WINCHUSWAN MACHAQWAY
(Willakuy)
Qunchuukushchaw Qullanan Pinkush nishqan allaapa uunayna markachaw
kawayaanaq ishkay allaapa kuyanaquq yanakikuna, winchuswan machaqway,
paykuna kashqan mikuyllata ishkan mikuyaq, kasqan qatallawan quñuukuyaq hina
kikinkunapura taapanakuyaq. Hukpin hunaq Musna mayuman yakuta ashir
aywaykaayaptin, winshnusqa mana hamay yachaynin kayninwan paarir
uqraqakuykurqan hacha hacha rurinchaw. Machaqway ullpanashqa yanakinta ashir
churakaanaq. Winchuspis hina chaynaw ruranana. Ashinakuyaanaq rara
waripampachaw, chawpi waripampachaw, hawa waripampachawpis;
kuntunqachaw, pumatsakachaw, marka markachaw, tarinakuyaqtsu.
Winchus tapukuq chawinpiqwan waripa awkinninkunata, pipis imatapis musyaqtsu.
Ampichaw aywaykaptinna machaqwayqa Musna mayu kuchullanlla ashita
churapukarqa, yaku huk markakunapa aywaqta qatir allaapa karupakurinaq mana
makushllapa hachamarkaman chaarinah, tsaychaw rikanah arashkunata,
asillukunata, hawarkunata, hina hatusaq qirukunata kuyay yanaqinta tarirqantsu.
Tsaynam mama qucha patak markachaw ashiita churapukarqan mama
quchawaman ayway yakuta qatir aywarqan tsaychaw rikanaq hatusaq tapsayuq
pishqukunata tukuy tukuy challwakunata, tsaychawpis yananqinta tarinaqtsu
utishqana allaapa achachapakushqana hallqaman aywakuykunaq yurah hirkapapis
yana hirkapapis, tsaynaw Kunchukusman chaarinaq. Kawish hatun uchukuchu
yanaqinpa purunkunata taririrna ullpaakurkunaq ¿Piraq yanaqillaa winchusta
mikukurqun, ninaq. Tsaynaw naninpa aywakurkan allaapa ashiwan utishqa hina
llakikushqa. Inti hiqar aywaraykaptinna Qullana Pinkush markaman chaarinaq huk
awkis qiru hananchaw ullpanashqa wakakuykaqta rikaarinaq yanaqllanta imanir
waqanki nir tapunaq –Chakiitam pakirquu- nir winchus yaskinaq. Machaqway
kushishqa tikrarinaq yanaqinta tarirkur. Amana llakikuytsu, waqaynapistsu
apamuu, hacha markapita mama qucha pataq markapitawan hallqa marka
hanpikunatam, tsaykunawan hanpishqayki. Tsaypita patsa kushi kushi kuyaylla
markankunachaw kawakuyan.
Qillqaq: Margoth Huerta Araujo
EL PICAFLOR Y LA CULEBRA
(Cuento)
En un pueblo muy antiguo de los Qullana Pinkush en Conchucos vivían dos buenos
amigos, el picaflor y la culebra, ellos compartían comida, abrigo y se cuidaban.
Cierto día cuando se dirigían en busca de agua al río Mosna, el picaflor muy
inquieto volando se perdió por el bosque. La culebra triste y preocupado
empezó buscar a su amigo, y el picaflor hacia lo mismo. Se buscaban en
Huaripampa Alto, Huaripampa Centro, Huaripampa Bajo, en Chavín, en Contonga,
en Pomachaca, en Marka Marka y no se encontraban. El picaflor preguntaba a los
ancianos de Chavín y Huari y nadie sabía nada.
