PRESENTACIÓN Y OBJETIVOS
Como afirma Stefano U. Baldassari en la “Introduzione” de Dignitas et excellentia hominis.
Atti del Convegno Internazionale di Studi su Giannozzo Manetti: <<La storia degli studi manettiani
è costellata di promesse non mantenute>>1.
E.R. Leonard en la “Introduction” a su edición de De dignitate et excellentia hominis:
<<Manetti wrote a number of other works of varied humanistic interest, among them treatises
dealing with education and with Biblical interpretation. Of these, De dignitate et excellentia
hominis is perhaps the most interesting to the modern student of the Renaissence>>.2 Y señala más
adelante: <<The importance of Manetti's De dignitate hominis lies in the general purpose ad
tendency of the thought and its timeliness. Its substance, considerations on the soul and body of
man, its almost wholly borrowed – a fact that has escaped the notice of many scholars, to whom the
whole text has been unavailable. Indeed since Manetti acknowledges only a fraction of his debts,
their true extent might still escape a reader of the whole work>>3
Como señala Antonio Pele, en la Introducción a El discurso de la Dignitas hominis en el
Humanismo del Renacimiento, sobre las traducciones de la obra: “conviene indicar que existen al
inglés e italiano del Cuarto Libro del De digntate et excellentia hominis pero no de los libros
anteriores y en particular del primer libro que se refiere no sólo a la grandeza del cuerpo humano
sino también a las emociones y la sexualidad humana”, para Pele “se trata por desgracia de un
olvido voluntario, que representa sólo una de las manifestaciones de un planteamiento general y aún
persistente, que pretende no desvelar estos planteamientos”.
Si bien en 1990 se publicó Über die Würde und Erhabenheit des Menschen, traducido por
Hartmut Leppin al alemán, aún hoy la obra carece de traducción al castellano.
1 “Introduzione” en Dignitas et excellentia hominis. Atti del Convegno Internazionale di Studi su Giannozzo Manetti.
A cura di Stefano Baldassarri, p. 8.
2 “Introduction” en Manetti, Giannozzo, De dignitate et excellentia hominis, ed. de E.R. Leonard, pp. IX y X.
3 Ibidem, p. XXXIII.
1
INTRODUCCIÓN
1. EL AUTOR.
Escritores más o menos próximos al humanista florentino Giannozzo Manetti aportan
numerosos datos sobre la vida de éste que, incluso ha sido tratada monográficamente por alguno de
ellos.
En este apartado destaca por méritos propios Vespasiano da Bistici (1421-1499), que
escribió un Comentario4 y una Vita5 de Manetti, con quien le unía una estrecha amistad, puesta de
manifiesto en la correspondencia mantenida entre ambos. De estas dos obras, el Comentario, aun
siendo anterior, reviste mayor interés por estar escrito de forma más detallada, por lo que a pesar de
intentar presentarnos a Manetti como un personaje ideal, nos ofrece gran abundancia de datos e
información sobre el mismo. La Vita tiene a su vez un lenguaje y un estilo más cuidados,
destacando entre las biografías de Vespasiano da Bistici.
Naldo Naldi (1436-1513) se basa en el Comentario antes señalado para la composición de su
Vita Iannotti Manetti6, aunque incorpora algunos datos nuevos. Esta obra fue traducida al italiano
por Giuliano Ricci en el siglo XVI.
Señalaremos finalmente la existencia de una biografía anónima de nuestro autor que reviste
alguna importancia para sus tratados de retórica.
Giannozzo Manetti nace en Florencia el 5 de junio de 1396, en el seno de una familia
acomodada económica y socialmente, su padre era comerciante y banquero, lo que le permite
disfrutar de gran comodidad y bienestar durante su infancia y juventud.
A partir de su llegada a la madurez, su vida presenta una doble faceta: por una parte,
actividad público profesional, principalmente en el campo de la diplomacia, y, por otra, actividad
4 <<Comentario della Vita di Giannozzo Manetti>>, de.de FANFANI P., en Collezione di opere inedite o rare, Torino
1862, v. II, pp. 5-113.
5 <<Vita de Giannozzo Manetti>>, en DA BISTICI V., Vite di uomini illustri, a cura de ANCONA, P., Milano 1951,
pp. 259-291.
