿Qam yawar

masisniyqiwan upyanayqipaqchu manchayri
ranqhanayqipaqchu?

5
 Isabel: Mmm napaqpis, ujyanaypaqpuni ruwarikuyku,
tumanaykupaq ajina familia tumarikunaykupaq, ajina
diachakupis ajina kajtinqa ajinapi vindina kaqtinqa
ruwarikuykupi ari, ruwarukuripuni.

tapuq: ¿Qanmanqa ruway tarpuykunapi chanta

puquykuna uqharinapi aqha upyana allinchu rich´asunki?
Isabel: Mmm nari, rich’anapuni, kusapuni ajina
ch’akiysitunkupi apamunapajqa nistankupuni ari, mana Mana aqhawanqa
aqhawanqa mana ruwarquyta munankuchu, mana piumpis mana ruwarquyta
kasuwasunmanchu ari munankuchu
yank’aypi
Tapuq: ¿Ima aqhakunatataq ruwayta yachanki chanta
mayqinkunatataq riksinki?
Isabel: Ñuqaqa aqhata aqhani namanta patiyu
saramanta, k’illu saramanta, kulli saramanata aqhani,
ajimanta kulli sara valisqa kulli saraqa, chayniqta pisita Kulli sara valisqa
chayta aqhani, ashtawan aqhani k’illumantawan chay kulli saraqa,
patullu nisqamantawan. chayniqta pisita
chayta aqhani
Tapuq: ¿Qam ima wata pachakunapitaq aqhata
wakichinki?
Isabel: Kay kusichapi ah, ashtawan aqhakun,
chaypitas chay fiestitaspipis chayanmataqa ajina imitaspis
kaqtin chaypi vindikunapaq aqhakun, fiestaspuni
ashtawan utilizakun, chay mayladuspicha fiestas kan
kaykunaspis apaykacha ksupa vindikuyku ah.

Tapuq: Qam qhawasqayqiman chanta ruwasqayqiman

qina ¿Kanchu juk ñan ruwaynin aqha ruwanapaq, allin
waliq chanta sumaq misk´i aqha kanampaq?

6
 Isabel: Mmm na, aqhaykuqa naman misk’isqanman Aqhaykuqa naman
jinalla aqhayku y t’impuchiykutaq juk t’aqllu, juk cuarta misk’isqanman jinalla
nijata miymanan kaman t’impuchiyku ari, chaymantataqri aqhayku y
misk’isqantataq kitachallaykutaq chaymanta sumaq misk’i t’impuchiykutaq juk
aqha aqhakun. t’aqllu, juk cuarta
nijata miymanan
Tapuq: Chanta aveces mana aqha misk’ichu lluqsin, kaman t’impuchiyku
mana misk’i kaqtinqa mana vindikunchu ¿Imaqtintaq
lluqsin chay?
Isabel: Mana misk’i kaqtinqa mana vindikunchu ari

Tapuq: ¿Imaqtintaq chay aqha ajina lluqsin?

Isabel: chayqa lluqsin, anchata yakuta aysarwarinku,
yaku vinsirvarinku, k’ayma pachata ruwarwaqtinku,
aysarwarinku, maychhika yakuwan ruwarwarinku, mana
misk’isqanta jinachu.

TAPUQKUNA: - Vismar Cruz Cano

- Vladimir Coca Terrazas
WILLAQ: Alejandrina Balderrama
AYLLU PAQARICHIKUYNIN: Tojracollo
QALLU PARLAYNIN: Quechua
LLAMK´AYNIN: Wasipi llank’aq
PACHA YUPAY: 27/08/2022
TAPUYMANTA EVIDENCIA NISQA:
https://drive.google.com/file/d/18_RHatkqJAmVuSeZ9iA8Iw4wzvgB-
t8z/view?usp=sharing