Cuando ya la noche se acercaba la culebra decidió buscar por toda la orilla del río
Mosna, se fue alejando más y más siguiendo al agua que se iba por otros pueblos y
sin darse cuenta llegó a la selva. Ahí vio caimanes, monos, jaguares, y grandes
árboles. Su búsqueda fue en vano, no encontró a su amigo. Entonces decidió
buscarle en la costa. Se fue siguiendo al agua que llegaba al mar. Ahí vio pájaros
con pico largo, focas, ballenas y muchos peces. También ahí su búsqueda fue en
vano, no encontró a su amigo. Cansado y con mucho calor se dirigió a la sierra,
caminó por la cordillera blanca y negra y llegó a los Conchucos. En el túnel de
Cahuish encontró plumas de su amigo picaflor y se puso triste. Decía -¿Quién se
habrá comido a mi amigo picaflor?- así siguió su camino triste y cansado de tanto
buscar. Cuando ya el sol se ocultaba llegó al pueblo de los Qullana Pinkush y en un
árbol viejo vio a su amigo que estaba triste muy triste y llorando, y le dijo ¿Porque
lloras? El picaflor le contesto -me he roto mi pie- y la culebra alegre porque había
encontrado a su amigo le dijo-ya no estés triste ni llores yo te curaré, aquí traigo
comida y medicina de la Selva, Costa y Sierra. Desde esa vez vivieron juntos y
felices en su pueblo querido.
http://quechuadeancash.blogspot.com/2014/10/frases-comunes-en-quechua.html
Frases comunes en quechua
Alli hunaq mamay Buenos días señora
Alli hunaq taytay Buenos días señor
¿Imataq hutiyki? ¿Cómo te llamas?
Nuqapa hutiiqa Julianmi Mi nombres es Julián
¿Imanawtaq kaykanki? ¿Cómo estás?
Yamayllam Estoy muy bien
¿Maychawtaq Yachanki? ¿Dónde vives?
Nuqaqa yacha yungaychawmi yo vivo en Yungay
¿Maypitataq kanki? ¿De dónde eres?
Nuqaqa Yungaypitam kaa Yo soy de Yungay
¿Ayka watayuqtaq kanki? ¿Cuántos años tienes?
Ishkay chunka watayuqmi kaa Yo tengo 20 años
¿Imataq yanaqiykipa hutin? ¿Cómo se llama tu
compañero?
Yanaqiipaqa hutin Ricardum Mi compañero se llama
Ricardo
¿Pitaq kanki? ¿Quién eres?
Nuqaqa Juanpa tsurinmi kaa Yo soy el hijo de Juan
¿Aykaqtaq wayiykichaw yachayanki? ¿Cuántos viven en tu
casa?
Wayiichawqa kimaqmi yachayaa En mi casa vivimos tres
¿Maypataq Yungayta aywantsik? ¿Por dónde se va a
Yungay?
Yungaytaqa taqaypam aywantsik A Yungay se va por alla
¿Imataq tsayqa? ¿Qué es eso?
Tsayqa uusham Eso es una oveja
Yachatsikuq tapukullashqayki Profesor una pregunta
¿Imallataraq? ¿Qué será?
¿imanawtaq qichwachaw
escuela nintsik? ¿Cómo se dice escuela en
quechua?
Yachay wayi nintsikmi Se dice yachay
wayi(escuela)
Mamay ¿tanta kanku? Señora ¿hay pan?
Awmi tanta kallanmi Si hay pan
¿Aykataq chanin? ¿Cuánto cuesta?
Puwaqmi huk solpa yarqún Ocho panes por un sol
¿Mayta aywanki? ¿A dónde vas?
Aywayka wayiitam Estoy iendo a mi casa
Yapaynam tinkurishun Nos encontramos otro día
Yapaynachi ya será otro día
Paylla Gracias
Imallapitaraq De nada
Allaapa alli nunam kanki Eres muy buena gente
Yanaparamay Ayudame
Imatataq yanapashqayki En que te ayudo
Hasta mañana Waraykamana
Aywalla Ya me voy/adios
¿Kayinkiku aw manaku? ¿Entiende o no?