6 <<Vita Iannotti Manetti>>, ed. De MURATORI, L.A., en Rer Ital. S
2
cultural, jalonadas ambas de episodios significativos.
Dentro de la primera, hay que señalar que ingresó en el gremio de los cambistas a los 29
años, para iniciar cuatro años más tarde, en 1429, su carrera diplomática y política con el
desempeño de un cargo público en el Consejo de los Dodici Buonomini. En 1437 es enviado como
embajador de la República de Florencia ante el Duce Tomasso da Campo Fragoso. Posteriormente
desempeñará su actividad diplomática en Nápoles ante el rey Alfonso V de Aragón, el
<<Magnánimo>> a quien dedica, entre otras, su obra De dignitate et excellentia hominis, en Roma,
en Urbino y en Rimini.
Más tarde, tras abandonar Florencia7, donde se le imputan falsas acusaciones, desempeña el
cargo de Secretario en los Papados de Nicolás V, Calixto III y Pío II.
De 1455 a 1459, fecha de su muerte, fue Secretario de Alfonso V de Aragón, quien le
dispensaba gran aprecio, a pesar de que Manetti había escrito obras contra él, la Oratio ad Senenses
y la Oratio ad Venetos.
Junto a su actividad pública desarrolla una intensa labor cultural desde su juventud.
Comienza en el Convento del S. Spirito, donde estudia lógica, filosofía y teología, con maestros
ilustres como fray Evangelista da Pisa, Girolano da Napoli, Marsili y Rossi.
Unos años más tarde,a partir de 1430, participa en las reuniones del Claustro de Santa Maria
degli Angeli.
El año 1444 representa otro hito importante en la vida cultural de Manetti: recibe el encargo
de pronunciar el discurso fúnebre con ocasión de la muerte de Leeonerdo Bruni.
Será en los últimos años de su vida cuando realice la mayor parte de su actividad literaria y
filológica.
7 Para su exilio de Florencia y su relación con el De dignitate, véase Boschetto, Luca, “L'esilio volontario di
Manetti>>en Baldassarri, S.U.; Dignitas et excellentia hominis. Atti del Convegno Internazionale di Studi su
Giannozzo Manetti; pp. 117-145.
3
2. SU OBRA.
La abundante y variada producción literaria de Manetti ha sido estudiada y estructurada por
Wittschier8, quien propone la siguiente clasificación de sus obras:
A. Tratados.
1. De dignitate et excellentia hominis. Libri IV.
2. De terrae motu. Libri III.
3. Contra Iudaeos et gentes. Libri X.
4. Libri V in defensionem Psalterii.
5. Symposion.
6. Apologia Nunii Hispani.
7. Dialogus de morte filii.
8. Laudatio Januensium. Liber i.
B. Historia.
9. Historia Pistoriensium. Libri III.
10. Historia Januensium. Libri II.
11. Acta cum esset legatus Florentinorum apud Venetos, anno 1448.
12. Vita Nicolai summi pontificis. Libri III.
C. Biografías.
13. Vitae Dantis, Petrarcae et Boccatti. Libri III.
14. Vitae Socratis et Senecae. Libri II.
15. De illustris longaevis. Libri VI.
16. Laudatio dominae Agnetis Numantinae. Liber I.
D. Traducciones de obras griegas y hebreas.
8 WITTSCHIER, H.W., Giannozzo Manetti. Das Corpus der Orationes, Köln 1968, pp. 36-40.
4
17. Aristóteles: Eudemus, Ética a Nicómaco y Magna Moralis.
18. Nuevo Testamento: Los cuatro evangelios, Cartas de Pablo, las Cartas canónicas y el
Apocalipsis de San Juan.
19. Los ciento cincuenta Salmos.
E. Discursos.
20. Oratio de secularibus et pontificialibus pompis.
21. Dos protesti di giustizia.
22. Oratio in funere Leonardi Aretini.
23. Oratio ad Nicolaum V summum Pontificem in creatione sua.
24. Oratio ad Regem Aragonum in nuptiis filii sui.
25. Oratio ad Senenses, dum rex Alfonsus Plumbinum obsideret.
26. Oratio ad Venetos, dum rex Alfonsus Plumbinum obsideret.
27. Oratio ad Alfonsum Aragonum regem. De pace servanda.
28. Oratio ad Federicum imperatorem in coronatione sua.
29. Oratio gratulatoria ad Alfonsum Aragonum regem in Federici III Imperatoris visitatione.
30. <<Razione della disciplina, de fatti dellarme e delle sue lode>>.