7
 TAPUY QILLQA WANLLAYWANA
K’USKI

Tapuq: ¿Ima nakunatataq sara aqhata ruwanapaq

apaykachanki?
Alejandrina: Mmm ñuqa nani y primerutaqa wirqhiman
jich´ayquni chantaqa wirqhiman jich´ayquitawan kamaqa
qaywini, achaypakqa necesitakun p´uñu mmm Mama Alejandrina
puquchinaypaq chay wirqhipi ruwani chanta puquchini riqsichin chay p’uñu
chanta recien vendeni vendenaypaqtaq nesecitakun khirki, impurtanti kashqanta
jarrita, tutumitas, baldecitos ima. aqha pukunampaq

Tapuq: ¿Qam imaynapitaq aqha ruwayta yacharqanki?

Alejandrina: Mmm ñawpaq mamasniy abuelusniy
aqhayta naq kanku achayta rikuq kani.

Tapuq: ¿Kayllamanta yachanki?

Alejandrina: Ari, chayllaman yachani.

Tapuq: ¿Riqsichiy aqha ruwaymanta tukuy puriyninta?

Alejandrina: Primerutaqa wiñaputa wiñarachini mmm
sara muchhani, sara muchhaytawan kama wiñaputa
wiñarachini jak´uchimuni recien kutichimuytawan kamaqa
nani aqhata ruwani chay aqha ruwaytawan kamataqri chay
ch´isin puñutaqina ruwani misi q´itapaq, misi q´itata
k´ayantin urqhuspataq chay ch´isin puñuta
qichayquyanitaq upipaq, chay misi q´itaqa upi ura nikun
achay q´itachanapaq chay q´itaqa k´ayantin chay q´ita
urqhuytawan kamataq chay p´uñus t´impuchiyqu, chay
p´uñus t´impuchiytawan kamaqa recien chiriachiyqu,

8
chiriachiytawan qamataq recien q´itachayqu chay misi
q´ita nisqawan.

Tapuq: Qam qhawasqayqiman qina ¿Ima nakunatataq

wakqinachanki ñawpaq runakuna aqha ruwayninpi chanta
imaynatataq kunan pachapi aqhata ruwanku?
Alejandrina: Ñawpaq mamasniyquqa Uña kashaspa
yachasqaymanqinaqa uña kashaspa ñuqa rikuq kani ñuqa rikuq kani
nawan muk´umanta ruwaq kanku muk´uq kanku nata nawan muk´umanta
juch´iy bateitapi sapa paqarin muq´unawan lluqsiq kanku ruwaq kanku muk´uq
inti lluqsimunan chay ratu kama lluqsisq kanku, chanta inti kanku nata juch´iy
patitapi tukuytawan kama apayakapuq kanku chay bateitapi sapa paqarin
muk´uta chayta ch´akichiq kanku, chay ch´akichispataq muq´unawan
recien aqhaq kanku, achay ñawpata chay aqha karqa,
ñuqari pero manaña aqhaniñachu, wiñapuyamantaña
aqhani.

Tapuq: Aqhata wakichiqtiyqi kamaqa ¿Qam yawar

masisniyqiwan upyanayqipaqchu manchayri
ranqhanayqipaqchu?
Alejandrina: Ñawpaqta ñuqa aqhajkani ranqhanaypaq
wakin niwaq kanku aqharipuway nispa misachikuspaqpis
imapis chay wakimpaq aqhajkani.

Tapuq: ¿Qanmanqa ruway tarpuykunapi chanta

puquykuna uqharinapi aqha upyana allinchu rich´asunki?
Alejandrina: Ari ch´akiypi necesariupuni
mañakunkupuni peones mmm chay ch´akiypi
mañakuqtinku aqhata ruwayqupuni chay tarpuyqunaspaq.

9
 Tapuq: ¿Ima aqhakunatataq ruwayta yachanki chanta
mayqinkunatataq riksinki?
Alejandrina: Ñuqa aqhani q´illu saramanta aqhani
chanta kulli saramanta ima achayllata aqhayta yachani.

