Caso Gramatical Acusativo
Caso Gramatical Acusativo
Caso Gramatical Acusativo
Qhawarichiykuna
KUNAN P’UNCHAY MANA MIJUNATA WAYK’USAQCHU
HOY NO COCINARE
PAQARIN QHATUNA WASIMANTA PAPATA RANTIMUSAQ
MAÑANA COMPRARE PAPA DEL MERCADO
Noqa q’oñi papata mijuni
Noqa runa simita yachashani
Kay iskay chunka pisqayuq p’unchaypi aylluman sumaq mijunata mallichisaq
Maria Pedrota khuyakun
Maria Arequipata ch’usanqa
Noqa hanpina wasiman taytayta apasaq
Taytaykichu runakunaman willakamunqa chajrata llank’ananchispaq
Wayqeymi t’antata mijushan
Noqa hoq mankachata rantisaq
Kunan p’unchay brócoli nisqata pallasunchis qhatuna wasiman apanapaq
Hamuq killapi hatun raymi hamushan chaypi munay p’achata churakusaq
Noqa paqarin mosoq p’achata rantimusaq
Noqa sumaq aychata mijuni
Apuchay paqarin wakata qhatumunqa
Noqa qayna p’unchay runa simita yachasharani
Noqa munay t’ikakunata qhatuna wasipi rantisaq
Noqa kunan tuta taytayta yanapasaq
Pay sumaq sarata tarpun
Noqa paqarin Andreawan sarata mijusaqku
Mario intichay p’unchaykunata papata rantin
Awichay kunan p’unchay wallpata mijumunqa
Noqa Diegowan apichuta rantimusaq
Noqa paqarin sara lawata wayk’usaq
Paqarin Josewan futbol nisqata pujllasaq
Alqo aychata mijun
Noqa turaywan paqarin papata tarpumusaqku
Wayqey paqarin t’antata rantimunqa
Noqa paqarin waynota tususaq
Noqa paqarin ch’unuta rantisaq
Taytay kunan p’unchay michita rantimunqa
Qan aychata allinta wayk’unki
Esteban mana wasipi ruwanata ruwasqachu
Chay wayna tutamanta allpata yapun
Oscar hanpina wasita llinphin
MICHI HUK’UCHATA MIJUSHAN – el gato esta comiendo raton
ALQO AYCHATA MANA MIJUNCHU ASWANTAQA TULLUTA K’UTUSHAN- el
perro no esta comiendo carne mas bien esta cascando hueso
SISIKUNA MISK’ITA MIJUSHANKU – las hormigas están comiendo dulce
K’ALLAKUNA AÑAWITA MIJUSHANKU – los loros están comiendo fruta
LACHIWAKUNA MISK’ITA RUWASHANKU – las abejas están haciendo miel
LAS VACAS ESTAN COMIENDO PASTO – wakakuna q’achuta mijushanku
LOS NIÑOS QUIEREN JUGAR – erqekuna pujllayta munanku
CARMEN BAÑA AL GATO – Carmen michita arman
LOS NIÑOS COMEN PAN – erqekuna t’antata mijunku
LAS PERSONAS ESTAN HACIENDO PAN – runakuna t’antata ruwashanku
LAS PERSONAS ESTAN CONTAMINANDO LA NATURALEZA – runakuna
pachamamata qhellichashanku
ENCONTRE MAIZ GRANDE- hatun sarata tarirani - tarirurani
ESTOY PINTANDO ESTA MESA DE COLOR MARRON- kay hanp’arata
ch’unpimanta- chu’npi llinphimanta llinphishani
MIJUNAPAQ WALLPAKUNATA APASHANKU – están llevando gallinas para
comer
ALQOYTA RIQCH’ACHINI –le hago despertar a mi perro
PAQARIN ERQEKUNA YACHAY WASITA RINQAKU – mañana los niños iran al
colegio
QAYNA P’UNCHAYqa MAMAYMI AQHATA APAMURAN – ayer mi mamá trajo
chicha
QAYNA P’UNCHAY MAMAYTA AQHA UJYAQTA APARANI- el dia de ayer lleve a
mi mamá a tomar chicha
NOQA KULLI SARATA TARPUNI – siembro maíz morado
ÑAÑAYMAN - PANAYMAN WILLAKUYKUNATA WILLANI- cuento cuentos a mi
hermana
PAQARIN COVID HANPITA CHURAMUSAQ- mañana pondré vacuna para covid