31. Oratio ad Calistum III. De eligendo imperatore contra Turcos.
32. Oratio in funere domini Jannotii de Padolfinis.
E. Cartas.
33. Epistulae plures ad diversos. Opus imperfectum.
G. Obras manuscritas no conservadas.
a. Vita regis Alfonsi. Opus imperfectun in pluribus libris distinctum.
b. Vita Philipi regis Macedonum.
c. De liberis educandis ad Colam Cajetanum dum Puteolis fuit. Liber I.
d. Traducción de la Eisagoge de Porfirio.
5
e. Traducción parcial del Antiguo Testamento.
f. Traducción de las Categorías de Aristóteles.
g. De memoria et reminiscentia, liber unus.
h. Oratio ad Federicum Urbini Principem.
i. Oratio de laudibus et utilitates obtrecctarum.
j. Oratio ad Fdericum III imperatorem in suo advento Florentiam.
3. DE DIGNITATE ET EXCELLENTIA HOMINIS.
<<The circumstances of Manetti's writting De dignitate et excellentia hominis are explained
in the prefatory epistle to King Alfonso, to whom he dedicated the work. On one of his official
visits to Alfonso's court in Naples, when he and the king were conversing about scholarly men, he
happened to mention a work that he had been reading shortly before, a treatise on the dignity of
man by Bartolomeo Fazio9, dedicated to Pope Nicolas V. Alfonso asked Manetti to write a treatise
on the same subject and to dedicate it to him. Although the work was begum soon afterward, it was
not completed until the next year (1452) because of the demands of Manetti's diplomatic
assignments>>10.
Sobre la originalidad de la obra, diremos con R.H. Leonard: <<Yet even though the borrows
page after page from Cicero, Lactantius, and others, sometimes transcribing exactly, sometimes
closely paraphrasing his source, he has not produced a mere compilation or anthology; he has
chosen his materials with a purpose and has organized them in the form of an argument for human
dignity that is his own and eminently acceptable to his generation. For his materials Manetti was
able to draw on his great knowledge of Greek, Latin and Hebrew authors, and on a personal library
impressive even for a time as much interested in the acquisitiom of books as his was>>11
9 Faccius, B., De excellentia ac praestantia hominis, Hanoviae, 1611.
10 Leonard, E.R.; op. cit., p. X.
11 Ibidem, p. XXXIII.
6
BIBLIOGRAFÍA.
AA.VV.; Dignitas et excellentia hominis. Atti del Convegno Internazionale di Studi su
Giannozzo Manetti; 2008.
AA.VV.; La Santa Biblia; traducida bajo la dirección de Evaristo Martín Nieto; 1988.
AA.VV.; Prosatori latini del Quatrocento; 1976.
AGUSTÍN; La ciudad de Dios; 1994.
ARISTÓTELES; Acerca del alma; 2003.
- ; Ética a Nicómaco; 2014.
CICERÓN; Del supremo bien y del supremo mal; 1987.
– ; Disputaciones Tusculanas; 2005.
– ; Las leyes; 2009.
– ; Sobre la naturaleza de los dioses; 1998.
– ; Sobre los deberes; 2001.
ENNIO; Fragmentos; 2008.
JOSEFO, Flavio; Antigüedades judías: Libros I-XI; 1997.
LACTANCIO; Instituciones divinas. Libros I-III; 1990.
- ; Instituciones divinas. Libros IV-VII; 1990.
- ;La obra creadora de Dios. La ira de Dios; 2014.
LOTARIO; De la miseria de la condición humana; 2003.
LUCRECIO; La Naturaleza; 2003.
MANETTI., G.; De dignitate et excellentia hominis, ed. Elizabeth R. Leonard; 1975.
– ; Vida de Sócrates; 1994.
OVIDIO; Metamorfosis. Libros I-V; 2008.
7
PELE, A.; El discurso de la Dignitas Hominis en el Humanismo del Renacimiento; 2012.
PLATÓN; Diálogos III. Fedón, Banquete, Fedro; 1988.
VIRGILIO; Eneida; 1992.