ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA
QUECHUA – CUSCO
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
YACHACHIQ
YANET MORALES LOAIZA
II – CICLO : ISKAY ÑEQE
MES NOVIEMBRE
AYAMARKA KILLA
KRUSCHAKUY:
PERSIGNARSE Y SANTIGUARSE
La parte de imagen con el identificador de relación rId2 no se encontró en el archiv o.
SANTIGUARSE
DIOS YAYAQ
DIOS CHURIQ
DIOS ESPIRITU SANTOQ
SUTINPI
HINATAQ KACHUN
JESUS
KRUSCHAKUY:
PERSIGNARSE Y SANTIGUARSE
La parte de imagen con el identificador de relación rId3 no se encontró en el archiv o.
SIGNARSE
SANTA KRUSPA
UNANCHANRAYKU
AUQAYKUNAMANTA
QESPICHIWAYKU
DIOS APUYKU
MUCH’AYKUSQAYKI MARIA
EL AVE MARIA
MUCH’AYKUSQAYKI MARIA
DIOSPA GRACIANWAN HUNT’ASQAN KANKI
APUNCHIS DIOSMI QANWAN,
WARMIKUNAMANTA QOLLANANMI KANKI
WIJSAYKIMANTA PAQARIMUQ JESUS WAWAYKIRI
QOLLANANTAQMI.
AH SANTA MARIA DIOSPA MAMAN NOQAYKU
HUCHASAPAKUNAPAQ MAÑAPUWAYKU KUNAN
WAÑUYNIYKU PACHAPIPAS. HINATAQ KACHUN JESUS
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
T’OQYAKUNAQ
PHASMINKUYNIN
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
MANTA PI MAN
KAMA TA RAYKU
WAN PAQ NTA - NINTA
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO PI
Indica el lugar, el medio, se utiliza para trasladar el tiempo o
ubicación de una persona, animal.
La traducción que le corresponde es: en, dentro, sobre,
encima, encima o durante en el tiempo.
Se reconoce que esta en caso vocativo “PI”
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO PI
Pi Pi En quien
Ima Pi Imapi En que
Mayqen Pi Mayqenpi En cual
may pi maypi En donde
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO PI
QHAWARICHIYKUNA
Tapukuy : maypin tiyanki?
Kutichiy : qosqopin tiyani
Tapukuy : imapi hamuranki?
Kutichiy : noqa hamuni chakillapi
Tapukuy : mayqenpi kashan p’achaykuna?
Kutichiy : chay k’uchullapi kashan
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO PI
QHAWARICHIYKUNA
Ñanpi En el camino
Ukhupi Dentro
Uraypi Debajo
Sonqonpi En su corazón
perqapi En la pared
La parte de imagen con el identificador de relación rId4 no se encontró en el archiv o.
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Maypin yachachiq kanki?: donde enseñas profesora?
Wasiypi kashani: estoy en mi casa
Sonqoypi apaykuyki: te llevo en mi corazon
Michi hanp’ara ukhupi kashan: debajo de la mesa esta el gato
Erqecha ñanpi pujllashan : el niño esta jugando en el camino
llank’ashani perqata alchaspa: estoy trabajando arregalndo la pared
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO MAN
Sufijo hablativo indica cuando se adiciona a los
sustantivos del lugar, dirección a donde asigna algo.
Cuando va después de un verbo lo convierte en modo
potencial imperfecto.
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Paykunamam misk’ita qosaq: les dare dulce a ellos
Chay warmi abancayman ch’usan: esa mujer viaja hacia abancay
Qosqoman risaq tusuq: ire a cusco a bailar
T’antataqa mijuyman pisillata: comería pan poco nomas
K’aspiq kasqanman hina aysaychis: jalen hacia donde esta el palo
La parte de imagen con el identificador de relación rId4 no se encontró en el archiv o.
