Modulo Basico II - Correg.
Modulo Basico II - Correg.
Modulo Basico II - Correg.
Básico II
Qichwa siminchik yachaqanapaq
Puno - 2021
Ningún ser humano habla igual que el otro, porque cada uno elige formas de
expresiones diferentes de los que seleccionan los demás, con ello resulta la
pluralidad en las formas de hablar. Alguna de ellas pueden ser algo muy semejantes
pero nunca iguales, esto explica que dentro de los miembros de una familia pueden
reconocerse entre sí por el modo de hablar, originando las variaciones dialectales
tipificadas en cada contexto social, así tenemos una muestra de variación dialectal
de la lengua quechua:
QUECHUA
TAKIY
Tapukuykunata kutichisunchik
Kay munay sipaskuna maypin tiyankuman?
Suwa DE IDIOMAS
CENTRO HuñuUNA PUNO- GUIVAN
Wutilla Yupay Runa
Página 8
Breve reflexión sobre el consonantismo quechua
El sistema vocálico del Quechumara, está constituido por tres vocales funcionales;
La presencia de las vocales /e/ y /o/ en el plano oral, tanto en quechua como en
aimara, solo aparece en la presencia de los sonidos post velares “q”, “qh”, “q’” y “x”.
Porque estos sonidos hace que la vocal /i/ y /u/ se abran y pronuncien como /e/ y /o/.
Ejemplo. Erqe, orqo, eqeqo. Y se escribe así: irqi, urqu, iqiqu, etc.
Así mismo debemos aclarar; que en quechua y aymara a nivel escrito, no existe
diptongos ni triptongos. En ningún caso pueden juntarse las vocales en una palabra,
y si exige hacer el uso de Y – W, en reemplazo de i y u, si aparece dos vocales en
una palabra. Ejemplo. Wayra, q’aytu, tawna, etc.
DESPLAZAMIENTO DE LA
LENGUA ANTERIOR CENTRAL POSTERIOR
POSICIÓN DE LA LENGUA
MEDIA
e, , I , ,U
BAJA
/a/
………………………………………………… ……………………………………………………...
………………………………………………… ……………………………………………………….
Yawarmasinchikkunata riqsiykusunchik
Ñuqa kani
Sullk’a Ususi
Taytallay mamallay
Takiy (Los campesinos)
……………………. ……………………
Ñuqa kani
Ñuqa kani
Ñuqa kani kuraq
…………………..
…………………………………
…………………….
Taytay Mamay
Awichay Awichuy
Waynasipaskuna ………………………………………………..
kusisqa rimachkanku.
………………………………………………..
Taytamamaykichu yachachirqasunki,
Mamataytaykichu kamachimusunki;
………………………………………… A…………………………………………………………
………………………………………… …………………………………………………………
……………………………………….. ……………………………………………..
“Kawsayninchik ukhupiqa,
manan imapas kanmanchu
Yawarmasinchik hina
CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 20
munanaqa”
Achkha runaman riqsichikuyninchik
Wasinchikpa kawsayninkuna
Kaymi altus
Kaymi altus wasi punku Kaymi wasiq
wasi qhawana
t’uqun.
WASI WASICHAY
Kaymiyana
Kaymi sumpichuy.
sumpichuy.
Mana ch’ulluywan churakunichu.
Manan ch’ulluy kanchu.
Kuhantaywan punchuyta watakuchkani.
Kuhantaywan punchuyta watakuchkani.
Kaytaqmi puka punchuy.
Musuqmi puka punchuy.
Muranayqa yuraqmi.
Mana chakitayuq
Muranaypas kachkani.
yuraq waytamanta.
Ch’uspaypas
Mana munay
chakitaywan rikch’ay rikch’aycha.
churakamunichu.
Surahuypas allqu waqtanaypaq.
Chumpiywan watasqa warayqa.
Waraypas yana waytamanta.
Surahuypas allqu waqtanaypaq.
Ch’umpi sapatuypas.
Yuraq unkhuñaypas.
Musuq usutaypas.
Sipascha
sayaspa p’ukupi
Kay mikhuna
mikhuchkan.
sañu mankapi
wayk’usqa.
Q’atawi lawatan
mikhuchkayku.
Wayk’ukuymanta
purinanchikpaq wayk’ukusun,
llamk’ananchikpaq wayk’ukusun.
q’uñichkaqllata mikhuykusun.
Guillermo Valeriano Anahui.
Mikhunanchikkunata riqsiykusunchik
Wawakuna, mamanchikpa
Ama qichunakuspalla wayk’usqanta mikhuychik.
usqhayta mikhuychik
Kay t’iqti ñuqaptaqa
Ñuqaqa munani sinqaypuni.
aycha t’imputaraq.
Ñuqaykupas kay
Amayá! hina ch’uñu
akllakuychikchu, phasitaqa
ñuqapaqrí? rurakullaykupuni.
Yawar wanta
Kay yawar wanta, lumu papa wayk’uyuq, p’ukupi
churarayachkan. Huk p’ukupitaq chicharun papa
t’impuyuq kachkallantaq. Chayninpitaq, lastika
harapi misk’i unu churarayachkan. Aswampas
yaqachu hina khutu mikhuna kachkanman.
Manachá mikhuqnin kanchu.
Papa wathiya
Wathiyaqa rurakun, papa hasp’iy killapi. Wathiya
ruranapaqqa, hurnuta pirqana khullu
k’urpachakunawan, hinaspataq, ichhuwan, mana
chaytaq wayk’unawan pharichina. Hurnu allin phari
kaqtin, hak’u papata akllarquspa hurnuman churarquna.
Hurnup punkunta llapharquna, hinaspataq, patanta yuyayllawan kicharispa; papata
pisimanta pisi hich’aykuna, chaytaqa phari k’urpawan minurquna. Hinataq papaqa
allinta t’uqwaran. Kaqratu ch’aki hallp’awan p’amparquna, ichaqa mana waksi
lluqsinanchu. Suyana yaqa huk ura, hinaspataq yuyayllawan hasp’irquna, chaytataq
mikhurquna q’uñichkaqllata kisuyuqta, mana chaytaq ch’aquyuqta mikhurquna.
Quwi kanka
Mana maqanakunkuchu,
munayta kawsakunku.
Urqupi michimuchkan.
Michichaykichus kayman.
Michichaykichus kayman,
saqrachaykichus kayman,
wasiyki qhipachamanta
miyaw, miyaw, nispa nimuykiman.
Allquchaykichus kayman,
Sunkhachaykichus kayman;
Wasiyki qhipachamanta,
Waw, waw, nispa nimuykiman.
K’ankachaykichus kayman,
wallpachaykichus kayman;
Wasiyki qhipachamanta,
ququruqu, nispa nimuykiman.
Khuchichaykichus kayman,
Chanchuchaykichus kayman;
Wasiyki qhipachamanta,
Uq,uq; uq, uq nispa nimuykiman.
…………………………………………………………………………………………..
CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 38
Kay wasi uywakunamanta rimaykunata hatarichisun
CERRÓN P. RODOLFO. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.
CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.
LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión de las
lenguas originarias del Perú.
MADELEINE ZÚNIGA. (1993) Educación Belingue. Material de Apoyo para la formación Docente
en Educación Intercultural Bilingüe.