LENGUA ADICIONAL AL

ESPAOL
MAYA III
Cuaderno de actividades de
aprendizaje

Direccin de Educacin Media Superior

TCEY Telebachillerato Comunitario del Estado de Yucatn
Lic. Rolando Rodrigo Zapata Bello
Gobernador Constitucional del Estado de Yucatn

Mtro. Vctor Edmundo Caballero Durn

Secretario de Educacin del Gobierno del Estado de Yucatn

C. D. Gabriela Zapata Villalobos

Directora de Educacin Media Superior

Lic. Juan Antonio Centeno y Snchez

Responsable del Telebachillerato Comunitario del Estado de Yucatn

Lengua adicional al Esapaol Maya III

Cuaderno de Actividades de Aprendizaje

Coordinacion:
Lic. Marcelino Pacheco Mac

Autores:
Lic.Alejandra del Roco Moo Batun
Lic.Dalia Maria Tuz Ek
Lic.Jos Alonso Balam Noh
Lic.Marcelino Pacheco Mac

Secretara de Educacin Pblica del Gobierno del Estado de

Yucatn (SEGEY). Mxico. Direccin de Educacin Media
Superior.
Telebachillerato Comunitario del Estado de Yucatn.

2017
 ULAK TAAN
MAAYA TAAN III
U pikjuunil u meyajiloob
kaambal

TCEY Direksyoonil Edukasyoon Meedya Superyoor.

Telebachiyeraatoil u Kaajiloob Yukataan
Lic. Rolando Rodrigo Zapata Bello
U noj Jalaachil u Petluumil Yukataan

Mtro. Vctor Edmundo Caballero Durn

U nooj Kabil ti Xook u Petluumil Yukataan

C. D. Gabriela Zapata Villalobos

U joolil Xook ti Meedya Superyor

Lic. Juan Antonio Centeno y Snchez

U joolil Telebachiyeraato ti u Kaajiloob Yukataan

Ulak Taan Maaya Taan III

U pikjuunil u Meyajiloob Kaambal

Joolintaab Tumen:
Lic. Marcelino Pacheco Mac

Meetaab tumen:
Lic.Alejandra del Roco Moo Batun
Lic.Dalia Maria Tuz Ek
Lic.Jos Alonso Balam Noh
Lic.Marcelino Pacheco Mac

U noj Popil Kaansaj Xook U Jalaachil u Petluumil Yukataan

(SEGEY), Meejiko.
Direksyoonil Edukasyoon Meedya Superyoor.
Telebachiyeraatoil u Kaajiloob Yukataan

2017
2
 EESAJ TAANIL
PRESENTACIN

Ichil u meyajiloob Reforma Educativa ti sociales, econmicas, culturales yetel

Educacin Bsica yetel Media polticas.
Superiore, u Direccin General ti
Bachilleratoe tu chukbesaj u plan de []
estudioob yetel u yax A.Le constituciona ku kajoltik beyxan
jetstambaliloob Reforma Integral ti ku jetsik u pajtalil masewal kaajoob
Educacin Media Superior (RIEMS), utial ka beyak u peeksikuba tu juunal
yetel lelo, u kat u jets u chikulil le tial:
jaats xooka ichil tu lakal u jaatsiloob
yan tio, beyxan u tsaik jumpel xook []
utial ka beyak u muchkinsaaj u naajil
IV. U kanantik u taan, u tuukul yetel tu
xook yetel jumpel contexto social,
lakal le baaloob yaan ichil u miatsil
histrico, cultural beyxan globalizado
yetel u chikulil bey masewal kaaje.
jeebix in kuxtaloon bejla kiine.
Utial u chukpajale, ich marzo tu jaabil
Mxicoe jumpel noojkaaj yaan
2003 kaam u Ley General ti u Pajtalil
yaabkach jejelas taanoob ti, beyxan
u Taan Masewal Kaajoob. Le
jejelas miatsiloob. Tu jaabil 1992, ti
aalmajtaana ku jetsike kaabet u
Constitucin poltica ti Estados Unidos
kajoltaal yetel u kanantaal u
Mexicanos ku kaamaj u jelaanil yaan
pajtalil masewal taan tu junal wa tu
tu batambaloob u kaajiloob yaan ichil
much masewal kaajoob beyxan u
Mxico, ku yaalike: U muuch
yeesik u kaanalil u taanal yetel y
kaajiloob yaan Mxicoe pluricultural
kuxtal le masewal taanoobo (DGEI
tumen ku taalbal tu chuun u kuxtal
yetel SEP, 2008)
masewal kaajoob yanchaj tu
chuumbal colonizacin tak bejla kiine, Maaya taane jumpel ichil yaabkach
tsookole yaan tiob instituciones masewal taanoob yaan ich Mxico

3
tsookole yaab mak tanik ti tu lakal unidades ti competencia kaabet u
u Nooj kajil, u porcentaje ti Yucatne beetalo, beyxan jun tsoolil baax ken a
ku kuchul tak 30%, u kat u yaale u sen kanej.
yox jaats ti tu lakal u kaajil Yucatne
ku taan ich maaya. Lela ku yeesike Meetik competencias. Te jaatsa ku
maaya taane yaab tuux yaan(sociales, yeesik u meyajiloob kaanbal utial u
polticos, econmicos, ichil u jeeloob) beetaal le competencias ku chikpajal ti
ma u beytal u yaalal wa ma. programa de estudios, utial lelo
kaabet a tsaik a woli yetel u muukil
Ku kajoltaal bey legal maaya taan utial a kaanbal, tumene yan u yantal
tsookole ku yilaal bey u nooj chikulil yaab meyajoob kaabet a beetik ti tu
ti Yucatne, u chikulil taan yetel lakal le kiinoob kech xooko: ta jun,
miatsil maayae, ku yilaal yetel u kaatul meyaj, mul meyaj wa ichil
yaabil u jejelas Investigadores, u noj much meyaj. Le meyajooba beetaan
naajil xookoob yetel u jeel makoob u utial ka yanak ti tech u taakil a
taaloob ti yaab kajiloob yokol kab. kaaxlantik tsiboob ti jejelas
kuchiloob utial u yantikech ta kaanbal.
Tu lakal tsook aaliko u moots
Asignatura ti taan ku chukbesik Baax tsook in kanik? Ti le jatsa k
Espaol, Lengua Maya II ku taasik bey eesik tech meyajoob utial a jetsik le
yax chikule u yaabkunsik yetel u baxoob tsook a kaniko wa integracin
jetsik u meyajiloob taan ichil much de bloque yan u yantikech a wiil tuux
winikoob utial u naataal yetel u tsook u nakal a kaanbal utial le
beetaal tsiboob, tuux ku kanantaal competencias yan techo.
u funcin social le baax ku tsibtaalo.
Taak in kanik u jeel baaloob: Ti le
Beya yetel Lengua Maya II ku
jaatsa yaan a wilik jejelas kuchiloob
nojochkinsaal u pajtalil u taanik u jeel
tuux a chaik tumben informacin,
u taan le xooknalo, tu lakal lelo
kaabet tech utial a chukbesik yetel a
yetel u meyajil kanpel habilidades
jetsik le baaxoob tsook a kaniko. Le
comunicativas ti le taano: u naatik
beetike yan a kaxtik yaab u yeesajil
baax ku yuubik yetel baax ku xookik,
meyajoob tuux ken a wiil yetel a
beyxan u kanik bix u taan yetel tsib.
kajolt u jeel baaloob utial a kanej.
Utial u seb meyajtaale, u analteil
Ichil tu lakal le analtea jeel u beytal
Meyaj utial Kaanbal, jatsaan ti kanxeet
a wilik eesajiloob, ti yoocheloob, u
jaatsil kaanbal:
chikulil bix kaabet a meyaj yetel bix
Baax ken in kanej? Ku yaalik u kaabet a piskambal, jeebix lelooba
kaaba yetel jaypel jaats, le

4
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Kaakaatul meyaj

In piskaambaltikimba

Mul Meyaj

Much piskaambal

Much meyaj

U yeesajil meyajoob

Ojelt xan lela

Jeebix tsook a wilika, taan k eesik tech junseb chikulil le asignaturaa, le

enfoque constructivista yetel u chikulil analteil Meyaj utial Kaanbal.
Beorae chen tech u bin a chunik a utsil xookik Lengua Maya II, utial lelo
kin kat oltikoon tech:
Ka xiiktech uts!