HUNT’ARIMAYKUNA: ORACIONES
Noqa ch’usasaq qosqoman: yo viajaré a cusco
Chayman rinkis llapaykichis: allí irán todos
Mijuyman challhuata: comería pescado
Noqaman allinta sikiypi hayt’arimuaychis: denme a mi en mi trasero
una patadas fuertes
Ñañaymi paqarin rinqa qosqoman: mañana irá mi hermana a Cusco
Mamayman apita qosaq: a mi mamá le daré mazamorra
QHAWARIYCHIKUNA:b
Noqa qosqoman rini : yo voy a cusco
Noqayku rishayku panpamarqaman: nosotros estamos
yendo a pampamarca
Noqa machupicchuman ch’usani: yo viajo a machupicchu
Mayman riranki: a donde has ido
Wataman risaq limaman: al próximo año iré a lima
Noqa hanpiwasiman phawashani: yo estoy corriendo al hospital
QHAWARIYCHIKUNA:b
Payman qoy mijunata: dale a él comida
Noqa urubambaman hamuni: yo vengo a urubamba
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO MANTA
Sufijo que va después y unido al sustantivo,
verbo, pronombre, adverbio y a otras categorías
gramaticales
Indica procedencia, calidad.
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO MANTA
QHAWARICHIYKUNA
INDICA PROCEDENCIA AÑADIDO A UN SUSTANTIVO
ñañaymi qosqomanta chayaramusqa. Chay tiyanaqa rumimanta ruwasqa.
mi hermana había llegado desde cusco. Esa silla esta hecho de piedra.
INDICA TEMA O REFERENCIA.
Haqay warmikuna qharinkunamanta rimashanku.
Esas mujeres hablan de sus esposos.
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Chay perqa rumimantan: esa pared es de piedra
Qosqopiqa chirimanta ñak’arinchis: en cusco sufrimos del
frio
Papayki parurumanta hamushan: tú papá viene de paruro
Intitaytamantan k’anchaq q’oñikuy hamun: del padre sol viene la luz viene con
calor
Pisaqmanta hamusaq: desde pisaq vendré
Turaymi limamanta hamun: mi hermano viene desde lima
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Noqa italiamanta kani ichaqa tiyani quebradapi: yo soy de
Italia pero vivo en quebrada
T’ikata apamunku waraypatamanta ichaqa apamunku
Arequipa llaqtamantapas
Pay mayumanta challwakuta apamun: el esta trayendo pescado del rio
Noqa callaomanta kani ichaqa tiyani qosqopi: yo soy del callao pero vivo en
cusco
Awichay yuncamanta: mi abuelita es de valle
Maymanta hamushan chay qhari: de donde esta viniendo ese hombre
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO KAMA
sufijo que significa: durante, mientras tanto, entre
tanto, hasta que, según, conforme.
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO KAMA
QHAWARICHIYKUNA
HOQ WATAKAMA HASTA EL PROXIMO AÑO
TUPANANCHIS KAMA HASTA VOLVERNOS A ENCONTRAR
HAQAYKAMA HASTA ALLÁ
KAY KAMA HASTA AQUÍ
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
noqawan paqarinkama: conmigo hasta mañana
noqa paqarinkama suyasayki: yo te voy a esperar hasta mañana
judith limakama rinqa: judith irá hasta lima
Tupananchiskama khunpaykuna: hasta volvernos a encontrar amigos.
Noqa maykamapas qatisayki: yo te seguiré hasta donde sea.
Paqarinkama, wayqey tupakusunchis: hasta mañana hermano nos encontraremos
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
noqawan paqarinkama: conmigo hasta mañana
noqa paqarinkama suyasayki: yo te voy a esperar hasta mañana
judith limakama rinqa: judith irá hasta lima
Noqa watakama kaypi kasaq: yo estaré aquí hasta el próximo año
Hayq’aqkama suyasayki Mavilacha: hasta cuando te voy a esperar Mavila
Tutakama llank’asaq: hasta la noche trabajaré
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Sukhakama kasaq yachaywasiypi: hasta la tarde estaré
en mi colegio
Ñañaypa wasinkama purisaq: caminaré hasta la casa de
mi hermana
Q´aya watakama kutimusaq: hasta el siguiente año regresaré
Yo lavaré mi ropa en la mañana: noqa p’achayta t’aqsasaq tutallamanta
El sonido del rio llega hasta aquí: kaykama uyarikun Mayuq phaqchaqnintin
Kunankama llank’amurani chajraypi: hasta ahora he trabajado en mi chacra
QHAWARIYCHIKUNA: b
Noqanchis paqarinkama tususunchis: nosotros hasta
mañana bailaremos
Qosqokama risaq: hasta cusco iré
No iré a trabajar hasta pasado mañana: minchhakama manan risaqchu llank’aq
Noqayku risaqku pomacanchiskama : nosotros iremos hasta pomacanchis
Chay pichinku phalan limakama : ese pájaro vuela hasta lima
Hoq watakama perupi kani: hasta el próximo año estoy en perú
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Hoq p’unchaykamaña wayqey Panay: hasta otro dia
hermana y hemano
Apaysiway llant’ata haqaykama: ayúdame a llevar la leña
hasta allá
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO WAN
sufijo que equivale a la preposición CON y va
unido a otras palabras.
