UNASAM

Facultad de
Ciencias Sociales,
Educación y de la
Comunicación

QICHWA SHIMICHAW YACHAKUY

Parlay, kaayiy, ñawintsay
 Progresivochaw rimaykuna

Turi, Payqa
¿mamantsik Yunqaychawmi
maychawraq kaykan.
kaykan, aw?

Juliana: Martín, ¿mamantsiktam allaapa llakiykaa?

Martín: Nuqapis allaapam llakiykaa.
Juliana: ¿Maychawraq kaykan, aw?
Martín: Yunqaychawmi uryaykan
Juliana: ¿Yunqaychaw piwantaq taaran?
Martín: Awilachikwanmi taaran.
Juliana: ¿Taytantsikqa maychawtaq kaykan?
Martín: Limachawshi uryaykan.

Kaayiy tapukuykuna.

a. Wamrakunapa maman ¿maychawshi kaykan?

Mamankunash Yunqaychaw kaykan.

b. ¿Pikunapaqtaq wamrakuna parlaykaayan?

Mamanpa, taytanpa parlaykaayan.

c. ¿Maychawshi taytan uryaykan?

Taytanshi Limachaw uryaykan.

d. ¿Maman piwanshi taaran?

Mamanshi awilankunawan taaran.
Mushuq shimikuna.

Qichwa Huk shimi Qichwa Huk shimi

Llakiy Extrañar Taaray Vivir -
Allaapa Mucho Awila residir
Kay Estar Tayta Abuela
Uryay Trabajar Rantikuy Padre
Ruray Hacer Piwan Vender
¿Con quién?

Alli kanqan, mana alli kanqan.

 Maman, taytan Yunqaychaw taaraayan. (A) (Ma)

 Awilan Limachaw yachan . (A) (Ma)
 Julianapa maman Yunqaychaw taaran. (A) (Ma)
 Juliana Martinpa panin. (A) (Ma)
 Julianam Martinpa ñanan. (A) (Ma)

Mushuq sufiihukunata iñishishun.

-ta / -ku (tapuykuy) / -chaw / -shi (-sh/-shi) / -wan / -chi / pis.

 Paolam ñañanwan wasinchaw uryaykaayan.

Taytaawan pampachaw pukllaykaayaa.
 ¿Payqa chakranchawshi aruykan?
Nuqam yachaywasichaw yanapaykaa.
 Hugoshi tiyanta wasinchaw yanapaykan.
Susichi Carazpita shamuykan.
 Payshi latsapata mirkaaduchaw rantikuykan.
Mishiipaq mikunan rantiykaa.
 Nuqapis qichwata yachakuykaami.
Mamaami Huarazta aywaykan.
kay sufiihukunawan rimaykunata qillqashun.

-chi Paykunachi chakrachaw muruykaayan.

-shi/-sh Qamshi yachaywasita aywaykaayanki.

-wan Mariwan Rosash pampachaw pukllaykaayan.

-ku Nuqam kakashkunata rantikuu.

Kay patsachaw, progresivo singularchaw rimaykuna

Uryaykaa / uryaykanki / uryaykan

Uryaykaa Nuqam Chibotechaw uryaykaa.

Uryaykanki Qammi wasiykichaw uryaykanki.
Uryaykan Payshi wawqinwan uryaykan.

Ruraykaa Nuqam wasiita ruraykaa.

Ruraykanki Qamshi kashkiyki ruraykanki.
Ruraykan Mallkam punchun ruraykan.

Llakiykaa Nuqam markaata llakiykaa.

Puriykanki Qammi ampichaw puriykanki.
Parlaykan Juanshi huk willana parlaykan.

Rantikuykaa Nuqam papaata rantikuykaa.

Muruykanki Qammi chakraykichaw muruykanki.
Pukllaykan Payshi pampachaw pukllaykan.
Kay siqikunapita rurana shimikuna ashishun, niykur
rimaykunata nishun.

Qichwa Huk shimi Qichwa Huk shimi

Muruy Sembrar Qutsuy Cantar
Asikachay Reír Tushuy Bailar
Apariy Cargar Pukllay Jugar

Siqikunapita tapukuykunata yashkishun.

 ¿Huk siqichaw imatataq warmi ruraykan?

Warmiqa papatam muriykan.
 ¿Ishkay siqichaw imatataq shipash ruraykan?
Shipashqa shumaq qutsuykan.

 ¿Kima siqichaw imatataq wamra ruraykan?

Wamraqa waskawan pukllaykan.
 ¿Chusku siqichaw imatataq wamra ruraykan?
Warmi wamraqa uushanta mitsiykan.
-ykaa / ykanki / ykan sufiihukunata manaqa pishiq
shimikunata churapushun.

 Huk ichik wamram iiluwan pukllaykan.