PAQARIN VACUNA NISQATA CHURAMUSAQ
Mama mana wayk’uyta munanchu sapallay tiyaqtiy
Llank’arayku
Qhaway – qhawakuy
Armakuy –
Noqa armakuni
Qan armakunki
Pay armakun
Npqanchis armakunchis
Noqayku armakuyku
Qankuna armakunkichis
Paykuna armakunku
Verbos reciprocos
Yanapay – ayudar
Noqa yanapanakuni
Qan yanapanakunki
Pay yanapanakun
Noqanchis yanapanakunchis
Noqayku yanapanakuyku
Qankuna yanapanakunkichis
Paykuna yanapanakunku
Munanakuy-
Noqa munanakuni
Qan munanakunki
Pay munanakun
Noqanchis munanakunchis
Noqayku munanakuyku
Qankuna munanakunkichis
Paykuna munanakunku
LLAQTAYRAYKU LLANK’ASAQ.
Por ti ya no dormire
OJO:ÑAWICHA
NOQA MAMAYPA P’ACHANTA MAYUPI T’AQSASAQ
HAQAY WASIQ PATAN URMAYMUSHAN
Sispa ñañay mayunta takispa phawan
Mi prima corre cantando por el rio
PAYPA WAWAN UNU P’ONQOQ PATANTA LLOQHASHAN- la bebe de ella está gateando por
el borde de la piscina.
Maria mamanwan wasinman chaka patanta kutishanku
Maria con su mamà están regresando a su casa por el puente
NAKU
Judithcha Juanchawan qayna watamantaraq munanakushanku- judithcita con Juanito se
están queriéndose desde el año pasado
Warmi erqe qhari erqewan wasipi ruwanankuta yachachinakushanku- la niña con el niño
se están enseñando la tarea
Ñañaywan turaywan wayk’uyta yachachinakushanku
Alqokuna mayupi armanakunku
Ñañay mamaywan raymipaq ñaqch’anakushanku
Taytay mamaywan wasipi munakushanku
Paykuna wayllunakushanku k’ijllupi
Ñañay turaywan t’ipinakushanku
Noqa mamaywan yachay wasipi yanapanakushayku
Paykuna ruwanamanta yachachinakunku
Paykuna waqmanta osqhayta qatinakushanku
Paykuna wasipi pakanakushanku
Paykuna celular nisqapi qelqanakunku
Haqay k’ankakuna maqanakushanku
Paykuna hanp’atu hina chulluchinakushanku
Paykuna yachay wasipi takanakushanku
Maria Josewan qolqe manunakusqankuta chaskinakushanku
Paykuna wasipi much’anakushanku
Ana Jorgewan hanp’ara patapi tiyanakushanku
Paykuna yuyanakunku
MASI
Wasimasiy sapa p’unchay ch’aqwamun, yaqasuna qharinwan maqanakamunku- mi vecina
cada dia está haciendo bulla creo que sea está peleando con su pareja
Qataymasiy sapa p’unchay machaylla machamushan – mi concuñado cada dia esta que se
embriaga
Payamasiy sapa p’unchay tutakunapi takin
Qhachumasiy sapa kutin p’achata rantikamun
Mamamasiy sapa p’unchay sumaqta wayk’un
Yachaqmasiy sapa p’unchay yachachiq qelqasqanta mana ñawinchanchu
Qharimasiywan mayuta challlwaq risaq
Qayna p’unchay tusuqmasiy munayta tusuran
Sipasmasiy orqota purishan
Yachaqmasiy yachay wasipi puñun
P’asñamasiy yanaywan purishan
Yachaqmasiy runa simita yachashan- khunpamasiy runa simita yachashan
Wayqemasiy yachay wasipi puñun
Machaqmasiy qhatuna wasipi puñushasqa
Khunpamasiykuna yachay wasipi yachachinku
Tusuqmasiy hanpina wasipi onqosqa kashan
Yachaqmasiy hanpina wasipi llank’an
Noqaq takiqmasiy paqarin wasiykipi takinqa
Wasimasiy raymichakushan
Sami p’unchayniypi sumaq mijunata wayk’uqmasiy apamuwanqa
Llank’aqmasiy hatun yachay wasipi llank’ashan
Noqawan yachaqmasiywan karu llaqtata ch’usasaqku
