The Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Noli Me Tangere

Author: Jose Rizal

Translator: Pascual H. Poblete

Release Date: December 30, 2006 [EBook #20228]

Language: Tagalog

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE ***




Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online
Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks
to the following for their help in making this project
possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet
Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and
the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released
in commemoration of Dr. Jos Rizal's 110th Death Anniversary
on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng
Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang
Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)








NOLI ME TANGERE







Dr. J. RIZAL
NOLI ME TANGERE
Novelang wicang Castila na tinagalog
NI
PASCUAL H. POBLETE
Kilalang manunulat at Tagapatnubay ng

mg

a unang Pamahayagang Tagalog.

An? Di bag cay macallabas sa
inyong mang

a dulaan ang isang

Csar? Tang na bag lamang
macallabas
doon ang isang Aquiles,
ang isang Orestes, Andrmaca?
Aba! Cung ganyan namang ual
na tayong namamasdan cung di
ang mg

a nang

ang

atungculan sa bayan,
mg

a pari, mg

a alIerez at mg

a
secretario, ang mg

a husar, comandante
at mg

a alguacil.
Datapowa't sabihin mo, an ang
dakilang bagay na magagaw nang
mg

a alibughang ito? Pang-gagaling

an
baga ang ganitong mg

a tecas
ng

mg

a di caraniwang gawa?
Was? Es drfte kein Csar auf euren
Bhnen sich zeigen?Kein Achill,
kein Orest, keine Andromacha mehr?

Nichts! Man sieht bei uns nur Pfarrer,
Commerzienrthe,Fhndriche,
Secretrs oder Husarenmajors.

Aber, ich bitte dich, Freund, was kann
denn dieser MisereGroes begegnen,
was kann Groes denn durch sie geschehn?
SCHILLER. Ang anino ni Shakespeare.

MAYNILA
Limbagan ni M. Fernandez
PAZ, 447, Sta. Cruz.

Ang sabing NOLI ME TANGERE ay wikang latin. Mg

a wika sa Evangelio ni San

Lcas. Ang cahulugn sa wikang tagalog ayHUWAG ACONG SALANG IN NINO MAN.
Tinatawag din namng NOLI ME TANGERE ang masamang bukol na nacamamatay
na CANCERcung pamagatan ng

mg

a pantas na mangagamot.

gawiin, at nacapagpapalab, na

librong yaon, sa dahilang sa bilang na sampng MILLONG(sampong libong libo)
filipino, humiguit cumulang, ay walang dalawampong libo an

cahulilip na towa ang aking tatamuhin, sa pagca't cahit babahagya'y nacapaglicod
ac sa Inang-Bayan.
Mayn

SATURNINA RIZAL NI HIDALGO,

NENENG RIZAL.

NOLI ME TANGERE
Catha sa wicang castila ni
Dr. Jos Rizal
at isinatagalog ni
Pascual H. Poblete

TALAAN NG NILALAMAN
I. ISANG PAGCACAPISAN.
II. CRISOSTOMO IBARRA
III. ANG HAPUNAN
IV. HEREJE AT FILIBUSTERO
V. ISANG BITUIN SA GABING MADILIM
VI. CAPITANG TIAGO
VII. MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA"
VIII. MANGA ALAALA
IX. MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO
X. ANG BAYAN
XI. ANG MANG A MACAPANGYARIHAN
XII. ANG LAHAT NANG MANGA SANTO
XIII. MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS
XIV. ANG ULOL NA SI TASIO ANG FILOSOFO
XV. ANG MGA SACRISTAN
XVI. SI SISA
XVII. BASILIO
XVIII. MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP
XIX. MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA
ESCUELA
XX. ANG PULONG SA TRIBUNAL
XXI. CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA
XXII. MANGA ILAW AT MGA DILIM
XXIII. ANG PANGIGISDA
XXIV. SA GUBAT
XXV. SA BAHAY NG FILOSOFO
XXVI. ANG "VISPERA" NG "FIESTA."
XXVII. SA PAGTATAKIPSILIM.
XXVIII. MANG A SULAT
XXIX. ANG UMAGA.
XXX. SA SIMBAHAN.
XXXI. ANG SERMON.
XXXII. ANG "CABRIA".
XXXIII. LAYANG-CAISIPAN.
XXXIV. ANG PAGCAIN.
XXXV. MGA SALISALITAAN.
XXXVI. ANG UNANG DILIM
XXXVII. ANG GOBERNADOR GENERAL
XXXVIII. ANG PROCESION.
XXXIX. SI DONA CONSOLACION.
XL. ANG CATUWIRA'T ANG LACAS.
XLI. DALAWANG PANAUHIN.
XLII. ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAA.
XLIII. MGA PANUCALA.
XLIV. PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.
XLV. ANG MGA PINAG-UUSIG.
XLVI. SABUNGAN.
XLVII. ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.
XLVIII. ANG HINDI MAGCURO
XLIX. ANG TINGIG NG MGA PINAG-UUSIG.
L. ANG MAG-ANAK NINA ELIAS.
LI. MGA PAGBABAGO.
LII. ANG SULAT NG MG A PATAY AT ANG MG A ANINO.
LIII. IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.
LIV. QUIDQUID LATET, ADPAREBIT, NIL INULTUM
REMANEBIT.
LV. ANG CAPAHAMACAN.
LVI. ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.
LVII. VAE VICTIS!
LVIII. ANG SIMUMPA.
LIX. ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG MGA PAG-
AARI.
LX. MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.
LXI. ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.
LXII. PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.
LXIII. ANG GABING SINUSUNDAN NG PASCO NG
PAGNG ANG ANAC.
PANGWACAS NA BAHAGUI.

MGA LARAWAN
1. .....Ang Doctor De Espadaa at ang canyang guinoong asawa ang "Doctora"
Doa Victorina....
2. Binata, mag-ing

at p cayo! Mag-aral cay sa inyng am!anng teniente

sa cany.
3. Lagu bang isinasip mo ac? Hind mo ba ac linimot?...
4. ....Mananatili ang ating capangyarihan hanggang sa capangyarihang iya'y
nananalig......
5. Ah! at ano ang guinaw mo sa bangcay pagcatapos?ang ipinagpatuloy
na pagtanong ng

maselang.
6. Inan mo ang aking amani Ibarra sa fraile.
7. Doo'y wal sino mang nagsasabi sa aking aco'y magnanacaw!ang
idinuctong ni Crispin;hind itutulot ng

nanay! Cung maalaman niyang aco'y

pinapal....
8. At cayong nacacakita ng

casam-an, an't hind ninyo pinag-isip na bigyang

cagamutan?
9. Nasira ang isip ni Sisa! Higuit ang calungcutan ng

canyang hinibic-hibic cay

sa capanglaw-panglawang naririnig na mg

a daing cung gabing ng

itng

it ng

dilim
at umaatung

al ang lacas ng

unos!
10. Hind p ba maglalagay naman cayo ng

inyong "paletada" guinoong

Ibarra?anang cura.

SA AKING TINUBUANG LUPA
[1]

Ntatal sa "historia"
[2]
ng

mg

a pagdaralita ng

sangcataohan ang isng

"cncer"
[3]
na lubhng npacasam, na bahagy na lmang msalang ay humhapdi't
napupucaw na roon ang lubhng makikirt na sakt. Gayn din naman, cailn mang
inibig cong icaw ay tawaguin sa guitn ng

mg

a bagong "civilizacion"
[4]
, sa hang

ad co
cung minsang caulayawin co ang sa iyo'y pag-aalaala, at cung minsan nama'y ng

isumag co icaw sa mg

a ibang lupain, sa tow na'y napakikita sa akin ang iyong

larawang irog na may taglay ng

gayon ding cancer sa pamamayan.

Palibhasa'y nais co ang iyong cagaling

ang siyang cagaling

an co rin naman, at sa
aking paghanap ng

lalong mabuting paraang sa iyo'y paggamot, gagawin co sa iyo ang

guinagawa ng

mg

a tao sa una sa canilang mg

a may sakit: canilang itinatanghal ang

mg

a may sakit na iyan sa mg

a baitang ng

sambahan, at ng

bawa't manggaling sa
pagtawag sa Dios ay sa canil'y ihatol ang isng cagamutan.
At sa ganitong adhica'y pagsisicapan cong siping walang ano mang pacundang

an
ang iyong tunay na calagayan, tatalicwasin co ang isang bahagui ng

cumot na
nacattakip sa sakt, na an pa't sa pagsy sa catotohanan ay ihhandog co ang lahat,
samp ng

pagmamahal sa sariling dang

al, sa pagca't palibhasa'y anac mo'y taglay co

rin naman ang iyong mg

a caculang

an at mg

a carupucan ng

puso.
ANG CUMATHA.
Europa, 1886.

Phin 5

NOLI ME TANGERE
I.
ISANG PAGCACAPISAN.
AG-ANYAYA ng

pagpapacain nang isang hapunan, ng

magtatapos ang Octubre, si

Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala ng

bayan sa pamagat na
Capitang Tiago, anyayang bag man niyn lamang hapong iyn canyang inihayg,
laban sa dati niyang caugalan, gayn ma'y siyang dahil na ng

lahat ng

mg

a usap-
usapan sa Binundoc, sa iba't ibang mg

a nayon at hanggang sa loob ng

Maynila. Ng

panahong yao'y lumalagay si Capitang Tiagong isang lalaking siyang lalong maguilas,
at talastas ng

ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan ay hind

nagsasara ng

pint canino man, liban na lamang sa mg

a calacal o sa ano mang isip na

bago o pang

ahas.
Cawang

is ng

kislap ng

lintic ang cadalan ng

pagcalaganap ng

balita sa daigdigan
ng

mg

a dapo, mg

a lang

aw o mg

a "colado"
[5]
, na kinapal ng

Dios sa canyang walang

hanggang cabaitan, at canyang pinararami ng

boong pag-irog sa Maynila.

Nang

agsihanap ang iba nang "betun" sa canilang zapatos, mg

a boton at corbata naman

ang iba, ng

uni't silang lahat ay nang

ag iisip cung paano cay ang mabuting paraang

bating lalong walang cakimiang gagawin sa may bahay, upang papaniwalain ang
macacakitang sila'y malalaon ng

caibigan, o cung magcatao'y huming

i pang tawad na
hind nacadalng maaga.
Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng bahay sa daang Anloague, at
yamang hind namin natatandan ang canyang bilang (nmero), aming ssayPhin
6sayin ang canyang any upang makilala ng

ayon, sacali't hind pa iguiniguiba ng

mg

a
lindol. Hind cami naniniwalang ipinaguib ang bahay na iyon ng

may-ar, sa pagca't
sa ganitong gawa'y ang namamahala'y ang Dios ang Naturaleza
[6]
, na tumanggap
din sa ating Gobierno ng

pakikipagcayari upang gawin ang maraming bagay.Ang

bahay na iyo'y may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa mg

a lupaing ito;
natatay sa pampang ng

ilog na sang

a ng

ilog Pasig, na cung tawaguin ng

iba'y "ria"
(ilat) ng

Binundoc, at gumaganap, na gaya rin ng

lahat ng

ilog sa Maynila, ng

maraming capacan-ang pagcapaliguan, agusan ng

dumi, labahan, pinang

ing

isdan,
daanan ng

bangcang nagdadala ng

sarisaring bagay, at cung magcabihira pa'y cucunan

ng

tubig na inumin, cung minamagaling ng

tagaiguib na insic
[7]
. Dapat halataing sa
lubhang kinakailang

ang gamit na ito ng

nayong ang dami ng

calacal at taong
nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos may sanglibong metro'y bahagy na
lamang nagcaroon ng

isang tulay na cahoy, na sa anim na bowa'y sir ang cabilang

panig at ang cabil nama'y hind maraanan sa nalalabi ng

taon, na ano pa't ang mg

a
cabayo, cung panahong tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hind
nagbabagong any, upang mula roo'y lumucso sa tubig, na ikinagugulat ng

nalilibang
na taong may camatayang sa loob ng

coche ay nacacatulog o nagdidilidili ng

mg

a
paglag ng

panahon.
May cababan ang bahay na sinasabi namin, at hind totoong magaling ang
pagcacaany; cung hind napagmasdang mabuti ng

"arquitectong"
[8]
namatnugot sa
paggaw o ang bagay na ito'y cagagawan ng

mg

a lindol at mg

a bagyo, sino ma'y

walang macapagsasabi ng

tucoy. Isang malapad na hagdanang ma'y cacapitang culay

verde, at nalalatagan ng

alIombra sa mumunting panig ang Phin 7siyang daanan mul

sa silong o macapasoc ng

pintuang nalalatagan ng

"azulejos"
[9]
hanggang sa
cabahayan, na ang linalacara'y napapag-itanan ng

mg

a maceta
[10]
at alagaan ng

mg

a
bulaclac na nacalagay sa "pedestal"
[11]
na lozang gaw sa China, na may sarisaring
culay at may mg

a dibujong hind mapaglirip.

Yamang walang bantay-pint o alilang huming

o magtanong ng

"billete" o sulat
na anyaya, tayo'y pumanhic, oh icaw na bumabasa sa akin, catoto o caaway! sacali't
naaakit icaw ng

tugtog ng

orquesta, ng

ilaw o ng

macahulugang "clin-clan" ng

mg

a
pingga't cubiertos
[12]
at ibig mong mapanood cung paano ang mg

a piguing doon sa
Perla ng

Casilang

anan. Cung sa aking caibigan lamang at sa aking sariling

caguinhawahan, hind cata papagalin sa pagsasaysay ng

calagayan ng

bahay; ng

uni't
lubhang mahalaga ito, palibhasa'y ang caraniwan sa mg

a may camatayang gaya natin

ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa ating talucab o
tinatahanang bahay; dahil dito't sa iba pang mg

a any ng

asal, cawang

is ng

a ng

mg

a
pawican ang mg

a may camatayan sa Filipinas.Cung pumanhic tayo'y agad nating

marrating ang isng malowang na tahanang cung tawaguin doo'y "caida"
[13]
, ayawan
cung bakit, na ng

gabing ito'y guinagamit na "comedor"

[14]
at tuloy salon ng

orquesta.
Sa guitna'y may isang mahabang mesa, na nahihiyasan ng

marami at mahahalagang
pamuti, na tila mandin cumikindat sa "colado," taglay ang catamistamisang mg

a
pang

aco, at nagbabala sa matatacuting binibini, sa walang malay na dalaga, ng

dalawang nacaiinip na oras sa casamahan ng

mg

a hind cakilala, na ang pananalita't

mg

a pakikikiusap ay ang caraniwa'y totoong cacaiba. Namumucod ng

di ano lamang
sa mg

a ganitong handang sa mundo'y nauucol, ang sumasapader na mg

a cuadrong
tungcol sa religion, gaya baga ng

"Ang Purgatorio," "Ang InIierno," "Ang huling

Paghuhucom," "Ang pagcamatay ng

banal," "Ang pagcamatay ng

macasalanan," at sa
duyo'y naliliguid nang Phin 8isang maring

al at magandag "marco" na anyong

"Renacimiento"
[15]
na gaw ni Arevalo, ang isang mabuting ayos at malapad na
"lienzo" na doo'y napapanood ang dalawang matandang babae. Ganito ang saysay ng

doo'y titic: "Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa Antipolo, sa
ilalim ng

anyong babaeng magpapalimos, dinadalaw sa canyang pagcacasakit ang

banal at bantog na si Capitana Ins"
[16]
. Tunay mang ang pagcacapinta'y hind
nagpapakilala ng

"arte" at cabutihang lumikh, datapowa't nagsasaysay naman ng

caraniwang mamalas: ang babaeng may sakt ay tila na bangcay na nabbuloc, dahil
sa culay dilaw at azul ng

canyang mukh; ang mg

a vaso't iba pang mg

a casangcapan,
iyang maraming mg

a natitipong bagay bagay sa mahabang pagcacasakit ay doo'y

lubhang mabuti ang pagcacasipi, na ano pa't napapanood pati ng

linalaman. Sa
panonood ng

mg

a calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at naguudyoc

ng

ucol sa paglasap ng

masasarap na bagay bagay, marahil acalain ng

ilang may
masamang isipan ang may-ari ng

bahay, na napagkikilalang magaling ang calooban

ng

halos lahat ng

mg

a magsisiup sa mesa, at ng

huwag namang mahalatang totoo ang

canyang panucala, nagsabit sa quizame ng

maririkit na lamparang gaw sa China, mg

a
jaulang walang ibon, mg

a bolang cristal na may azogueng may culay pula, verde at

azul, mg

a halamang pangbiting lanta na, mg

a tuyong isdang botete na hinipa't ng

bumintog, at iba pa, at ang lahat ng

ito'y nacuculong sa may dacong ilog ng

maiinam
na mg

a arcong cahoy, na ang anyo'y alang

ang huguis europeo't alang

ang huguis insic,

at may ntatanaw namng isng "azoteang"
[17]
may mg

a balag at mg

a
"glorietang"
[18]
bahagy na naliliwanagan ng

mg

a maliliit na farol na papel na may

sarisaring culay.
Nasasalas ang mang

agsisicain, sa guitn ng

lubhang malalaking mg

a salamin at
na ng

agniningning na mg

a araa
[19]
: at doon sa ibabaw ng

isang
tarimang
[20]
pino
[21]
Phin 9ay may isng mainam na "piano de cola"
[22]
, na ang
halaga'y camalacmalac, at lalo ng

mahalaga ng

gabing ito, sa pagca't sino ma'y walang

tumtugtog. Doo'y may isng larawang "al leo"
[23]
ng

isang lalaking makisig,

nacaIrac, unat, matuwid, timbang na tulad sa bastong may borlas na taglay sa mg

a
matitigas na daliring puspos ng

mg

a sinsing: wari'y sinasabi ng

larawan:
Ehem! masdn niny cung gaano carami ang suot co at aco'y hind tumatawa!
Magaganda ang mg

a casangcapan, baga man marahil ay hind maguinhawahang

gamitin at nacasasam pa sa catawan: hind ng

ang icaiilag sa sakit ng

canyang mg

a
inaanyayahan ang naiisip ng

may-ari, cung d ang sariling pagmamarikit.Tunay at

cakilakilabot na bagay ang pag-iilaguin, datapowa't cayo nama'y umuup sa mg

a
sillong gawang Europa, at hind palaguing macacatagpo cayo ng

ganyan!it marahil
ang sinasabi niya sa canil.
Halos pun ng

tao ang salas: hiwalay ang mg

a lalaki sa mg

a babae, tulad sa mg

a
sambahang catolico at sa mg

a sinagoga
[24]
. Ang mg

a babae ay ilang mg

a dalagang
ang iba'y Iilipina at ang iba'y espaola: binubucsan nila ang bibig upang piguilin ang
isang hicab; ng

uni't pagdaca'y tinatacpan nila ng

canilang mg

a abanico; bahagy na
nang

agbubulung

an ng

ilang mg

a pananalit; ano mang pag-uusap na

ipinagsusumalang pasimulan, pagdaca'y naluluoy sa ilang putol-putol na sabi; catulad
niyang mg

a ing

ay na nariring

ig cung gabi sa isang bahay, mg

a ing

ay na gaw ng

mg

a
dag at ng

mg

a butik. Bac cay naman ang mg

a larawan ng

mg

a iba't ibang mg

a
"Nuestra Seora"
[25]
na nagsabit sa mg

a pader ang siyang ninilit sa mg

a dalagang
iyong huwag umimc at magpacahinhng lubs, dito'y talagang natatang

i ang mg

a
babae?
Ang tang

ing sumasalubong sa pagdating ng

mg

a guinoong babae ay isang

babaeng matandang pinsan ni capitn Tiago, mukhang mabait at hind magaPhin
10ling magwicang castila. Ang pinacaubod ng

canyang pagpapakitang loob at

pakikipagcapuwa tao'y wal cung ang d mag-alay sa mg

a espaola ng

tabaco at hits,
at magpahalic ng

canyang camay sa mg

a Iilipina, na ano pa't walang pinag-ibhan sa

mg

a Iraile. Sa cawacasa'y nayamot ang abang matandang babae, caya't sinamantala

niya ang paglagapac ng

isang pinggang nabasag upang lumabas na dalidali at

nagbububulong:
Jesus! Hintay cayo, mg

a indigno
[26]
!
At hind na mulng sumipt.
Tungcol sa mg

a lalaki'y nang

agcacaing

a'y ng

caunt. Umaaticabong
nang

agsasalitaan ang ilang mg

a cadete
[27]
; ng

uni't mahihina ang voces, sa isa sa mg

a
suloc at manacanacang tinitingnan nila at itinuturo ng

dalir ang ilang mg

a taong na sa
salas, at silasila'y nang

agtatawanang ga inililihim ng

hindi naman; ang bilang capalit

nama'y ang dalawang extrangero
[28]
na capow nacaput ng

pananamit,
nang

acatalicod camay at d umiimic ay nang

agpaparoo't paritong malalaki ang

hacbang sa magcabicabilang dulo ng

salas, tulad sa guinagaw ng

mg

a naglalacbay-
dagat sa "cubierta"
[29]
ng

isang sasacyan. Ang masaya't mahalagang salitaa'y na sa

isang pulutng na ang bumubuo'y dalawang fraile, dalawang paisano
[30]
at isang
militar na canilang naliliguid ang isang maliit na mesang kinalalagyan ng

mg

a botella
ng

alac at mg

a biscocho ingles
[31]
.
Ang militar ay isang matandang teniente, matangcd, mabalasic ang
pagmumukh, na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba
[32]
na napag-iwan sa
escalaPhin 11fn
[33]
ng

Guardia Civil
[34]
. Bahagy na siya nagsasalita, datapuwa't
matigas at maicl ang pananalit.Ang isa sa mg

a Iraile'y isang dominicong bata pa,

magand, malinis at maningning, na tulad sa canyang salamn sa matang nacacabit sa
tangcy na guint, maaga ang pagca ugaling matand: siya ang cura sa Binundoc at ng

mg

a nacaraang tao'y naguing catedratico

[35]
sa San Juan de Letran
[36]
. Siya'y balitang
"dialctico"
[37]
, caya ng

a't ng

mg

a panahong iyong nang

ang

ahas pa ang mg

a anac ni
Guzmang
[38]
makipagsumag sa paligsahan ng

catalasan ng

isip sa mg

a "seglar"
[39]
,
hind macuhang malito siya o mahuli cailan man ng

magaling na
"argumentador"
[40]
na si B. de Luna
[41]
; itinutulad siya ng

mg

a "distingo"
[42]
ni Fr.
Sibyla sa mang

ing

isdang ibig humuli ng

igat sa pamamag-itan ng

silo. Hind
nagsaslit ang dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang mg

a pananalita.
Baligtad ang isa namang Iraile, na Iranciscano, totoong masalit at lalo ng

mainam magcucumpas. Baga man sumusung

aw na ang mg

a uban sa canyang balbas,

wari'y nananatili ang lcas ng

canyang malusog na pang

ang

atawan. Ang mukh

niyang maganda ang tabas, ang canyang mg

a pagting

ing nacalalaguim, Phin 12ang

canyang malalapad na mg

a pang

a at batibot na pang

ang

atawan ay nagbibigay any sa

canyng isng patricio romanong
[43]
nagbalt cay, at cahi't hind sinasadya'y inyng
mgugunit yaong tatlong monjeng
[44]
sinasabi ni Heine
[45]
sa canyng "Dioses en el
destierro"
[46]
, na nagdaraang namamangc pagcahating gabi sa isang dagatan doon sa
Tyrol,
[47]
cung "equinoccio"
[48]
ng

Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y inilalagay ng

abang mamamangca ang isang salaping pilac, malamig na cawang

is ng

"hielo," na
siyang sa canya'y pumupuspos ng

panglulumo. Datapuwa't si Fray Damaso'y hind

mahiwagang gaya nila; siya'y masaya, at cung pabug-al bug-al ang canyang voces sa
pananalita, tulad sa isang taong cailan ma'y hindi naaalang-alang, palibhasa'y
ipinalalagay na banal at wal ng

gagaling pa sa canyang sinasabi, kinacatcat ang

saclap ng

gayong ugal ng

canyang tawang masaya at bucas, at hangang sa napipilitan

cang sa canya'y ipatawad ang pagpapakita ng

mg

a paang walang calcetin at mg

a
binting mabalahibo, na icakikita ng

maraming pagcabuhay ng

isang Mendicta sa mg

a
feria sa Kiap.
Ang isa sa mg

a paisano'y isang taong malingguit, maitim ang balbas at walang

ikinatatang

i cung d ang ilong, na sa calakha'y masasabing hind canya; ang isa,

nama'y isang binatang culay guint ang buhc, na tila bagong dating dito sa Filipinas:
ito ang masilacbong pinakikipagmatuwiranan ng

Iranciscano.
Makikita rin ninyoang sabi ng

Iranciscanopagca p cayo'y natirang ilang

bowan dito, cayo'y maniniwala sa aking sinasabi: iba ang mamahala ng

bayan ng

Madrid at ib, ang mtira sa Filipinas!
Ng

uni't....
Aco, sa halimbawaang patuloy na pananalit ni Fr. Damaso, na lalong itinaas
ang voces at ng

d na macaimic ang canyang causapaco'y mayroon na riPhin 13tong

dalawampo at tatlong tang saguing at "morisqueta"
[49]
, macapagsasabi aco ng

mapapaniwalan tungcol sa bagay na iyan. Howag cayong tumutol sa akin ng

alinsunod sa mg

a carunung

an at sa mabubuting pananalit, nakikilala co ang

"indio"
[50]
. Acalain ninyong mula ng

aco'y dumating sa lupaing ito'y aco'y iniucol na

sa isang bayang maliit ng

a, ng

uni't totoong dumog sa pagsasaca. Hind co pa

nauunawang magaling ang wicang tagalog, gayon ma'y kinucumpisal co na ang mg

a
babae
[51]
at nagcacawatasan cam, at lubhng pinacabig nila aco, na ano pa't ng

macaraan ang tatlong taon, ng

aco'y ilipat sa ibang bayang lalong malaki, na walang

namamahala dahil sa pagcamatay ng

curang "indio" roon, nang

agsipanang

is ang lahat
ng

babae, pinuspos aco ng

mg

a handog, inihatid nila acong may casamang msica....

Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang....
Hintay cayo! hintay cayo! howag naman sana cayong napacaning

as! Ang
humalili sa akin ay hindi totoong nagtagal na gaya co, at ng

siya'y umalis ay lalo ng

marami ang naghatd, lalo ng

marami ang umiyac at lalo ng

mainam ang musica,

gayong siya'y lalo ng

mainam mamalo at pinataas pa ang mg

a "derechos ng

parroquia"
[52]
, hangang sa halos nag-ibayo ang lak.
Ng

uni't itutulot ninyo sa aking....

Hind lamang iyan, natira aco sa bayang San Diegong dalawampong taon, may
ilang bowan lamang ng

ayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang tila masaPhin 14m

ang loob). Hind maicacait sa akin nino mang dalawampong tao'y mahiguit cay sa
catatagan upang makilala ang isang bayan. May anim na libo ang dami ng

taong
namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y nakikilala co, na parang siya'y aking
ipinang

anac at pinasuso: nalalaman co cung alin ang mg

a lisyang caasalan nito, cung

ano ang pinang

ang

ailang

an niyon, cung sino ang nang

ing

ibig sa bawa't dalaga, cung

ano anong mg

a pagcadupilas ang nangyari sa babaeng ito, cung sino ang tunay na ama
ng

batang inianac, at iba pa; palibhasa'y kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-

bayan; nang

ag-iing

at ng

mainam sila sa canicanilang catungculan. Magsabi cung

nagsisinung

aling aco si Santiagong siyang may ari nitong bahay; doo'y marami siyang
mg

a lupa at doon cami naguing magcaibigan. Ng

ayo'y makikita ninyo cung ano ang

"indio"; ng

aco'y umalis, bahagya na aco inihatid ng

ilang mg

a matatandang babae at
ilng "hermano" tercero
[53]
, gayng ntira aco roong dalawampong tan!
Ng

uni't hind co mapagcuro cung ano ang cabagayan ng

inyong mg

a sinabi sa
pagcacaalis ng

"estanco ng

tabaco"
[54]
ang sagot ng

may mapulang buhoc na

causap, na canyang sinamantala ang sandaling pagcatiguil dahil sa pag-inom ng

Iranciscano ng

isang copita ng

Jerez
[55]
.
Sa pangguiguilalas ng

d ano lamang ni Fr. Dmaso ay caunt nang mabitiwan

nito ang copa. Sandalng tinitigan ang binata at:
Paano? paano?ang sinabi pagcatapos ng

boong pagtataca.Datapowa't
mangyayari bagang hind ninyo mapagwari iyang casing liwanag ng

ilaw? Hind ba
niny nakikita, anac ng

Dios, na ang lahat ng

ito'y nagpapatibay na totoo, na Phin

15pawang cahaling

an ang mg

a pagbabagong utos na guinagawa ng

mg

a ministro?
Ng

ayo'y ang may pulang buhoc naman ang natigagal, lalong ikinunot ng

teniente
ang canyang mg

a kilay, iguinagalaw ang ulo ng

taong bulilit na parang ipinahahalat

niyang binbigyan niyang catuwiran hindi si Fray Dmaso. Nagcasiya na lamang
ang dominico sa pagtalicd sa canilang lahat halos.
Inaacal bag niny ...?ang sa cawacasa'y nagawang tanong ng

boong
catimpian ng

binata, na tinititigan ng

boong pagtataca ang Iraile.

Na cung inaacala co? Sinasampalatayanan cong gaya ng

pagsampalataya sa
Evangelio
[56]
! Napaca "indolente"
[57]
ang "indio"!
Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalitanang binata,
na idinahan ang voces at inilapit ng

caunt ang canyang upuan; sinabi po ninyo ang

isang salit na totoong nacaakit sa aking magdilidili. Tunay ng

a cayang catutubo ng

mg

a dalisay na tagarito ang pagca "indolente," o nangyayari ang sinasabi ng

isang
maglalacby na taga ibang lupain, na tinatacpan natin ng

pagca indolenteng ito ang

ating sariling pagca indolente, ang pagcahuli natin sa pagsulong sa mg

a carunung

an at
ang ating paraan ng

pamamahala sa lupaing nasasacupan? Ang sinabi niya'y ucol sa

mg

a ibang lupaing sacop, na ang mg

a nananahan doo'y pawang sa lah ring iyan!...

Oho! Mg

a cainguitan! Itanong p ninyo cay guinoong Laruja na nacakikilala

rin sa lupaing ito; itanong ninyo sa canya cung may mg

a catulad ang camangmang

an
at ang pagca "indolente" ng

indio!
Tunay ng

aang sagot naman ng

bulilit na lalaking siyang binangguithind

po cayo macacakita sa alin mang panig ng

daigdig ng

hihiguit pa sa pagca indolente

ng

indio, sa alin mang panig ng

daigdig!
Ni iba pang lalong napacasama ng

asal na pinagcaratihan, ni iba pang lalong

hind marunong cumilala ng

utang na loob!
At ng

ibang lalong masam ang turo!

Nagpasimul ang binatang mapula ang buhoc ng

pagpapaling

apling

ap sa
magcabicabila ng

boong pag-aalap-ap.
Mg

a guinooang sinabing marahantila mandin tayo'y na sa bahay ng

Phin
16isang "indio". Ang mg

a guinoong dalagang iyan....

Bah! huwag cayong napaca magugunigunihin! Hind ipinalalagay ni
Santiagong siya'y "indio," bucod sa roo'y hind siya nahaharap, at.... cahi't nahaharap
man siya! Iya'y mg

a cahaling

an ng

mg

a bagong dating. Hayaan ninyong macaraan

ang ilang bowan; magbabago cayong isipan pagca cayo'y nacapagmalimit sa
maraming mg

a Iiesta at "bailujan"
[58]
, nacatulog sa mg

a catre at nacacain ng

maraming "tinola".
Tinatawag po ba ninyong tinola ang bung

ang cahoy na cahawig ng

"loto"
[59]
na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa mg

a tao?
Ano bang loto ni loteria!ang sagot ni pari Damasong nagtatawa;
nagsasalit cayo ng

mg

a cahaling

an. Ang tinola ay ang pinaghalong inahing manoc at

sac po. Buhat pa cailn dumating cay?
Apat na arawang sagot ng

binatang ga namumuh na.

Naparito ba cayong may catungculan?
Hindi p; naparito ac sa aking sariling gugol upang mapagkilala co ang
lupang it.
Aba, napacatang

i namang ibon!ang saysay ni Fr. Damaso, na siya'y

minamasdan ng

boong pagtatacaPumarito sa sariling gugol at sa mg

a cahaling

an
lamang! Cacaiba namang totoo! Ganyang caraming mg

a libro ... sucat na ang

magcaroon ng

dalawang daling noo

[60]
.... Sa ganya'y maraming sumulat ng

mg

a
dakilang libro! Sucat na ang magcaroon ng

dalawang daling noo....

Sinasabi ng

"cagalanggalang po ninyo"
[61]
("Vuestra reverencia"), pari
Damasoang biglang isinalabat ng

dominico na pinutol ang salitaanna cayo'y

nanahang dalawampong taon sa bayang San Diego at cayo umalis doon.... hind p
ba kinalulugdan ng

inyong cagalang

an ang bayang iyon?

Biglang nawal ang catowaan ni Fr. Damaso at tumiguil ng

pagtatawa sa tanong
na itong ang anyo'y totoong parang walang an man at hind sinsady.
Phin 17Nagpatuloy ng

pananalit ang dominico ng

anaki'y lalong nagwawalang

bahl:
Marahil ng

a'y nacapagpipighati ang iwan ang isang bayang kinatahanang

dalawampong taon at napagkikilalang tulad sa habitong suot. Sa ganang akin lamang
naman, dinaramdam cong iwan ang Camiling, gayong iilang buwan acong natira roon
... ng

uni't yao'y guinaw ng

mg

a puno sa icagagaling ng

Capisanan ... at sa
icgagaling co namn.
Noon lamang ng

gabing iyon, tila totoong natilihan si Fr. Damaso. Di

caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan ng

suntoc ang palung

an ng

camay ng

canyang
sillon, huming

a ng

malacas at nagsalit:
O may Religin wala! sa macatuid baga'y o ang mg

a cura'y may calayan o

wal! Napapahamac ang lupang it, na sa capahamacn!
At sc mulng sumuntc.
Hindi!ang sagot na paang

il at galit, at saca biglang nagpatinghig ng

boong
lacas sa hiligan ng

sillon.
Sa pagcmangh ng

nang

asasalas ay nang

agting

inan sa pulutong na iyon:

itinunghay ng

dominico ang canyang ulo upang tingnan niya si pari Damaso sa ilalim
ng

canyang salamin sa mata. Tumiguil na sandali ang dalawang extranjerong

nang

agpapasial, nang

agting

inan, ipinakitang saglit ang canilang mg

a pang

il; at
pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang canilng pagpaparoo't parito.
Masam ang loob dahilang hind ninyo binigyan ng

Reverencia (Cagalang-
galang)!ang ibinulong sa taing

a ng

binatang mapula ang buhoc ni guinoong Laruja.

Ano p b, ang ibig sabihin ng

"cagalanggalang" ninyo (Vuestra Reverencia)?

ano ang sa inyo'y nangyayari?ang mg

a tanong ng

dominico at ng

teniente, na iba't
iba ang taas ng

voces.
Cay dumarating dito ang lubhang maraming mg

a sacun! Tinatangkilik ng

mg

a pinuno ang mg

a "hereje"
[62]
laban sa mg

a "ministro" ng

Dios
[63]
! ang
ipinagpatuloy ng

Iranciscano na ipinagtutumas ang canyang malulusog o na mg

a
panuntc.
Ano p ba ang ibig ninyong sabihin?ang muling itinanong ng

abot ng

kilay
na teniente na anyng titindig.
Na cung an ang big cong sabhin?ang inulit ni Fr. Dmaso, na laPhin
18long inilacas ang voces at humarap sa teniente.Sinasabi co ang ibig cong sabihin!
Aco, ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon ng

cura sa canyang libing

an ang bangcay
ng

isang "hereje," sino man, cahi ma't ang hari ay walang catuwirang makialam, at
lalo ng

walang catuwirang macapagparusa. At ng

ayo'y ang isang "generalito"

[64]
, ang
isng generalito Calamidad
[65]
...!
Pr, ang canyng Carilagn
[66]
(ang marilg bagng Gobernador General) ay
Vice-Real Patrono
[67]
,ang sigaw ng

teniente na nagtindig.
An bang Carilagn Vice-Real Patrono
[68]
man!ang sagot ng

Iranciscanong nagtindig din.Cung nangyari ito sa ibang panaho'y kinaladcad sana
siya ng

pabab sa hagdanan, tulad ng

minsa'y guinaw ng

mg

a Capisanan ng

mg

a
fraile sa pusng na Gobernador Bustamante
[69]
. Ang mg

a panahong iyon ang tunay

na panahon ng

pananampalataya!
Phin 19Ipinauunaw co sa iny na di co maitutulot ... Ang "Canyang
Carilagan," (o ang marilag na Gobernador General) ang pinacacatawan ng

Canyang
Macapangyarihan, ang Hr
[70]
.
An bang hr cung Roque
[71]
man! Sa ganng amin ay walng ibng hr
cung d ang tunay
[72]
....
Phin 20Tiguil!ang sigw ng

tenienteng nagbabala at wari'y mandin ay nag-

uutos sa canyang mg

a sundalo; inyng pagsisisihan ang laht ninyng sinabi

bcas din ay magbbigay sabi ac sa Canyang Carilagn!...
Lacad na cayo ng

ayon din, lacad na cayo!ang sagot ng

boong paglibc ni
Fr. Dmaso, na lumapt sa tenienteng nacasuntc ang camy.Acal ba ninyo't may
suot acng hbito'y wal acng ...? Lacad na cayo't ipahihram co pa sa iny ang
aking coche!
Naoow ang salitaan sa catawatawang any. Ang cagaling

ang palad ay nakialam

ang dominico.Mg

a guinoo!ang sabi niyang taglay ang anyong may

capangyarihan at iyang voces na nagdaraan sa ilong na totoong nababagay sa mg

a
Iraile;huwag sana ninyong papagligawligawin ang mg

a bagay, at howag naman

cayong humanap ng

mg

a paglapastang

an sa walang makikita cayo. Dapat nating

ibucod sa mg

a pananalit ni Fr. Damaso ang mg

a pananalit ng

tao sa mg

a pananalit
ng

sacerdote. Ang mg

a pananalit ng

sacerdote, sa canyang pagcasacerdote, "per

se"
[73]
, ay hind macasasakit ng

loob canino man, sa pagca't mul sa lubos ng

catotohanan. Sa mg

a pananalit ng

tao, ay dapat gawin ang isa pa manding

pagbabahagui: ang mg

a sinasabing "ab irato"

[74]
, ang mg

a sinabing "exore"
[75]
,
datapuwa't hind "in corde"
[76]
, at ang sinasabing "in corde". Ang mg

a sinasabing "in
corde" lamang ang macasasakit ng

loob: sacali't Phin 21dating tinataglay ng

"in
meate"
[77]
sa isng cadahilanan, cung nasabi lamang "per accidens"
[78]
, sa
pagcacainitan ng

salitan, cung mayroong....

Ng

uni't aco'y "por accidens" at "por mi"

[79]
ay nalalaman co ang mg

a
cadahilanan, pari Sibyla!ang isinalabat ng

militar, na nakikita niyang siya'y

nabibilot ng

gayong caraming mg

a pag tatang

itang

i, at nang

ang

anib siyang cung

mapapatuloy ay siya pa ang lalabas na may casalanan.Nalalaman co ang mg

a
cadahilanan at papagtatang

iin ng

"cagalang

an p ninyo" (papagtatang

itang

iin p
ninyo). Sa panahong wala si pari Damaso sa San Diego ay inilibing ng

coadjutor
[80]
ang bangcay ng

isang taong totoong carapatdapat ...; opo, totoong

carapatdapat; siya'y macailan cong nacapanayam, at tumuloy aco sa canyang bahay.
Na siya'y hindi nang

umpisal cailan man, at iyan baga'y ano? Aco ma'y hindi rin
nang

ung

umpisal, ng

uni't sabihing nagpacamatay, iya'y isang casinung

aling

an, isang
paratang. Isng taong gaya niyang may isang anac na lalaking kinabubuhusan ng

boong pag-irog at mg

a pag-asa, isang taong may pananampalataya sa Dios, na

nacacaalam ng

canyang mg

a catungculang dapat ganapin sa pamamayan, isang taong

mapagmahl sa capurihn at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyang tao'y hind
nagpapacamatay. Ito'y sinasabi co, at hind co sinasabi ang mg

a ibang aking iniisip, at

kilanling utang na loob sa akin ng

"cagalang

an" p ninyo.
At tinalicdan ang Iranciscano at nagpatuloy ng

pananalit:
Ng

magcagayo'y ng

magbalic ang curang ito sa bayan, pagcatapos na

maalipusta ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangcay na iyon, ipinadala
sa labas ng

libing

an, upang ibaon hindi co maalaman cung saan. Sa caruwagan nang

bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay ng

a't iilan lamang ang nacaalam, walang

camag-anac ang nasir, at na sa Europa ang canyang bugtngPhin 22na anac; ng

uni't
nabalitaan ng

Gobernador General, at palibhasa'y taong may dalisay na puso, ay

hining

i ang caparusahan ... at inilipat si pari Damaso sa lalong magaling na bayan. Ito
ng

lamang ang nangyari. Ng

ayo'y gawin ng

"inyo pong cagalang

an" ang
pagtatang

itang

i.
At pagca sabi nit'y lumay sa pulutng na iyn.
Dinramdam cong hind co sinsadya'y nbanguit co ang isang bagay na
totoong mapang

anib ani pari Sibylang may pighat.Datapuwa't cung sa cawacasa'y

nakinabang naman cay sa pagpapalt-bayan....
Ano bang pakikinabang

in! At ang nawawal sa mg

a paglipat ... at ang mg

a
papel ... at ang mg

a ... at ang lahat ng

mg

a naliligwin?ang isinalabat na halos

nauutal ni Fr. Damaso na hindi macapagpiguil ng

galit.
Untiunting nanag-li ang capisanang iyn sa dating catahimican.
Nang

agsidating ang iba pang mg

a tao, caacbay ang isang matandang castilang

pily, matamis at mabait ang pagmumukh, nacaacay sa bisig ng

isang matandang
babaeng Iilipinang pun ng

culot ang buhoc, may mg

a pinta ang mukh at nacasuot

europea.
Sila'y sinalubong ng

bating catoto ng

naroroong pulutong, at nang

agsiup sa tabi
ng

ating mg

a cakilala ang Doctor De Espadaa at ang guinoong asawa niyang

"doctora" na si Doa Victorina. Doo'y napapanood ang ilang mg

a "periodista"
[81]
at
mg

a "almacenero"
[82]
na nang

agpaparoo't parito at walang maalamang gawin.

Ng

uni't masasabi p ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anong tao cay
ang may ari ng

bahay?ang tanong ng

binatang mapula ang buhoc.Aco'y hind pa

naipapakilala sa cany
[83]
.
Ang sabihana'y umals daw, ac ma'y hindi co pa siy nakikita.
Dito'y hind cailang

anang mg

a pagpapakilala!ang isinabd ni Fr.

Dmaso,Si Santiago'y isng tong mabat.
Isang taong hindi nacatuclas ng

polvorang idinugtong ni Laruja.

Cay p namn, guinoong Laruja!ang sinabi sa malambing na pagsisi ni
Doa Victorinang nag-aabanico.Paano p bang matutuclasan pa ng

abang Phin
23iyon ang polvora, ay alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito ng

mg

a insic na malaong
panahn na?

Nang mg

a insic? Nasisira b ang isip ninyo?ang sabi ni Fr. Damaso,

Tumahan ng

cayo! Ang nacatuclas ng

paggaw ng

polvora'y isang Iranciscano, isa

sa aming samahan, Fr. Hind co maalaman Savalls, ng

siglong ... icapito!

Isang Iranciscano! Marahil naguing misionero sa China, ang pari Savalls na
iyanang itinutol ng

guinoong babae na hind ipinatatalo ng

gayongayon lamang ang

canyang mg

a isipan.
Marahil Schwartz
[84]
ang ibig p ninyong sabihin, guinoong babaeang
itinugn namn ni Fr. Sibyla, na hind man lamang siya tintingnan.
Hind co maalaman; sinabi ni Fr. Dmasong Savalls: wal acng guinaw cung
d inulit co lamang ang canyang sinalit.
Magaling! Savalls o Chevas, eh ano ng

ayon? Hind dahil sa isang letra ay

siya'y maguiguing insc!ang mulng sinaysay na nayyamot ang franciscano.
At ng

icalabing-apat na siglo at hind ng

icapitoang idinugtong ng

dominico,
na ang anyo'y parang sinasala ang camalian at ng

pasakitan ang capalaluan niyong

isng fraile.
Mabuti, datapuwa't hind sa paglalabis cumulang ng

isang siglo'y siya'y

maguiguing dominico na!
Aba, howag p sanang magalit ang cagalang

an p ninyo!ani pari Sibylang

ng

uming

it.Lalong magaling cung siya ang nacatuclas ng

paggaw ng

polvora, sa
pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa pagcacapagod sa gayong bagay ang canyang mg

a
capatd.
At sinasabi p ninyo, pari Sibyla, na nangyari ang bagay na iyon ng

icalabing
apat na siglo?ang tanong na malaki ang nais na macatalos ni Doa Victorinang

hind pa o ng

macapagcatawng tao na si Cristo?

Pinalad ang tintanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.


Phin 25

II.
CRISOSTOMO IBARRA
Hind magaganda at mabubuting bihis na mg

a dalaga upang pansinin ng

lahat,
samp ni Fr. Sibyla; hind ang crilagdilagang Capitan General na casama ang
canyang mg

a ayudante upang maalis sa pagcatigagal ang teniente at sumalubong ng

ilang hacbang, at si Fr. Damaso'y maguing tila nawal-an ng

diwa: sila'y wal cung d

ang "original" ng

larawang naca Irac, na tang

an sa camay ang isng binatang luks

ang boong pananamit.
Magandang gabi p, mg

a guinoo! Magandang gabi p "among"

[85]
!ang
unang sinabi ni Capitang Tiago, at canyng hinagcan ang mg

a camay ng

mg

a
sacerdote, na pawang nacalimot ng

pagbebendicion. Inalis ng

dominico ang canyang

salamin sa mata upang mapagmasdan ang bagong dating na binata at namumutl si Fr.
Damaso at nangdididilat ang mg

a mata.
May capurihan acng ipakilala p sa inyo si Don Crisostomo Ibarra, na anac
ng

nasira cong caibigan!ang ipinagpatuloy ni Capitang Tiago.Bagong galing sa

Europa ang guinoong ito, at siya'y aking sinalubong.
Umaling

awng

aw ang pagtataca ng

maring

ig ang pang

alang ito; nalimutan ng

tenienteng bumati sa may bahay, lumapit siya sa binata at pinagmasdan niya ito, mul
sa paa hanggang ulo. Ito'y nakikipagbatian ng

mg

a ugaling salit ng

sandaling iyon sa
boong pulutng; tila mandin sa canya'y walang bagay na naiba sa guitn ng

salas na
iyon, liban na lamang sa canyang pananamt na itm. Ang canyang taas na higut sa
caraniwan, ang canyang pagmumukh, Phin 26ang canyang mg

a kilos ay pawang
naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang catawa't
clolowa. Nababasa sa canyang mukhang bucas at masaya ang caunting bacas ng

dugong castila na naaaninag sa isang magandang culay caymanggui, na mapulapula sa
mg

a pisng

i, marahil sa pagcapatira niya sa mg

a bayang malalamig.
Ab!ang biglang sinabi sa magalc na pagtatacaang cura ng

aking
bayan! Si pari Damaso: ang matalic na caibigan ng

aking ama!
Nang

agting

inang lahat sa Iranciscano: ito'y hindi cumilos.