 Ichik tsuku nuna chakrachaw papata muruykan.
 Mullu ruripamwan warmi pampachaw qutsuykan.
 Nuqam ichik uushata rikaykaa.
 Puka tsuku shipashmi putskaykan.
 Qammi papata chakrachaw muruykanki.

Kay siqiwan rimaykunata qillqashun.

Elíasmi atska ashmakunata waatan. Tsay ashmakunapaq

rimaykunata qillqashun.
 Elíasshi atska ashmakunata wayinchaw waataykan.
 Huk kakashmi kawallu hananchaw kaykan.
Elíaspa wallpankunam harata mikuykan.

Elíasmi atska papata ashnuwan ashtaykan.

Qampa chiwayki qiwata mikuykan.

Warmiykim waakata qapiykan.

Siqikunawan rimaykunata -ykaa / -ykanki / -ykan
sufiihukunata iñishir rimaykuynata rurashun.

Cristinam yachaywasichaw pukllaykan.

Shipash pampachaw pukllaykan.

Paymi ahalla pampachaw ayqiykan.

Wamram chakrachaw ayqiykan.

Magdam Jaime shumaq makita quykaayan.

Paykunata makinkunata quykaayan.

Nuqam alaq yakuta upuykaa.

Paymi aswata upuykan.

Rimaykuna tinkutsir ushashun.

Nuqa yachaywasi aywaykaa

Qam chimaychita qutsuykanki

.
Pay qullmita aruykan
Progresivochaw kay siqiwan tapukuyta rurashun.

 ¿I
m
an
aw
ta
q

mishi kaykan?
Hitaraykan.
 ¿Imatataq mishi ruraykan?
Puñuykan.
¿Imatataq allqu ruraykan?

Pukllaykan.

¿Imatataq chuulu ruraykan?

Ñawintsaykan.

¿Maychutaq kaykaayan?

Wasiinchaw kaykaayan.
Siqipita rimanakuy niyta rurashun.

Adán: ¿Imatataq yawarmayi ruraykan?

Eva: Yawarmayiqa ñawintsaykan.
Adán: ¿Pikunataq maytuta ñawintsaykaayan?
Eva: Huk ullqum, huk warmin, ishkay wamrakunan
ñawintsaykaayan.
Adán: ¿Pitaq puka maytuta ñawintsaykan?
Eva: Puka maytuta ullqum ñawintsaykan.
Adán: ¿Ayka maytutataq ñawintsaykaayan?
Eva: Chusku maytutam ñawintsaykaayan.
Adán: ¿Maychawtaq allqu kaykan?
Eva: Allquqa patsachaw kaykan.
Adán: ¿Imatataq mishi ruraykan?
Eva: Mishiqa puñuykan.

Rimaykunata progresivoman tikratsishun.

 Huk yuraq, ichik, urqu allqu hamaran.

Huk yuraq, ichik, urqu allqu hamaykan.
 Shumaq shipash willakuyta ñawintsan.
Shumaq shipash willakuyta ñawintsaykan.
 Qarwa mishi mueblechaw puñun.
Qarwa mishi mueblechaw puñuykan.
Kay rimaykunata allitsashun

 Ichiq wambram pampachu hatun puklliikan.

Ichik wamram hatun pampachaw pukllaykan.
 Taitaawan ñawintsayka maytuuta.
Taytaawan maytuuta ñawintsaykaayaa.
 Wawaa allqunwan yana puqllaa.
Wawaami yana allqumwan pukllaykan.
 Nukam qichwata, inglésta yachakikaa.
Nuqam qichwata, inglista yachaykaa.
 Shipashnimi allqumta shumaq, ichiq kuyakan.
Shipashnimi shumaq, ichik allqumta kuyaykan.

Kay patsachaw, progresivo pluralchaw rimaykuna

Qutsuykaayaa / qutsuykaayanki / qutsuykaayan/ qutsuykantsik.

Tushuykaayaa Nuqakuna raymichaw tushuykaayaa.

Tushuykaayanki Raymichaw tushuykaayanki.
Tushuykaayan Paykunam shumaq tushuykaayan.
Tushuykantsik Nuqantsikmi alli tushuykantsik.

Parla-ykaayaa Nuqakuna qichwata parlaykaayaa.

Parlaykaayanki Qamkunam huk willana parlaykaayanki.
Parlaykaayan Paykunam allaapa parlaykaayan.
Parlaykantsik. Nuqantsikmi arukunapaq parlaykantsik.

Miku-ykaayaa Nuqakuna haka pichuta mikuykaayaa.

Mikuykaayanki Qamkunam tawri pichuta mikuykaayanki.
Mikuykaayan Maríawan Pedrum patsamankata mikuykaayan.
Mikuykantsik Nuqantsikmi frutakunata mikuykantsik.

Kay siqikunawan rimaykunata qillqashun.

Milawan Ñata kashkita aruykaayan.