5
 BAAX ENFOQUE YAAN TE ANALTEA

Tsook u maan yaab jaaboob le ku yeesaal maaya taan ichil u luumil mexicoa,
chen baale taak ichil le kiinooba ma u cha beej jumpel meyaj ka u laaj meyaj
tu laakal le baaloon kaanan utial le xokanaloobo. ool tu laakal le tsiib meetano
meyajtaan utial u yeesik maaya taan tu yiichil jumpel enfoque traduciion-
gramatikaa, le jeela yaanchaj u muk ichil u yaax kiiniloob le siglo XX, le la maases
ku taan yoolal le reglas gramatikaleso ichil jumpel taan.( yaab u malale
chaaban ti yaanal tanoob.) yeetel xane ti kex taanoob.

U jeel le baalob jach ku yuuchul xaane, le analteo ti maaya taane jach jumpit
baaloob ku yeesik, ma beey kaanane, tumen kaanaan a yesaal le gramatika beey
chuukane. Le baaloob tsook u beetik le enfokesooba bey u meyajo, tsook
u xuulkinsik u kaanaj le maaya taan te kuchiloob beey kanane.

Kex yaab kach meyajoob yaan beorae, yaab le tsiiboobo chen chaban jumpit
yoolal jumpel variante ti le maaya taano, chaaban beey chen leti u jajil u tsibtal
maaya taane.( ku tukultikoob chen jumpel taan jach u maloobil, mix taan y
chakoob u jeel variante)

Te tukul tsook ik walik te kanalo, jook u tukulil kaanan u yaantal jejelas

nukuloob u tial u paajtal u kaanal jumpel taan , koox walike utial u
meeyajtaal yeetel u kaambaloob ti le taano

Te tu laakal le xookoob tsook u meeyajtaalo yaan chaj a tukulil bix jeel u paajtal
u yesaal jumpel taane. Ti le jeela le jejelas kuchiloob ku meeyajoob utial u
kaansoob jumpel taano u maatoob jejelas enfoquesoob utial u yuchul jumpel
kaasaj beey tu bele.

u analteil meyaj utial kaanbal, Lengua Maya II, ku yoksik je bix kaanane u
yeesajil kanpel jaatsil utial u paajtal a taan: le Comprension auditivao, le
Expresion Oralo, le Comprension Lectorao, yeetel le Expresion Escritao, ichil u

6
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

meyajiloob bix kaanan u naatal le meatsilo utial u paajtal tsikbal. le jeela u kaat
u yaale u paajtal a tsikbal yeetel mix jumpi uu taalamil.

U chumbalil u A'almaj T'aanil masewal taanoob, pedaggicos yeetel

sociolinguisticosoobe le onfoque yoolal le taano, tsook u yeyaal utial baax
kaanan ( utial u paajtal a walik bix juntul winik, utial a wantik wa max, ku
tsookole a walik baloob tsook u maan) yeetel utial a walik kuchiloob ( naaj, u
naajil xook, yeetel u kuchil meyaj) le jeela chaab utial u paajtal ik tsolik bix kik
tukuluik u kanbal juntul xooknal ti u kuxtal sansamal. Chen jumpel antajil utial u
kanik u naat le maaya meatsilo, beey tuno le xooknalo kaanan u tsak u yool tumen
leti ku meeyaj, ma chen ken u uuy le baaloob, yaan a kambaltik. Je bix u meyaj le
la analtea le aspektos gramatikaleso taakaan, ku chaik le baaloob u kajolo le
xoknaloobo

Utial u tsookole u jatsal jatsil le analtea meetaan yeetel le mtodo ku kaabatik

meyaj wa proyekto, le jeela ku taan chen ti jumpel baal le Metodologiao yeetel
le piskambalo, te bix ku meyaj le analtea le ajkaasajo chen juntul antajil,
maases ku chikik u tukulil yoola bix u kaanbal le xooknalo, ma bix u kaansati, le
meetike maases ku beetikoob meyaj utial, ka le xooknalo u aajsu tukul bix u
kaanbal tu kuxtal sansamal.

7
 Baaxoob xakaltaaboob
Bastarrachea, Ramn y Canto, Jorge (Coord.) (2003). Diccionario maya popular. Mxico: Academia
de la Lengua Maya de Yucatn.
Boege Schmidt, Eckart (2008). El patrimonio biocultural de los pueblos indgenas de Mxico. Hacia la
conservacin in situ de la biodiversidad y agrodiversidad en los territorios indgenas. Mxico: INAH y
CDI.
DGEI y SEP (2008). Lengua Indgena. Parmetros curriculares. Educacin bsica. Primaria indgena.
Documento curricular para la elaboracin de los programas de estudio de las lenguas indgenas.
Mxico: DGEI y SEP.
England, Nora (1996). Introduccin a la lingstica: Idiomas mayas. Guatemala: CHOLSAMAJ.
INALI (Instituto Nacional de Lenguas Indgenas) (2008). Catalogo de las Lenguas Indgenas
Nacionales: Variantes Lingsticas de Mxico con sus autodenominaciones y referencias
geoestadsticas. Disponible en red: www.inali.gob.mx/pdf/CLIN_completo.pdf
INDEMAYA (Instituto para el Desarrollo de la Cultura Maya). Grupos mayas. Recuperado 10 de enero
de 2014. Disponible en red: http://www.indemaya.yucatan.gob.mx/bancofotografico/Grupos/
INEGI (Instituto Nacional de Estadstica y Geografa) (2010). Lenguas indgenas en Mxico y
hablantes (de 5 aos y ms) al 2010. Recuperado el 14 de diciembre de 2013. Disponible en red:
http://cuentame.inegi.org.mx/ hipertexto/ todas_lenguas. Htm
Martnez Corripio, Naim (2003). Cuatro procesos de cambio lingstico en el maya yucateco:
Generalizacin y prdida de clasificadores numerales, elisin del clasificador nominal alak, cambio de
orden en la frase nominal con adjetivo y cambio de funcin gramatical en los adverbios. Tesis de
Licenciatura no publicada, Escuela Nacional de Antropologa e Historia.
Ruz, Mario Humberto (2006). Mayas: Primera parte. Mxico: Comisin Nacional para el Desarrollo de
los Pueblos Indgenas.
Tuz Cocom, Magadalena (2013, Mayo). In kaajal. kaasaj. Pg.
Hilaria Maas Coll. 2008. Curso de lengua maya para investigadores nivel II. Pg. 24
Sosa Castilla, Florinda. (1993). Maaya taan, lengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatn, SEP.
Mxico, DF. Pag. 171-172.
Tuz Cocom, Magdalena (2013, Mayo). In kaajal. kaasaj. Pg. 7

8
U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

NDICE

Yaxjaats 10
Chan Kaajal

Kaajaats 31
Noj Kaaj

oxjaats 49
U luumiloob Yucatn

Kanjaats 64
Xiwoob yetel baalcheob

9
 Yax jaats
Yax jaats

Baax ken in kanej?