Manam kayiitsu No entiendo
Awmi kayiimi Si entiendo
Kutiparamuy vuelve hacer/decir
¿Usharinkinaku? Ya terminas
Manaraqmi Aún no
Awmi usharirquunam sí ya lo terminé
¿Allaapa sasaku? ¿Es muy dificil?
Manam sasatsu No es dificil
Awmi sasam Si es dificil
Yachatsikuq Ishpakuq aywarishaq Profesor voy ir al baño
Ya aywariyki ari Ya anda pués
¿Wiyankiku? ¿Escuchas?
Lapiceriykita mañanaramay Prestame tu lapicero
Yanapamaanaykitam wanaa Necesito que me ayudes
¿Alliku rurayka? ¿Estoy haciendo bien?
Awmi allim ruraykanki Si lo estas haciendo bien
Manam allitsu ruraykanki No lo estas haciendo bien
Los Colores en Quechua
Rikuqkuna/Niraqkuna: los colores
Qallwash/tunqus : Amarillo Ayawma :
Anaranjado
Ankas : Azul Yulaq/yuraq : Blanco
Quri Rikuq/qarwa : Dorado Qamlas ankas : Celeste
Uqis/uchpas : Gris/Plomo Musqu/wikush : Marrón
Kulli/sani : Morado Yana/chiwi : Negro
Suqu : Negruzco Puka : Rojo
Puka qamlas : Rosado Mullu mullu : Variopinto
Yana ankas : Violeta Quyu/qumi : Verder
Oscuro
Chullqa/qaqchu :Verde vivo
Partes del cuerpo humano
Piqa: Cabeza, se pronuncia peqa
Aqtsa: Cabello
Urku: Frente
Qaqlla: cara
Rinri: oreja
Nawi, Ñawi: Ojo
Qipsha: Pestaña, se pronuncia qepsha
Qiñapa: ceja
Sinqa: Nariz, se pronuncia senqa
Shimi: Boca
Kiru: diente
Wirpa: Labio
Waqu: Molar
Qallu: Lengua
Matanka: nuca
Kunka: Cuello
Tunquri: Garganta
Waqta: Espalda
Qasqu: Pecho
Chichi, Ñuñu: teta
Pupu: Ombligo
Llikllakshu: axila
Rikra: Brazo
Kukuchi: Codo
Maki: Mano
Pinkish, rukana: Dedo
Shillu: Uña
Tsiqlla: Cintura
Pacha: estómago
Siki: Nalga
Ano: Uqiti
Rani: Pene
Rani Sapra: bellos púbicos
quruta: testículo
Quruta shikra: escroto
Raka, Chupi: Vagina
Raka sapra: bellos púbicos
Raka qallu: clítoris
Chanka: Pierna
Qunqu: Rodilla
Chaki: pie
Utsuputu: Tobillo
Tullu: hueso
Siki Tullu: coxis
Muqu: articulación
Ishpay: orine
Wira: Grasa
Shunqu: corazón
Ñatín: hígado
Ishpay puku: vejiga
Pacha ruru: riñón
Puywan: corazón de animales grandes
Paruq: pulmón
Ayaq: hiel
Chunchulli, aqish: intestino
Chaki palta: planta del pie
Maki palta: palma de la mano
Aña: lunar
yawar: sangre
Anku: tendón
Piqa qara: cuero cabelludo
Wiqi: Lágrima
Wiqti: lagaña
http://enciclopedia.us.es/index.php/Quechua_de_%C3%81ncash
Quechua: La familia
AYLLU = LA FAMILIA Y PARENTESCO
AUKISH = Viejo
CHAKUAS o TSATSA = Vieja, anciana
WARMI =Esposa, mujer
QOWA =Esposo
ORQO = Varón
TAYTA = Papa
MAME =Mama
MASHA = Yerno
LLUMTSI = Nuera
LLULLU = Bebe
NANA =Hermana de la mujer
PANI = Hermana del varón
WAWQI = Hermano del varón