Ac po'y pagpaumanhinan niny, aco'y nagcmali!ang idinugtong ni Ibarra,
na ga nahihiy na.
Hind ca nagcamali!ang sa cawacasa'y naisagot ni Fr. Damaso, na sir ang
voces.Ng

uni't cailan ma'y hind co naguing caibigang matalic ang iyong ama.
Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang camy na iniacmng humawac sa
camy ni par Dmaso, at tiningnan niya ito ng

boong pangguiguilalas; luming

on at
ang nakita niya'y ang mabalasic na any ng

teniente, na nagpapatuloy ng

pagmamasid
sa canya.
Bagongtao, cay po b ang anc ni Don Rafael Ibarra?
Yumucd ang binat.
Ga tumindg na sa canyang silln si Fr. Dmaso at tinitigan ang teniente.
Cahimanawar dumating cayong malualhati dito sa inyong lupain, at magtamo
naw p cayo ng

lalong magandang palad cay sa inyong ama!ang sabi ng

militar na
nang

ing

inig ang voces. Siya'y aking nakilala at nacapanayam, at masasabi cong siya'y
isa sa mg

a taong lalong carapatdapat at lalong may malinis na capurihan sa Filipinas.

Guinooang sagot ni Ibarrang nababagbag ang pusoang inyo pong pagpuri
sa aking ama ay pumapawi ng

aking mg

a pag-alap-ap tungcol sa caniyang

kinahinatnang palad, na aco, na canyang anc ay di co pa napagttalos.
Napun ng

luha ang mg

a mata ng

matanda, tumalicod at umalis na dalidali.

Napag-isa ang binata sa guitn ng

salas; at sa pagca't nawal ang may bahay, wal

siyang makitang sa canya'y magpakilala sa mg

a dalaga, na ang caramiha'y tinitingnan

siya ng

may pagling

ap. Nang macapag-alinlang may ilang minuto, tinung

o niya ang
mg

a dalagang taglay ang calugodlugod na catutubong kilos.

Phin 27Itulot ninyo sa aking lacdang

an coanyaang mg

a utos ng

mahigpit
na pakikipagcapwa tao. Pitong taon na ng

ayong umalis aco rito sa aking bayan, at

ng

ayong aco'y bumalic ay hindi co mapiguilan ang nasang aco'y bumati sa lalong
mahalagang hiyas niya; sa canyang mg

a supling na babae.
Napilitan ang binatang lumayo roon, sa pagca't sino man sa mg

a dalaga'y walang
nang

ahas sumagot. Tinung

o niya ang pulutong ng

ilang mg

a guinoong lalaki, na ng

mamasid na siya'y dumarating ay nang

agcabilog.
Mg

a guinooanyamay isang caugalan sa Alemaniang pagca pumaparoon sa

isang capisanan, at walang masumpung

ang sa canya'y magpakilala sa mg

a iba; siya
ang nagsasabi ng

canyang pang

alan at napakikilala, at sumasagot naman ang mg

a
causap ng

sa gayon ding paraan. Itulot p ninyo sa akin ang ganitong ugali; hind
dahil sa ibig cong dito'y magdala ng

mg

a asal ng

mg

a taga ibang lupain, sa pagca't

totoong magaganda rin naman ang ating mg

a caugalian, cung d sa pagca't napipilitan

cong gawin ang gayong bagay. Bumati na aco sa lang

it at sa mg

a babae ng

aking
tinubuang lupa: ng

ayo'y ibig cong bumati naman sa mg

a cababayan cong lalaki. Mg

a
guinoo, ang pang

alan co'y Juan Crisostomo Ibarra at Magsalin!

Sinabi naman sa canya ng

canyang mg

a causap ang canicanilang mg

a pang

alang
humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit cumulang ang pagca hind
nakikilala nino man.
Ang pang

alan co'y Aa!ang sinabi't sucat ng

isang binata at bahagya ng

yumucd.
Bac po caya may capurihan acong makipagsalitaan sa poetang ang mg

a
sinulat ay siyng nacapagpanatili ng

marubdob cong pagsinta sa kinaguisnan cong

bayan? Ibinalit sa aking hind na raw po cay sumusulat, datapuwa't hind nila nasabi
sa akin ang cadahilanan ...
Ang cadahilanan? Sa pagca't hind tinatawag ang dakilang ning

as ng

isip
upang ipamalingcahod at magsinung

aling. Pinag-usig sa harap ng

hucom ang isang

tao dahil sa inilagay sa tul ang isang catotohanang hindi matututulan. Aco'y
pinang

alanang poeta, ng

uni hind aco tatawaguing ulol.

At mangyayari po bagang maipaunaw ninyo cung an ang catotohanang
yaon?
Sinabi lamang na ang anac ng

leon ay leon din naman; cacaunti na't siya'y

ipinatapon sana.
At lumay sa pulutng na iyn ang binatang may cacaibang asal.
Halos tamtacbo ang isng tong masay ang pagmumukh, pananamit Phin
28Iilipino ang suot, at may mg

a botones na brillante sa "pechera." Lumapit cay Ibarra,

nakipagcamay sa cany at nagsalit:
Guinoong Ibarra, hinahang

ad cong makilala co p cayo; caibigan cong matalic

si Capitang Tiago, nakilala co ang inyng guinoong ama ...; ang pang

alan co'y
Capitang Tinong, nananahan aco sa Tundong kinalalagyan ng

inyong bahay;
inaasahan cong pauunlacan ninyo aco ng

inyong pagdalaw; doon na p cayo cumain

bcas!
Bihg na bihg si Ibarra sa gayng calakng cagandahang loob: ng

uming

it si
Capitang Tinong at kinucuyumos ang mg

a camay.
Salamat po!ang isinagot ng

boong lugod.Ng

uni't pasasa San Diego po

ac bcas ...
Syang! Cung gayo'y sac na, cung cayo'y bumalc!
Hand na ang pagcain!ang bigay alam ng

isang lingcod ng

CaIe "La
Campana." Nagpasimul ng

pagpasamesa ang panauhin, baga man nagpapamanhic na

totoo ang mg

a babae, lalong lalo na ang mg

a Iilipina.


Phin 29

III.
ANG HAPUNAN
Jele jele bago quiere,
[86]

Tila mandn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at hind na
namamasid sa canyang nang

ing

ilis at manipis na mg

a labi ang pagpapawalang halaga;

hanggang sa marapating makipagusap sa pilay na si doctor De Espadaa, na
sumasagot ng

putol-putol na pananalit, sa pagcat siya'y may pagca utal. Cagulatgulat

ang sam ng

loob ng

Iranciscano, sinisicaran ang mg

a sillang nacahahadlang sa
canyng nilalacaran, at hanggang sa sinico ang isang cadete. Hind nagkikikib ang
teniente; nagsasalitaan ng

masaya ang iba at canilang pinupuri ang cabutiha't

casaganaan ng

haying pagcain. Pinacunot ni Doa Victorina, gayon man, ang canyang

ilong; ng

uni't caracaraca'y luming

ong malaki ang galit, cawang

is ng

natapacang ahas:
mangyari'y natuntung

an ng

teniente ang "cola" ng

canyang pananamit.
Datapuwa't wal p b, cayong mg

a mata?any.
Mayroon p, guinoong babae, at dalawang lalong magaling cay sa mg

a mata
ninyo; datapowa't pinagmamasdan co p iyang inyong mg

a culot ng

buhocang
itinugon ng

militar na iyong hind totoong mapagparay sa babae, at sac lumay.

Baga man hind sinasadya'y capuw tumung

o ang dalawang Iraile sa duyo o

ulunan ng

mesa, marahil sa pagca't siyang pinagcaratihan nila at nangyari ng

ang
mahihintay, na tulad sa nang

agpapang

agaw sa isang catedra

[87]
: pinupuri sa Phin
30mg

a pananalit ang mg

a carapatan at cataasan ng

isip ng

mg

a capang

agaw; datapua't
pagdaca'y ipinakikilala ang pabaligtad, at nang

ag-uung

ol at nang

ag-uupasala cung
hind sila ang macapagtamo ng

canilang hang

ad.
Ucol p sa iny, Fr. Dmaso!
Ucol p sa iny, Fr. Sibyla!
Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na ito ... conIesor ng

nasirang may
bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapatn at may capangyarihan....
Matandang matanda'y hind pa naman!ng

uni't cayo p naman ang cura

nitong bayan!ang sagt na matabang ni Fr. Dmasong gayn ma'y hind binibitiwan
ang silla.
Sa pagca't ipinag-uutos p niny'y ac'y sumusunod!ang iniwacs ni Fr.
Sibyla.
Aco'y hind nag-uutos!ang itinutol ng

Iranciscanoaco'y hind nag-uutos!

Umuup na sana si Fr. Sibylang hind pinapansin ang mg

a pagtutol na iyon, ng

macasalubong ng

canyang mg

a mata ang mg

a mata ng

teniente. Ang lalong mataas na

oIicial sa Filipinas, ayon sa caisipan ng

mg

a Iraile, ay totoong malaki ang cababaan sa

isng uldog na tagapagluto ng

pagcain. "Cedant arma tog"

[88]
, ani Cicern sa
Senado; "cedant arma cotae"
[89]
anang mg

a Iraile sa Filipinas. Datapuwa't mapitagan

si Fr. Sibyla, caya't nagsalit:
Guinoong teniente, dito'y na sa mundo
[90]
po tayo at wal sa sambahan;
nararapat po sa inyo ang umup rito.
Datapuwa't ayon sa any ng

canyang pananalita'y sa canya rin nauucol ang

upuang iyon, cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yata ng

siya'y howag
magpacagambala, o ng

huwag siyang umup sa guitn ng

dalawng fraile, sa maiclng

pananalita'y sinabing yaw siyang umup roon.
Alin man sa tatlong iyo'y hind nacaalaala sa may bahay. Nakita ni Ibarrang
nanonood ng

boong galac at nacang

it sa mg

a pagpapalamang

ang iyon sa upuan ang

may bahay.
Bakit p, Don Santiago! hindi p b cay makikisalo sa amin?ani Ibarra.
Ng

uni't sa lahat ng

mg

a upuan ay may mg

a tao na. Hind cumacain si Phin

31Lculo
[91]
sa bahay ni Lculo.
Tumahimic p cayo! howag cayong tumindg!ani Capitang Tiago, casabay
ng

pagdidiin sa balicat ni Ibarra. Cay pa naman gumagaw ang pagdiriwang na ito'y

sa pagpapasalamat sa mahal na Virgen sa inyong pagdating. Nagpagaw aco ng

"tinola" dahil sa inyo't marahil malaon ng

hind ninyo natiticiman.

Dinal sa mesa ang isng umasong malaking "fuente"
[92]
. Pagcatapos maibulong
ng

dominico ang "Benedicte"

[93]
na halos wal sino mang natutong sumagot,
nagpasimul ng

pamamahagui ng

laman ng

Iuenteng iyon. Ng

uni't ayawan cung sa

isng pagcalibng iba cayng bagay, tumama cay pari Damaso ang isang pinggang
sa guitn ng

maraming upo at sabaw ay lumalang

oy ang isang hubad na liig at isang

matigas na pacpac ng

inahing manoc, samantalang cumacain ang iba ng

mg

a hita at
dibdb, lalong lal na si Ibarra, na nagcapalad mapatama sa canya ang mg

a atay,
balonbalonan at iba, pang masasarap na lamang loob ng

inahing manoc. Nakita ng

Iranciscano ang lahat ng

ito, dinurog ang mg

a upo, humigop ng

caunting sabaw,
pinatung ang cuchara sa paglalagy at biglng itinulac ang pingga't inilay sa
canyng harapn. Nallibang namng totoo ang dominico sa pakikipagsalitan sa
binatang mapul ang buhc.
Gaano pong panahng npaalis cay sa lupang ito?ang tanng ni Laruja
cay Ibarra.
Pitng tan halos.
!Aba! cung gay'y marahil, nalimutan na niny ang lupang ito?
Baligtd p; bag man ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin linilimot Phin
32na ac, siy'y lagu cong inaalaala.
Ano po ang ibig ninyong sabihin?ang tanong ng

mapulang buhoc.
Ibig cong sabhing may isang taon na ng

ayong hind aco tumatangap ng

ano
mang balita tungcol sa bayang ito, hanggang sa ang nacacatulad co'y ang isang d
tagaritong hind man lamang nalalaman cung cailan at cung paano ang pagcamatay ng

canyang ama.
Ah!ang biglang sinabi, ng

teniente.
At saan naroon p cayo at hind cayo tumelegrama?ang tanong ni Doa
Victorina.Tumelegrama cami sa "Peinsula"
[94]
ng

cami'y pacasal.
Guinoong babae; nitong huling dalawang tao'y doroon aco sa dacong ibab ng

Europa, sa Alemania at sac sa Colonia rusa.
Minagaling ng

Doctor De Espadaa, na hangga ng

ayo'y hind nang

ang

ahas
magsalit, ang magsabi ng

caunt:
Na ... na ... nakilala co sa Espaa ang isang polacong taga, Va ... Varsovia, na
ang pang

ala'y Stadtnitzki, cung hind masam ang aking pagcatand; hind p b

niny siya nakikita?ang tanong na totoong kim at halos namumula sa cahihiyan.
Marahil pang matamis na sagot ni Ibarrang

uni't sa sandalng it'y hind

ko naaalaala siy.
Aba, hind siya maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!ang idinugtong ng

Doctor na lumacas ang loob.Mapula ang canyang buhoc at totoong masamang
mang

astila.
Mabubuting mg

a pagcacakilalanan; ng

uni't doo'y sa casaliwaang palad ay hind

aco nagsasalit ng

isa man lamang wicang castila, liban na lamang sa ilang mg

a
consulado.
At paano ang inyng guingawang pamumuhay?ang tanong ni Doa
Victorinang nagttaca.
Guinagamit co p ang wica ng

lupaing aking pinagllacbayn, guinoong babae.

Marunong po b naman cayo ng

ingles?ang tanong ng

dominicong natira sa
Hongkong at totoong marunong ng

"Pidggin-English"
[95]
, iyang halo-Phin 33halong
masamang pananalit ng

wica ni Shakespeare
[96]
ng

anac ng

Imperio Celeste
[97]
.
Natira acong isang taon sa Inglaterra, sa casamahan ng

mg

a taong ingles
lamang ang sinsalit.
At alin ang lupaing lalong naibigan p ninyo sa Europa?ang tanong ng

binatang mapul ang buhc.
Pagcatapos ng

Espaa, na siyang pang

alawa cong Bayan, alin man sa mg

a
lupain ng

may calayang Europa.

At cay pong totoong maraming nalacby ... sabihin niny, an p b ang
lalong mahalagng bagay na inyong nakita?ang tanng ni Laruja.
Wari'y nag-isp-sp si Ibarra.
Mahalagng bagay, sa anng cauculn?
Sa halimbawa ... tungcol sa pamumuhay ng

mg

a bayan ... sa buhay ng

pakikipanayam, ang lacad ng

pamamahala ng

bayan, ang ucol sa religion, ang sa

calahatn, ang cats, ang cabooan....
Malaong nagdidilidili si Ibarra.
Ang catotohanan, bagay na ipangguilalas sa mg

a bayang iyan, cung ibubucod

ang sariling pagmamalaki ng

bawa't isa sa canyang nacion.... Bago co paroonan ang

isng lupain, pinagsisicapan cong matals ang canyng historia, ang canyng
Exodo
[98]
cung mangyayaring masabi co ito, at pagcatapos ang nasusunduan co'y ang
dapat mangyari: nakikita cong ang iguiniguinhawa o ipinaghihirap ng

isang baya'y
nagmmul sa canyang mg

a calayan o mg

a cadiliman ng

isip, at yamang gayo'y

nanggagaling sa mg

a pagpapacahirap ng

mg

a namamayan sa icagagaling ng

calahatan, o ang sa canilang mg

a magugulang na pagca walang ibang iniibig at

pinagsusumakitan cung d ang sariling caguinhawahan.
At wal ca na bagang nakita cung d iyan lamang?ang itinanong na
nagtatawa ng

palibac ng

Iranciscano, na mul ng

pasimulaan ang paghapon ay hind

nagsasalita ng

ano man, marahil sa pagca't siya'y nalilibang sa pagcain; hind

carapatdapat na iwalds mo ang iyong cayamanan upang wal cang maalaman cung d
ang bbahagyang bagay na iyn! Sino mang musms sa escuelaha'y nalalaman iyn!
Phin 34Napating

in na lamang sa canya si Ibarra't hind maalaman cung an ang

sasabihin; ang mg

a iba'y nang

agtiting

inan sa pagkataca at nang

ang

anib na magcaroon
ng

caguluhan.Nagtatapos na ang paghapon, ang "cagalang

an p ninyo'y busog
na"ang isasagot sana ng

binata; ng

uni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang

sumsunod:
Mg

a guinoo; huwag cayong magtataca ng

pagsasalitang casambahay sa akin ng

aming dating cura; ganyan ang pagpapalagay niya sa akin ng

aco'y musmos pa, sa

pagca't sa canya'y para ring hind nagdaraan ang mg

a taon; datapowa't kinikilala cong

utang na loob, sa pagc't nagpapaalaala sa aking lubos niyong mg

a araw na madalas
pumaparoon sa aming bahay ang "canyang cagalang

an", at canyang pinauunlacan ang

pakikisalo sa pagcain sa mesa ng

aking ama.
Sinulyap ng

dominico ang Iranciscano na nang

ang

atal. Nagpatuloy ng

pananalit
si Ibarra at nagtindg:
Itulot ninyo sa aking aco'y umalis na, sa pagca't palibhasa'y bago acong dating
at dahil sa bucas din ay aco'y aalis, marami pang totoong gagawin acong mg

a bagay-
bagay. Natapos na ang pinacamahalaga ng

paghapon, caunt lamang cung aco'y

uminom ng

alac at bahagy na tumitikim aco ng

mg

a licor. Mg

a guinoo, matungcol
naw ang laht sa Espaa at Filipinas!
At ininom ang isang copitang alac na hanggang sa sandaling iyo'y hind
sinasalang. Tinularan siya ng

Teniente, ng

uni't hind nagsasabi ng

ano man.
Howg p cayng umals!ang ibinulng sa cany, ni Capitang Tiago.
Drating na si Mara Clara: sinund siy ni Isabel. Paririto ang sa byang bgong
cura, na santong tunay.
Paririto aco bucas bago aco umalis. Ng

ayo'y may ggawin acng mahalagng

pagdalaw.
At yumao. Samantala'y nagluluwal ng

sam ng

loob ang Iranciscano.

Nakita na ninyo?ang sinasabi niya sa binatang mapula ang buhoc na
ipinagcucucumpas ang cuchillo ng

himagas. Iya'y sa pagmamataas! Hind nila

maipagpaumanhing sila'y mapagwicaan ng

cura! Ang acala nila'y mg

a taong may
cahulugan na! Iyan ang masamang nacucuha ng

pagpapadala sa Europa ng

mg

a bata!
Dapat ipagbawal iyan ng

gobierno.
At ang teniente?ani Doa Victorinang nakikicamp sa franciscanosa
boong gabing ito'y hind inalis ang pagcucunot ng

pag-itan ng

canyang mg

a kilay;
magaling at tayo'y iniwan! Matand na'y teniente pa hangga ng

ayon!
Hind malimutan ng

guinoong babae ang pagcacabangguit sa mg

a culot ng

Phin
35canyng buhc at ang pagcacayapac sa "encaonado" ng

canyang mg

a "enagua."
Ng

gabing yao'y casama ng

mg

a iba't ibang bagay na isinusulat ng

binatang
mapula ang buhoc sa canyang librong "Estudios Coloniales," ang sumusunod: "Cung
ano't macahihilahil sa casayahan ng

isang piguing ang isang liig at isang pacpac sa

pinggan ng

tinola." At casama ng

mg

a iba't ibang paunawa ang mg

a ganito:"Ang
taong lalong walng cabuluhn sa Filipinas sa isng hapunan casayahan ay ang
nagpapahapon nagpapafiesta: macapagpapasimul sa pagpapalayas sa may bahay at
mananatili ang lahat sa boong capanatagan.""Sa mg

a calagayan ng

ayon ng

mg

a
bagay bagay, halos ay isang cagaling

ang sa canila'y gagawin ang huwag paalisin sa

canilang lupain ang mg

a Iilipino, at huwag man lamang turuan silng bumasa"....

Phin 37

IV.
HEREJE AT FILIBUSTERO
Nag-aalinlang

an si Ibarra. Ang hang

in sa gabi, na sa mg

a buwang iyo'y
caraniwang may calamigan na sa Maynila, ang siyang tila mandin pumawi sa canyang
noo ng

manipis na ulap na doo'y nagpadilim: nagpugay at huming

a.
Nagdaraan ang mg

a cocheng tila mg

a kidla't, mg

a calesang paupahang ang lacad

ay naghihing

al, mg

a naglalacad na taga iba't ibang nacion. Taglay iyang paglacad na

hind nang

agcacawang

is ang hacbang, na siyang nagpapakilala sa natitilihan o sa

walang magawa, tinung

o ng

binata ang dacong plaza ng

Binundoc, na nagpapaling

ap-
ling

ap sa magcabicabila na wari'y ibig niyang cumilala ng

ano man. Yao'y ang mg

a
dating daan at mg

a dating bahay na may mg

a pintang put at azul at mg

a pader na
pinintahan ng

put o cung dil caya'y mg

a anyong ibig tularan ang batong "granito" ay

masam ang pagcacahuwad; nananatili sa campanario ng

simbahan ang canyang relos

na may caratulang cupas na; iyon ding mg

a tindahan ng

insic na iyong may

maruruming tabing na nasasampay sa mg

a varillang bacal, na pinagbalibalicuc niya

isang gabi ang isa sa mg

a varillang iyon, sa pakikitulad niya sa masasama ang

pagcaturong mg

a bata sa Maynila: sino ma'y walang nagtowid niyon.

Marahan ang lacad!ang ibinulng, at nagtuly siy sa daang Sacrista.
Ang mg

a nagbibili ng

sorbete ay nananatili sa pagsigaw ng

: Sorbeteee! mg

a
huepe rin ang siyang pang-ilaw ng

mg

a dating nang

agtitindang insic at ng

mg

a
babaeng nagbibili ng

mg

a cacanin at mg

a bung

ang cahoy.
Cahang

ahang

a!ang sinabi niyaito rin ang insic na may pitong taon na, at
ang matandang babae'y ... siya rin! Masasabing nanaguinip aco ng

gabing ito sa
pitng tang pagca pa sa Europa!.. at Santo Dios! nananatili rin ang masamang
pagcalagay ng

bato, na gaya rin ng

aking iwan!
At naroroon pa ng

a't nacahiwalay ang bato sa "acera" ng

linilicuan ng

daang San
Jacinto at daang Sacrista.
Phin 38Samantalang pinanonood niya ang catacatacang pananatiling ito ng

mg

a
bhay at ib pa sa bayan ng

walang capanatilihan, marahang dumapo sa canyang

balicat ang isang camay; tumunghay siya'y canyang nakita ang matandang Teniente
na minamasdang siyang halos nacang

it: hind na taglay ng

militar yaong mabalasic

niyng pagmumukh, at wal na sa canya yaong mg

a kilay na totoong canyang

ikinatatang

i sa iba.
Bagongtao, magpacaing

at cayo! Mag-aral p cay sa inyng amang

sinabi niy.
Ipatawad p ninyo; ng

uni't sa acala co'y inyong pinacamahal ang aking ama;

maaar p bang sabihin niny sa akin cung ano ang canyng kinhinatnan?ang
tanng ni Ibarra na siy'y minmasdan.
Bakit? hind p b ninyo nalalaman?ang tanong ng

militar.
Itinanng co cay Capitng Tiago ay sumagt sa aking hind niy sasabihin
cung d bcas na. Nalalaman po b niny, sacal?
Mangyari baga, na gaya rin naman ng

lahat! Namatay sa bilangguan!

Umudlot ng

isang hacbang ang binata at tinitigan ang Teniente.