BAAX KEN A KAN

A BEETEJ

Yaan a katik yetel a kajoltik bix uch u tsajbal u kaaba a kaajal.

Yaan a tsibtik baax ket yetel ma ket yaan ti chan kaaj
yetel noj kaaj.
Yaan a tsibtik baax ket yetel ma ket yaan ich u xoxot petluumil
Yucatn.

CHAN KAAJ

Te yax jaatsaj yaan a kajoltik bix uch u tsajbal u kaaba a kaajal. Yaan xan a
kanik baax ket yetel ma ket yaan ich chan kaaj yetel noj kaaj. Bey xan yaan a
kanik u jejelas kuxtal makoob ich u xoxot petluumil Yucatn. Utiaal ka
beychajak a meyajtik le baax tukultaana yaan a xakaltik yaab analteob yetel
yaan xan a mentik meyajoob.

Koox chunsik!

10
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Kin tukultik baaxoob in wojel

Kaas bix kaach a kaajal, bix a wuuyik u tsikbaaltaal tumen a yuumoob, a nooloob wa
chiich.

11
 Chan kaaj yetel noj kaaj

Xok le tsiba, leken tsookoke tsikbalt yetel a wetxookiloob baax taj

naateexi.

Chan cheen,

U tsikbal kaatul nojoch makoob; u kaabaoobe: yuum Benito medina cach

yetel yuum Dionicio Sosa Can, bix uchik u chumpajal le u chan kaajil chan
cheeno.

Ku yaalikoobe tan u man tsoon jun jats makoobe kaaj tu tuulpachtoob ichil
le nukuch kaxo juntul tsuub, le baalchea ich u bine kaaj ook ti
jumpel jool, cheen baale le tuux ooko ma chen jooli, cheen kaachi. Bey
tu yiloob le makoobo, kaaj tu tukultoobe le balchea yuumil le cheeno, ka

12
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

suunajoob tuux ku yaantaloobe, ka tu tsikbaltoob le baax tu yiloob ti u yet

baatsiloob, ka tun tu nukoobe yaan k-bin ileex, ti koon k-beet kaajaleexi.

Ka binoobe, ichil le looba tal juntul j-men, le maka ka tu yaalaj ti le u

lakoobo, le kuchila ma chen junpel cheen yaani, yaan u jeeloobi.

Bey tuno ka joop u kaxtikoob jujunpelil, tak ka chukpaj joopel cheenoob,

kaaj tsook u chikpajal le cheenooba, le j-meno tu yaalal tioobe kaanan u
jojsikoob wa u tsa yukulil, yoolal u yaantal ja mantats.

Bejlae ti le kiinooba, maatech u beetikoob le tsa ukulo, ku yaalikoob le

makoobo, le jaab mana olak saapak le jao. le meyaj jeela ma tu beytal,
tumn yaan ma tu ooksaj oltikoob le kiilich tukulo, lela u xookil bix chunpajik
le kaaja, u tsook baax tu yaaloobe (yaalajoobe) manal 80 jaaboob chunuk
le chan kaaja.

Profr. Moises Canul y Estrella

Tsib baax ta tsikbaltaj yetel a wet xookil

.U kaajil Akil: u kat yaale u luumil wa u kuchil akoob.

I.- Tsikbalnen yetel juntul a wetxookil yookol bix u kaabaj a

kaajaleex, le ken tsookoke ka nukikeex le katchioba.

Bix u kaabaj a kaajal?

Baax u kat u yaale?

Maax ka tukultik tsaj u kaabaj?

Teeche bix jeel a tsaik u kaabae?

13
 II.- Beorae tsibt u tsikbalil bix uch u tsabal yetel baax u kat u yaal u
kaabaj a kaajal.

U kaabaj a kaajale:

14
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

III.- Yetel tsibt baaxoob ka wilik keetel yetel ma keetel ti le kaapel

oochela.

Chan kaaj

Noj kaaj

15
 Baaloob keetel

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Baaloob ma keeteloobi

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

16
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

IV.- Meyaj yetel juntul a wetxookil u yoochelil bix jeel a kuchul tu najil
xook; yaan a wesik tuux ku patal: xaman, nojol, lakin wa chikin.

17
V. le Oochela, ken tsookoke, tsibt jumpel tsikbal tuux kaa tsolik
baaxoob ka wiliki; tuuxken a kaabetkuns le taanoobaj:

- aktan, ichil, pachil, tu tsel wa yokol yetel u jeel...

18
U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

19
VI.- kabetkuns le taanoob yaan ich le cuadro utiaal a tsaaik u kaabaj u
xoxot peetluumil Yucatan.

U kuchil U kuchil U kuchil U kuchil U kuchil

chujuk Alak tuux ku tuux tuux ku
paakal wakaxoob chuukul kay pakal nal pakal kiw

20
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VII.- Keet yetel aj-kansaje tsaj u kabaj le boonoob yaan kaambalo.

21
K A A J A AT S

22
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VIII.- Tsibt bix u kuxtal sansamal juntul maak ku taal ti ulak kaajoob:

IX.- Tsikbal yetel a wetxookiloob baaxoob keet yetel baaxoob ma keet

yaan ich a kaajal yetel ulak kaajoob yaan ich u petenil Yucatn.

Baaxoob keet
1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

23
 Baaxoob ma keetoobi

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

X.- Yetel juntul a wetxookil beet jumpel tsikbal, tuux ken a

kaabetkuunseex adverbios ich maaya tan.

(in kaaba)

(u kaaba

In wetxookil)

24
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

XI.-xook le xooka, ken tsookoke nuk le katchiob yaan kambalo.

Nay bix u kuxtal winik ti jumpel kaaj.

LUB.- sus. Medida de longitud equivalente a cuatro kilmetros.

U nojoch kaajil Jose Mara Morelose tii jetsekbal tu chikin ti u nojoch kaajil
Chetumal, Q. Roo. Le makoob kajakbaloobo, yaan u ximbaltikoobkeex 55
luboob u tiaal u kuchuloob Chetumal.

Tu kaajil Jos Mara Morelose yaan tuux u tsaakal makoob, tuux ku koonol
nook, xanab yetel yaabkach jeejelas baaloob kaanantaki. Yaan xan
makoob ku mentikoob u kooli; layli ku pakal: xiim, buul, kum, makal yetel
u lak paakaloob.

25
Nuk baax ku katik tech le chowak taanooba

Baax ku koonol Jos Mara Morelos?

Baax ku pakik le koolnaloobo?

Tsibt baax ku koonol ta kaajal?

Baax meyajil ku mental ta kaajal?

Bix u kaaba a kaajal?

26
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

XI.- Yaan a metikeex jumpel tsikbal ken tsook a wilikeex le chaanil ken
u tsaaj le kaansajo, beyaxne yaan a nukeex le kat chiob kun
aabiteexo.

Tsikbalil

Kat chiob

_?

_?

_?

27
XII.Tsib ti max yetel baax u biilal le nu'ukulilooba

28
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

XIII. Tsib ti max yetel baax u biilal le nu'ukulilooba

29
Baax tsook in kanik?

Bix in yaniken yoosal le

baaxoob tsook in kanik?

Ti tulakal le baaloob tsook a wiliko, ma chen leti meetik u jelaanil bix u kuxtalil le
mejen kaajoob yetel le noj kaajoob. Beorae tukult bix kuxtalil juntul chan paal ku
yaantal ti chan kaaj yetel u lak juntul ti noj kaaj. Meet jumpel nojnoj tsib.