de igual manera este sufijo añade a la raíz de un
verbo transitivo ME.
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO WAN
QHAWARICHIYKUNA
NOQAWAN CONMIGO
PAYWAN CON EL
CHAYWAN CON ÉSE
HAQAYWAN CON AQUEL
PIWAN? CON QUIEN?
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
noqa panaywan maqanakuni: yo pelee con mi hermana
paywan rimayta munani: quiero hablar con el
kay sipas runasimita yachachiwan: esta muchacha me enseña quechua
hoq warmi maskhawan wasinman rinaypaq: una mujer me busca para ir a su
casa
Ñañaymi pujllan noqawan: mi hermana juega conmigo
Paywan risaq hanpina wasita : con el iré al hospital
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
noqa panaywan maqanakuni: yo peleo con mi hermana
paywan rimayta munani: quiero hablar con el
kay sipas runa simita yachachiwan: esta muchacha me enseña quechua
hoq warmi maskhawan wasinman rinaypaq: una mujer me busca para ir a su
casa
Paykunawan yachashayku runasimita: con ellos estamos aprendiendo el idioma quechua
Yo me voy con mi hermano al rio: noqa wayqeywam mayuman risaq
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Escojete uno mas: aqllakuy hoqchatawan
Con quien fuiste a jugar: piwan riranki pujllaq
Mamaywan t’antata raantisaq: con mi compraré pan
Piwan ch’usanki?: con quien viajaras?
Conmigo vamos a jugar: noqawam pujllasunchis
Paywan rinki raymichakuyman: con ella irás a la fiesta
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Qanwam puriyta munani: contigo quiero caminar
panaymi noqawan ch’usanqa: mi hermana viajará
conmigo
Tataywam qosqota risaq: con mi padre iré a cusco
Mavilachawan t’ikata pallasaq chajra ujhupi: con Mavila recogeré flores dentro
de mi chacra
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Voy a leer con mis hijas: ususiykunawan ñawinchasaq
Noqa ch’usasaq qosqoman, qoyaywan wawaykunapuwan:
Michichaywan tiyani wasiypi: con mis gatitos vivo en mi casa
Chay warmi wayk’usan noqawan: esa mujer esta cocinando conmigo
Mantaykiwan puriy: camina con tú mamá
Qanwan yachaywasipi takini: contigo canto en el colegio
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO: TA
QHAWARICHIYKUNA
WAKATA A LA VACA
AJHATA LA CHICHA
MIJUNATA LA COMIDA
PATARATA EL LIBRO
UYWAKUNATA LOS ANIMALES
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
chay wakata qhawanki: esa vaca vas a mirar
mamaymi acosta ch’usan: mi mama viajó a acos
taytay payta maskhan: mi papá busca a él
Waqhamuy payta: llamale a él
Alqota mijurachisaq: al perro haré comer
A los niños llevaré al parque: erqechakunata apasaq pujllay kanchaman
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
T’antata mijusaq churiywan ususiywan kunallan: ahorita
comeré pan con mi hija y mi hijo
Atoqta sipin : al zorro matan
Noqa sumaq papata mijuni: yo como rica papa
Patarata ñawinchani sapa p’unchay: leo libro todos los dias
Noqa michini wakata, paqochata, ichhu ichhu patapi:
Mankata maqchiy unu t’inpuwan: lava la olla con agua caliente
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
chay wakata qhawanki: esa vaca vas a mirar
mamaymi acosta ch’usan: mi mama viajó a acos
taytay payta maskhan: mi papá busca a el
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO RAYKU
sufijo que expresa causa, reemplazo o consideración