Sa bilangguan? sinong namaty sa bilangguan?ang itinatanng.
Ab, ang iny pong am, na nbibilangg!ang sagot ng

militar na may
cauntng pangguiguilals.
Ang aking ama ... sa bilangguan ... napipiit sa bilangguan? Ano p ang wica
ninyo? Nakilala p b ninyo ang aking ama? Cayo p ba'y ...? ang itinanong ng

binat at hinawacan sa brazo ang militar.
Sa acal co'y hind ac nmamal; si Don Rafael Ibarra.
Siya ng

a, Don RaIael Ibarra!ang marahang ulit ng

binata.
Ang boong isip co'y inyo pong nalalaman na!ang ibinulong ng

militar, na
puspos ng

habag ang any ng

pagsasalit, sa canyang pagcahiwatig sa nangyayari sa

calolowa ni Ibarra; ang acala co'y inyong ...; ng

uni't tapang

an ninyo ang inyong loob!

dito'y hind mangyayaring magtamng capurihn cung hind nabibilangg!
Dapat cong acaling hind p cay nagbbir sa akinang mulng sinabi ni
Ibarra ng

macaraan ang ilang sandaling hind siya umiimic! Masasabi p b ninyo sa

akin cung bakit siy'y nasasabilangguan?
Nag-anyng nag-iisip-isip ang militar.
Ang aking ipinagttacang totoo'y cung bakit hind ipinagbigay alam sa iny
ang nangyayari sa inyng familia.

Phin 39Sinasabi sa akin sa canyang huling sulat, na may isang taon na ng

ayon,
na huwg daw acng maliligalig cung d niya ac sinusulatan, sa pagc't marahil ay
totoong marami siyang pinakikialamn; ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy aco ng

pag-aaral ... at benebendiconan ac!
Cung gayo'y guinaw niya ang sulat na iyan sa inyo, bago mamatay; hind
malalao't mag-iisang taon ng

siya'y aming inilibing sa inyong bayan.

Anng dadahilana't nbibilangg ang aking am?
Sa cadahilanang totoong nacapagbibigay puri. Ng

uni't sumama p cayo sa aki't

aco'y paroroon sa cuartel; sasabihin co hang

gang tayo'y lumalacad. Cumapit p cayo

sa aking brazo.
Hind nang

ag-imican sa loob ng

sandal; may anyong nagdidilidili ang matand at

wari'y hinihing

i sa canyang "perilla,"
[99]
na hinihimashimas, na magpaalaala sa cany.
Cawang

is ng

lubos p ninyong pagcatalastasang ipinasimul ng

pagsasalitang ama p ninyo'y siyang pang

ulo ng

yaman sa boong lalawigan, at

baga man iniibig siya't iguinagalang ng

marami, ang mg

a iba'y pinagtatamnan naman

siya ng

masamang loob, o kinaiinguitan. Sa casaliwaang palad, caming mg

a castilang
naparito sa Filipinas ay hind namin inuugali ang marapat naming ugaliin: sinasabi co
ito, dahil sa isa sa inyong mg

a nunong lalaki at gayon din sa caaway ng

inyong ama.
Ang walang licat na paghahalihalili, ang capang

itan ng

asal ng

mg

a matataas na puno,
ang mg

a pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan at ang caiclan ng

paglalacbay-
bayan, ang siyang may sala ng

lahat; pumaparito ang lalong masasam sa Peninsula,

at cung may isang mabait na maparito, hind nalalao't pagdaca'y pinasasam ng

mg

a
tagarito rin. At inyong talastasing maraming totoong caaway ang inyong ama sa mg

a
cura at sa mg

a castila.
Dito'y sandalng humint siy.
Ng

macaraan ang ilang buwan, buhat ng

cayo po'y umalis, nagpasimul na ang

samaan ng

loob nila ni pari Damaso, na d co masabi ang tunay na caPhin 40dahilanan.

Binibigyang casalanan siya ni pari Damasong hind raw siya nagcucumpisal: ng

una'y
dating hind siya nang

ung

umpisal, gayon ma'y magcaibigan silang matalic, na marahil

natatandaan pa p niny. Bucd sa rito'y totoong dalisay ang capurihan ni Don RaIael,
at higuit ang canyang pagcabanal sa maraming nang

agcucumpisal at
nang

agpapacumpisal: may tinutunton siya sa canyang sariling isang cahigpithigpitang

pagsunod sa atas ng

magandang asal, at madalas sabihin sa akin, pagca nasasalit niya

ang mg

a samaang ito ng

loob: "Guinoong Guevara, sinasampalatayanan po b

ninyong pinatatawad ng

Dios ang isang mabigat na casalanan, ang isang cusang

pagpaty sa cpuw to, sa halimbw, pagc, nasabi na sa isng sacerdote; na tao rin
namang may catungculang maglihim ng

sa canya'y sinasaysay, at matacot masanag sa

infierno, na siyng tinatawag na pagsisising "atricion"? Bucod sa duwag ay walng
hiyng pumapanatag? Ib ang aking sapantah tungcl sa Diosang sinasabi niy
sa ganang akin ay hind nasasawat ang isang casam-an ng

casam-an din, at hind

ipinatatawad sa pamamag-itan ng

mg

a walang cabuluhang pag-iyac at ng

mg

a
paglilims sa Iglesia." At inillagy niy sa akin ang ganitng halimbw:"Cung
aking pinaty ang isng ama ng

Iamilia, cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't

nalugami sa capighatian ang isang babae, at ang mg

a masasayang musmos ay naguing

mg

a dukhang ulila, mababayaran co cay ang walang hanggang Catowiran, cung

aco'y cusang pabitay, ipagcatiwal co ang lihim sa isang mag-iing

at na howag
mahayag, maglimos sa mg

a cura na siyang hind tunay na nang

agcacailang

an, bumili
ng

"bula de composicion," o tumang

istang

is sa gabi at araw? At ang bao at ang mg

a
ulila? Sinasabi sa akin ng

aking "conciencia"
[100]
na sa loob ng

caya'y dapat acong

humalili sa taong aking pinatay, ihandog co ang aking boong lacas at hanggang aco'y
nabubuhay, sa icagagaling ng

Iamiliang itong aco ang may gaw ng

pagcapahamac, at
gayon man, sino ang macapagbibigay ng

capalit ng

pagsinta ng

ama?"Ganyan ang
pang

ang

atuwiran ng

inyo pong ama, at ang ano mang guinagawa'y isinasangayong

lagui sa mahigpit na palatuntunang ito ng

wagas na caasalan, at masasabing cailan

ma'y hind nagbigay pighat canino man; baligtad, pinagsisicapan niyang pawin, sa
pamamag-itan ng

magagandang gaw, ang mg

a tang

ing casawian sa catuwirang, ayon

sa canya'y guinaw raw ng

canyang mg

a nuno. Datapuwa't ipanumbalic natin sa

canyang samaan ng

loob sa cura, ang mg

a pagPhin 41cacaalit na ito'y lumulubha;

binabangguit siya ni pari Damaso buhat sa pulpito, at cung d tinutucoy siya ng

boong
liwanag ay isang himal, sa pagca't sa caugalian ng

paring iya'y mahihintay ang lahat.

Nakikinikinita co nang masam ang cahahangganan ng

bagay na ito.
Muling humntng sandali ang matandng Teniente.
Naglilibot ng

panahon iyon ang isang naguing sundalo sa artilleria, na pinaalis

sa hucb dahil sa malabis na cagaspang

an ng

canyang asal at dahil sa

camangmang

ang labis. Sa pagca't kinacailang

an niyang mabuhay, at hindi pahintulot

sa canya ang magtrabajo ng

mabigat na macasisira ng

aming capurihan
[101]
, nagtamo
siya, hind co alam cung sino ang sa canya'y nagbigay, ng

catungculang pagca
manining

il ng

buwis ng

mg

a carruaje, calesa at iba pang sasacyan. Hind tumanggap

ang ab ng

ano mang turo, at pagdaca'y napagkilala ng

mg

a "indio" ang bagay na ito:

sa ganang canila'y totoong cahimahimal, na ang isang castila'y hind marunong
bumasa't sumulat. Pinaglilibacan ang culang palad, na pinagbabayaran ng

cahihiyan
ang nasising

il na buwis, at nalalaman niyang siya ang hantung

an ng

libac, at ang
bagay na ito'y lalong nacararagdag ng

dating masam at magaspang niyang caugalan.

Sadyang ibinibigay sa canya ang mg

a sulat ng

patumbalic; nagpapaconwar siya

namng canyang binabasa, at bago siy pumifirma cung san nakikita niyang walang
sulat, na ang parang kinahig ng

manoc na canyang mg

a letra'y siyang larawang tunay

ng

canyang cataohan; linalang

ap niya ang masasaclap na cairing

ang iyon, ng

uni't
nacacasing

il siya, at sa ganitong calagayan ng

canyang loob ay hindi siya gumagalang

canino man, at sa inyong ama'y nakipagsagutan ng

lubhang mabibigat na mg

a salit.
Nangyari isng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niy ang isng papel na
ibinigy sa cany sa isng tindahan, at ibig niyng mlagay sa tuwd, nagpasimulang
kinawayan ang canyang mg

a casamahan ng

isang batang nanasoc sa escuela, magtawa

at ituro siya ng

daliri. Nariring

ig ng

taong iyon ang mg

a tawanan, at nakikita niyang

nagsasaya ang libac sa mg

a d makikibuing mukh ng

nang

aroroon; naubos ang

canyang pagtitiis, biglng pumihit at pinasimulang Phin 42hinagad ang mg

a batang
nang

agtacbuhan, at sumisigaw ng

"ba," "be," "bi," "bo," "bu." Pinagdimlan ng

galit, at
sa pagca't hind siya mang-abot, sa canil'y inihalibas ang canyng bastn, tinamaan
ang isa sa ulo at nabulagt; ng

magcagayo'y hinandulong ang nasusubasob at

pinagtatadyacan, at alin man sa nang

agsisipanood na nanglilibac ay hind nagcaroon

ng

tapang na mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyng am.

Napoot sa nangyari, tinacbo ang manining

il na castila, hinawacan siya sa brazo at

pinagwicaan siya ng

mabibigat. Ang castilang marahil ang ting

in sa lahat ay mapula
na, ibinuhat ang camay, ng

uni't hind siya binigyang panahon ng

inyong ama, at
tagly iyng lacas na nagcacanul ng

pagca siya'y apo ng

mg

a vascongado ... anang

iba'y sinuntoc daw, anang iba nama'y nagcasiya, na lamang sa pagtutulac sa canya;
datapowa't ang nangyari'y ang tao'y umuga, napalay ng

ilang hacbang at natumbang

tumam, ang lo sa bato. Matiwasay na ibinang

on ni Don RaIael ang batang may

sugat at canyng dinal sa tribunal
[102]
. Sumuca ng

dug ang naguing artillerong iyon

at hind na natauhan, at namatay pagcaraan ng

ilang minuto. Nangyari ang caugalian,

nakialam ang justicia, piniit ang inyong ama, at ng

magcagayo'y nang

agsilitaw ang
mg

a lihim na caaway. Umulan ang mg

a paratang, isinumbong na
siy'yFILIBUSTERO at HEREJE: ang maguing "hereje" ay isang casawang palad sa lahat
ng

lugar, lalong lalo na ng

panahong iyong ang "alcalde"

[103]
sa lalawiga'y isang
taong nagpaparang

alang siya'y mapamintacasi, Phin 43na casama ang canyang mg

a
alilang nagdarasal ng

rosario sa simbahan ng

malacas na pananalit, marahil ng

marinig ng

lahat at ng

makipagdasal sa canya; datapuwa't ang

magungFILIBUSTERO ay lalong masam cay sa magung "hereje," at masam pang
lalo cay sa pumatay ng

tatlong manining

il ng

buwis na marunong bumasa, sumulat at

marunong magtang

tangi. Pinabayaan siya ng

lahat, sinamsam ang canyang mg

a papel
at ang canyang mg

a libro. Isinumbong na siya'y tumatanggap ng

"El Correo de
Ultramar" at ng

mg

a periodicong galing sa Madrid; isinumbong siya, dahil sa

pagpapadala sa inyo sa Suiza alemana; dahil sa siya'y nasamsaman ng

mg

a sulat at ng

larawan ng

isang paring binitay, at iba pang hind co maalaman. Kinucunan ng

maisumbong ang lahat ng

bagay, samp ng

paggamit ng

barong tagalog, gayong

siy'y nagmul sa dugng castil
[104]
. Cung naguing ib sana ang inyng am,
marahil pagdaca'y nacawal, Phin 44sa pagca't may isang malicong nagsaysay, na ang
ikinamatay ng

culang palad na manining

il ay mul sa isang "congestion"

[105]
; ng

uni't
ang canyang cayamanan, ang canyang pananalig sa catuwiran at ang canyang galit sa
lahat ng

hind naaayon sa cautusan o sa catuwiran ang sa canyang nang

agpahamac.
Aco man, sacali't malaki ang aking casuclaman sa pagluhog sa paggaw ng

magaling
nino man, humarap aco sa Capitan General, sa hinalinhan ng

ating Capitan General

ng

ayon; ipinaliwanag co sa canyang hind mangyayaring maguing "Iilibustero" ang

tumatangkilik sa lahat ng

castilang dukh o naglalacbay rito, na pinatutuloy sa

canyng bahay at pinacacain at ang sa canyang mg

a ugat ay tumatacbo pa ang

mapagcandiling dugong castila; nawalang cabuluhang isagot co ang aking ulo, at ang
manump aco sa aking carukhan at sa aking capurihang militar, at wal aco ng

nasunduan cung d magpakita sa akin ng

masamang pagtanggap, pagpakitan aco ng

lalong masam sa aking pagpapaalam at ang pamagatan aco ng

"chilado"
[106]
!
Humint ang matand ng

pananalita upang magpahing

a, at ng

canyang
mahiwatigan ang hind pag-imic ng

canyang casama, na pinakikinggan siya'y hind

siy tintinguan, ay nagpatuloy:
Nakialam aco sa usapin sa cahing

ian ng

inyong ama. Dumulog aco sa bantog

na abogadong filipino, ang binatang si A; ng

uni't tumanggui sa pagsasanggalang.

"Sa akin ay matatalo"ang wica sa akin.Panggagaling

an ang pagsasanggalang co
ng

isang bagong sumbong na laban sa canya at marahil ay laban sa akin. Pumaroon p

cay cay guinoong M, na masilacbng manalumpt, taga Espaa at lubhang
kinaaalang-alang

anan. "Gayon ng

a ang aking guinaw, at ang balitang abogado ang

nang

asiwa sa "causa" na ipinagsanggalang ng

boong catalinuhan at caningning

an.
Datapwa't marami ang mg

a caaway, at ang ila'y mg

a lihim at hind napagkikilala.

Sagana ang mg

a sacsing sabuat, at ang canilang mg

a paratang, na sa ibang lugar ay

mawawal-ang cabuluhan sa isang salitang palibac o patuy ng

nagsasanggalang, dito'y
tumitibay at tumitigas. Cung nasusunduan ng

abogadong mawalang cabuluhan ang

canilang mg

a bintang, sa pagpapakilala ng

pagcacalaban-laban ng

canicanilang saysay
at ng

mg

a saysay nilang sarili, pagdaca'y lumalabas ang mg

a ibang sumbong.
Isinusumbong nilang nang

amcam siya ng

maraming lupa, hining

an siyang magbayad
ng

mg

a casiraan Phin 45at mg

a caluguihang nangyari; sinabi nilang siya'y

nakikipagcaibigan sa mg

a tulisan, upang pagpitaganan nila ang kanyang mg

a pananim
at ang canyang mg

a hayop. Sa cawacasa'y nagulong totoo ang usaping iyon, na ano

pa't ng

maguing isang taon na'y walang nagcacawatasang sino man. Napilitang iwan
ng

"alcade"
[107]
ang canyang catungculan, hinalinhan siya ng

ibang, ayon sa balita'y,

masintahin sa catuwiran, ng

uni't sa casaliwang palad, ito'y ilang buwan lamang

nanatili roon, at ang napahalili sa cany'y napacalabis naman ang pagca maibigun sa
mabuting cabayo.
Ang mg

a pagtitiis ng

hirap, ang mg

a sam ng

loob, ang mg

a pagdaralit sa
bilangguan, o ang canyang pagpipighat ng

canyang mapanood ang gayong caraming

gumaganti ng

catampalasanan sa guinaw niya sa canilang mg

a cagaling

an, ang
siyang sumira sa catibayan ng

canyang catawang bacal, at dinapuan siya, niyang sakit

na ang libing

an lamang ang nacagagamot. At ng

matatapos na ang lahat, ng

malapit
ng

tamuhin niya, ang cahatulang siya'y walang casalanan, at hind catotohanang siya'y
caaway ng

Bayang Espaa, at di siya, ang may sala ng

pagcamatay ng

manining

il,
namaty sa bilangguang wal sino man sa canyang tabi. Dumating aco upang
mapanood ang pagcalagot ng

canyang hining

a.
Tumiguil ng

pananalit ang matand; hindi nagsalit si Ibarra ng

ano man.
Samantala'y dumating sila sa pintuan ng

cuartel. Humint ang militar, iniabot sa

cany ang camy at nagsabi:
Binata, ipagtanong ninyo cay Capitang Tiago ang mg

a paliwanag. Ng

ayo'y
magandang gabi p! Kinacailang

an cong tingnan cung may nangyayaring ano man.

Walang imic na hinigpt na mairog ni Ibarra ang payat na camay ng

Teniente, at
hind cumikibo'y sinundan ng

canyang mg

a mata ito, hanggang sa d na matanaw.

Marahang bumalic at nacakita siya ng

isang nagdaraang carruaje; kinawayan niya

ang cochero:
Sa Fonda ni Lala!ang sinabing bahagy na mawatasan.
Marahil nanggaling ito sa calabozoang inisip ng

cochero sa canyang sarili,

saca hinaplit ng

latigo ang canyang mg

a cabayo.


Phin 47

V.
ISANG BITUIN SA GABING MADILIM
Nanhc si Ibarra sa canyng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulg sa isng
silln, at canyng pinagmasdan ang boong abot ng

ting

in, na malaki ang natatanaw,

salamat sa nacabucs na bintan.
Totoong maliwanag, sa caramihan ng

ilaw, ang catapat na bahay sa cabilang

ibayo, at dumarating hanggang sa canyang "cuarto" ang mg

a masasayang tinig ng

mg

a instrumentong may cuerdas ang caramihan.Cung hind totoong gulo ang

canyang isip, at cung siya sana'y maibiguing macaalam ng

mg

a guinagaw ng

capow
tao'y marahil ninais niyang mapanood, sa pamamag-itan ng

isang gemelos
[108]
, ang
nangyayari sa kinalalagyan ng

gayong caliwanagan; marahil canyang hinang

an ang
isa, riyan sa mg

a cahimahimalang napapanood, isa riyan sa mg

a talinghagang
napakikita, na maminsanminsang natitingnan sa mg

a malalaking teatro sa Europa, na

sa marahan at caayaayang tinig ng

orquesta ay nakikitang sumisilang sa guitn ng

isang ulan ng

ilaw, ng

isang bumubugsong agos ng

mg

a diamante at guint, sa isang

carikitdikitang mg

a pamuti, nababalot ng

lubhang manipis at nang

ang

aninag na gasa
ang isng diosa, ang isng "silfide"
[109]
na lumalacad na halos hind sumasayad ang
paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan ng

maningning na sinag: sa canyang

pagdating ay cusang sumisilang ang mg

a bulaclac, nagbibigay galac, ang mg

a sayaw,
nang

apupucaw ang matimyas na tugtugan, at ang mg

a pulutong ng

mg

a diablo, mg

a
ninfa
[110]
, mg

a satiro
[111]
, mg

a genio
[112]
, mg

a zagala
[113]
, mg

a angel Phin 48mg

a
pastor ay sumasayaw, guinagalaw ang mg

a pandereta, nang

agpapaliguidliguid at
inihahandog ng

bawa't isa sa paanan ng

diosa ang canicanilang alay. Napanood sana

ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbang at matowid ang pang

ang

atawan,
taglay ang mainam na pananamit ng

mg

a anac na babae ng

Filipinas, na
nangguiguitn sa nacaliliguid na sarisaring tao na masasayang cumikilos at
nang

agcucumpasan. Diya'y may mg

a insic, mg

a castila, mg

a Iilipino mg

a militar, mg

a
cura, mg

a matatandang babae, mg

a dalaga, mg

a bagongtao, at iba pa. Na sa tabi ng

diosang iyon si pari Damaso, at si pari Damaso'y ng

uming

iting catulad ng

isang
nasacaluwalhatan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa canya, at iniaayos ni Doa
Victorina sa canyang pagcagandagandang buhoc ang isang tuhog na mg

a perla at mg

a
brillante, na cumikislap ng

sarisaring kinang ng

culay ng

bahaghari. Siya'y maput,

napacaput marahil, ang mg

a matang halos laguing sa ibab ang ting

in ay pawang
nang

agpapakilala ng

isang calolowang calinislinisan, at pagc siya'y ng

uming

it at
ntatanyag ang canyang mapuput at malilit na mg

a ng

ipin, masasabing ang isang

rosa'y bulaclac lamang ng

cahoy, at ang garing ay pang

il ng

gadya
[114]
lamang. Sa
pag-itan ng

nang

ang

aninag na damit na pia at sa paliguid ng

canyang maput at
linalic na liig ay "nang

agkikisapan," gaya ng

sabi ng

mg

a tagalog, ang masasayang

mg

a mata, ng

isang collar na mg

a brillante. Isang lalaki lamang ang tila mandin hind

dumaramdam ng

canyang maningning na akit: ito'y isang bata pang Iranciscano,

payat, naninilaw, putlin, na tinatanaw na d cumikilos ang dalaga, buhat sa malayo,
cawang

is ng

isang estatua
[115]
, na halos hind humihing

a.
Datapuwa't hind nakikita ni Ibarra ang lahat ng

ito: napapagmasdan ng

canyang
mg

a mata ang ibang bagay. Nacuculong ang isang munting luang ng

apat na hubad at
maruruming pader; sa isa sa mg

a pader, sa dacong itaas ay may isang "reja"; sa

ibabaw ng

marami at casuclamsuclam na yapacan ay may isang banig, at sa ibabaw ng

banig ay isang matandang lalaking naghihing

al; ang matandang lalaking nahihirapan

ng

paghing

a ay inililing

ap sa magcabicabila ang mg

a mata at umiiyac na
ipinang

ung

usap ang isang pang

alan; nag-iisa ang matandang lalaki; manacanacang

nariring

ig ang calansing ng

isang tanical o isang buntong-hining

ang naglalampasan
sa mg

a pader ... at pagcatapos, doon sa malayo'y may isang masayang piguing, halos
ay isang mahalay na pagcacatow; isang binata'y nagtatawa, ibinubuhos ang alac sa
mg

a bulaclac, sa guitn ng

Phin 49mg

a pagpupuri at sa mg

a tang

ing tawanan ng

mg

a
iba. At ang matandang lalaki'y catulad ng

pagmumukha ng

a canyang ama! ang

binata'y camukh niya at canyang pang

alan ang pang

alang ipinang

ung

usap na casabay
ang tang

is!
Ito ang nakikita ng

culang palad sa canyang harapan.

Nang

amatay ang mg

a ilaw ng

catapat na bahay, humint ang musica at ang

caing

ayan, ng

uni't naririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na sigaw ng

canyang ama,
na hinahanap ang canyng anc sa canyng catapusng horas.
Inihihip ng

catahimican ang canyang hungcag na hining

a sa Maynila, at wari
mandi'y natutulog ang lahat sa mg

a bisig ng

wal; nariring

ig na nakikipaghalinhinan
ang talaoc ng

manoc sa mg

a reloj ng

mg

a campanario at sa mapanglaw na sigaw na

"alerta" ng

nayayamot na sundalong bantay; nagpapasimul ng

pagsung

aw ang
capirasong bowan; wari ng

a'y nang

agpapahing

alay na ang lahat; si Ibarra man ay

natutulog na ri't marahil ay napagal sa canyang malulungcot na mg

a caisipan o sa
paglalacby.
Ng

uni't hind tumutulog, nagpupuyat, ang batang Iranciscanong hind pa

nalalaong nakita nating hind cumikilos at hind umimic. Napapatong ang sico sa
palababahan ng

durung

awan ng

canyang "celda" at salo ng

palad ng

camay ang
putlai't payat na mukh, canyang pinanonood sa malayo ang isang bituing
numiningning sa madilim na lang

it. Namutl at nawal ang bituwin, nawal rin ang

mg

a bahagyang sinag nang nagpapatay na bowan; ng

uni't hind cumilos ang Iraile sa

canyang kinalalagyan: niyao'y minamasdan niya, ang malayong abot ng

ting

ing
napapaw sa ulap ng

umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na nagugulaylay

pa.