30
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Kaa jaats

Baax ken in kanej?

NOJ KAAJAL

BAAX KEN A KAN

A BEETEJ

Yaan a kaj oltik bix kaach le nu'ukuloob tuux ku bisaal mak.

Yan a kanik bix u yaalaal le kantiits utiaal a wojeltik tuux kan bin.
Bix u meyaj el aspecto/modo Yaan yetel nikaaj ken taanak mak.
Yetel yaan a kanik a meyajt le adverbio ken

Te kaajaatsila yaan a waalik bix u kuxtalil ti noj kaajoob, yaan a tsib yoolal baax ka
tukultik ti le baaxoob ku bin u keexel, yaan xan a wilik bix u jelaanil u sukbeeniloob ti
jumpel chan kaaj yetel noj kaaj. Yetel bix u meyaj ich maaya tsib le u taanik ken
tumen ma chen jumpelili. Bey tuno:

Koox kajsik!

31
Kin tukultik baaxoob in
wojel

Yaan a tsikbaltik baaxoob tsook u kexpajal ta kaajil, yaan kiine a

sukuunoob wa a yuumoob ku tsikbatikoob le baaxoob tsook y
keexel wa u tumbenchajal.

32
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

I. Xook le tsiba ken tsooke ka nukik

le baax ku kataaltecho:

U BAALILOOB U TIAAL U TAANIKUBAJ YETEL U PUTIKUBAJ

WINIK

Le kaach ucho, minaan u nuukulil wa u baaliloob u tiaal u taanikubaj wa u

putikubaj winik, jeex le bejlao. Kaache u tiaal u tanikubaj winik yetel u yet
winike, nach wa naatsile, ku meeyaj kaach bin le kuben taanoobo wa le tsib
juunoobo, lelooba u tiaal ka patal u kuchul ti make ximbal ookil wa yetel
kaayuko ikil u bisaal tak tuux ku tuxtaal, utiaal le meeyaja, yaan u yuumiloob
max beetik. Yaan xan u lak bix ikil u taanikubaj winik kaachi, jeel bix le ustaj
x-uricho wa le ustaj baako, waaban yetel laakoob.

U tiaal u putikubaj winik kaache, ku meeyaj u yook mak utiaal u bin luumiloob
wa mae ku bin xan mak kaach yetel u kayuko, tak tuux kaanaan u bin.

Kaaj j-kuch le sak winiko way t-luumeex yucalpetena, ti u jaabil 1519, tu

putubaob yetel u barcoob tak tu jaal le kaak nabil yucalpeten tumen letiobe
tanxelil luumil u taaloob, ka j-kuchobe tu taasoob tsoonoob, tsiminoob,
waakaxoob yetel lak baaloob , le sak winikoobo jach tu yotsikuntoob mak,
tumen jach pechtantoob le k-chiibaleexo, ku tsookole tu taasoob toon
kaakas kojaaniloob. Bey le tuno, le baalcheoob tu taasoob, jeex le tsimin yetel
le waakaxo, meeyajnajoob utiaal kuuch yetel u putikubaj mak ti naachiloob.

Bejlae, yaan yaab u baaliloob utiaal u tanikubaj winik jeex: mukul julbil uuybil
taan= telfono, telgrafo, tuxtaj tsib juuns, kex yaan le jeelooba, layli
tsakaantak le kuben taanoobo, yaan u lak jeel bix u pajtal u tanikubaj
make, leti le tsaaj taanoob ti radio yetel le eesaniloobo jeex: avisos, recados,
carteles, semforos yetel u lakoob, tumen lelooba yaan baax ku yaalikoob ti
winik le baax kaanaan u meetiko. Utiaal xan u putikubaj winike, bejlae yaan

33
yaabkach baaloob jeex: x-tinchak balak ook, x-kis buutsoob jeex: moto, buus,
camin, avin, wakax kakoob yetel u lakoob.

Maaya Taan Lengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatn, Tercer Grado.
Segunda edicin. Pg. 76-77.

Nuk baax ku kaataaltech, yetel le xookil tsook a meetika tukult

waj uts baax uchij yetel wa tu taasal jumpel utsil ti le kuxtala.

34
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

II. Tsib baax a woojel yoosal u nuukulil tuux ku bisaal winikoob

tan u kexel jeebix u maan le kiinoba

Bix kaachoob le nuukulil tuux ku Bix beora u nuukulil tuux ku bisaal

bisaal mak mak

35
 III. Ken tsookok a nukik le kat chiobo beorae

Jejelasil U tsoolil u Jejelasil Le yanoob tin kaajal

Tu kaan
yokol kaab

Yokol kaab

Ich ja

36
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

IV. Tsib jumpel chowak taan yoosal le oocheloob ken a wilo, ken
tsookoke aal ti maxoob yaan, max ku binoobi yetel tak tuux
jeel a nakal yetel le nuukulilo.
Oochel Chowak taanil

37
 V. Tukultej yoosal le nojkaaj te kiininooba yetel le uchben kaaj
(piramides) yoosak le nuukuliloob utial u bisaal mak ku
kaananchajalo.

38
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VI. Yetel tulakal le ba'al tsook a kaniko yaan a meetik jumpel tsib,
tuux ken a tsaaj baax ka tukultikjujumpelil u kaabaj yetel
jumpel u yoochil yoosal le nuukuliloobo utial u bisaal mak. Le
jeela yaan a kubik ti junwal juum.

VII. Beorae u beytal a meetik le tsiba tukult jach baaxoob yaan ta

naajil tumen yaan tsibtik baaxoob yaan ti jujuntiits jeen bix ku
kaataal techo.

Tiits Baax yaan

Chikin

Lakin

Noojol

Xaman

39
 VIII. Utiaal le tsiba le j-kaansajo yaan u yaalik teex makalmak tsib
ken a xookeex yoosal ka beyak a nukikeex le baax ku
kaataalo.
Ti le tsib tsook a xookiko, joos le xowak taaniloob tuux ku
kaabetchajal Yaan yetel Nikaaj tsib tuux ku kaataaltecho.

Yaan

1.

2.

3.

4.

5.

Nikaaj

1.

2.

3.

4.

5.

Le tsib tantik a meetiko, beorae sut ich kastelan taan

1.

2.

3.

4.

5.

40
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

6.

7.

8.

9.

10.

IX. El adverbio ken, chen, kan

Yetel a j-kaasaje tsikbalteex baax adverbio. Yetel bix u meeyaj le taanil

ken, chen yetel kan le oxpel taanooba mix tan u keexel baax u
kat u yaal.

Beorae yey bix u meeyaj le taanoob tsook a wilik makalmake te xooko

tsib le chowak taanoob tuux ku chikpajalo.

1._________________________________________________________________

2._________________________________________________________________

3._________________________________________________________________

4._________________________________________________________________

5._________________________________________________________________

Yetel a wet xookile tukulteex ulak chowak taanoob tuux ka meeyajtik le

oxpel taanoob (ken, chen, kan).

1.________________________________________________________________

2.________________________________________________________________

3.________________________________________________________________

4.________________________________________________________________

5.________________________________________________________________

41
La negacin en lengua maya ma.

Xook le chowak taano, ken tsooke ka meetik baax ku kataaltech.

-Tene ma taak in bin poi.

-Tene ma taak in bin ximbali.

Beorae tsook a wilik bixe tsib u jeeloob.