TURI = Hermano de la mujer
WAWA = Hijo hija, pequeños
OLLQU TSURI = Hijo
WARMI TSURI = Hija
WILLKA = Nieto, nieta
Quechua: Las aves
PISHQOKUNA, significa los pájaros y aves en general:
ANCA = Gavilán
CHINCHIS= Jilguero
CUCULI= Paloma torcaz
CULLCUSH= Paloma pequeña de color plomizo
KUNTUR= Cóndor
WUACHUA=Pato silvestre
WUAMAN = Halcón
WUALLPA= Gallina
WUANCHAQ= HUANCHACO= Mirlo
WUINCHUS o HUINCHIS o TUCTUPILLIN= Picaflor, Colibrí
WUISCUR= Gallinazo
LUTSIC= Ave andina
PARINA= Flamenco, ave zancuda
PICHISHANKA= Gorrión
TACAMA= Gaviota
TSAKWUA o CHACWUA= Perdiz
TUCU= Búho, lechuza
URPI= Paloma tórtola
YUQUIZ= Zorzal
QUECHUA: Tiempo
EL TIEMPO:
Alalay = Enfriar
Achachay = Calor
Aktsiy = Alumbrar, iluminar
Inti Wanuy = Eclipse
Illapa = Rayo
Kanan = ahora, Hoy
Killa = mes
Lloqlla = Alud
Paqas = Noche
Pullan Paqas = Media noche
Pukutekan = Hay neblina o nubes
Qanyan = Ayer
Tuta = Noche oscura
Turmanye = Arco iris
Unaq = En el día
Uné = Hace tiempo
Uneraq = Cuando será
Warey = Mañana
Wata = Año
QUECHUA: Comida
COCINA E INGREDIENTES
Aca Pichu = Picante de cuy
Api = Mazamorra
Aqukuna = Molienda,
Arukuy = Cocinar
Ataqu = Yuyo
Ara = Maiz
Allwish = arveja
Atska = Abundante
Aswa = Chicha
Challwa = Pez
Etsa = Carne
Kanka = Asado
Kachi = Sal
Kallana = Olla para tostar cancha
Laawa = Sopa de Choclo
Llunca Casqui = Sopa de gallina con trigo
Mare = Batan
Manka = Olla
Matu = Achira
Mashua = Tuberculo algo dulce
Mikuy = Comer, comida
Muru = Semilla
Papa= Tuberculo peruano popular en el mundo
Peqan Caldo = Sopa de cabeza de carnero
Puchkoq = Avinagrado
Oca = Tuberculo dulce
Olluco= Tuberculo no dulce
Shakui = Sopa de arvejas o otra harina con huevo y patau
Shapash = Zapallo
Shintu = Alverja
Tawri o Chocho: Frejolito andino
Unta = Lleno o repleto
Utsu= aji, Picante
Wansa chisca = Pepian de choclo
QUECHUA: Mamíferos
Mamiferos
Aka o Jaka = Cuy
Allqu = Perro
Añas = Zorrillo
Ashnu = Burro
Atuq o Atoq= Zorro
Chiwa = Chivo
Kuchi = Cerdo
Llama = Llama
Luychu = Venado
Mishi = Gato
Paqlla = Muca
Pacocha o Allpaca = Alpaca
Ukush = Pericote
Ukumari = Oso
Wuewash = Comadreja
Usha = Oveja
Vikuña = Vicuña
Wallpa = Gallina
Wanaku = Guanaco
Wisqacha = Vizcacha
Quechua reptiles y arácnidos
Amaru = Serpiente o culebra
Apanqora = Tarantula
Arash = Lagartija
Yacumama = Boa o Anaconda
Shushupe = Vivora
Uru = Araña
Quechua_ insectos
Kuru = Gusano
Puya = Polilla
Tiprash = Mariposa
Tsukllush = grillo
Tuspi = Mosca
Usa =Piojo
Iski =Liendre
Quechua: anfibios
Kayra = Rana
Salamandra
Rachak = Sapo
Ultu =Sapo tierno