Phin 51

VI.
CAPITANG TIAGO
Sundin namn ang loob mo dito sa lupa!
Samantalang natutulog o nag-aagahan ang ating mg

a guinoo'y si Capitang Tiago

ang ating pag-usapan. Cailan ma'y hind tayo naguing panauhin niya, wal ng

a tayong
catuwiran catungculang siy'y pawalng halag at huwg siyng pansinn, cahi't sa
mahalagng capanahunan.
Palibhasa'y pandac, maliwanag ang culay, bilog ang catawan, at ang mukh,
salamat sa saganang tab, na alinsunod sa mg

a nalulugod sa canya'y galing daw sa

lang

it, at anang mg

a caaway niya'y galing daw sa mg

a dukh, siya'y mukhang bata

cay sa tunay niyang gulang: sino ma'y maniniwalang tatatlompo't limang taon lamang
siya. Taong banal ang laguing any ng

canyang pagmumukh ng

panahong
nangyayari ang sinasaysay namin. Ang bao ng

canyang ulong bilog, maliit at

nalalaganapan ng

buhoc na casing itim ng

luyong, mahaba sa dacong harapan at

totoong maicl sa licuran; hind nagbabago cailan man ng

any ang canyang mg

a
matang maliliit man ay d singkit na gaya ng

sa insic, mahayap na hind sapat ang

canyang ilong, at cung hind sana pumang

it ang canyang bibig, dahil sa napacalabis

na pagmamascada niya at pagng

ang

a, na sinisimpan ang sapa sa isang pisng

i, na
siyang nacasisira ng

pagcacatimbang ng

tabas ng

mukh, masasabi naming totoong

magaling ang canyang paniniwala at pagpapasampalatayang siya'y magandang lalaki.
Gayon mang napapacalabis ang canyang pananabaco't pagng

ang

a ay nananatiling
mapuput ang canyang mg

a sariling ng

ipin, at ang dalawang ipinahiram sa canya ng

dentista, sa halagng tiglalabing dalawang piso ang bawa't is.
Ipinalalagay na siya'y isa sa mg

a lalong mg

a mayayamang "propietario"
[116]
sa
Binundoc, at isa sa lalong mg

a pang

ulong "hacendero"
[117]
, dahil sa canyang mg

a
lupa sa Capampang

an at sa Laguna ng

Bay, lalonglalo na sa bayan ng

San Diego, na
doo'y itinataas taon taon ang buwis ng

lupa. Ang San Diego Phin 52ang lalong

naiibigan niyang bayan, dahil sa caligaligayang mg

a paliguan doon, sa balitang

sabung

an, o sa mg

a hind niya nalilimot na canyang naaalaala: doo'y natitira siya ng

dalawng buwn sa bawa't isng tan, ang cadalian.
Maraming mg

a bahay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague at sa

Rosario. Siya't isang insic ang may hawac ng

"contrata" ng

opio at hind ng

a
cailang

ang sabihing sila'y nang

agtutubo ng

lubhang malaki. Siya ang nagpapacain sa

mg

a bilangg sa Bilibid at nagpapadala ng

damo sa maraming mg

a pang

ulong bahay
sa Maynila; dapat unawing sa pamamag-itan ng

"contrata." Casund niya ang lahat

ng

mg

a pinuno, matalino, magaling makibagay at may pagcapang

ahas, pagc nauucol

sa pagsasamantala ng

mg

a pagc ilang ng

iba; siya ang tang

ing pinang

ang

anibang
capang

agaw ng

isang nagng

ang

alang Perez, tungcol sa mg

a "arriendo" at mg

a
"subasta" ng

mg

a sagutin o pang

ang

atungculang sa towi na'y ipinagcacatiwal ng

Gobierno ng

Filipinas sa mg

a camay ng

mg

a "particular"
[118]
. Cay ng

a't ng

panahong nangyayari ang mg

a bagay na ito, si Capitang Tiago'y isang taong

sumasaligaya; ang ligaya bagang macacamtan sa mg

a lupaing iyon ng

isang taong
maliit ang bao ng

ulo: siya'y mayaman, casund ng

Dios, ng

Gobierno at ng

mg

a tao.
Na siya'y casund ng

Dios, ito'y isang bagay na hind mapag-aalinlang

anan: halos
masasabing marapat sampalatayanan: walang cadahilanan upang macagalit ng

mabait
na Dios, pagc magaling ang calagayan sa lupa, pagc sa Dios ay hind nakikipag-
abot-usap cailan man, at cailan ma'y hind nagpapautang sa Dios ng

salap. Cailan
ma'y hind nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan ng

mg

a pananalang

in, cahi't siya'y

na sa lalong malalaking mg

a pagcaguipit; siya'y mayaman at ang canyang salap ang

sa canya'y humahalili sa pananalang

in. Sa mg

a misa at sa mg

a "rogativa'y" lumalang
ang Dios ng

mg

a macapangyarihan at mg

a palalong mg

a sacerdote. Lumalang ang

Dios, sa canyang walang hanggang cabaitan, ng

mg

a dukh, sa iguiguinhawa ng

mg

a
mayayaman, mg

a dukhang sa halagang piso'y macapagdarasal ng

cahi't labing anim

na mg

a misterio at macababasa ng

lahat ng

mg

a santong libro, hanggang sa "Biblia

hebraica" cung daragdagan ang bayad. Cung dahil sa isang malaking caguipita'y
manacanacang kinacailang

an ang mg

a saclolo ng

calang

itan at walang makita agad

cahi't isng candilang pula ng

insic, cung magcagayo'y nakikiusap na siya sa mg

a
santo at sa mg

a santang canyang pintacasi, at ipinang

ang

aco sa canila ang maraming

bagay upang sila'y mapilitan at lubos mapapaniwalaang tunay na magaling ang
canyang mg

a hang

ad. Datapuwa't ang totoong lalo niyang pinang

ang

acuan at
guinaganapan ng

mg

a Phin 53pang

aco ay ang Virgen sa Antipolong Nuestra Seora de

la Paz y Buen Viaje; sapagca't sa ilang may caliliitang mg

a santo'y hind ng

a lubhang
gumganap at hind rin totoong nag-uugaling mahal ang taong iyon; ang cadalasa'y
pagc kinamtan na niya ang pinipita'y hind na muling nagugunita ang mg

a santong
iyon; tunay ng

a't hind na naman sila muling liniligalig niya, at cung sacali't

napapanaho'y talasts ni Capitng Tiagong sa calendario'y maraming mg

a santong
walang guinagaw sa lang

it marahil. Bucod sa roo'y sinasapantaha niyang malaki ang

capangyariha't lacas ng

Virgen de Antipolo cay sa mg

a ibang Virgeng may dala mang

bastong pilac, o mg

a Nio Jesus na hubo't hubad o may pananamit, o mg

a escapulario,
mg

a cuintas o pamigkis na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumulaan nito'y ang

pagc hindi mapalabir ang Guinoong Babaeng iyon, mapagmahal sa canyang
pang

alan, caaway ng

"IotograIia"
[119]
, ayon sa sacristan mayor sa Antipolo, at sac,
pagca siya'y nagagalit daw ay nang

ing

itim na cawang

is ng

luyong, at nanggagaling
naman sa ang ibang mg

a Virgen ay may calambutan ang puso at mapagpaumanhin:

talastas ng

may mg

a taong iniibig pa ang isang haring "absoluto"

[120]
cay sa isng
haring "constitucional"
[121]
, cung hind nriyan si Luis Catorce
[122]
at si Luis Diez y
Seis
[123]
, si Felipe Segundo
[124]
at si Amadeo Primero
[125]
. Sa cadahilanan ding ito
marahil cay may nakikitang mg

a insic na di binyagan at sampong mg

a castilang
lumalacad ng

Phin 54paluhd sa balitang sambahan; at ang hind lamang napag-uuss

pa'y ang cung bakit nang

agtatanan ang mg

a curang dala ang salap ng

casindacsindac
na Larawan, napasa sa Amrica at pagdatng doo'y napaccasal.
Ang pintuang iyan ng

salas, na natatacpan ng

isang tabing na sutl ay siyang

daang patung

o sa isang maliit na capilla o panalang

inang d dapat mawal sa alin

mang bahay ng

Iilipino: naririyan ang mg

a "dios lar"
[126]
ni capitan Tiago, at sinasabi
naming mg

a "dios lar," sa pagca't lalong minamagaling ng

guinoong ito ang

"politeismo"
[127]
cay sa "monoteismo"
[128]
na cailan ma'y hind niya naabot ng

pag-
iisip. Doo'y may napapanood na mg

a larawan ng

"Sacra Familia"
[129]
na pawang
garing mul, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang mg

a dacong dulo ng

mg

a camay
at paa, cristal ang mg

a mata, mahahaba ang mg

a pilic mata at culot at culay guint

ang mg

a buhoc, magagandang yari ng

escultura sa Santa Cruz. Mg

a cuadrong pintado
ng

oleo ng

mg

a artistang taga Paco at taga Ermita, na ang naroroo'y ang mg

a
pagpapasakit sa mg

a santo, ang mg

a himal ng

Virgen at iba pa; si Santa Luciang

nacatitig sa lang

it, at hawac ang isang pinggang kinalalagyan ng

dalawa pang matang

may mg

a pilic-mat at may mg

a kilay, na catulad ng

napapanood na nacapinta sa
"triangulo" ng

Trinidad o sa mg

a "sarcoIago egipcio"
[130]
; si San Pascual Baylon, San
Antonio de Padua, na may habitong guingon at pinagmamasdang tumatang

is ang
isng Nio Jess, na may damit Capitan General, may tricornio
[131]
, may sable at may
mg

a botang tulad sa sayaw ng

mg

a musmos na bata sa Madrid: sa ganang cay Capitan

Tiago, ang cahulugan ng

gayong anyo'y cahi't idagdag ng

Dios sa canyang
capangyarihan ang capangyarihan ng

isang Capitang General sa Filipinas, ay

paglalaruan din siya ng

mg

a Iranciscano, na catulad ng

paglalaro sa isang "mueca" o

larauang taotauhan. Napapanood din doon ang isang San Antonio Abad, na may isang
baboy sa tabi, at ang isip ng

carapatdapat na Capitan, ang baboy na iyo'y

macapaghihimalng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitong cadahilana'y hind siya,
nang

ang

ahas tumawag sa hayop na iyon ng

Phin 55"baboy" cung d "alaga ng

santo
seor San Antonio;" isang San Francisco de Asis na may pitng pacpac at may
habitong culay caIe, na nacapatong sa ibabaw ng

isang San Vicente, na wal cung d

dadalawang pacpac, ng

uni't may dala namang isang cornetin; isang San Pedro Martir
na biyac ang ulo, at tang

an ng

isang d binyagang nacaluhod ang isng talibong ng

tulisan, na na sa tabi ng

isang San Pedro na pinuputol ang taing

a ng

isang moro, na
marahil ay si Malco, na nang

ang

atlabi at napapahindc sa sakit, samantalang

tumatalaoc at namamayagpag ang sasabung

ing nacatuntong sa isang haliguing

"drico"
[132]
, at sa bagay na ito'y inaacala ni Capitang Tiago, na nacararating sa
paguigung santo ang tumag at gayon din ang mataga. Sino ang macabibilang sa
hucbong iyon ng

mg

a larawan at macapagsasaysay ng

mg

a canicanyang tung

o't mg

a
cagaling

ang doo'y natitipon?!Hind ng

a magcacasiyang masabi sa isang capitulo

lamang! Gayon ma'y sasabihin din namin ang isang magandang San Miguel, na cahoy
na dinorado at pinintahan, halos isang metro ang taas: nang

ang

atabi ang arcangel,

nanglilisic ang mg

a mata, cunot ang noo at culay rosa ang mg

a pisng

i; nacasuot sa
caliwang camay ang isang calasag griego, at iniyayamb ng

canan ang isang kris

joloano, at handang sumugat sa namimintacasi sa lumapit sa cany, ayon sa
nahihiwatigan sa canyng acm at pagting

ing hind ang tung

o'y sa demoniong may

buntot at may mg

a sung

ay na ikinacagat ang canyang mg

a pang

il sa binting dalaga ng

arcngel. Hind lumalapit sa cany cailn man si Capitang Tiago, sa tacot na bac
maghimal. Mamacailn bagng gumalaw na parang buhay ang hind lamang iisang
larawan, cahi't anong pagcapang

itpang

it ang pagcacagawang gaya ng

mg

a
nanggagaling sa mg

a carpinteria sa Paete, at ng

mang

ahiy at magcamit caparusahan

ang mg

a macasalanang hind nananampalataya? Casabihang may isang Cristo raw sa

Espaa, na nang siya'y tawaguing sacsi ng

mg

a nang

aco sa pagsinta, siya'y sumang-

ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan ng

minsang pagtang

ng

ulo sa harap ng

hucom;
may isng Cristo namng tinanggl sa pagcapc ang canang camay upang yacapin si
Santa Lutgarda; at ano? hind ba nababasa ni Capitang Tiago sa isang maliit na
librong hind pa nalalaong inilalathala, tungcol sa isang pagsesermong guinaw sa
pamamag-itan ng

tinang

otang

at kinumpascumpas ng

isang larawan ni Santo

Domingo sa Soriano? Walang sinabing ano man lamang salit ang santo; ng

uni't
naacala o inacala ng

sumulat ng

librito, na ang sinabi ni Santo Domingo sa canyang

mg

a tinang

otang

at kinumpascumpas ay ipinagbibigay Phin 56alm ang pagcatapos

ng

santinacpn
[133]
Hindi ba sinasabi namang malaki ang pamamaga ng

isang pisng

i
cay sa cabil ng

Virgen de Luta ng

bayan ng

Lipa at capol ng

putic ang mg

a laylayan
ng

canyang pananamit? Hindi b ito'y lubos na pagpapatotoong ang mg

a mahal na
larawa'y nagpapasial din nama't hind man lamang itinataas ang canilang pananamit,
at sinasactan din naman sila ng

bagang, na cung magcabihira'y tayo ang dahil? Hindi

b namasdan ng

canyang sariling matang maliliit ang lahat ng

mg

a Cristo sa sermon
ng

"Siete Palabra"
[134]
na gumagalaw ang ulo at tumatang

ong macaitlo, na siyang

nacaaakit sa pagtang

is at sa mg

a pagsigaw ng

lahat ng

mg

a babae at ng

mg

a
calolowang mahabaguing talagang mg

a taga lang

it? Ano pa? Napanood din naman

naming ipinakikita ng

pari sa mg

a nakikinig ng

sermon sa canya sa oras ng

pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isang panyong pun ng

dug, at cami sana'y

tatang

is na sa malaking pagcaawa, cung di lamang sinabi sa amin ng

sacristan, sa
casaliwang palad ng

aming calolowa, na iyon daw ay biro lamang: ang dugong iyon-

anya-ay sa inahng manoc, na pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo ...
at ang sacristan ay matab. Si Capitang Tiago ng

a, palibhasa'y taong matalino at

banal, ay nag-iing

at na huwag lumapit sa Kris ni San Miguel.Lumay tayo Phin

57sa mg

a pang

anib!ang sinasabi niya sa canyang sarilinalalaman co ng

isang
arcangel; ng

uni't hind, wal acong tiwala! wal acong tiwala!

Hind dumaran ang isng tang hind siy nakikidal sa pagpasa Antipolong
malaki ang nagugugol, na ang dal'y isng orquesta: cung naroroon na'y
pinagcacagulan niya ang dalawa sa lubhang maraming mg

a misa de graciang
guinagaw sa boong tatlong siyam, at sa mg

a ibang araw na hind guinagaw ang

pagsisiym, at nallig pagcatapos sa bantg na "batis" bucl, na ayon sa
pinasasampalatayana'y naligo roon ang mahal na larawan. Nakikita pa ng

mg

a
mapamintacasing tao ang mg

a bacas ng

mg

a paa at ang hilahis ng

buhoc ng

Virgen de
la Paz sa matigas na bato, ng

pigain niya ang mg

a buhoc na iyon, ano pa't walang

pinagibhan sa aln mang babaeng gumagamit ng

lang

is ng

niyog, at para manding

patalim ang canyang mg

a buhoc, o cung dili caya'y diamante at walang pinag-ibhan sa

may sanlibong tonelada ang bigat. Ibig sana naming ihaplit ng

cagulatgulat na larawan
ang canyng mahl na buhc sa mg

a mata ng

mg

a taong mapamintacasing ito, at

canyang tuntung

an ang canilang dila o ulo.Doon sa tabi rin ng

bucal na iyon ay
dapat cumain si Capitang Tiago ng

inihaw na lechon, dalag na sinigang sa mg

a dahon
ng

alibangbang, at iba pang mg

a lutong humiguit cumulang ang sarap. Mahiguithiguit

sa apat na raang piso ang nagugugol sa canya sa dalawang misang iyon, datapuwa't
maipalalagay na mura, cung pag-iisip-isipin ang capurihang tinatamo ng

Ina ng

Dios
sa mg

a ruedang apoy, sa mg

a cohete, sa mg

a "berso," at cung babalacbalakin ang

pakinabang na kinakamtan sa boong isang taon dahil sa mg

a misang ito.
Ng

uni't hind lamang sa Antipolo guinagaw niya ang canyang maing

ay na
pamimintacasi. Sa Binundoc, sa Capampang

an at sa bayan ng

San Diego: pagc

magsasabong ng

manoc na may malalaking pustahan, nagpapadala siya sa cura ng

mg

a salaping guintong ucol sa mg

a misang sa canya'y magpapala, at tulad sa mg

a
romanong nang

agtatanong muna sa canilang mg

a "augur"
[135]
bago makipaghamoc, na
pinacacaing magaling ang canilang mg

a sisiw na iguinagalang; pinagtatanung

an din ni
Capitang Tiago ang canyang sariling mg

a "augur"; ng

uni't taglay ang mg

a
pagbabagong hatol ng

mg

a panahon at ng

mg

a bagong catotohanan. Pinagmamasdan

niya ang ning

as ng

mg

a candila, ang usoc ng

incienso, ang voces ng

sacerdote at iba
pa, at sa lahat ng

bagay pinagsisicapan niyang mahiwatigan ang canyang maguiguing

palad. Pinaniniwalaang bihirang matalo si Capitang Tiago sa mg

a pakikipagpustahan,
at ang canyng manacnaPhin 58cang pagcatalo'y nagmumul sa mg

a cadahilanang
ang nagmisa'y namamalat, cacaunti ang mg

a ilaw, masebo ang mg

a "cirio"
[136]
, o
napahalo cay ang isang achoy sa mg

a salapng ipinagpamisa, at iba pa: ipinaaninaw

sa canya ng

celadon ng

isang CoIradia, na ang gayong pagcapalihis ng

palad ay mg

a
pagtikm lamang sa canya ng

Lang

it, at ng

lalong mapapagtibay siy sa canyang

pananampalataya at pimimintacasi. Kinalulugdan ng

mg

a cura, iguinagalang ng

mg

a
sacristan, sinusuyo ng

magcacandilang insic at ng

mg

a castillero, si Capitang Tiago'y

lumiligaya sa religion dito sa lupa, at sinasabi ng

mg

a matataas at banal na mg

a taong
sa lang

it man daw ay malaki rin ang lacas ng

canyang capangyarihan.
Na siya'y casundo ng

Gobierno, ang baga'y na ito'y hind dapat pag alinlang

anan,
bag man tla mandn may cahirapang ito'y mangyari. Walang cayang umisip ng

ano
mang bagong bagay, nagagalac na sa canyang casalucuyang pamumuhay, cailan ma'y
laguing laang tumalima sa catapustapusang OIicial quinto sa lahat ng

mg

a oIicina,
maghandog ng

mg

a hitang jamon, mg

a capon, mg

a pavo, mg

a bung

ang cahoy at
halamang galing sa Sunsng sa alin mang panahon ng

isang taon. Cung nariring

ig
niyang sinasabing masasam ang mg

a tunay na lahing Iilipino, siyang hind

nagpapalagay sa sariling d siy dalisay na tagalog, nakikipintas siya at lalo pa
manding masam ang canyang guinagawang pagpula; sacali't ang pinipintasa'y ang
mg

a mestizong insic o mestizong castila, siya nama'y nakikipintas, marahil sa pagca't

inaacal na niyng siy'y dalisay na "ibero"
[137]
: siya ang unaunang pumupuri sa lahat
ng

mg

a pagpapabuwis, lalo't cung sa licuran nito'y naaamo'y niyang may "contrata" o

isang "arriendo." Lagui ng

may hand siyang mg

a orquesta upang bumati at tumapat

sa canino mang mg

a gobernador, mg

a alcalde, mg

a Iiscal, at iba pa, sa canilang mg

a
caarawan ng

santong calagy, caarawan ng

capang

anacan, pang

ang

anac o pagcamatay
ng

isang camag-anac, sa maiclng salit'y ang an mang pagbabagong lacad ng

pamumuhay na caraniwan. Nagpapagaw ng

mg

a tulang pangpuri sa mg

a taong sinabi
na, ng

mg

a himnong ipinagdiriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang

at mapagsicap na Alcalde, na pinaghahandaan sa lang

it ng

palma ng

mg

a banal" (o
palmeta) at iba't iba pang mg

a bagay.
Naguing Gobernadorcillo siya ng

"gremio" ng

mg

a "mestizong sangley", baga

man maraming nagsitutol, sa pagca't hind siya nil ipinallagay na mestizong Phin
59insic. Sa dalawng tang canyng pang

ang

apita'y nacasira siya ng

sampong Irac,
sampong sombrerong de copa at anim na baston: ang Irac at sombrero de copa'y sa
Ayuntamiento, sa Malacanyang at sa cuartel; ang sombrero de copa at ang Irac ay sa
sabung

an, sa pamilihan, sa mg

a procesion, sa mg

a tindahan ng

mg

a insic, at sa ilalim
ng

sombrero at sa loob ng

Irac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at nag-eesgrima ng

bastong may borlas, na nag uutos, naghuhusay at guinugulo ang lahat, taglay ang
isang cahang

ahang

ang casipagan at isang pagcamatimtimang lalo pa manding

cahang

ahang

a. Cay ng

a't ipinalalagay ng

mg

a punong macapangyarihang siya'y

isang magaling na tao, cagandagandahan ang puso, payapa, mapagpacumbab,
masunurin, mapagpakitang loob, na hind bumabasa ng

ano mang libro o periodicong

galing sa Espaa, baga man magaling mag-wicang castila; ang ting

in sa canya, nila'y
tulad sa pagmamasid ng

isang abang estudiante sa gasgas na tacon ng

canyang luma
ng

zapato, pakiling dahil sa any ng

canyang paglacad:Naguiguing catotohanan, sa

calagayan niya, ang casabihan ng

mg

a cristianong "beati pauperis spiritu"