1._

2._

3._

4._

5._

6._

X. Beorae yetel juntul a wet xookile yaan tsibtikeex jumpel tsikbal

tuux ka eesikeex bix u meyajtaal le yaan-nikaaj; ken- chen yetel
ma, kaabet a laj takbesikeex le baaxoob ku tsook a wilikeex.

42
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

XI. Xook le tsiba ken tsooke nuk le baax ku kaataaltecho

U jelpajal u kuxtal winik

Kaach uche ku yaalik toon k-chiiche: aay palaleex tsaeexten u naajil le

kako yoklaj ma u tuupul. Toone k-tetik u jach polokil e sio k- tsaaik kak,
le ken taabak tu beele yetel chen jokol u chukuile k-muukik yetel u taanil, le
beyo, le ken sasak tu lak kiine layli tabaane.

Bejlae in chiiche u meechail u estufa ku tabik.

Ku yaalik xan toon kaach in chiiche: tsook u yakabtal paalaleex, taabeex le

chan tsuubo, wa mae yaan xan kib tabeexjeel makamake.

Toone k-uuyik le beyo k-tabik le chan tsuubo, tumen lelo ku man akab tabaan.

Bejlae le kan akabchajake, toone k-jaan tabik le lelem sasiloob yaan t-

naajilo.

Oknaj kiine ku yaalik xan toon in chiiche: tan u yakabtal paalaleex, tsook
wa a tsaikeex a kuumeex kak, wa mae tumen samale yaan u kaabettal
juuch u tiaal u pakachtaal u waajil u yooch le j-meeyajoobo.

43
Toone k-uuyik le beyo k-tsaik k-kuum, yetel ma k.chaik u jaabal le kak chen
beyo, yetel le meeyajoobo, kan suunakoob ti ich koole kiinaj waaj ken u
jaantoob.

Bejlae le kan sasake toone k-jaan toj tantik u beel u naajil tuux ku beetaal le
u waajil xiim utiaal kombilo, tumen u kaaj uchul ukuj wa jaanal.

Ku yaalik toon xan kaach in chiiche: aay paalaleex tsook u xuupul toon naal,
samale minaan utiaal kuumtbili, mix utiaal le aalakoobo.

Toone le kan k-uuy beyo, ma pikik tsook k-kuchuj ich kooli, utiaal k joochik
u kuum k-chiich.

Bejlae le kan eksamenchajake tan k.kaxtik u beel tienda, utiaal k-manik xiim
u kuumt k-chiich, kex laab

Nuk le katchioba

Baax tu yaalaj k-chiiche?

44
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Baax tu beetoobka chen jok u chukil le sio?

Max ku chen taabik u meechail u estufa, bejlae?

Tsib teela baax tsook u jelpajal ti u kuxtalil ta wotoch wa ichil a

laktsiloob.

45
 XII. SUUKBEENIL

In kaajal

COSTUMBRES TRADICIONES

Chan kaaj

Noj kaaj

46
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

XIII. Tsibteex naatoob yoolal baaloob yaan ti mejen kaaj yetel noj kaaj.

Naat Naat

U chie ma u chii ixchuupalil,

tulakal le kolnaloob ku
tsuutsikoob utial u masikoob u
yukajil. Baaxi:

(chuuj)

Mirna Isabel Balam Tec

Naat Naat

Naat Naat

47
Baax tsook in kanik?

Bix in yaniken yoosal le

baaxoob tsook in kanik?

Ti tulakal le baaxoob tsook a wiliko yoosal ti jumpel kaaj yetel noj

kaaj, tukultej yetel ka chaa naatej wa uts le keexiloob tan u yuchulo,
jeelbix ta kaajal yetel tu jeeloob. Yaan a tsibtik uts wa ma yetel baaxten
bey a tuukulo.

48
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

ox jaats

Baax ken in kanej?

U LUUMILOOB YUCATN

BAAX KEN A KAN

A BEETEJ

Yaan a kaxtik ti analte beyxan a katchitik yoosal u jejelasil

le luumo
Yaan a tsibtik baax luumil uts ti le kolnaloobo.
Yaan a xook yetel a tsibtik yoosal u jejelasil le aumentativo yetel
le diminutivo

Te oxjaats meyaja yaan a kaj oltik u kaaba u jejelasil le luum yaan ti noj luumil le peninsula.
Yaan a meyajtik junpel tsib tuux ken a tsool baax luum ustak ti le kolnaloobo. Beyxan yaan a
kaxtik yetel yaan a tsibtik baax baalil jeel u pajtal a waalik yetel u jejelasil le aumentativo
takxan le diminutivo.

49
Kin tukultik baaxoob in
wojel

Ken xiikech tanxij tuux, ix a wilik bix yanik le luumilo. Layli bey ta
kaajale, ku kanantaal, u yuchul paakal, wa baax ku meetaal yetel le
luumo. Tsib baax tsook a tukultiko.

50
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Maxoob suk u paakaaloob u yojeloob ma jeel makalmal luum jeel u

kaabetchajal tie.

I. Beorae yaan a tsibtik u jejelasil le tul luum taajtak yetel le ma

taajtakobi.

51
O X J AATS

II. Tsiib baax luumil ka tukultik le ku yeesik le oochelooba, tsookole

ka tsolik baax ka wilik. Chen tsooke ka tsibtik baax ku meetaal
yetel le luumo.

Luumil:

Luumil:

52
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan
III

Luumil:

_______________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________

Luumil:

_______________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________

53
O X J AATS

Luumil:

______________________________________

Luumil:

54
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

III. Beorae yaan a bineex a kaateex ta nojoch yumeex bx u piisil le

jejelas luumoob/kaaxoob wa jeel baaloob. Wa kaabet a bonik
mejen oocheloob yoosal a weesik bixij jee u beytale.

55
IV. Chukbes le chowak tsibooba yetel u jejelasil le luum tsoook a
wilikeexo.

1. Le luuma jach maan uts tial u pakal le konaloobo_ .

2. , yakach tunich tax yaan ti le luuma.
3. , le kolnaloobo ku pakoob jaas, chi yetel u
jejelasil paka.
4. Yaan tunichi, u luumile ma jach ta taami, uts tial pakal yaan u
kixi , u luumile boox, .
5. , luum tuux jeel u pajtal u yuuchul pakale, chen baale
kaanal.

V. Tsikbalt yetel a wetxokiloob baax ta naateex ti le tsib tsook a

meyajkeex yoosal u jejelasil le luumo beyxan baax luumil uts tial
le kolnaloobo.

56
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VI. Xook le chan tsikbaj. Ku tsookole ka subrayartik le verbos incoativos.

In Kaajal

Bix jumpel chan kaaj way Yucatane jumpel chan kaaj chichan tuux kajakbal
makoob yaantak 200 kajnaloob wale. Yaan u naajiloob, u yaalakoob,u
paakaloob, tulakal baax kaanantiob. Chen kuuchkech a kajolte wa a
ximbalte tan a wilik le aalakobo tan u manoob chumuk kaaj, paalaloob ku
manoob, yaane minaan mix u nook, le kooleloobo tan u binoob juuch yetel
u saak iipiloob, baale u yaabil le kajakbaloob teelo ku tanikoob mayaa taan.Le
chen kuchkech tee chan kaajo tan a wilik jach jatsuts men tun jach jetseknakil,
tan a chaak sujuy iik, tsokole beey minaan kakaas baal ku yuchul, tanxel
tuuxe jeel bix makoob ku kinsaale, wa ku yookoloob. U kajnaliloobe seen
kiimak u yoloob chen kuchuk yaanal mak u ximbaltoob. Yaab baal ku beetaal
jeel bix chaa chak, u chaanil le kaajo yetel u yokostaj u jool keken, laj jatsuts.
Le xiiboobo chen sasake ku binoob ich kool, kool, pak, jooch, paakal wa ku bin
u yil u yaalakoob yetel ku chupik ja ti letiob. Ma jelaan u yilaal u bin u
yetajiloob tial u yantikoob. U kajnaliloobo ku jaantikoob u bakel kaax.
Chen chinik le kiino, ku muchkubaobe tial u binoob puuj, chen suunakoobe u
kuchmajoob u kiinsaj kejoob, kitam wa chiikoob. Ku piiskoob, ku tsookole ku
toxikoob u bakel, beyo sam u kaxantoob u kiil u yoochoob. Yaan mejen
kaajoobe yaan jumpeel kuchil tuux ku naysik u yoloob jeel bix aktunoob
yetel tsonootoob, le makoobo ku binoob man ichil le aktuno tial u kajoltoob
wa u tial u yilikoob baax kajakbali tial u chuktikoob. Ku binoob ichikil ichil le
tsonooto wa chuk lu yetel kay. U tialobe jumpel baal suuk u betaal.