Tapuq: ¿Qam ima wata pachakunapitaq aqhata

wakichinki astawan?
Alejandrina: Ñuqa aqhataqa aqhani astawan kay
tarpuy tiempupaq aqhani chaymanta ultimutataq kay
agustu killa chay era uqhariypaq aqhani.

Tapuq: Qam qhawasqayqiman chanta ruwasqayqiman

qina ¿Kanchu juk ñan ruwaynin aqha ruwanapaq, allin Kusa aqha
waliq chanta sumaq misk´i aqha kanampaq? lluqsinampaq misi
Alejandrina: Kusa aqha lluqsinampaq misi q´itata q´itata sumaq
sumaq achhkitata wiñapu churana chaywan sumaq q´ita achhkitata wiñapu
lluqsin, misi q´ita chaywan q´itachana chaywan lindu aqha churana chaywan
kan. sumaq q´ita lluqsin

Tapuq: ¿Imaqtintaq mana aqha a veces mana waliqchu

lluqsin?
Alejandrina: Mmm achay na misi q´ita kusa lluqsinan
tiyan chaywan sankhu sankhuya aqhaqa.

10
 TAPUQKUNA: - Vismar Cruz Cano
- Vladimir Coca Terrazas
WILLAQ: Isac Terrazas Galvez
AYLLU PAQARICHIKUYNIN: Tojracollo
QALLU PARLAYNIN: Quechua
LLAMK´AYNIN: Chakra Tarpuypi
PACHA YUPAY: 27/08/2022
TAPUYMANTA EVIDENCIA NISQA:
https://drive.google.com/file/d/1iKV6yNj7yE03bnRd4Crcpr1zkb9Qqmhy/view?usp
=sharing
TAPUY QILLQA WANLLAYWANA
K’USKI

Tapuq: ¿Ima nakunatataq sara aqhata ruwanapaq

apaykachanki?
Isac: Aqhanapajqa faltakun primerutaqa sarataraq
wiñarachinchiq aqhanapajqa y chayman wiñarachinki,
jak´uchimunchis, jak´uchimuytawantaq nanchis yakuta
t´impuchinchis. Aqhanapajqa faltakun payla, chaymantaqa
wirqhi, p´uñus chay faltakun aqhanapajqa, chaymantaqa
llant´acha kanman llant´a después chankaka
achayqunacha kanman aqhanapajqa.

Tapuq: ¿Qam imaynapitaq aqha ruwayta yacharqanki?

Isac: Papasuy aqhaq ñawpaqta chayta rikuspa kikin Papasuy aqhaq
ñuqa ruwayanitaq aah yachayanitaq papasuy ñawpaqta chayta
chicherupuni karqa aah trabajaq Punatapipis rikuspa kikin ñuqa
aqhamuqpuniqa pay yachaqtin ñuqa llachayanitaq payta ruwayanitaq
rikuytawanqa.

11
 Tapuq: ¿Riqsichiy qam aqha ruwaymanta tukuy
puriyninta?
Isac: Nataqa sarataraq wiñarachinchiq, chay wiñaran
casi semanapi imaraq wiñaran y sara, chaymantataq
wiñaraqtin kamaqa ch´akichinchiq ch´akichiytawan
kamaqa mulinuman apanchis chaymanta recienta yakuta
t´impuchinchiq, yaku t´impusqaman jich´ayqunchiq kuskan
t´impusqa kuskan tiviuya preparakun y jich´ayqunchiq
naman chay wirkhiman preparanchis chay wiñapu
jichaytawan qaywinchiq chayman recienta nan
khilluqtintaq khillun chay t´impusqa khilluqtin kamataq
ch´uwaytawan wathinman t´impuchiyanchiqtaq upi ninchiq
chaytaqa y chay ch´uwanchiq chaytaqa mmm chay
ch´uwaytawan t´impuchinchiq, t´impuchiytawantaq
recienta nayanchistaq p´uñusman q´itachaytawanqa
p´uñusman churanchiq, chaymantataq q´itachaytawan
chaypis recien puqun mmm iskay día kimsa diapi
sayarimun hayvesnin chay ratu ma puquy atinchu y
chaymanta tawa dia kimsa diapipuni sumaqta puqun y kasi
juk semanaqinapuni.