[138]
at ang
caraniwang casabihng "beati possidentes"
[139]
, at mangyayaring maipatungcol sa
canya yaong mg

a sabing griego na anang iba'y mal ang pagcacahulog sa wicang

castil: "Gloria Dios en las alturas y paz los hombres de buena voluntad"
[140]
! sa
pagca't ayon sa makikita natin sa mg

a susunod dito, hind casucatang magcaroon ang

tao ng

magandang calooban upang sumapayapa. Ang mg

a d gumagalang sa religio'y
ipinalalagay siyang haling; ipinalalagay siya ng

mg

a dukhang walang awa,

tampalasan, mapagsamantala ng

cahirapan ng

capuwa, at ipinalalagay naman ng

mg

a
mababab sa canyng siy'y totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At ang mg

a
babae? Ah, ang mg

a babae! Umaaling

awng

aw ng

d cawasa ang mg

a paratang, na
naririnig sa mg

a mahihirap na mg

a bahay na pawid, at pinagsasabihang may naririnig

daw na mg

a taghoy, mg

a hagulhol, na manacanacang may casamang mg

a uh ng

isng bagong caaanac. Hind lamang iisang dalaga ang itinuturo ng

daliring
mapagsapantaha ng

mg

a namamayan: malamlam ang mata at looy na ang dibdib ng

gayong dalaga. Ng

uni't hind nacababagabag ng

canyang pagtulog ang lahat ng

ito;
hind nacaliligalig ng

canyang catahimican ang Phin 60sino mang dalaga; isang

matandang babae ang siyang nacapagpapahirap ng

canyang loob, isang matandang

babaeng nakikipagtaasan sa canya ng

pamimintacasi na naguing dapat magtamo sa

maraming cura ng

lalong malalaking pagpupuri at pagpapaunlac cay sa mg

a kinamtan
niya ng

panahong siya'y guinagaling. May banal na pag-uunahang ikinagagaling ng

Iglesia si Capitang Tiago at sac ang babaeng baong itong pagmamanahan ng

mg

a
capatid at ng

mg

a pamangkin, tulad naman sa pag-aagawan ng

mg

a vapor sa
Capangpang

ang pinakikinabang

an ng

mg

a taong bayan. Naghandog si Capitang

Tiago sa isang Virgeng alin man ng

isang bastong pilac na may mg

a esmeralda at mg

a
topacio? Cung gay'y pagdaca'y nagpapagaw namn si Doa Patrocinio sa platerong
si Gaudinez ng

isang bastong guint na may mg

a brillante. Na nagtay si Capitang

Tiago ng

isang arcong may dalawang mukh, may balot na damit na pinabintogbintog,

may mg

a salamin, mg

a globong cristal, mg

a lmpara at mg

a araa, handog sa
procesion nang naval? Cung gayo'y magpapatay naman si Doa Patrocinio ng

isang
arcong may apat na mukh, mataas ng

dalawang vara sa arco ni Capitang Tiago at

lalong marami ang mg

a bitin at iba pang sarisaring mg

a pamuti. Pagc nagcagayo'y

guinagamit naman ni Capitang Tiago ang canyang lalong nagagawang magaling, ang
bagay na canyang ikinatatang

i: ang mg

a misang may mg

a bomba't iba pang

pangpasayang guinagamitan ng

polvora, at pagnangyari ito'y kinacagat ni Doa

Patrocinio ng

canyang mg

a ng

idng

id ang canyang labi, sa pagca't palibhasa'y totoong

mayamutin ay hind niya matiis ang "repique" ng

mg

a campana, at lalo ng

kinalulupitan niya ang ugong ng

mg

a putucan. Samantalang si Capitang Tiago'y

ng

uming

iti ay nag-iisip naman si Doa Patrocinio ng

pagganti, at pinagbabayaran niya

ng

salapi ng

mg

a iba ang lalong magagaling na magsermong hirang sa limang mg

a
capisanan ng

mg

a Iraile sa Maynila, ang lalong mg

a balitang mg

a canonigo sa
Catedral, at samp ng

mg

a Paulista, at ng

mang

ag sermon sa mg

a dakilang araw
tungcol sa mg

a saysayin sa Teologia
[141]
, na lubhang malalalim sa mg

a macasalanang
walng nalalaman cung d wicang tind lamang. Namasid ng

mg

a cacampi ni
Capitang Tiago, na si Doa Patrocinio'y nacacatulog samantalang nagsesermon, at
sinasagot naman sila ng

mg

a cacampi ni Doa Patrocinio, na ang sermo'y bayad na, at

sa ganang cany'y ang pagbabayad ang siyng lalong mahalag. Sa catapustapusa'y
lubos na iguinupo si Capitang Tiago ni Doa Patrocinio, na naghandog sa isang
simbahan ng

tatlong andas na pilac, na dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan

niya ng

mahiguit na tatlong libong Phin 61piso. Hinihintay ni Capitang Tiago na

bawa't araw ay titiguil ng

paghing

a ang matandang babaeng ito, o matatalo cay ang

lima o anim na usapin sa paglilincod lamang sa Dios; ang casamaang palad ay
ipinagcasanggalang ang mg

a usaping iyon ng

lalong magagaling na abogado sa Real

Audiencia, at tungcol sa canyang buhay, walang sucat na mapanghawacan sa canya
ang sakit, ang cawang

is niya'y cawad na patalim, marahil ng

may mapanghinularan
ang mg

a calolowa, at cumacapit dito sa bayan ng

luhang gaya ng

mahigpit na pagcapit
ng

galis sa balat ng

tao. Umaasa ang mg

a cacampi ni Doa Patrociniong pagcamatay

nito'y maguiguing "canonizada"
[142]
, at si Capitang Tiago ma'y sasamba sa canya sa
mg

a altar, bagay na sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyang ipinang

ang

aco,
mamaty lamang agd.
Gayon ng

ang calagayan ni Capitang Tiago ng

panahong iyon. Tungcol sa

panahong nacaraa'y siya'y bugtong na anac ng

isang mag-aasucl sa Malabng

mayaman din naman ang pagcabuhay, ng

uni't napacaramot, na ano pa't hind

nagcagugol ng

isang cuarta man lamang sa pagpapaaral sa canyang anac, caya't

naguing alil si Santiaguillo ng

isang mabait na dominico na pinagsicapang ituro ang

lahat ng

maituturo at nalalaman niya. Ng

magtatamo na si Santiago ng

caligayahang
siya'y tawaguing "logico", sa macatuwid baga'y ng

siya'y mag-aaral na ng

"Lgica",
[143]
ang pagcamaty ng

sa canya'y nagtatangkilic, na sinundan ng

pagcamatay ng

canyang ama, ang siyang nagbigay wacas ng

canyang mg

a pag-aaral,
at ng

magcagayo'y napilitang siyang mang

asiwa sa paghahanap-buhay. Nag-asawa

siy sa isng magandng dalagang taga Santa Cruz, na siyang tumulong sa canya sa
pagyaman, at siyang sa canya'y nagbigay ng

pagcaguinoo. Hind nagcasiya si Doa

Pia Alba sa pamimili ng

azucal, caIe at tina: ninais niyang magtanim at umani, at

bumili ang dalawang bagong casal ng

mg

a lupa sa San Diego, at mul niyao'y nagung

caibigan na siy ni pr Dmaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyng lalong mayamang
mmumuhunan sa bayan.
Naguiguing isang gawang dapat sisihin ang malabis nilang pag-susumakit sa
pagpaparami ng

cayamanan, dahil sa sila'y hind nagcacaanac, mul ng

sila'y macasal
na may anim na taon na, at gayon ma'y matuwid, matab at timbang na timbang ang
pang

ang

atawan ni Doa Pia. Nawalang cabuluhan ang canyang mg

a pagsisiyam, o
"novenario," ang canyng pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol ng

mg

a
mapamintacasi; ang pagbibigay niya, ng

mg

a limos, ang pagsaPhin 62sayaw niya sa

procesion ng

Virgeng Turumba, sa Pakil, sa guitn ng

mainit na araw ng

Mayo.
Nawal-ang cabuluhng laht, hanggang sa siy'y hinatulan ni pr Dmasong
pumaroon sa Obando, at pagdating doo'y sumayaw sa Iiesta ni San Pascual Baylon, at
huming

ng

isang anac. Talastas na nating sa Obando'y may tatlong nagcacaloob ng

mg

a anac na lalaki at ng

mg

a anac na babae; ang ibiguin: Nuestra Seora de

Salambaw, Santa Clara at San Pascual. Salamat sa hatol na ito'y nagdalang tao si
Doa Pia ... ay! tulad sa mang

ing

isdang sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na

tumiguil ng

pag-aawit ng

siya'y macasumpong ng

isang cayamanan; pumanaw cay

Doa Pia ang catowaan, namanglaw ng

d ano lamang at hind na nakita nino mang

ng

umit.Talagang ganyan ang mg

a naglilihiang sinasabi ng

lahat, samp ni
Capitang Tiago. Isang lagnat na dumapo sa canya pagcapang

anac (Iiebre puerperal)

ang siyang nagbigay wacas sa canyang mg

a calungcutan, na ano pa't naiwan niyang

ulila ang isang magandang sanggol na babae, na inanac sa binyag ni Fr. Damaso rin;
at sa pagca't hind ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa canya'y
hinihing

i, pinang

alanan ang sanggol ng

MARIA CLARA, sa pagbibigay unlac sa Virgen

de Salambaw at cay Santa Clara, at pinarusahan ang may dalisay na capurihang si San
Pascual Baylon, sa hind pagbanggut ng

canyang pang

alan.
Lumaki ang sanggol na babae sa mg

a pag-aalag ni tia Isabel, ang matandng

babaeng iyng tulad sa fraile ang pakikipagcapuw to na nakita natin sa pasimul
nit.
Hind taglay ni Maria Clara ang maliliit na mg

a mata, ng

canyang ama: gaya rin

ng

canyang inang malalaki ang mg

a mata, maiitim, nalililiman ng

mahahabang mg

a
pilc-mata, masasaya at caayaaya pagc naglalar; malulungcot, hind mapagcuro at
anyong naggugunamgunam pagc hind ng

uming

it. Nang sanggol pa siya'y culot ang

canyang buhac at halos culay guint; ang ilong niyang maganda ang hayap ay hind
totong matang

os at hind naman sapat; ang bibig ay nagpapaalaala sa maliliit at

calugodlugod na bibig ng

canyang ina, taglay ang mg

a catowatowang biloy sa mg

a
pisng

; ang balat niya'y casing nipis ng

pang-ibabaw na balat ng

sibuyas at maputing
culay bulac, anang mg

a nahihibang na mg

a camag-anac, na canilang nakikita ang

bacas ng

pagc si Capitang Tiago ang ama, sa maliliit at magandang pagcacaany ng

mg

a taing

a ni Maria Clara.
Ipinallagay ni ta Isabl na cay may pagca mukhng europeo si Mara Clara'y
dahil sa paglilihi ni Doa Pia; natatandaang madalas nakita niyang ito'y tumatang

is sa
harapan ni San Antonio, ng

mg

a unang buwan ng

canyang pagbubuntis; gayon din

ang isipan ng

isang pinsang babae ni Capitang Tiago, ang Phin 63pinagcacibhan

lamang ay ang paghirang ng

santo: sa ganang canya'y naglihi sa Virgen o cay San

Miguel. Isng balitang filsofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo ang
"Amat"
[144]
, hinahanap ang caliwanagan ng

gayong bagay sa ikinapangyayari sa

calagayan ng

tao ng

mg

a "planeta"
[145]
.
Lumaki si Maria Clarang pinacaiirog ng

lahat, sa guitn ng

mg

a ng

iti at pagsinta.
Ang mg

a Iraile ma'y linalar siya pagc isinasama sa mg

a procesiong puti ang

pananamit, nalalala sa canyang malag at culot na buhoc ang mg

a sampaga at mg

a
azucena, may dalawang maliliit na pacpac na pilac at guintng nacacabit sa licuran ng

canyang pananamit, at may tang

ang dalawang calapating puting may mg

a taling cintas
na azul. At sac siya'y totoong masaya, may mg

a pananalitang musmos na
calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahibang

an ng

pag-ibig, ay walang guinagawa

cung di pacapurihin ang mg

a santo sa Obando at ihatol sa lahat na sila'y umadhic ng

magagandang escultura nila.
Sa mg

a lupaing na sa dacong ilaya ng

daigdig, pagdating ng

batang babae sa
labing tatlo o labing apat na taon ay dinaratnan na ng

sa panahon, tulad sa buco cung

gabi na kinabucasa'y bulaclac na. Sa calagayang iyang pagbabagong anyo, puspos ng

mg

a talinghaga at ng

pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa

pagsunod sa mg

a hatol ng

cura sa Binundoc, sa beaterio ng

Santa Catalina
[146]
upang
tumanggap sa mg

a monja ng

mg

a turong banal. Tumatang

is Phin 64si Maria Clarang

nag-paalam cay pari Damaso at sa tang

ing catotong canyang calaro-lar buhat sa

camusmusan, cay Cristomo Ibarra, na pagcatapos ay napa sa Europa naman. Doon sa
conventong iyong sacali't nakikipanayam sa mundo'y sa pamamag-itan ng

mg

a rejang
lambal, at sa ilalim pa ng

pagbabantay ng

"Madre-Escucha", natira si Maria Clarang

pitong taon. Taglay ng

bawa't isa ang canicanicalang inaacalang icagagaling ng

sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig ng

hilig ng

isa sa isa ng

mg

a bata,
pinagcayaran ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang pagpapacasal sa canilang mg

a
anac, at sila'y nang

agtatag ng

samahan. Ang pangyayaring itong guinaw ng

macaraan
ang ilang taon buhat ng

umalis si Ibarra'y ipinagdiwang ng

dalawang pusong na sa
magcabilang dulo ng

daigdig at na sa iba't ibang calagayang totoo.

Phin 65

VII.
MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA"
Maagang nang

agsimba ng

umagang iyon si tia Isabel at si Maria Clara: mainam

na totoo ang pananamit nito at may tang

ang isang cuintas na azul ang mg

a butil, na
inaar niyng parang brazalete,
[147]
at may salamn sa mat si ta Isabel, upang
mabasa ang dalng "Ancora de Salvacin"
[148]
, samantalang nagmimisa.
Bahagy pa lamang nacaaalis sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang ibig na
niyang omow, bagay na totoong ipinangguilalas at isinam ng

loob ng

mabait na
tang walng boong acal cung d ang canyang pamangking babae'y mapagbanal at
madasaling tulad sa isang monja man lamang. Nagbubulong, at pagcatapos na
macapagcucrz ay nagtindig ang mabait na matandang babae.Bah! patatawarin na
aco ng

mabait na Dios na dapat macakilala ng

puso ng

mg

a dalaga cay sa inyo p tia

IsabelAng sasabihin sana ni Maria Clara sa canya upang putlin ang canyang
matitindi, ng

uni't sa cawacasa'y mg

a pagsesermong-n.
Ng

ayo'y nacapag-agahan na tila at nililibang ni Maria Clara ang canyang

pagcainip sa paggaw ng

isang sutlang "bolsillo", samantalang ibig pawiin ng

tia ang
mg

a bacas ng

nagdaang Iiesta sa pagpapasimul ng

paggamit ng

isang plumero.
Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang Tiago ang mg

a ilang casulatan.
Bawa't lagunlong sa daan, bawa't cocheng dumaraan ay nang

agpapacaba sa
dibdib ng

virgen at siya'y pinang

ing

ilabot. Ah, ng

ayo'y ibig niyang maparoon ul sa

beaterio, sa casamahan ng

canyang mg

a caibigang babae! Doo'y matitingnan niya

"siyng" hind mang

ing

inig, hind magugulumihanan! Datapowa't hind baga, siya

ang iyong caibigan ng

panahong musmus ca pa? hind b cayo'y nang

aglalaro ng

larong haling at hanggang sa cayo'y nag-aaway na manacanac? Ang dahil ng

mg

a
bagay na it'y hind co sasabihin; cung icaw na bumabasa'y umibig ay mapagkikilala
mo, at cung hind naman ay sayang na sa iyo'y aking sabihin; hind mapag-uunawa
ang mg

a talinghagang ito ng

hind na Phin 66casisinta cailn man.

"Sa acal co Mara'y may catowiran ang mdicoani Capitang Tiago. Dapat
cang pasalalawigan, namumutl ca ng

mainam at nagcacailang

an ca ng

mg

a
mabubuting hang

in. Ano bang acala mo: sa Malabon ... o sa San Diego?

Namul si Marang tulad sa "amapola"
[149]
pagcarinig niya nitong huling
pang

alan, at hind nacasagot.

"Ng

ayo'y paparoon cayo ni Isabel at icaw sa beaterio, at ng

cunin ninyo roon

ang iyong mg

a damit, at macapagpaalam ca sa iyong mg

a caibigan; hind ca na
papasoc ul roon.
Dinamdam ni Maria Clara iyang hind malirip na calungcutang bumabalot sa
calolowa, pagc iniiwan ang isang kinatirahang pinatamuhan natin ng

caligayahan;
ng

uni't nagpagaang ng

canyang pighat ang pagcaalaala ng

isang bagay.
At sa loob ng

apat o limang araw, pagc may damit ca nang bago'y paparoon

tayo sa Malabon.... Wal na sa San Diego ang iyong inaama; ang curang nakita mo
rito cagabi, iyong paring bata ay siyang bagong cura natin doon ng

ayon; siya'y isang

santo.
Lalong nacaggaling sa canyng catawn ang San Diego, pinsan!ang
ipinaalaala ni ta Isabel;bucd sa roo'y lalong mabuti ang bahay natin don, at sac
malapit na ang fiesta.
Ibig sanang yacapin ni Maria Clara ang canyang tia; ng

uni't narinig niyang

tumiguil ang isng coche ay siy'y namutl.
Ah, siya ng

!ang isinagot ni Capitang Tiago, at nagbago ng

pananalit at
idinagdg:Don Crisstomo!
Nalaglag sa mg

a camay ni Maria Clara ang tang

ang canyang guinagawa; nag-

acal siyng cumilos ay hind nangyari: isang pang

ing

ilabot ang siyang tumatacbo sa

canyang catawan. Narinig ang yabag ng

paa sa hagdanan at pagcatapos ay ang sariwa

at voces lalaki. Tulad sa cung ang voces, na ito'y may capangyarihang hiwaga,
iniwacsi ng

dalaga ang laguim at nagtatacbo at nagtago sa panalang

inang kinalalagyan
ng

mg

a santo. Nagtawanan ang dalawang magpinsan, at narinig ni Ibarra ang ing

ay ng

sinsarhang pintuan.
Namumutla, humihing

a ng

madalas, tinutop ng

dalaga ang cumacabang dibdib at

nag-acalang making. Nring ang voces, yaong voces na pinacasisinta't sa panag-inip
lamang niya naririnig: ipinagtatanong siya ni Ibarra. Sa pagcahibang sa tow ay
hinagcan niya ang santong sa canya'y nalalapit, si San Antonio Abad; santong
mapalad ng

nabubuhay at ng

ayong siya'y cahoy; lagui ng

may Phin 67magagandang

mg

a tucso! Pagcatapos ay humanap ng

isang butas ng

susan, upang makita niya si

Ibarra; mapagsiyasat ang canyang any; ng

uming

it si Maria Clara at ng

cunin siya ng

canyng ta sa gayng panonood, sumabit sa lig ng

matandang babae at sinisi ito ng

halc na paulit-ulit.
Ng

uni't haling, ano ang nangyayari sa iyo?ang sa cawacasa'y nasabi ng

matandang babae, na pinapahid ang isang luha sa mg

a mata niyang lanta na.

Nahiy si Maria Clara at tinacpan ang mg

a mata, ng

canyang mabibilog na mg

a
brazo.
Hala, maghusay ca, halica!ang sabi ng

matandang babae ng

boong pag-
irog.Samantalang nakikipag-usap siya sa iyong ama ng

iyong ... halica at huwag

cang magpahintay!
Napadal ang dalagang tulad sa isng musms, at doon sil nagculng sa canyng
"aposento."
Masaya ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra ng

sumipot si tia Isabel na

halos kinacaladcad ang canyang pamangking babae, na nagpapaling

aling

a cung
saansaan, datapuwa't hind tumiting

in sa canino mang to....

Anong pinag-usapan ng

dalawang calolowang iyon, ano ang canicanilang sinabi

diyan sa salitaan ng

mg

a mata, na lalong lubos ang galing cay sa salitaan ng

bibig,
salitaang ipinagcaloob sa calolowa at ng

huwag macagulo ang ing

ay sa pagtatamong
timyas ng

damdamin? Sa mg

a sandaling yaon, pagca nagcacawatasan ang dalawang

linikhang sumasaligaya sa kilos ng

mg

a balintataong natatabing

an ng

mg

a pilic-
matang pinaglalampasanan ng

pag-isip, ang pananalita'y mabagal, magaspng,

mahina, wang

is sa ugong ng

culog na nang

ang

alagcag at walang tuos cung isusumag

sa nacasisilaw na liwanag at mabilis ng

kidlat: nagsasaysay ng

isang damdaming
kilala na, isang isipang napag-uunawa, na, at cay lamang guinagamit ito'y sa pagca't
ang mith ng

puso'y siyang nacapangyayari sa boong cataohang saganang sagana sa

galac, ibig na ang boong catawan niyang casama ang lahat ng

sancap na laman, buto

at dug at ang boong caisipan ay magsaysay ng

hiwagang mg

a catowang inaawit ng

espiritu. Sa tanong ng

pagsinta sa isang sulyap na numiningning o lumalamlam,

walang mg

a sagot ang salit: tumutugon ang ng

it, ang halic o ang buntong hining

a.
At pagcatapos, sa pagtacas ng

dalawang nagsisintahan sa "plumero" ng

tia Isabel
na nagpapabang

on sa alicaboc, sila'y pumaroon sa azotea upang sila'y macapag-usap

ng

boong calayan sa silong ng

mg

a balag; ano ang canilang pinag-usapan ng

marahan at nang

ing

inig cayo, mg

a maliliit na bulaclac ng

"cabello-de-angel"? Cayo
ang magsabi't may bang

o cayo sa inyong hining

a at may Phin 68mg

a culay cayo sa
inyong mg

a labi; icaw, "ceIiro"

[150]
ang magsabi yamang nag-aral ca ng

di
caraniwang mg

a tinig sa lihim ng

gabing madilim at sa talinghaga ng

aming mg

a
cagubatang virgen; sabihin ninyo, mg

a sinag ng

araw, maningning na tagapagpakilala

sa lupa ng

Walang Hanggan, tang

ing hind nahahawacan sa dagdig ng

mg

a
natatangnan: cayo ang mang

agsabi, sa pagca't wal acong nalalamang isaysay cung d

mg

a cahaling

ang hind mainam dingguin.

Ng

uni't yamang aayaw ninyong sabihin, aking titingnan cung aking maisasaysay.
Ang lang

it ay azul: nagpapagalaw ng

mg

a dahon at ng

mg

a bulaclac ng

halamang
gumagapang ang isng malamig na amihang hind amoy rosa,dahil dito'y
nang

agsisipang

inig ang mg

a cabellodeangelang mg

a halamang nacabitin, ang

mg

a tuyung isd at ang mg

a lamparang galing sa China. Ang ing

ay ng

sagwang
humahalo ng

malabong tubig ng

ilog, ang dagundong ng

pagdaan ng

mg

a coche at
mg

a carreton sa tulay ng

Binundoc ay maliwanag na dumarating hanggang sa canila;

ng

uni't hind ang mg

a ipinagbububulong ng

tia.
Lalong magalngang wic nitdiy'y ang boong bayan ang siyng
bbantay sa iny.
Nang magpasimula'y wal silang pinagsalitaanan cung di pawang mg

a
cahaling

aniyang mg

a cahaling

ang totoong nacacawang

is niyang mg

a cayabang

an
ng

mg

a nacion sa Europa: masasarap at lasang pulot sa mg

a magcacanacion,
datapuwa't nacapagttawa nacapagpapacunt sa kilay ng

mg

a taga ibang lupain.