U tsib: Tuz Cocom, 2013:7

Le tsiba ma keex bix tsibtaanili

57
Tsib le baax ta subrayarta:

VII. Tsib le chowak taanoob yetel le marcador de aspecto (yaan) jen bix
u yeesik le tsikbalo.

1._

2._

3._

4._

5._

6._ ________

7._

8._

9._

10._ _____________________

58
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VIII. Xook le chan tsikbala, ku tsokole subrayar le verbos incoativos

yetel le demostrativa.

Yaax che

Saat tu ximbal ichi u beejil u waayakoob, le saastalo tun chikpajal, aalkanaj tu naay
u amiga, x-medely chen tial u jasik u yool u wenel, letie u tsootsel u poole obscuro
te ichil u juul le kiino.
Ichil le nukuch cheobo, le yaax cheo, leti aajsej, koox te bosqueo-kaa tu
yaalaj x-medelyn, letie kaa tu nuukati, baaxten jach tak a bin, todava ma
ukunakeni, koox letie tu katooltik, chen tu jaantaj junpel chujuk waj apenas
tsooki, tial u tsoosik le jaanalo, jok u yaalkaboob te naajo, koox il ik nool- kaa
tu yaalaj medelyn, mixtan ik bin xinbal te bosqueo-kaa tu yaalaj u amiga, medelyn
yetel u amigae, tu kasaj u xibaloob disfrutando del bosque, ku sekunsik le xinbal
, le juum ku meyajtik le kiiichkelem chichobo, le iko ku deslizar tu yich, uts tu
yicoob le viajeo, u amigae tsu kaas kanal, kaa jan kulaji, ti junpeel muul yakach
tunich, naats ti jun kul yaax che tu kab yakach chichi, tun kayoob, mientras x-
medelyne tu maan u tok loolob ki tak u book, seeb uuch u naachtal ti u amiga,
tun xinbal ichil le bosque, u amigae chen tun yikil u bin u nachtal, jujunpitil, u amiga
tsook u seen kanal xinbal jan chilaj ichil u moots le nuuk yaax cheo, beyo tu jan
jesubaj, chen jun piit horae x-medelyn ku chikpajal ichil le nuukuch cheobo,
koox amiga- kaa tu yawtaj x-medelyn suunaj alkabil yetel junkax lool ichil u
kabob, kaa jop u ka binoob te viajeo, tsook u jeeskubao, chen baale x-medely
ma tu jeesubai, tun bin u xinbaloobe tun tsikbatikoob baax ku yikoob. Ti u
sutoob naje, u machmaj u kaboob, xinbalnajoob ti junpel atajo, ka kuchoon
te kajtalo letiobe jeeloob, kananoob yetel ukajoob, kilkaboob, ka tsook u
jeeskubaobe, kaa jop u kaa xinbaloob tu najil, te bejo,
tu yaanal le nukuch yaax cheo.

59
VII. Le nojoch makoobo ku paakaloob ma chen jeen baax kiin ku
paakaloobi. Yaan a bineex a kaxteex baax yaa u yil le uj yetel le paakalo,
uuyeex u tsikbalil ken tsooke ka tsibtikeex

60
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Tsib le baax ta subrayarta:

IX. kat chi ti a wet kaajtaliloob yoosal u jejelasil yetel baax jeel u pajtal a
waalik yetel le aumentativo beyxan le diminutivo.

61
 X. Beorae yetel a wet xookiloob chukbeseex le cuadro yaan te
kaanbala, yoosal u jejelasil le aumentativo yetel diminutivo, baax
jeel u pajtal u stibtal yetel u aalkajal.
Chan Mejen Nojoch

Nukuch Nuxib/Nuxib

62
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Baax tsook in kanik?

Bix in yaniken yoosal le

baaxoob tsook in kanik?

Tsib baaxoob paakaal yaan ta naaj jeel u beytal a jaantike, beyxane bix
a jaantik

63
 Kan Jaats

Baax ken in kanej?

Xiwoob yetel baalcheob

BAAX KEN A KAN

A BEETEJ

Yaan a kanik a tsol bix u yich le paakaloob yetel le baalcheob

yaan ta kaajalo.
Yaan a waalik bix u kaaba yetel u kaabetil le
kaxoob ku tsakikoob winiko
Yaan a tsikbaltik bix le baalcheob ku yalaktaaloobo, beyxan
le ku kuxtaloob ti kaxo.
Yaan a waalik baaxten ma kaabet u chejsaal le baalcheob
ku yantaloob kaxo.

Ti le kanjaatsa yaan a kanik makalmak le baalcheob yetel u yich le paakaloob yaan ta

kaajalo. U jeel baax ken a kane leti a waalik bix u kaaba le kaxoob ti u tsaakal
winko. Yaan xan a tsikbaltik bix le baalcheob ku yalaktaaloobo, beyxan le ku
kuxtaloob ich kaxo, beyxan a waalik baaxten ma kaabet u chejsaal le baalcheob
ku yantaloob kaxo. Utial u beytal a meyajtik tulakal le baaxooba yaan a beetik le
meyajoob tuux kaabet a taan, a tsikbaltik baax ka naatik, yaan a meyajtik tsiboob, yetel
yaan xan a xook utial a naatik le baax ku kataal techo.

Koox chunsik!

64
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Kin tukultik baaxoob in wojel

Tsib u kaaba le xiwoob wa paakaloob yetel baalcheob a kaaj ol.

XIWOOB WA PAAKALOOB BAALCHEOB

65
I. Yetel le ocheoloob ku yeesaal techo yaan a jatsik u yich le paakaloob
tuux kaabet u bino, yaan a wilik wa ku paakal waye wa yaanal tuux ku
paakal. Ti le kwaadro ku yeesaal techo beet le baax tsook u kataal
techo. (Chukbes yetel u jeel u yich paakaloob a kajol).

Way ku paakaloobe Yaanal tuux ku paakaloob

66
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Muchaba yetel kaatul a wet xookoob, tsikbalteex yetel tsibteex

baaxten kaabet u jantaal u yich paakaloob.

II. Tsibt ich maaya bix u kaaba le xiwoob yetel u yich le paakaloob ku
yeesaaloobo. Yaan xan a beetik jumpel chowak tsib yeteloob.