Tapuq: Qam qhawasqayqimanjina ¿Ima nakunatataq

wakqinachanki ñawpaq runakuna aqha ruwayninpi chanta
imaynatataq kunan pachapi aqhata ruwanku?
Isac: Mmm ñawpaqtaqa muk´uq kanku nin ñuqapis
mana ancha rikuniñachu y tumpasyataña yuyani papasuy
mamaywan parlaq kanku ñawpaqta muk´uq kanchis, chay
muk´uytawan recienta muk´u aqhamanta ruwaq kanku nin,
kunan diferenteña aqhaqa y manaña chay muk´u aqhas
kanchu mmm sarataña wiñarachinku ñawpaqtaqa Ñawpaqtaqa
rimariyninman jinaqa

12
manasina naqchu kasqanku wiñarachiqchu sarata mana chay sara
kasqanku me parece achaycha muk´uq karqanku. muk’utaqa
wiñarachiqchu kanku.
Tapuq: Aqhata wakichiqtiyqi kamaqa ¿Qam yawar
masisniyqiwan upyanayqipaqchu manchayri
ranqhanayqipaqchu?
Isac: Mmm aqhataqa aqhayqu tumarikqina
vendenapaqpuni aqhayqu aqhataqa vendeyqu wakinta
wakintataq tumariyqupuni.

Tapuq: ¿Qanmanqa ruway tarpuykunapi chanta

puquykuna uqharinapi aqha upyana allinchu rich´asunki?
Isac: Aqhaqa necesariopuni casi aqhawanpuni la Aqhaqa
mayoria kaypi trabajanku campupiqa casii mmm necesariopuni casi
aqhayawanpuni aah llaqtapipis mayoria casi chayllatapuni aqhawanpuni la
mañakunku trabajadoresqa ch´akiy ch´akiy ninku. mayoria kaypi
trabajanku
Tapuq: ¿Ima aqhakunatataq ruwayta yachanki chanta kampupiqa
mayqinkunatataq riksinki?
Isac: Aqhastaqa ñuqa kasi mana, kay q´illu sarayaman
astawan kaypiqa ruwayqu, aqha tiyan tukuy clase y
ch´uspilluman ruwanku, patiyumanta, kulli; kaypi astawan
ñuqa aqhayqu q´illu aqhata q´illu saramanta y kulli achaylla
astawanqa, achayllacha kasi.

Tapuq: ¿Qam ima wata pachakunapitaq aqhata

wakichinki astawan?
Isac: Aqhataqa aqhayqu kasi kay cosechapaq
astawanqa ñuqayqu aqhayqu kay cosechapaq chaymanta
kay ajina fiestas ima kaqtin chay achayqunapi astawan
aqhayqu ñuqayquqa.

13
 Tapuq: Qam qhawasqayqiman chanta ruwasqayqiman
qina ¿Kanchu juk ñan ruwaynin aqha ruwanapaq, allin
waliq chanta sumaq misk´i aqha kanampaq?
Isac: Aqhataqa ruwayqu sumaq lluksinampaq sumaqta Aqhataqa ruwayqu
t´impuchiyqu unaytapuni t´impuchina casi juk dedu sumaq lluksinampaq
mirmanan tiyan paylamanta chanta qhillu upita sumaqta t´impuchiyqu
qhilluchinayqi tiyan sumaq resultanampaq, mana unaytapuni
qhilluchinki ima chayqa mana kusachu lluksin, qhilluchinki t´impuchina
ima chayqa kusa aqha lluksin chantataq iskay arroba,
kimsa arroba; tawa lata, kimsa lata yaku llayqunan
achaywan sumaq aqha lluksin.

d) Yachaypap sumaq kawsaynin

Kay llamk’ay Alcoholes nisqa yanapanqa astawanqa yachay wasipi
yachakuqkunata kawsayninkupi imaqtichus paykuna riqsinqanku puriyninta chay
alkula jap’iyta aqha ruwakuchkanta chanta kunan pachapi imakuna
ruwaykunapitaq achkhawan apayqachakun. Ajinamanta, mana qunqayman
churanankuchu tiyan kay ñawpa runakunaq yachayninta.