Ang babae, palibhasa'y capatid ni Cain ay panibughuin, caya't dahil dito'y
tumanong sa nang

ing

ibig sa canya:
Lagui bang isinaisip mo aco? hindi mo ba aco linimot sa gayong caraming
mg

a paglalacba'y mo? Pagcaramiraming malalaking mg

a ciudad na may
pagcaramiraming magagandang mg

a babae!...
Ang lalaki naman, palibhasa'y isa pa ring capatid ni Cain ay marunong umiwas sa
mg

a tanong at may caunting pagca sinung

aling, cay ng

a:

Mangyayari bagng cat'y limutin?ang sagot na nang

ang

aanino ng

boong
ligaya sa mg

a maiitim na balingtatao ng

dalaga;mangyayari bagang magculang

aco sa panunump, sa isang panunumpang dakila? Natatandaan mo ba ang gabing
yaon, ang gabing yaong sumisigwa, na icaw, ng

makita mo acong nag-iisang

tumatang

is sa siping ng

bangcay ng

aking ina'y lumapit ca sa akin, ilinagay mo ang

iyong camy sa aking balcat, ang camy mong malaon nang Phin 69ayaw mong
ipahintulot na aking matangnan, at iyong sinabi sa akin: "Nang

ulila ca sa iyong ina,

aco'y hind nagcaina cailan man.": at dumamay ca sa akin ng

pag-iyac. Iniirog mo ang

aking ina at icaw ay pinacaibig niyang tulad sa isang anac. Sa dacong labas ay
umuulan at cumikidlat; ng

uni't sa acala co'y nacarinig aco ng

musica, at nakita cong

ng

uming

it ang maputlang mukh ng

bangcay ... oh, cung buhay sana ang aking mg

a
magulang at mapanood nila icaw! Nang magcagayo'y tinangnan co ang iyong camay
at ang camay ng

aking ina, nanump acong sisintahin cata, cata'y paliligayahin, ano

man ang capalarang sa aki'y ipagcaloob ng

Lang

it, at sa pagca't hind nacapagbigay

pighati cailan man sa akin ang sumpang ito; ng

ayo'y muling inuulit co sa iyo.

Mangyayari bagng limutin co icw? Laguing casamasama co ang pag-aalaala co sa
iyo; iniligtas aco sa mg

a pang

anib ng

paglalacad maguing caaliwan co sa pag-iisa ng

aking calolowa sa mg

a ibang lupain; ang pag-aalaala sa iyo ang pumawi ng

bisa ng

"loto" ng

Europa na cumacatcat ng

mg

a pag-asa at ng

casaliwaang palad ng

kinaguisnang lpa sa caisipan ng

maraming mg

a cababayan! Sa mg

a panaguimpan
co'y nakikita co icaw na nacatindig sa tabing dagat ng

Maynila, nacatanaw sa
malayong abot ng

paning

ing nababalot sa malamlam na liwanag ng

maagang
pagbubucang liwayway; aking nririnig ang isang aaying-aying at malungcot na awit
na sa aki'y pumupucaw ng

nagugulaylay ng

mg

a damdamin, at tinatawag co sa alaala

ng

aking puso ang mg

a unang taon ng

aking camusmusan, ang ating mg

a catuwan,
ang ating mg

a paglalar, ang boong nacaraang maligayang panahng binigyn mong

casayahan, samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantaha'y icw ang
"hada"
[151]
, ang espiritu, ang caayaayang kinacatawan ng

aking Bayang kinaguisnan,

maganda, mahinhin, masintahin, lubos calinisan, anac ng

Filipinas, niyang
cagandagandahang lupang bucod sa mg

a dakilang cagaling

an ng

Inang
Espaang
[152]
taglay rin niya'y may maririkit pang mg

a hiyas ng

isang bayang bata,

tulad sa pagcacapisan sa iyong cataohan ng

lahat ng

cagandahan at carikitang
nacapagpapaningning sa dalawang lahi; cay ng

a't nabubuo lamang sa isa ang

pagsinta co sa iyo't ang pagsinta co sa aking tinubuang lupa ... Maaari ba catang
limutin? Macailang ang boong isip co'y aking naririnig ang mg

a tunog ng

iyong piano
at ang mg

a tinig ng

iyong voces, at cailan mang tinatawag co ang iyong pang

alan ng

ac'y na sa Alemania, sa dacong hapon, pagca naglalacad aco sa mg

a caparang

ang
napupuspos ng

mg

a talinghagang likh ng

mg

a poeta roon at ang mg

a
cahimahimalang Phin 70salitsaling sabi ng

mg

a taong nang

aunang nabuhay,
nakikinikinita co icw sa lap na sumisilang at napaiimbulog sa duyo ng

capatagan,
wari nariring

ig co ang iyong voces sa pagaspas ng

mg

a dahon, at pagc umuuw na

ang mg

a tagabukid na galing sa canilang sinasacang lupa at canilang ipinariring

ig
buhat sa maly ang canilng caraniwang mg

a awit, sa aking acala'y pawang

nakikisaliw sila sa mg

a voces ng

caibuturan ng

aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa

iyo ng

awit at siyang nagbibigay catotohanan sa aking mg

a nais at mg

a panaguimpan.
Cung minsa'y naliligaw aco sa mg

a landas ng

mg

a cabunducan, at ang gabing doo'y

untunti ang pagdating ay nararatnan acong naglacad pa't hinahanap co ang aking daan
sa guitn ng

mg

a "pino," ng

mg

a "haya"
[153]
at ang mg

a "encina"
[154]
; cung
nagcacagayon, cung nacalulusot ang ilang mg

a sinag ng

buwan sa mg

a puang ng

masinsing mg

a sang

a, wari'y nakikinikinita co icaw sa sinapupunan ng

gubat, tulad sa
isang nagpapagalagalang aninong gagalawgalaw at nagpapacabicabil sa liwanag at sa
mg

a cariliman ng

malagong caparang

an, at sac ipinaririnig ng

"ruiseor"
[155]
ang
canyang iba't ibang cawiliwiling huni, inaacala cong dahil sa icaw ay nakikita't icaw
ang siyang sa canya'y nacaaakit. Cung inalaala co icaw! Hind lamang pinasasaya sa
aking mg

a mata ng

lagablab ng

sa iyo'y pagsinta ang ulap at pinapamumula ang

hielo
[156]
! Sa Italia, ang magandang lang

it ng

Italia, sa canyang cadalisaya't cataasa'y

nagsaslit sa akin ng

iyong mg

a mata; ang canyang masayang panoorin ay

nagsasaysay sa akin ng

iyong ng

it, wang

is ng

mg

a halamanan sa Andaluciang
nalalaganapan ng

hang

ing may kipkip na bang

o, puspos ng

mg

a pangdilidiling
casilang

anan, sagana sa hiwaga at sa calugodlugod na mg

a tanghalin, pawang
nang

agsasalita sa akin ng

sa iyo'y pagsinta! Sa mg

a gabing may bowan, yaong

bowang wari'y nagttuc, sa aking sinagwnsagwng nacalulan ac sa isng
sasakyng malit sa ilog Rhin, itintanong co sa aking sarili cung d cay maraya aco
ng

aking guniguni upang makita co icaw sa, guitn ng

mg

a alamong
[157]
na sa
pampang, sa bato ng

Lorelay o sa guitn ng

mg

a alon at icaw ay Phin 71umaawit sa

catahimican ng

gabi, tulad sa dalagang hadang mapang-aliw, upang bigyang

casayahan ang pag-iisa at ang calungcutan ng

mg

a guibang castillong iyon.

Hind ac naglacby-bayang gaya mo, wal acng nakikita cung d ang iyng
bayan, ang Maynila't Antipoloang sagot ni Maria Clarang ng

uming

it, palibhasa'y
naniniwala sa lahat ng

sinasabi ni Ibarra,ng

uni't mul ng

sabihin co sa iyong
paalam! at pumasoc ac sa beaterio, lgu nang naaalaala cat at hind co icw
nilimot, bag man ipinag-utos sa akin ng

conIesor at pinarusahan aco ng

maraming
mg

a pahirap. Nagugunit, co ang ating mg

a paglalar, ang ating mg

a pag-aaway ng

tayo'y mg

a musmos pa. Hinihirang mo ang lalong magagandang sigay at ng

tayo'y
macapaglar ng

siclot, humahanap ca sa ilog ng

lalong mabibilog at makikinis na

batong maliliit na may iba't ibang culay at ng

macapaglar tayo ng

sintac; icaw ay
napacawalang tuto, lagui cang natatalo, at ang parusa'y binabantilan cata ng

palad ng

aking camay, ng

uni't d co inilalacas, sa pagca't naaawa aco sa iyo. Napacamagdaraya,

icaw sa larong chongca't dinaraig mo pa ang pagcamagdaraya co, at caraniwang
agawan ang naguiguing catapusan. Natatandaan mo b ng

icaw ay magalit ng

totohanan? Niyo'y pinapagpighat mo aco; ng

uni't ng

matapos, pagc naaalaala co

iyon sa beaterio, aco'y ng

uming

ti dinaramdam cong icaw ay wal, at ng

macapag-
away ul cata ... at ng

pagdaca'y magawa natin ang pagcacasund. Niyo'y mg

a
musms pa tayo, naparoon tayong naligong casama ang iyng ina sa batis na iyong
nalililiman ng

mg

a cawayanan. Sa mg

a pampang ay may mg

a sumisibol na mg

a
bulaclac at mg

a halamang sinasabi mo sa akin sa wicang latin at wicang castila ang

canicanilang mg

a cacaibang pang

alan, sa pagca't niyo'y nag-aaral ca na sa Ateneo.

Hind cata pinapansin; naglilibang aco sa panghahagad ng

mg

a paroparo at ng

mg

a
tutubi, na sa canyang catawang maliit na tulad sa alIiler ay taglay ang lahat ng

mg

a
culay ng

bahaghari at ang lahat ng

mg

a kintab ng

garing, mg

a tutubing gumagalaw at
nang

aghahagaran sa magcabicabilang mg

a bulaclac; cung minsa'y ibig cong

masubucan at hulihin ng

camay ang maliliit na isdang matuling nang

agtatacbuhan sa
mg

a lumot at sa mg

a batuhan sa pampang. Caguinsaguinsa'y nawal ca, at ng

icaw ay
bumalic, may dala cang coronang mg

a dahon at mg

a bulaclac ng

dalandang ipinutong
mo sa aking lo, at tinatawag mo acng "Cloe"
[158]
, at gumaw ca naman ng

coronang damong gumagapang. Ng

uni't kinuha ng

iyong nanay ang aking corona,

pinucpoc ng

isang bato at sac inihalo sa gugo na ipinaglilinis ng

ating ulo; tumulo

ang mg

a luha sa iyong mg

a mata, at sinabi mong Phin 72hind nacaaalam ang iyong

ina ng

"mitologa"
[159]
."Haling!ang isinagot ng

nanay momakikita mo't

mababang

o pagcatapos ang inyong mg

a buhoc."Nagtaw ac, naghinanakt icw, at

ayaw mo na acong causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca ng

poot, na siyang
iknaibig co namang umiyc.
Ng

bumalic tayo sa bayan, at sa pagca't mainit na totoo ang araw, nuha aco ng

mg

a dahon ng

sambong nasumisibol sa mg

a tabing daan, ibinigay co sa iyo't ng

ilagay
mo sa loob ng

iyong sombrero, at ng

di sumakit ang iyong ulo. Ng

umit icaw ng

magcgayo'y tinangnn co ang camy mo at nagcsund na cat.
Ng

umit ng

boong ligaya si Ibarra, binucsan ang canyang cartera, kinuha sa loob

niyn ang isng papel at sa loob nito'y may nababalot na mg

a dahong nang

ing

itim,
tuy at mababang

o.
Ang iyong mg

a dahon ng

sambong!ang isinagt ni Ibarra sa titig ni Mara

Clara,it lamang ang naibigy mo sa akin.
Dalidal namng kinuha ni Mara Clara sa canyng dibdb ang isng bolsitang
rasong maput.
Ps!ani Maria Clara at tinampal ang camay ni Ibarra;hind ipinahihintulot
ang paghipo: ito'y isang sulat ng

pagpapaalam.
Iyn b ang isinulat co sa iyo bago ac pumanaw?
At sumulat po b cayo sa akin ng

iba pa, aking guinoo?

At ano b ang sinasabi co sa iyo ng

panahong iyon?
Maraming cabulastugan! mg

a dahilan ng

masamang mang

ung

utangang
isinagot ni Maria Clarang ng

uming

iti, na ipinakikilalang totoong ikinasasaya ng

canyang loob ang gayong mg

a cabulaanan.Howag cang malicot! babasahin co sa

iyo ang sulat na ito! ng

uni't ililing

id co ang iyong mg

a pagpuri at ng

d ca magdalita!
At itinaas ang papel sa tapat ng

canyang mg

a mata at ng

huwag makita ng

binata
ang canyng mukh, at nagpasimul:
"Aking ..." hind co babasahin sa iyo ang sumusunod, sa pagca't isang
cabulastugan!at pinaraanan ng

mg

a mata ang ilang talata."Ibig ng

aking ama, ang

ac'y yumao, bag man ipinamamanhic cong huwag""Icw ay lalakiang sabi sa
akin, dapat mong isipin ang panahong darating at ang iyong mg

a lacas. Dapat mong

pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang d maibibigay sa iyo ng

iyong
kinamulatang lupa, at ng

balang araw ay makapaglingcod ca sa canya. Cung

mananatili ca sa aking tab, sa aking lilim, sa impapawid na ito ng

mg

a hinalan, Phin
73hind ca matututong tumanaw sa malayo, at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw ng

lupa'y maitutulad ca sa halamang sinasalit ng

ating poetang si Baltazar;

"Para ng

halamang lumaki sa tubig,

daho'y nallanta muntng d madilig,
ikinalolooy ang sandalng init...."
Nakita mo na! binata ca na halos ay tumatang

is ca pa!"Nacapagpasakit sa
aking loob ang ganitng pag-wiwic, caya't ipinahayag co sa canyng icw ay aking
sinsinta. Hind umimc ang aking am, naglinng-lining, ilinagay sa aking balicat, ang
canyang camay at nagsalit sa aking nang

ing

inig ang voces:Ang isip mo ba'y icaw

lamang ang marunong umibig at hind ca iniibig ng

iyong ama at hind dinaramdam

ang sa iyo'y paghiwalay?" Hind pa nalalaong nang

ulila tayo sa iyong ina; tumutung

o
aco sa catandaan, diyan sa gulang na ang hinahanap ay ang tulong at pagbibigay aliw
ng

cabatan, at gayon ma'y tinatanggap co ang pag-iisa at d co talos cung cata'y

makikita pa uli. Ng

uni't dapat cong isipin ang mg

a ibang bagay na lalong malalaki....

Bumubucas sa iyo ang panahong sasapit, samantalang sumasara sa akin; sumisilang sa
iyo ang mg

a pagsinta, ang mg

a pag-ibig co'y nang

amamatay; cumucul ang apoy sa

iyong mg

a ugat sa aki'y nagsisimula, ang calamigan, at gayon ma'y icaw ay umiiyac at

hind ca marunong maghandog ng

ng

ayon, at ng

sa bucas ay makinabang ca at
pakinabang

an icaw ng

iyong kinaguisnang lupa."Napun ng

luha ang mg

a mata ng

aking am, naluhd ac sa canyng paanan, siy'y aking niyacap at sinabi co sa
canyng ac'y nahahandng yumao".
Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutl ang binata at
naglalacad ng

paroo't parito sa magcabicabilang dulo ng

azotea.
An ang iyng damdm? an ba ang nangyayari sa iyo?ang tanng ni
Mara Clara cay Ibarra.
Dahil sa iyo'y nalimutan co ang aking mg

a catungculan; dapat acong

pumaroon ng

ayon din sa aking bayan! Bucas ang Iiesta ng

mg

a namatay.
Hind umimc si Mara Clara, itinitig niyng ilng sandal ang canyng malalaki't
mapupung

ay na mg

a mata cay Ibarra, cumuha ng

ilang bulaclac at sinabi sa canyang

nababagbag ang loob:
Lumacad ca, hind na cata pinipiguil; magkikita ul tayo sa loob ng

ilang araw!
Ilagay mo itong bulaclac sa ibabaw ng

libing

an ng

iyong mg

a magulang!
Nang macaran ang ilang minuto, ang binata'y nananaog na sa hagdanang
casabay si Capitang Tiago at si tia Isabel, samantalang nagcuculong sa panalang

inan
si Mara Clara.
Phin 74Ipakisabi ng

a p ninyo cay Andeng na canyang ihand ang bahay at

mang

agsisirating si Maria at si Isabel!Dumating naw cayong maluwalhati!ani

Capitang Tiago, samantalang sumasacay si Ibarra sa coche, na yumaong ang tung

o'y
sa plaza ng

San Gabriel.
At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay Mara Clara na umiyac sa tabi ng

larawan ng

isang Virgen:
Hala, magsindi ca ng

dalawang candilang mang

ahati, ang isay sa Seor San

RaIael, pintacasi ng

mg

a naglalacbay. Isindi mo ang lampara ng

Nuestra Seora de la
Paz y Buen Viaje. Lalong magaling ang magcagugol ng

isang salap sa pagkit at

anim na cuarta sa lang

is, cay sa magbayad pagcatapos ng

isang mahalagang tubos.

Phin 75

VIII.
MANGA ALAALA
Pinagdaraanan ng

coche ni Ibarra ang bahagui ng

lalong masayang nayon ng

Maynil; ang nacapagbbigay panglw sa canya ng

gabing nagdaan, sa liwanag ng

araw ay nacapagpapang

it sa canya cahi't siya'y aayaw.

Ang casayahang hind naglilicat sa lahat ng

panig, ang lubhang maraming

cocheng nagpaparoo't paritong sacdal ng

tutulin, ang mg

a carromata, ang mg

a calesa,
ang mg

a europeo, ang mg

a insic, ang mg

a dalisay na tagarito, na bawa't isa'y may

canicanyang sariling pananamit, ang mg

a naglalac ng

mg

a bung

ang-cahoy at
halaman, mg

a corredor
[160]
, hubd na cargador
[161]
, mg

a tinda ng

mg

a cacanin, mg

a
fonda
[162]
, mg

a restaurant
[163]
, mg

a tindahan, samp ng

mg

a carretong hila ng

mg

a
mapagpaumanhin at walang damdaming calabaw na tila mandin naglilibang sa
paghila ng

mg

a "bulto" samantalang naglilininglining, ang lahat ng

ing

ay at calugcog,
pati ng

araw, isang amo'y na tang

i, ang sarisaring mg

a culay, pawang pumupucaw sa

canyang alaala ng

isang daigdig na nagugupiling na mg

a gunita.
Wal pang latag na mg

a bato ang mg

a daang iyon. Dalawng araw lamang sunod

na uminit, ang mg

a daa'y naguiguing alaboc ng

tumatakip sa lahat, nag-papaubo at

bumubulag sa mg

a naglalacad: isang araw lamang umulan ay naguiguing lawa na, ano

pa't cung gabi ay naaanino roon ang mg

a Iarol ng

mg

a coche at tumitilamsic buhat sa

limang metrong layo sa mg

a naglalacad sa mg

a makikipot na mg

a acera. Gaano
caraming mg

a babae ang nang

ag-iwan sa mg

a along putic na iyon ng

canilang mg

a
chinelas na bordado! Pagcacagayo'y nang

apapaPhin 76nood na pinipison ang mg

a
daan ng

hanayhanay na mg

a presidiarong ahit ang ulo, na ang mg

a mangas ng

baro'y
maicl at tcong ang salawl na may mg

a numero at may mg

a letrang azul, sa mg

a
binti'y may mg

a tanicalang halos nababalot ng

maruruming mg

a basahan upang
huwag na totoong macasakit ang pagkiskis o ang lamig marahil ng

bacal; dalawa't
dalawa ang pagcacacabit, mg

a sanag sa araw, mg

a hapong-hap sa init at sa pagod,

pinapagmamadal at sila'y hinahampas ng

pamalo ng

isang presidiario ring marahil

nagcacamit casayahan, sa pagca't sa ganang canya nama'y nacapagpapahirap sa mg

a
cawang

is din niyang presidiario. Matatangcad sila, madidilim ang pagmumukhang

cailan ma'y hind namasdang lumiliwanag sa pagsilang ng

isang ng

it; numiningning,
gayon man ang canilang mg

a balingtatao, pagcc dumarapo sa canilang mg

a balicat
ang humahaguing na pamalo, o pagc hinahaguisan sila ng

isang naglalacad ng

upos
ng

isang tabacong bas-bas at nacacalas na, dinarampot ang upos ng

lalong nalalapit
at itinatago sa canyang salacot: ang mg

a iba'y minamasdan ang mg

a nagdaraan ng

pagting

ing cacaiba. War'y nariring

ig pa niya ang canilang caing

ayang guinagaw sa
pagdudurog ng

batong itatabon sa mg

a lubac at ang nacalalaguim na calansing ng

mabibigat na mg

a tanical sa namamaga na nilang mg

a bucong-bcong. Kinikilabutan
si Ibarra cung naaalaala niy ang isng nangyaring sumugat sa canyng pag-iisip-
musmos; niyo'y catanghalian at ibinabagsac ng

araw sa lupa ang canyang lalong

maiinit na mg

a sinag. Sa lilim ng

isang carretong cahoy nacabulagt ang isa sa mg

a
taong iyon, walang malay tao, bucas ng

caunt ang mg

a mata; pinagbubuti naman ng

dalawng presidiario rin ang isang hihigang cawayan, walang galit, walang pighat,
walang yamot, ano pa't walang pinag-ibhan sa sinasabing caugalia't any ng

dalisay
na mg

a tagarito. "Ng

ayo'y icaw, bucas nama'y cami," marahil siyang sinasabi sa

cancanil. Hind pinapansin ng

mg

a taong nagdudumaling dumaraan ang bagay na

iyon; nagdaraan ang mg

a babae, tinitingnan sila at nang

agpapatuloy ng

paglacad,
caraniwan ng

mapanood ang mg

a bagay na yaon, linipacan na ang mg

a puso;
nang

agtatacbuhan ang mg

a coche, ipinaaanino sa canilang catawang may barniz ang

mg

a sinag ng

araw na iyong maningning sa isang lang

it na walang alapaap; sa canya

lamang, batang may labng isng tan at bgong carrating na galing sa canyng
bayan, nacallaguim ang napapanood na iyn; sa canya lamang nacapagbigay
bang

ung

ot ng

kinagabihan.
Wal na ang mabait at may wagas na puring "Puente de Barcas," yaong tulay
Iilipinong-mabait na nagsusumakit maglingcod, baga man taglay niya ang catutubong
mg

a capintasang tumataas at bumabab alinsunod sa maibigan ng

Phin 77ilog Pasig na

d miminsang nagpahirap at gumib sa tuly na iyon.
Hind lumalag ang mg

a talisay sa plaza ng

San Gabriel; nananatili sila sa

pagcacyagutin.
Sa ganang canya'y nagbawas ang ganda ng

Escolta, baga man ng

ayo'y may isang

malaking bahay na may mg

a "cariatide"
[164]
sa dating kinatatayuan ng

mg

a lumang
camalig. Tinakhn niy ang bagong "Puente de Espaa"
[165]
; nang

agpaalaala sa canya
ng

mg

a maguiguinaw na umaga, cung doo'y dumaraang namamangc silang patung

o
sa mg

a paliguan sa Uli-uli, ang mg

a bahay na na sa pangpang na dacong canan ng

ilog, na napapag-itanan ng

mg

a cawayanan at mg

a punong cahoy, doon sa wacas ng

Escolta at pasimul ng

Isla del Romero.