Erqemasiykunawan ñawinchashayku
Erqemasinchiskunawan ñawinchashhahnchis
Noqawan tusuqmasiywan Arequipaman riyku tusuq
Cirugía ruwaqmasiy kunan samashan
Puñuqmasiy kawita patapi waqashasqa
Puñuña p’ititapi puñuqmasiy yachachiqwan mosqhokushan
Qhochumasiy josewan hanpina wasipi seqachinakushanku
PURA
Warmipura sinku hayt’aypi llallinakunqaku- entre mujeres concursaran el en futbol
Qharipura llank’anankumanta rimanakushanku- entre varones esta dialogando de su
trabajo
Waynapura machana wasiman rishanku-
Taytapura wawankumanta rimanqaku
Tusuqpura Qosqo llaqtapi tususaqku
Sipaspura ñaqch’anakunku tusunankupaq
Erqepura alqota armanqaku
Hanpi kamayuqpura llank’ashanku
Michipura pujllaspa maqanakunku
Kiru hanpiqpura Santa Lucia clínica nisqapi kirukunata hanpinqaku
Erqepura raymipi tusunku
Qharipura nishutapuni maqanakunku
Mamapura yachay wasipi wayk’ushanku
Warmipura p’achata mayuq patanpi t’aqsanku
Hatun qochapi waswapura challwata qechunakushanku
Wasi qhepapi alqopura maqanakushanku
Qhachunpura sarata tipishanku chajra patapi llallinakuspa
Khuchipura wasipi rimashanku
Erqepura sach’a sach’api pujllashanku
Taytapura ukhu wasipi llank’ashanku
Michipura aychata mijushanku
Erqepura qhatuna wasita riqsaqku
Waynapura runa simita yachashanku
Mariopura Sicuanipi purishanchis
Takiqpura sut’illa uyarinakushayku
Awichapura puka qonpita qonpishanku
Noqanchispura nishuta asisunchis
Tusuqpura raymichashayku
Erqepura pujllashayku
Allpa llank’aqpura yarqhakunata allchamushanku
Auqanakuqpura waqmanta llank’asunchis
Paykunapura paqarin waynota tusunqaku
Sipaspura Apurimacta risaqku
Wallpapura sarata mijushanku
Sispa wayqepura kunan p’unchay llank’anqaku
TAQ
Yachachiq takinqa yachaqekunataq tusunqaku- la profesora cantara y los estudiantes
bailaran
Haqay sipaskuna ch’isiyaq llank’ashanku waynakunataq puñushanku- aquellas jovenes
están trabajando todo el dia y los jóvenes están durmiendo.
Haqay atoqkuna wallpakunata mijushanku alqokunataq qatikachashanku
Qan wasita pichanki noqataq mijunata rantini
Turaymi puñushan mamaytaq llank’ashan
Hoy y mañana estara lloviendo kunan paqarin ima paranqa
Qoyaymi sarata wayk’un noqataq alqoyta armani
Pay allinta kankachuta wayk’un p’achatataq qhellita t’aqsan
Chay warmi munaychata tusun takintaq millayta
Kunan p’unchay iskay chunka qolqeyuq kashani paqarintaq pisqa chunka qolqeyuq
kashasaq
Noqa challwasaq qantaq challwakunata maqchinki
Michiy aychata mijun alqoytaq wasimasiyta kanin
Noqanchis chaajrapi llank’anchis mamayta wasipi wayk’un
Kunan p’unchay wayk’uni paqarintaq papata rantisaq
Paqarin noqa qhatuna wasita risaq paykunataq mana rinqakuchu
Taytay tusun noqataq wayk’uni
Mamay wayk’un noqataq t’aqsani
Qayna wata noqa wakakunata michirani kunantaq qankuna michimunkichis
Carlos wasipi puñun paytaq kanchapi purín
Sipaskuna takinku erqekunataq pujllanku
Noqanchis chajrapi llank’anchis mamataq taytaywan wasipi wayk’unku
RI
Qanri Pikunawan Tusushanki? = y tu con quienes estas bailando?