3. Yachaymanta atiyninta taripana kawsayninchikpi

Yachakuqkuna chanta phisika kimikamanta yachachiqkuna ima, imaymana sarawan

aqhata ruwayta atinqanku mayqinkunamantachus nisunman kulli aqha, q´illu aqha
chanta ch´uspillu aqhatawan ima. Paykuna kay aqhata ruwaspaqa alkulata urqhuyta
atinqanku. Chanta alkula urqhuspaqa paykuna t´inkiyta atinqanku alkulakuna
yachaqaywan. Aqinayamantataq yachachiqkunaqa yachakuqkuna yachayninta
kallpachayta atinqanku.

14
4. Yachachiy wasipi yachachinapaq wakichiy

I. WILLAYKUNA:
Llaqta: Quchapampa
Ayllu: Tin Tin
Yachay wata: Suqta ñiqi
Yachay wasi: “Tin Tin”
Yachay kamay: Kimika
Yachachiqpaq Vladimir Coca Terrazas
yachaqaqkuna: Vismar Cruz Cano
Wata: 2022

Wakichiy wanlla Yakuta unanchakuspa apaykachana tiyan kay unquy

yachay wasipi pachapi (Covid-19).
llamk’anapaq:
Yachay taripaynin: Kallpachanchiq yupaychayta chanta kamachakuyta
ima, alkulamanta yachaspa chanta alkula
jap’iynintawan kawsay pachapi, yachay yachaqanata,
sutichanata chanta ruwaychana tukuy ruwaykunata,
alkulawan Covid-19 nisqa unquymanta jark’akunapaq.
Yachay kallpachay:
● Qhawan yupaynimpi chanta sutichaynimpi
kawsay puriyninmanta pacha.
● Umallin chay Kawsay puriyninmanta, chanta
pisiyachiyta yachay ruwaynimpi.
Yachaqaykuna: KAMAYCHALLIPI CHANTA JAMPIYPI IMA KAWSAY
PURIYKUNA
● Alkulakunaqta kapuynin, qillqaynin chanta
sutichaynin ima.

15
II. LLAMK’ANAPAQ YACHAY WAKICHIY:

RUWAY, T’AQAYKUNA NAKUNA CHANINCHAY

Ruway
Yachay ruway Kawsayninchikpi
apaykachasqa ● Chaninchayta
● Watuna wakin yawar
nakuna. ruwaykunamanta
ayllukunata, ayllu uqhupi
qutukunapi,
qhawananchiqpaq ● Raphi
yachasqanmanjina
imaynatachus aqhata ● Qillqana
riqsichin.
ruwanku, chaypi machka ● Qillqana p’anqa
alkula aqhapi rikusunchik. ● Llimp’ikuna ● Chay tukuy

● Qhawariyku juk video ● Qillqakhituna imaymana

nisqata, alkula kapuyninta ● rurukunamanta

chanta sutichayninta ima ● Tuyrukuna alkula urqhuymanta

urqhuspa aqha ruwaypi chaninchan.