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
paykuna rayku maman llank’an: por ellos trabaja su mamá
Paykuna rayku maman wañun: por ellos murió su mamá
Noqanchis tiyanchis paykunarayku: nosotros vivimos por ellos
Payrayku yachachiqniywan rimani: por él hablo con mi profesor
Alqo hucharayku manchasqa purini: por culpa del perro camino asustada
Wawanrayku llank’an: por su hijo trabaja
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
noqanchisrayku yachacheqninchis rimaykuwanchis: por nosotros la profesora
nos está hablando
qankuna rayku tutaymanta riqch’ani: por ustedes me despierto
temprano
paykuna rayku llank’aq risaq: por ellos voy a ir a trabajar
wawaq k’irinmanta rayku waqan : por la herida de su hijo llora
QAN RAYKU RIQCH’ANI: POR TI ME DESPIERTO
PAY RAYKU HAMURANI: POR EL HE VENIDO
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO: PAQ
sufijo o morfema que agregado al sustantivo
pronombre u otra categoría indica propiedad o
pertenencia y significa PARA.
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Noqa warmiypaq huj sumaq wasita rantisaq: Yo voy a comprar una casa para mi
mujer.
Churiypaq warata rantipusaq: voy a comprar para mi hijo un pantalón
Qanmi noqapaq kanki: tú serás para mí
wasiykipaq yanapasaq: para tu casa voy a ayudar
Para mi perro llevo comida: alqopaqmi mijunata apani
Warmipaq allin puñunapaq kawituta rantipusaq: para que duerma bien mi mujer le
compraré una cama
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
T’OQYAKUNAQ PHASMINKUYNIN
CLASIFICACION DE LOS SUFIJOS
SUFIJO: NTA - NINTA
este sufijo expresa finalidad
significa también pasar por algo o por un lugar
se utiliza de la siguiente manera
NTA: se añade cuando la palabra termina en vocal
NINTA: se añade cuando la palabra termina en consonante.
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Kay ñanninta rispa llaqtaman chayanki
yendo por este camino llegaras hacia el pueblo
Chajra patanta llank’aqkuna purinku
por el canto de la chacra caminan los trabajadores
latapichinkuninta ch’usanku limamanta qosqokama: en avión viajan de lima a
cusco
Kay chaqanta rinki yachaywasiman: por este puente vas al colegio
Taytaywan ñannintan risaq qosqoman: con mi papá iré por el camino a cusco
A las doce termina su trabajo: chunka iskayniyuq pachapi tukun llank’ayninta
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
Con el perro iré a comprar: alqontin risaq rantiq
Mayunta chinpasunchis: cruzaremos por el rio
yunkachu runakuna ch’usanku mayullanta : la gente de la selva viaja por los rios
Mosqhoyniypi asnunta qatishani: en mis sueños estaba jalando su burro
Por el camino angosto iré : ñanu ñanninta risaq
Q’omer ñanninta t’ika panpaman risaq: por el camio verde iré al jardín de flores
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
QHAWARIYCHIKUNA: EJEMPLOS
TAKICHA - UKUKUCHAMANTA
P’itariy, p’itariy ukukucha P’itariy, p’itariy ukukucha
P’itariy, p’itariy ukukucha P’itariy, p’itariy ukukucha
Makichaykita oqarispa Chujchachaykita chutakuspa
Chakichaykita hayt’arispa. Senqachaykita hap’ikuspa.
P’itariy, p’itariy ukukucha P’itariy, p’itariy ukukucha
P’itariy, p’itariy ukukucha P’itariy, p’itariy ukukucha
Umachaykita hap’ikuspa Paña makita oqarispa
Wijsachaykita hap’ikuspa. Lloq’e makita oqarispa.
AÑAY
GRACIAS