Osqhayta puririy mana pacha llallinasunkipaq- inicia a caminar urgente para que no te
gane el tiempo
Manaraq para parashaqtin osqhayta llank’ariy
Qayna p’unchay chayamuni ichaqa mana imatapas allcharisqankichu
Riqch’ay - riqch’ariy
Payri raymipaq wayk’unqachu?
Noqanchis ch’usasunchis paykunari imata ruwanqaku
Qanri paqarin llank’anapaq hamunkichu?
Kay qhawarichiykunata allinta qelqariy chaymanta ñawincharinaykipaq
Paykuna michinqaku
Maypin kanki osqhayta rimariy
Paqarin wik’uñakunata qhatumusaq osqhayta puririy
Sami p’unchayniypi tusuriychis
Imatan ruwashanki osqhayta armarikuy mijunaykipaq
Ri- en pronombre, sustantivo es equilente a y
Ri – sufijo en verbo es equivalente a inicia -ya
Imatan pujllanki ñaqch’arikuy ch’usanaykipaq
Maypitaq tusumunkiri?
QA
Noqaqa Qosqo llaqtata ch’usasaq aylluykunawan = yo también viajare con mis familiares a
la ciudad de Cusco.
Mariaqa saratapuni tarpunqa- Maria de todas formas sembrara maíz
Qhatuna wasipiqa askha ch’uspikuna kasqa
Paywanqa tukuytapuni munani
Chay sipaskunaqa mamaykita yanaparanku
Noqaqa paqarinkama puñusaq
Noqanchisqa qheswa simita yachashanchis
Pacha – tiempo, hora, espacio
Tuy- minuto
Ch’illmiy ( figurativo)
9:59 isqon pacha pisqa chunka tuyniyuq – yupayniyuq
Mariaqa hamuqpuni karan
Noqanchisqa runa simitapuni yachasunchis
Taytayqa michitapuni rantinqa
Mantayqa sapa kutinpuni wasiyta hamunqa
Ñañaykiqa huchasapapuni kasqa
Cesarqa khututapuniya mijuran
Orlandoqa sapa kutinpuni warmita waqachin
Paykunaqa alqowanpuni pujllanqaku
Taytayqa aswan allin tusuq
Jorgeqa yachay wasipi waqasqapuni
Joseqa t’antapuni apamun
Sipasqa sapa tutapuni tusun
Chay munay warmiqa allinmi
Turayqa p’achata t’aqsasqapuni
Kunanpuni Anaqa wasinpi kashan
Wasimasiyqa nishutapuniya chajrapi llank’an
Marcoqa Antoniota yanapanpuni
CHI
Paqarin chajrata tutamanta llank’achinki- mañana haces trabajar la chacra temprano
Mamaykita p’acha rantimunapaq yuyachinki- haces recordar a tu madre para que compre
ropa
Minchha asnukunata qocha patapi mijuchimunki
Erqekunaman kunan ch’uño lawata mijuchinki
Ñañaykita kunan tuta t’aqsachinki
Taytaykita paqarin chajra llank’aymanta yuyachinki
Tutaykita aychata rantichinki
Wawaykita paqarin marq’achinki
Wayqey kunan p’unchay alqoyta mijuchinki
Ñañaykita paqarin wayk’uchinki
Cesar paqarin alqokunata pujllachinki
Ñañay, runa simita yachachinki
Pay ñanta awichata chinpachinqa
Orlando kunan p’unchay warmikunata asichinki
Kay niqpi machachiwanki
Apuchayki paqarin asnukuna michiyta yuyachinki
Wayqeykita paqarin wasiypi samachinki
Panayqa mamaytan tusuchinqa
Carmen paqarin tuta wasiyta hamunki michiyta pujllachinki