(tukuy chayta kaypi rikuna ● Yachakuq

Chimpapuranapaq
https://youtu.be/z2ULexICA masikunanwan
nakuna.
HE ) chay rikusqama jina yupaychanku
● Karu rimana
llamk’aykunata ruwarina rimanakupi
● Ñiqichana
● Ayllumanta laranja ruruta
● Yupana
wakichispa, maychhika
(calculadora)
alkula kachqanta waturina.
● Proyector
Yachay qillqana Yachay
Watunapaq,
● Tukuy chay yachaykunata ● Tukuy alcoholes
paqarichinapaq
apayqachasqanchiqman jina nisqa yachayninpi
ima nakuna.
chay alcoholes nisqata sumaqta
sutichana. apayqachan.
● Laranja
● Phurmulakunata ● Ch’irwana ● Kimikamanta
apaykacharispa ● Khuchuna phurmulakunata,
ruwanakunapi, taripaypi ● Liwatura tukuy ruwaykunapi

16
 apayqachasqanchikta ● Churana chiqanta
riksichisun. ● Misk’ichana apayqachan
● Mankira
● Qutukunapi alcoholes nisqa
llamk’aykunata junt’anapaq ● Rikuchin atiyninta
kamachina. ruwaykuna qusqata
yachaqana uqhupi

Yachay waqaychana Nuna

● Chay alcoholes nisqa ● Watukun wakin
llamk’aykunapi llawar ayllukunata
kamachakuykunata ayllu uqhupi
chaninchana. qyachanapaq
imaynatachus
● Tukuy imaymana alkulata urqhunku
rurukunamanta alkula aqhata ruwaspa.
urqhuyninmanta jamut´arina.
● Ruwan sumaqta
● Qutu llamk’aypi alkulakuna ruwaykunasta
apaykachanamanta pacha widiuta
kawsaypi juk ruwaypi qhawarisqanmanjina
llamk´ana.
● Apaykachan
ayllumanta
nakunawan alkulata
urqhuypi laranjata
puquchispa.

Yachay paqarichina Atiy

● Rikuchin
● Qutukunapi willay qillqata sumaqninmanta
chay ayllukunata

17
 waturimusqanchismanta alkula willayta juk
chay aqha ruwaymanta raphichapi.
llamk’ana, chanta riqsichina
● Tantan juk willaypi
● Laranja wakichiymanta yachaqay
imaynata alkula kachqanta ruwasqanta
riksichinapaq juk willayta kamachiypi
qillqarina. qusqamanjina.

● Llamk’ay qutupi ● Yachaqaykunaman

yachaykunata taripasqanta ta sumaqta
alkulakunamanta juk yachaqana ukhupi
qillqaypi riqsichina. yachasqanta
riqsichin

5. Puquykuna

● Alkula yachaykunamanta yuyaykunata jap´iqasqaykumajina riqsichinku.

● Yachay p´anqapi ruwaykunata, yachasqaykumanjina ch´uwanchayku.

● Alkula ruwaymanta willaykunata qutukunapi qillqanku.

6. P’anqa watuykuna
● Huaquira, S. M. (2007). PROCESO DE ELABORACIÓN DE CHICHA DE
MAÍZ. Cochabamba: Universida Mayor de San Simón.

● Ministerio de Educacion (2022). Subsistema de Educacion Regular

Secundaria Comunitaria Productiva. “Texto de Aprendiazaje”. 6to. año,
segundo y tercer trimestre. La Paz: EDITORIAL DEL ESTADO
PLURINACIONAL DE BOLIVIA.

● Nemer, J. C. (2013). Nomenclatura de la Química Orgánica. Oruro: La Patria.

7. Yachay mask’aypi ruwaykuna

18
• Toqracollo llaqtamasikunaman aqha ruwaymanta tapuy.

• Toqracollo llaqtamasikunaman aqha ruway yachaymanta tapuy.

19
• Toqracollo llaqtamasikunaman aqha ruway yachaymanta tapuy.

• Vacas Calle llaqtamasikunaman aqha ruway yachaymanta tapuy.

20
 • Aqha paylapi wiñapu sarata t´impuchispa.

• P´uñukuna, tutumakuna, waltikuna, chanta wak nakuna ima aqhata ranqhanapaq.

21