Eesajil:

Jaas

Tene sansamal in jantik juntsit jaas

67
III.- Xok le tsikbala ken tsookoke beet le baax ku kataal techo.
Xunan Luisae tan u bisik u yabil Juan yiknal juntul jtsakyaaj

Tan in bisik in
Tuux ka bin xunan wabil Juan tu yiknal
Luisa jtsakyaaj

Baax tun ku Tan u kiinam u

yuchul ti pool

In waalik, le beetike tin

Mi taak u chokwil, wa
bisik yiknal tsakyaaj,
mae baaxten ku
teche masa ka
kiinam u pool
kojaantal xan

Kin kojaantal, ku
tsaikten kiinam xikin Jach kaabet a
yetel xeej kanntikabaj

68
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Bey tsook a xokik le tsikbalo, tsibt yetel baax xiwiloob jeel u tsaakal le
kojaanil yaan ti Juano

Kat ti a na, a yuum, wa ti a nool makalmak xiwilo'ob jeel u tsakikoob:

Chokwil:

Seen:

69
Kiinam kooj

Kiinam xikin

Xeej

770
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

IV. Tsikbalt yetel juntul a wet xook le baalcheob ku yaalaktaaloob ta

najilo. Ken tsookoke tsibteex bix u jelaaniloob ti le baalcheob ku
yaantaloob ich kaxo.

71
Kat ti juntul a wet kajtalil wa yaan juntul baalche taaytak u chejsaal
u kuxtal way yokol kaabe. Aal u tsolik tech baaxten ku yuchul yetel bix
jeel u beytal u xuulsaal le olaj ti le baalcheoba.

V. - Beet chowak tsiboob yetel le yoocheloob ku yeesaalo, yaan a

takbesik le adverbio nominativo kaabet u bino (Aalak ooch).

Eesajil:

Tin manaj in w ooch pa ak ka bine n s ak i

72
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Beet jumpel tsib tuux ka waalik baax ka tukultik yoolal u kaabetil le

xiwoob yetel le baalcheob tu kuxtal winiko.

73
 VI.- Xok yetel praktikaart le tsib yaan te kaabala

Kojaan Sandra
Sandrae tan u chokwil, yoosale bisaab tumen u na tu yiknal juntul
jtsakyaaj, tsab u tsaak ka aalaab tie yaan u kanantikubaj beyxan
yaan u jantik u yich pakaloob yetel le xiwoobo yoolal u
taajtal, aalab tie yaan u chital, mix tan u beytal u jokol baxal, bey
tsook u yutstale ku kaa likil man.

Beet wa jaypel katchiob yoolal le tsiib ta xokajo

1.
2.
3.
4.

74
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

I. Beorae yetel a wet xookiloob chukbeseex le cuadro yaan te

kaanbala, yoosal u jejelasil le aumentativo yetel diminutivo, baax
jeel u pajtal u stibtal yetel u aalkajal.

Chan Mejen Nojoch

Nukuch Nuxib/Nuxib

75
Baax tsook in kanik?

Bix in yaniken yoosal le

baaxoob tsook in kanik?

Yaan a meetik jumpel tumben tsikbal tuux ken a wooks tulakal le

taanoob tsook a wilik te jaatsila

76
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

ANEXOS

U kaxtaal taakin

Moobatun *
Le tsikbala chen jumpel ti yaab tsikbal ti bix u kaxtaal taakin, le jeala
tsikbaltabten tumen juntul aj-kaansaj. Bey tun ku chunula:

Juntenake tin suut tin meeyaj ka joop in tsikbal yetel le aj-kaansajo kaa tun tu
yaalal teen bix uchak u machik tu paalil jumpel taakin kaxtaab tumen juntul
chan nojoch mak.

uch tu paalil le aj-kaansajo uts u yilik u bin si baale ken u yaal ti u sukuun ka
xiik yetele ma u kaati tumen jach jet maakol u lako, tu beelil tun ken xiik sie
tu kaj oltaj juntul chan nojoch mak ka tu katal ti waaj jeel u bin si yetele
tumen u sukuune ma u kati, tsookole saajak xiik tu juunal. Bey uchak u
chunul u bin si yetel le nojoch mak yoosal u beytal u bisik u konej, bey tun
uchak u chunul u binoob sansamal, manoob le kiino, le tun le chan xiipalo
kojaanchajij, paat ma tan u bin si chen baaxe le chan nojoch mako
kaanaan si ti tumen tsook u xuupul ti, kaaj tu yaalal yaan u bin tun jun, tumen
le paalo ma tan u bin, letie tu chaaj u beelil tuux suk u bin yetel le paalo, bin
tak tu tsuj le kaaxo yoosal u sebtal u kaxtik, tun bin ximbal ka tu tek yilaj u tal u
tipil juntul kaan, ma u yuubaj waaj saajaki, ka natse ka tu yilaj jach yaab
yaaxkach yaan tu pach le kaano, chen tun ka tu yuubaj u yaalal tie, aay
luumkab jeel waaj u beytal a tsakikene tumen tan u tuutal in paach; aay
chan kaan tene ma in wojel tsaak yetel xiw bix ken in naat makalmak ken in
chaej, le jeelo mix kaanaani teen ken in taastech le xiw ken a kutej yoosal a
pakik tin paach, maalob tun, taas tun le xiwo, paat tun, bikaanen in chaej, chen
tun ka tu yilaj le nojoch mako ka pirinsuutnajij ka tun saatij, ma sen same leti
ku chikpajal te chan mosono ka tu yilaj u nachmaj tulakal le xiwo, le nojoch
mako ka tu kutaj utial u tsaj ik tu siinej le kaano, ma sen sam u tsaj ka

77
binoob tulakal le yaaxkacho yetel ka utslajij, le kaano utial u bootik le nojoch
mako tu yaalaj tie yaan u tsajik jumpel chan boolal ti, ku yaalik ti, koox ka
in weesiktech tuux yaan, ku yaalik le nojoch mako, jach jaaj kaan wa chen tn
bisiken utial a meet teen loob, jach jaaj, ku nukaal ti, koox, ka binij tsook u chan
xantal ximbalnak ka tu yilaj u bin tu tsuj le tunich le kaano, chen tu yilaj, ka tu kaa
bechaj u pool le kaano ka tu yaalaj, chan xuunan baax paatik tsel le tunicho ka
wil baax yaan teelo, teen, ku yaalik: kux waaj chen a kat ka in juul in kan ken
tsooke ka chiiken, kux waj ti yaan u jeel kaanoob teelo utial u jaanteneex ken
tsookok, aay nojoch ma, mix baal ken in meetiktech teche tsook a watiken laaten
tun in kaat a chaaj le baax yaan waye. Maalob tun, ku yaalik, ka tu chaaj le che
yaan teelo ka tu juulcheetaj le tunicho utial u yilik baax yaan teelo, ka tu
cheneetaj ka tu joosaj jumpel chan bal tuux yaan yaab taakin ku letsbali wa
de oro bey tun uchak u yaantal u taakin le nojoch mako.

Tu lak kiine le chan xiipalo bin tu kaaten si ka man u chaj le nojoch mako,
ka man tu jool u beele, ku yilike tsook u meetik u paakil u naaj, tumen kaache,
u naajile chen xaan yetel chuyche tsookole jach checheb taitak u lubul, le
paalo chen tun baxal taan yetel le nojoch mako ka tu yaalaj tie: aay abuela
tuux ta kaxtaj le taakino tial a meetik a naayo tsookole ma ta chan tsaj teen u
peli, ka tun nukaabtie, jach jaaj a kaat jumpeli kin tsab teech, chen tin jan
paktaj ka tin kaa waalal tie jach jaaj abuela, jach jaaj ku yaalal ti, bix tun uchak
a kaxtik, ku yaalik ti tun, kaajaan teech le kiinoob ma taalech utial ek bin si, le
kiin tuno tene binen tumen xuupten si ka tun yaanchaj in bini, ti tun tin wilaj juntul
kaan ka tu taanen ka tun tu yaalal teen tuux yaan, jeel tun u pela ma jaach yaab
paatalteni taitak in laj xuupik.