Pay paqarin erqekunata pujllachinqa
Payta runa simipi takichinki
Anacha paqarin waynaykita apachimunki apuchayta llank’aysinanpaq
Maria paqarin sarata tarpuchinqa
Diegucha paqarin parque nisqapi pujllachinqa
Ñañay, wawanta asichishan
Turay, wawata pujllachinki
Andrea Anawan sinp’achikun
Flor sapa p’unchay wawata mijuchin
Ñañaymi munay p’achawan wawata p’achachin
Kututukuna taqanakushanku mana mijuchinakunku
Noqa khuchikunata mijuchirani
Noqa erqekunata sapa p’unchay ujyachirani
Juancha manapuni p’itachisunkichu
Noqanchis llullakuypi chaninchachinchis
Sispa ñañay, ñañaykiwan p’achata t’aqsachinki
PAQ
Hayqay waynakunaqa noqapaq llank’apushawanku ichaqa qhali kaspa yanapapusaq =
aquellos jóvenes para mi están trabajando y cuando estoy sano yo ayudare.
Kay Peru suyu ñaupaqman puririnanpaq allinta llaqta umalliqkuna llank’ananku- para que
el Peru salga adelante las autoridades deben trabajar bien
Yayauykiy Juanchaykita mañaway wakakunata michimunanpaq
Noqa t’ikakunata Sarapaq mana apasaqchu
Mamaypaq tawa t’ikakunata rantisaq
Noqapaq taytay sumaq t’antakunata mijunaypaq apamunqa
Kay sipaskunaqa noqapaq sinchi munaykuna
Noqa sapa p’unchay aylluypaq wayk’uni
Erqepaq askha pujllanakunata rantisaq
Alqoymi unuta mamaypaq apanqa
Juan yuraq alqochata Mariapaq rantiran
Lucas hanpi qorata Luispaq rantin
Noqa Mariapaq tusuni
Noqa erqekunapaq warallikunata qhatumuni
Qan taytanpaq kay hanpikunata apanki
Noqa tutapi misk’i apita mamaypaq rantisaq
Ñañay rantiy, aqeykipaq pollerata
Mamay rantiy, choqllota wayk’unaykipaq
RAQ
Manaraq yachay tuputa tukunichu- aun no termino la evaluación
Ñañay pacha kashanraq llank’anaykipaq- hermana aun hay tiempo para que puedas trabajar
RUMI PATAPI URUKUNA PURISHANKU – las arañas están caminando sobre la piedra
China huk’ucha qatanan ukhupi Carloswan puñushan orqo huk’uchataq qatanan patamanta
qhawashan
KURUKUNA QORA PATAPI PURISHANKU – los gusanos están caminando encima la hierba
AYER PUSE TODO MIS LIBROS SOBRE LA CAMA – qayna p’unchay puñuna patapi yachay
pataraykunata churarani
Chay sinku unu patapi tuytushan – esa pelota esta flotando sobre el agua
LLAQTAQ HAWANTA KUNTURKUNA PHALASHANKU- por encima del pueblo están volando los
condores
CHAJRAYPA HAWANTA ATOQ PURISHAN – por encima de mi chacra está caminando el zorro
ÑANPA HAWANPI HANPI QORAKUNATA PALLASUNCHIS – encima ( mas arriba) del camino
recogeremos yerbas medicinales
PAQARIN MAYUQ HAWANTA RISUNCHIS – mañana iremos por encima del rio
SARA SARAQ HAWANTA TARUKA P’ITASHAN – el venado esta saltando por encima( mas arriba)
del maizal
HANPINA WASIQ HAWANPI YACHAY WASI KASHAN – el colegio esta mas arriba del hospital