Paykunata tuqti aruykaayan.
Rosawan Magdam allaapa aruykaayan.
 Milawan José uryaykaayan.
Wamrankunawan puriykaayan.
Paykunata oficinachaw
Yawarmayi markanchaw uryaykaayan.
puriykaayan.
Teresawan Pedrum wasinchaw uryaykaayan.
Paykunam hirkachaw puriykaayan.

Siqikunapita rimayta nishun.

 Atskaq warmikunam arukuykaayan. (A) (Ma)

 Huk maqta, shipash maytuta ñawinstaykaayan. (A) (Ma)
 Shipashkunam mamanwan pukllaykaayan. (A) (Ma)
 Kima chipikunam mamanwan kaykaayan. (A) (Ma)

Shimikunata akrar rimaykunata rurashun.

nuqakuman markaykichaw shumaq tushuykaayaa paywan.
Nuqakunam paywan shumaq markaykichaw tushuykaayaa.

qankunash qutsuykaayanki mamaykipa shumaq rayminchaw.

Qamkunash mamaykipa shumaq rayminchaw qutsuykaayanki.

Milawan allquwan yana Liz ichik pukllaykaayan wasichaw.

Milawan, Liz ichik, yana allqunwan wasinchaw pukllaykaayan.

Shumaq nuqantsik qutsuta qillqaykantsik qutsunapaq.

Nuqantsik qutsuta shumaq qutsunapaq qillqaykantsik.
 Siqikunapa shutinta churashun.

Sapatu, chumpa, ruripa, punchu, llanky, tsuku, chullu, wachku,

pantalun.

Latsapa shimikunawan rimaykunata qillqashun.

Mariapa yuraq tsukun rantikun.
Juliopa yana sapatu ashiykan.
Shipash mullu mullu ruripanwan purin.
Awilu yana punchuta kapun.

Mushuq shimikunata yachakushun.

Kichwa Huk shimi Kichwa Huk shimi

Away Tejer Hiray Coser
Rantiy Comprar Tupukuy Medir
Rantikuy Vender Tsukukuy Ponerse el
Shukukuy Ponerse ropa Watakuy sombrero
Taqshaq Lavar Yakakuy Amarrar
Ponerse ropa

Rimaykunachaw imanaw, imarikuq kanqanta ñishun.

Paymi yana sapatuta shukukuykan.

Nuqam shumaq sapatuta rantiykaa.
 Nuqakunam hatun llanqita tupukuykaayaa.
Qamkunash llanqi rantiq aywaykaayanki.
Paykunam atska tsukuta rantikuykaayan.
Nilawan Lilim shumaq tsukuta ruraykaamun.

Mamaami mullu-mullu wachukuta rantiykan.

Paniim hatun wachukuta shukukuykan.

Shipashkunam chumpata awaykaayan.

Nuqantsikmi ichik ruripata hiraykantsik.

Paymi mullu mullu chulluta qaraykan.

Taytaami yana punchuta rantiykan.

Wakinkaq latsapakunapa shutinkuna.

Hustan, millwa tsuku, millwa pantalun.

Maychaw shukukuna kanqanta tinkutsishun

1. Llanqi 2 kukurchaw (qasqu).

2. Punchu 4 piqachaw, qaqllachaw.

3. Tsuku 5 tsiqllachaw.

4. Tukuman 1 chakichaw.

5. Llullupa 3 piqachaw.
¿Ima latsakunata rikaykanki? ¿Imakunataq kan? Tsaypaq –
yka- manaqa –ykaa- sufiihuta iñishishun.

 Kay siqichaw huk shumaq hirkata rikaykaa.

 Huk runa ichiraykan.
 Ichik chiina yulaq uushata millqaraykan.
 Kay runa qarwash tsukunta kapuykan.
 Wamrakunam ichik uusha kuyaykan.
 Ichik chuulu puka punchuta shukukuykan.
 Shipash llulu, yuraq uusha apariykan.
Shimikunata ashishun, niykur rimaykunata rurashun.

a w a y m t a q sh a y
r a n t i k u y y a u
a y sh u k u k u y ll q
n u h k s ll y a r i h
t k y a k a k u y m i
i u ts u k u sh k q ts q
y p t u k u m a n u n
 p u ts a a p i ll u ll a
l t w a t a k u y p ll

Rimaykuna rurashun.
Nuqam yuraq tsukuta kapuykaa.
Milawan Susanash chumpata awaykan.
Pedrum chusku hakata rantiykan.
Mamaami merkaduchaw papata rantikuykan.
Rimaykunata ushar progresivoman tikratsishun.

 Silviam mamanpa llullimpa, sarsilluta rantin.

Pedrum yuraq tsukuta munaykan.
 Nuqantsik chumpata awayta yachakuntsik.
Nuqantsik puka chullu shakukuykantsik.
 Paymi Jesúswan tsukuta, tukumanta rantiykan.
Qamshi mullu llullimpayki taqshaykanki.
 Yanasankunam latsapakunam tupukuyan.
Paykuna chumputakuna awaykaayan.