Le aj-kaasaj tun tu yaalal teen jach jaaj bin tu machaj le taakino, yaab jaaboob
tu liisaj, baale u sukuun jach maakol tu yookoltaj ti ka tun tu xuupaj. Beey tun
uchak in wojeltik bix tu kaxtaj le taakiin le nojoch mako tsookole jach u jaajil
yaan le taakin taakaano.

78
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Ku yaalal xane ma chen jeen maxe jeel u kaxtike tumen ti max tiilil le
taakino taanaan u kaaba ken tun kuchuk le mako yaan u yeesaal ti tumen
chen leti jeel u beytal u kaxtike.

*Autora: Alejandra del Roco Moo Batun

Kolnal

Le makoob tin kaajtalo chen tu meyajil kax kukaxtik u kuxtaloob. U

xkooleliloobe ku meyajoob tu naajiloob.

U yichamoobe ku binoob sansamal ichil u kooloob, tu tsaaran kiin ku meyajoob,

tu tsaaran kiin xan ken u jochoob.

Sasamal ku bin si utiaal u meetaal yooch yetel xan u kintaal ja y yichintej.

Le kolnalo maatech u bootaal, chen u kuxtal ku kaxtik, chen wa yanchaj u nalil

u koolo ku konik u ixiimil. Tak kum ku pakik ichil u kool, u soole kumo ku tsaik
ti u keken, beyxan ti u tsimin.

U yatane ku yaajal utiaal u po kuum u bis juchbil, tsookole ku pakachtik u

jaant u yicham yetel u paalaloob. Ken patak tu juune ku jaanal xan, tsookole
ku xixtik buule tiaal u tsaaj kak.ken tsookok lelo ku poik u nookoob. Ku
tsookol tune ku jeelel u yolintubaj, tumen ken ka uuluk u yichame binukaaj u
tsaaj u yichkil, tsookole ku yisintik u paalal. Ku ka pakache, ku jaanal u yicham
ku binn weenel, tumen kaanaan yokol u meyaj. Ken ka sasake yaan u ka bin
ichkol. U paalale ku meetaal u binoob si, ken uulukoobe ku meetaal u
yoxoomoob. Le paalalo ku binoob xan xook, yoksal u kaambaloob tumen u
taataobo ma okaan xooki, chen kaansab u meyijul kaax ti tumen le nukuch
makoobo.

Martina Chuc Caamal

79
 U Yuum Baalam

Balam*
Lela junpel tsikbal jach uchaan tu chan kaajil Kanchiich, tuux le Yuum
Baalamo tu tsauba ilbi. Le chan tsikbala ku kaajal beya:

Ich u kiinil te tumben jaaba, tu akabi, le kaas kiino ku yaalalo, jook in tsel
yuum, tankab, chen ka lik u yich kaanale ka tu yilaj juntul mak ku ximbal ma
naach tu chuun junkul nukuch piich; letie ma tu tsaol ti tumen tu taane u nool.
Chen baaxe ka ok ich u taanaje tan u suutu paat bey kalaane, ka tu tukulta
beya: In waake le mak tin wilaja ma in nooli. Beytuno ka saslaji ka aalab ti
men u noole le mak tu yilajo juntul Yuum Baalam, leti meentike paat bey
kalaane, tumen tu kuuch u kaas iki. Jan kulen, ka aalab ti. Ka jook u payalchitaaj
tumen u nool. Ka tsooke ka aalaj tie kaabet u meentaal junpel kuub ti u yuumil
le luum tuux ku kuxtaloobo, yojsa u pat ku lobiloob.

Le chan tsikbala jach jaaj, leti meentike kaabet ma tuubsiki u yuumil le

kaxoob tuux ka kuxtalo.

Autor: Jos Alonso Balam Noh

80
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

JUNTUL MAK PAAT KEJI

Jos Alonso Balam Noh

Le chan tsikbal ken a wuuyeexa jach jaaj ma chen tuusi tu yaalaj toon ak nool
ka kaj u tsikbaltik beeya:

Tu chan kaajil Yaxche, yaanjij juntul mak sansamal u jokol tsoon, chen
junpel kiine kaaj tsoonaje le nuk kej tu kinsajo tu xeaj mejen nookol kaj
oltanike u xoob kej, lela max kaaxtike jach ku sibij yaab kej u jantej.

Kaatun tu kataj toon in nool beeya:

-Baax ka tukultikeex uch ti le maka?

Ka tak nuukaj ti beeya:

-Mix baal waalej chen tu jantaj yaab bak.

-Ma, le maka uch junpel loobil tu yoosal le u xoobe kej yaantio.

Uuyeex baax uchti:

Chen ichil le kiinoba letie jach yaabchaj kejoob tu kinsaj, leti mentike ichil u
man tsoone ka tu jentantaj u yiikal le baalcheobo; chen u tsikbaltaale suut
keji tumen jun pel kiin ka jok tsoone ma ka suunaji ka ilaabe tun
akabchajaj mun kuuchuj tu yotoch, ka jok kaaxbil tumen u palal.

Man yaab kiinoob tun kaaxtal, ma kaaxtabi. Tsook u paatal u kaaxtale, chen
ka saslaje ka ilaabe tan u taaj u ximbal ichil le kaxoobo, mix u wal u nook,
chen u tsoon yaan. Ka xanlaje joop u tsikbaltik baax uch ti. Tu yaale letie
ma xaanlaji ichil kaxoob chen baaxe ti u chiibaliloobo man yaab kiinoob.

Leti mentike chen tsaabak toon le sibal beeya kaabet ak sik jun pit baal tie
u yuumil le kejoobo yoobsaj ma u loobilkoon. Lela chen jun pel tsikbal tie.
Yaab baaloob ku yuchul way yokol luum tuux kak kuxtala.

81
 XOOK

Tene yaanten jootul in paalal, baale tak bejlae mix juntul u kan xooki. Ma tun

yotikoob u bin tu najil xook tumen suulakoob ti le aj-kaansajo. U peekoob u

beetaal u yokotoob wa u kaayoob.

Ma bey u paalal in sukuune tulakaloob u yoojeloob xook, bey xan jach uts tu

yichoob u yokotoob tu najil xook.

Beyxan u paalal in kiik, kex ma jach maalob u yokotoobe, uts tu taan u

kaansikoob u yet paaliloob le junpit okot u yoojeloobo. Le beetik leken beetaak

u chaanil u noj kiinil kiichkelem yuum Pedroe, yaab ich chupalaloob yetel

jxiipalaloob ku yokoloob okot, baale yaane ma jach yojel okot tu beeli.

Hilaria Maas Coll. 2008. Curso de lengua maya para investigadores nivel II. Pg. 2

82
 U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Naatoob

Ximbal, ximbal a bin Juuntul na yetel

Yanal le kaxoobo Jootul

Le kan a ajan liis a paakate U yaal.

Ka wilik chuylik u keeyem Baaxi

Maakol. (kab)

Baaxi

(ek) Kex ma in wilike ku pulik in pok

Kex ma in wilike ku peksik kax

Naate baale paalen: Kex ma in wilike ku liisik sojol.

U tsue kan Baaxi

U paache sak. (iik)

Baaxi

(je) Max u kuchmaj

U yootoch tun man.

Wiij man kiin Baaxi

Naaj akabil. (ak)

Baaxi

(naaj)

83
84
U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

85
86
U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

87
88