Nasasalubong niya ang maraming mg

a cocheng hinihila ng

mg

a maiinam na mg

a
cabayong maliliit, lulan ng

mg

a coche ang mg

a empleadong nacacatucatulog pa
marahil ay pumapatung

o na sa canilang mg

a oIicina; mg

a militar, mg

a insic na may
anyong hambog at catawatawa ang pagcacaup; mg

a Iraileng hind maimikin, mg

a
cannigo at iba pa. Tila mandin canyng namataan sa isng marikit na
"victoria"
[166]
si pari Damasong mabalasic ang mukha't cunot ang mg

a kilay; ng

uni't
siya'y nacaraan na at ng

ayo'y masayang bumabati sa cany, bhat sa canyng

carretela
[167]
si Capitan Tinong na casacay ang canyang asaw't dalawang mg

a anac
na babae.
Ng

macabab na ng

tulay, tumacbo ang mg

a cabayo't tinung

o ang paseo ng

Sabna
[168]
. Sa caliwa'y ang Iabrica ng

tabaco sa Arroceros, na pinanggagaling

an ng

malaking ugong na guinagawa ng

mg

a cigarrera sa pagpucpoc ng

mg

a dahon ng

tabaco. Napang

it si Ibarra, sa pagca alaala ng

masangsang na amoy na iyong sa

tuwing icalimang oras ng

hapo'y lumalaganap sa tulay ng

Barcas at humihilo sa canya

ng

panahong siya'y musmos pa. Ang masasayang mg

a salitan, ang mg

a catatawanan
ang siyang cahi't hind niya sinasadya'y nacapaghatid sa canyang guniguni sa nayon
ng

Lavapies, sa Madrid, samp ng

doo'y mg

a pangliligalig ng

mg

a cigarrera, na
totoong nacacapahamac sa sawing palad na mg

a "guindilla"
[169]
Phin 78at iba p.
Ipinagtabuyan, ang canyang caayaayang mg

a naaalaala ng

Jardin Botanico
[170]
;
iniharap sa canyang pag-iisip ang demonio ng

mg

a pagsusumagsumag; ang mg

a
Jardin Botanico sa Europa, sa mg

a lupaing nang

agcacailang

an ng

malacas na
calooban at saganang guint upang mapasibol ang isng dahon at mapabucas ang
isang bulaclac; hind lamang doon, cung d sa mg

a "colonia" man ay may mabubuti

ang alaga at mg

a mahahalagang Jardin Botanicong bucas na lagui sa sino mang ibig

manood. Inihiwalay doon ni Ibarra ang canyang mg

a mata at iniling

ap niya sa dacong
canan, at doo'y canyang nakita ang matandang Maynilang naliliguid ng

mg

a cuta at
mg

a bangbang, tulad sa isang dalagang culang sa dug, na nababalot ng

isang
pananamit ng

canyang nunong babae ng

panahong ito'y sumasacagaran.

Natanawan niy ang dagat na hind maabot ng

tanaw ang guilid na lubhang

maly!...
Na sa cabilang ibayo ang Europa!ang inisip ng

binata! Ang Europang may

magagandang mg

a naciong hind nang

aglilicat ng

pagsusumicap sa paghanap ng

caligayahn, nagsisipanaguinip pagcacaumaga at nang

agdaramdam cabiguan sa
towing lumulubog ang araw ... lumiligaya sa guitn ng

canyang mg

a capahamacan!
Tunay ng

, sa cabilang ibayo ng

dagat na d maulata'y nang

aroroon ang mg

a naciong
mapagmahal sa espritu, at bag man hind nil minamasam ang catawan, lalo pa
manding mapagmahal sa espiritu cay sa mg

a nagpapanggap na lubhang umiirog sa

espritu.
Ng

uni't nang

agsitacas ang canyang mg

a pagdidilidiling ito ng

canyang makita
ang munting bunduc-bunducan sa capatagan ng

Bagumbayan. Ang nammucod na

bunduc-bunducan sa isang tabi ng

paseo ng

Luneta ang siya ng

yong umaakit sa
canyng sip at siyng sa cany'y nagpapagunamgunam.
Canyang guinugunit ang taong nagbucas ng

canyang pag-iisip at nagpakilala sa

canya, ng

magaling at ng

nasacatuwiran. Tunay ng

a't cacaunt ang mg

a caisipang sa
canya'y iniaral, ng

uni't hind ang mg

a walang cabuluhang pag-ulit lamang ng

mg

a
sinabi ng

iba; pawang mg

a caisipang galing sa pananalig na hind nang

agculab sa
liwanag ng

lalong matitinding ilaw ng

dakilang pagsulong. Ang taong yao'y isang

matandang sacerdote, ang mg

a pang

ung

usap na sa canya'y sinabi ng

siya'y
pagpaalaman ay umaaling

awng

aw pa sa canyang mg

a taing

a: "Huwag mong
calimutang baga man pag-aari ng

sangcataohan ang carunung

an,Phin 79"minamana
lamang ang carunung

ang iyan ng

mg

a taong may puso,?ang paalaala niya.

"Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking tinanggap sa aking mg

a maestro; ang
cayamanang iyo'y pinagsicapan co namang dagdagan sa boong abot ng

aking caya at
inililipat co sa mg

a taong humahalili; gayon din ang gagawin mo sa mang

agsisihalili
sa iyo, at mapagtatatlong ibayo mo, sa pagca't icaw ay paparoon sa mg

a lubhang
mayayamang lupain."At ng

uming

iting idinagdag; "Nang

agaisiparito sila sa
paghanap ng

guint; mang

agsiparoon naman cayo sa canilang lupai't hanapin ninyo

roon ang ibang guintong ating kinacailang

an! Alalahanin mo, gayon mang hind ang

lahat ng

cumikinang ay guint. Namatay riyan ang paring iyon."

[171]

Sa mg

a gunita niyang ito'y sumasagot siya:

Hind, ano mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lupa, ang una'y
Filipinas, anac ng

Espaa, ang una'y ang lupaing castila. Hind, ang bagay na iyang
isang casaliwaang palad ay hind nacarurung

is sa Bayang kinaguisnan, hind. Hind

nacahahalina sa canyng paggugunamgunam ang Ermita, iyng Fnix
[172]
na pawid,
na mulng sumisilang sa canyang mg

a abo sa anyong mg

a bahay na may mg

a pintang
put at azul at ang bubong ay zinc na may pintang pula. Hind nacaaakit sa canyang
pagmamalasmalas ang Maalat, ni ang cuartel ng

caballeriang may mg

a punong cahoy
sa tapat, ni ang mg

a tagaroon, ni ang mg

a maliliit na bahay na pawid na may

matitibong na bubung

ang nang

acucubli sa mg

a puno ng

saguing at mg

a bung

a, na
guinagawang tulad sa mg

a pugad ng

bawa't ama ng

isang mag-anac.
Tuloy ang paggulong ng

coche: nacasasalubong ng

isang carromatang hila ng

isa
o dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa guarnicion at iba
pang cagamitang pawang abaca. Pinagpipilitang makita ng

carromatero ang
nagllacbay na nacasacy sa maningning na coche at nagdaraang hind
nakikipagpalitan ng

cahi't isang pananalit, ng

cahi't isang pakikipagbatan. Cung

minsa'y isang carretong hila ng

isang calabaw na marahan ang lacad at parang walang

ano man ang siyang nacawawal ng

capanglawan ng

maluluang at maalicaboc na mg

a
lansang

ang napapaliguan ng

makinang na araw ng

mg

a "tropico"
[173]
. Nakikisaliw sa
malungcot at d nagbabagong any ng

awit ng

namaPhin 80matnugot na nacasacay sa

calabaw ang matinding calairit ng

tuyong rueda sa pag-ikit na casama ang kinsekinse

ng

mabigat na carreton; cung minsan nama'y ang malagaslas na tunog ng

gasgas na
mg

a paa ng

isang paragos, niyang trineong

[174]
sa Filipinas ay hinihilang
napacabanayad sa ibabaw ng

alaboc o ng

mg

a lubac sa daan. Sa mg

a capatagan, sa
mg

a malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nang

ing

inain ang mg

a hayop na
casama ng

mg

a tagac, na payapang nacadapo sa ibabaw ng

mg

a vacang capong
ng

umung

uy at linalasa ang mg

a sariwang damo ng

parang, na ipinipikitpikit ang mg

a
mata,; sa dacong malayo'y mg

a babaeng cabayong nang

agdadambahan,
nang

aglulucsuhan at nang

agtatacbuhang hagad ng

isang masival na potrong mababa

ang buntot at malag ang kiling: humahalinghing ang potro at pinasasambulat ang
lupa ng

canyang malalacas na mg

a cuco.
Pabayan nating maglacby ang binatang nagdidilidili nacacatulog: ang
hiwagang malungcot o masaya ng

catapang

ang hind nacacaakit ng

canyang
gunamgunam: ang araw na iyong nagpapapakintab sa mg

a dulo ng

mg

a cahoy at
nagpapatacbo sa mg

a tagabukid na nang

apapaso ang mg

a paa sa nagbabagang lupa,

bag mn sil'y may panyapac na mg

a lipac; ang araw na iyong pumipiguil sa isang

babaeng tagabukid sa lilim ng

isang talisay o cawayanan, at sa canya'y nagpapaisip ng

mg

a bagaybagay na walang catuturan at d mapagwari, ang isip na iyo'y hindi

nacalulugod sa ating binat.
Bumalic tayo sa Maynila samantalang gumugulong ang coche't nagpapaguiray-
guiray, tulad sa isang lasing, sa burol-burol na lupa, at samantalang tumatawid sa
tulay na cawayan, pumapanhic sa mataric na ahunin o bumabab sa totoong malalim
na lusung

in.


Phin 81

IX.
MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO
Hind nagcamal si Ibarra; nalululan ng

a si "victoriang" iyon si pari Damaso at

tumutung

o sa bahay na canyang bagong caiiwan.

Saan b cayo paroroon?ang tanong ng

Iraile cay Maria Clara at cay tia

Isabel, na mang

agsisisacay na sa isang cocheng may mg

a pamuting pilac, at
tinatamptampi ni pari Damaso ang mg

a pisng

i ni Maria Clara, sa guitn ng

canyang
mg

a caguluhan ng

isip.
Cucunin co sa beaterio ang aking mg

a bagaybagay roonang sagt ni Mara

Clara.
Ahaaa! aha! tingnan natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan natin!ang
ipinagbububulong na hind napapansin ang sinasabi, na ano pa't nagtaca, ang
dalawang babae. Tinung

o ang hagdanan at nanhic doon si pari Damasong nacatung

o
ang lot't madlang-dalang ang hacbng.
Marahil siya'y magsesermon at canyang isinasaulo ang canyang ipang

ang

aral!
ani tia Isabel;sacay na Maria at tatanghaliin tayo ng

pagdating.
Hind namin masabi cung magsesermon ng

o hind; datapuwa't inaacala naming

mg

a dakilang bagay ang mg

a pinag-iisip-isip niya, sa pagca't hind man lamang

naiabot niya, ang canyang camay cay capitang Tiago, caya't napilitang yumucod pa
ito ng

caunt upang hagcan ang camay na iyon.

Santiago!ang nang sinabi niymay pag-uusapan tayong mahahalagang
bagay; tayo na sa iyong oficina.
Maligalig ang loob ni Capitang Tiago, hind nacaimic ng

uni't sumunod sa
napacalakng sacerdote, at sinarhn ang pint pagcapsc nil.
Samantalang nagsasalitaan sila ng

lihim, siyasatin natin cung an ang kinaratnan

ni Fr. Sybila.
Phin 82Wal sa canyang convento ang pantas na dominico; maagang maaga,
pagcapagmisa, siya'y napatung

o sa convento ng

canyang capisanang na sa macapasoc

ng

pintuan ni Isabel Segunda, o ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa

Madrid.
Hind niya pinansin ang masarap na amoy-chocolate, at gayon ding d niya inino
ing

ay ng

mg

a cajon at ang salaping nariring

ig mul, sa Procuracion, at bahagy ng

sumagot sa mapitagan at maguiliw na bati ng

uldog na procurador, nanhic si Fr.

Sybila, tinahac ang ilang mg

a "corredor" at tumuctoc ng

buto ng

mg

a daliri sa isang
pintan.
Tuly!anang isng voces na wari'y dumaraing.
Pagaling

in naw cayo ng

Dios sa inyong sakit!ang siyang bati ng

batang
dominico pagpasoc.
Nacaupo sa isang malaking sillon ang isang matandang pari, culubot at ga
namumutl na ang balat ng

mukh, cawang

is ng

isa riyan sa mg

a santong ipininta ni
Rivera. Nang

lalalalim ang mg

a matang napuputung

an ng

lubhang malalagong kilay,

na palibhasa'y laguing nacacunot ay nacapagdaragdag ng

ningning ng

paghihing

al ng

canyang mg

a mata.
Nababagbag ang loob na pinagmasdan siya ni pari Sibilang nacahalukipkip ang
mg

a camay sa ilalim ng

cagalanggalang na escapulario ni Santo Domingo.

Inilung

ayng

ay pagcatapos ang lo, hind umimic at wari'y naghhintay.

Ah!ang buntong hining

a ng

maysakitinihahatol sa akin, Hernando; na

akin daw ipahiwa! Ipahiwa sa tand co ng

ito! Itong lupaing ito! Ang cagulatgulat

na lupang it! Muhang ulirn ca sa nangyayari sa akin, Hernando!
Dahandahang itinaas ni Fr. Sybila ang canyang mg

a mata at itinitig sa mukha ng

may sakt:
At an p ang inyng minagaling?ang itinanng.
Mamaty! Ay! May nlalabi pa bag sa aking ibng bgay? Malbis na
totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap co namn ang marami....
nagbabayad-tang lamang ac! At icw, cumust ca? an ang sady mo?,
Naparto p ac't sasabihin co sa iny ang ipinagcatiwalang blin sa akin.
Ah! at an ang bagay na iyn?
Psh!sumagot na may sam ang loob, umup at ilining

on ang mukh, sa
ibang panig,mg

a cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si Ibarra'y isang

matalinong bagongtao; tila mandin hindi haling; ng

uni't sa acala co'y isang mabait na

bagongtao.

Phin 83Sa acl mo?
Nagpasimul cagab ang canilng pagcacalit!
Nagpasimul na! at bkit?
Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclng pananalit, ang nangyari cay pr Dmaso at
cay Crisstomo Ibarra.
Bucd sa ritoang idinugtng na pangwacsmag-aasawa ang binata sa anac
na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio ng

ating mg

a capatid na babae;
siya'y mayaman at d ng

a niya iibiguing magcaroon ng

mg

a caaway upang siya'y

mawal-an ng

caligayahan at cayamanan.
Itinang

ng

may sakit ang canyang ulo, sa pagpapaklalang siy'y sang-yon.

Siy ng

, gayon din ang aking acala ... Sa pamamag-itan ng

gayong babae at
isng bianng lalaking gayn, maguiguing atin ang canyng cataw't clolowa. At
cung hind llong magalng cung siya'y magpakitang kaaway natin!
Minamasdng nagttaca ni Fr. Sibyla ang matand.
Unawaing sa icagagaling ng

ating Santong Capisananang idinugtong na

naghihirap ng

paghing

a.Minamagaling co pa ang makilaban sa atin, cay sa mg

a
haling na pagpupuri at paimbabaw na panghihinuyo ng

mg

a caibigan.... tunay at sila'y

may mg

a bayad.
Inaacal p b ninyng gayn?
Tiningnan siya ng

boong lungcot ng

matand.
Tandan mong magalng!ang isinagt na nagccangpapaglManacatil
ang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig. Cung tayo'y
labanan, ang sasabihin ng

Gobierno'y: "Nilalabanan sila, sa pagca't ang mg

a Iraile'y
isang hadlang sa calayaan ng

mg

a Iilipino; at sa pagca't gayo'y papanatilihin natin ang

mg

a Iraile."
At cung sil'y pakinggn? Manacnacang ang Gobierno'y....
Hind sil pakkingan!
Gayon man, cung sa udyoc ng

casakima'y nasain ng

Gobiernong maow sa
canya ang ating inaani ... cung magcaroon ng

isang pang

ahas at walang gulat na....

Cung magcgayo'y sa ab niy!
Capuw hind umimc.
Bucod sa roonang ipinatuloy ng

may sakitkinacailang

an nating tayo'y
labanan, tayo'y pucawin: nagpapakilala sa atin ang mg

a labanang ito ng

cung saan
naroon ang ating cahinaan, at ang gay'y nacapagpapagalng sa atin. Nacararay sa
tin at nacapgpapahimbing ang malabis na mg

a pagpuri: datapowa't sa labas ay

nacapagpapapang

it ng

ating any, at sa araw na mahulog tayo sa Phin 84capang

itang
any, tayo'y mapapahamac, na gaya ng

pagcapahamac natin sa Europa. Hind na

papasoc ang salapi sa ating mg

a simbahan; sino ma'y wal ng

bibili ng

mg

a
escapulario, ng

mg

a correa at ng

ano man, at pagc hind na tayo mayaman, hind na

natin mapapapanalig ang mg

a budh.
Psh! Mananatili rin sa atin ang ating mg

a "hacienda," ang ating mg

a bahay!
Mawwala sa ating lahat, na gaya ng

pagcawal sa atin sa Europa! At ang

lalong masama'y nagpapagal tayo at ng

tayo'y mangguipuspos. Sa halimbawa: iyang

napacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa taontaon, ayon sa ating maibigan, ang
halaga ng

buwis ng

ating mg

a lupa, ang pagsusumakit na iyang aking sinalansang sa

lahat ng

mg

a malalaking pulong natin; ang pagsusumakit na iyan ang siyang

macapapahamac sa atin! Napipilitan ang "indiong" bumili sa ibang daco ng

mg

a
lupang casing galing din ng

ating mg

a lupa o lalo pang magaling. Nang

ang

anib acong
bac tayo'y nagpapasimul na ng

pagbab: "Quos vult perdere Jupiter dementat

prius."
[175]
Dahil dito'y huwag ng

nating dagdagan ang ating bigat; ang baya'y

nagbububulong na. Mabuti ang inisip mo: pabayan natin ang ibang makikipaghusay
doon ng

canicanilang sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang nalalabi,

at sa pagc't hind malalao't makkiharp tyo sa Dios, linisin natin ang ating mg

a
cama'y ... Maawa naw sa ating mg

a kahinaan ang Dios ng

mg

a pagcahabag!
Sa macatuwd ay inaaacal p b ninyng ang buws ay ...
Howag na tayong mag-usap ng

tungcol sa salap!ang isinalabat ng

may
sakt na masam ang loob.Sinasabi mong ipinang

aco ng

teniente cay pari

Dmaso..?
Opo, amaang sagot ni pari Sibylang ga ng

uming

it na. Ng

uni't nakita co
caninang umaga ang teniente, at sinabi sa aking dinaramdam daw niya ang lahat ng

nangyri cagab, na umimbulog daw sa canyang ulo ang Jerez, at sa acala niya'y
gayon din ang nangyari cay pari Damaso.At ang pang

aco?ang tanong cong

pabir.Padre cura ang isinagot:marunong p acong tumupad ng

aking wic,
pagc sa pagtupad na iya'y hind co dinurung

isan ang aking capurihan; cailan ma'y d

co naguing ugali ang magcanul canino man, at dahil dito'y teniente aco hangga
ng

ayon.
Ng

macapagsalitaan sila ng

mg

a iba't ibang bagay na walang cabuluhan,

nagpaalam s Fr. Sibyla.
Phin 85Hind ng

a naman naparoon ang teniente sa Malacanyang; ng

unit naalaman
din ng

Capitan General ang nangyari.

Nang nakikipagsalitaan siya sa canyang mg

a ayudante tungcol sa mg

a
pagbangguit na sa canya'y guinagawa ng

mg

a pahayagan sa Maynila, sa ilalim ng

mg

a
pamagat na mg

a "cometa"
[176]
at iba pang mg

a napakikita sa lang

it, sinabi sa canya

ng

isa sa mg

a ayudanteng iyon ang pakikipagcagalit ni pari Damaso, na pinalubh pa

ang cabigatan ng

mg

a pananalit, baga man pinakinis ng

caunt ang mg

a bigcas ng

sabi.
Sino ang sa iyo'y nagsabiang tanong ng

Capitan General na ng

uming

it.
Naring

ig co p cay Laruja, na siyang nagbabalita caninang umaga sa pasulatan

ng

pamahayagan.
Muling ng

umit ang Capitan General at idinagdag:

Hind nacasasakit ang babae't Iraile! Ibig cong manahimic sa natitirang
panahon ng

pagtira co sa lupang ito, at aayaw na acong makipag-alit sa mg

a lalaking
gumagamit ng

saya. At lalong lalo na ng

ayong aking natalastas na pinaglalaruan

lamang ng

provincial ang aking mg

a utos; hining

i cong pinacaparusa ang paglilipat sa

ibang bayan ng

Iraileng iyan; at siya ng

a naman, siya'y inilipat, ng

uni't doon siya

inilagay sa lalong magaling na byan: frailadas!
[177]
na sinsabi natin sa Espaa.
Ng

uni't humint ng

pagng

iti ang Capitan General ng

nagiisa na.
Ah! cung hind sana napacatang

a ang bayang ito'y pasusucuin co ang aking

mg

a cagalanggalang na iyan!ang ipinagbuntong hining

a.Datapuwa't carapatdapat
ang bawa't bayan sa kinasasapitan niya; gawin natin ang inuugali ng

lahat.
Samantala'y natapos si Capitang Tiago ng

pakikipulong cay pari Damaso, o sa

lalong magalng na sabi, ang pakikipulong ni pr Dmaso cay Capitang Tiago.
Ng

ayo'y napagsabihan na cata!ang sabi ng

Iranciscano ng

magpaalam.
Nailagan sana ang lahat ng

ito, cung nagtanongtanong ca muna sa akin, cung d Phin

86ca sana nagsinung

aling ng

icaw ay tinatatanong co. Pagsicapan mong howag ca

nang gumaw ng

mg

a cahaling

an, at manalig ca sa canyang inaama!

Lumibot ng

macaalawa o macaatlo sa salas si Capitang Tiagong nag-iisip-isip at

nagbubuntong hining

a; di caguinsaguinsa'y parang may naisip siyang magaling,

tumacbo sa panalang

inan at pinatay ang mg

a candila at ang lamparang canyang

pinasindihn upang siyng macapagligts cay Ibarra.
May panahn pa, sa pagca't totoong malay ang linlacbayang ibinulng.


Phin 87

X.
ANG BAYAN
Halos sa pampang ng

dagatan ang kinalalagyan ng

bayang San Diego

[178]
, na
sumasaguitn ng

mg

a capatagang halamanan at mg

a palayan. Nagpapadala sa ibang

mg

a bayan ng

asucal, bigas, caIe at mg

a bungang halaman, o ipinagbibili cay ng

murangmura sa insic na nagsasamantala ng

cawal-ang malay o ng

pagcahilig sa mg

a
masasamang pinagcaratihan ng

magsasaca.
Pagc raw na mabting panahn at umacyat ang mg

a bata sa caitaasan ng

campanario ng

simbahan, na napapamutihan ng

lumot at ng

damong hatid ng

hang

in;
pagcacagayo'y masayang nang

agsisigawan, sa udyoc ng

cagandahan ng

natatanaw na
humahandog sa canilang mg

a mata. Sa guitna ng

caraming mg

a bubung

ang pawid,
tisa, "zinc" at yunot, na napapaguitnaan ng

mg

a bulaclac natatalastas ng

bawa't isa ang

paraan ng

pagcakita sa canicanilang bahay na maliliit, ang canila bagang malilingguit

na pgad. Nagagamit nilng panand ang laht: isng chy, isang sampaloc na may
maliliit na dahon, ang niog na puspos ng

mg

a buco, tulad sa maanaking si

Astart
[179]
cay Diana
[180]
sa Efeso
[181]
na may maraming suso, isang humahabyog
na cawayan, isang bung

a, isang cruz. Naroroon, ang ilog, calakilakihang ahas na

cristal na natutulog sa verdeng alIombra: pinaaalon ang canyang agos ng

mg

a
pirapirasong malalaking batong nagcacapatlangpatlang sa mabuhang

ing inaagusan ng

tbig; cumikipot Phin 88ang ilog sa daco roon, at may mg

a pangpang na matataas na
kinacapitang nangpapalico-lico ng

mg

a cahoy na nacalitaw ang mg

a ugat, at sa daco
rito'y lumalaylay ang mg

a panabi at lumuluang at tumitining ang agos. May natatanaw

sa dcong malyong isng maliit na bahay, na itinay sa pangpng na hind natacot sa
cataasan, sa hang

ing malacas at sa pinanununghang bang

ing malalim, at masasabi,

dahil sa canyng malilit na haligui, na siy'y isng clakilakihang zancuda
[182]
na
nag-aabang ng

ahas upang daluhung

in. Mg

a catawan ng

puno ng

niog o ng

cahoy na
may balat pa, na gumagalaw at gumiguiwang ang siyang naghuhugpong ng

magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamng tuly, datapuwa't mainam namang
cagamitan sa circo sa pagpapatiwatiwaric, bagay na hind dapat pawal-ang halaga:
nang

agcacatw ang mg

a bata, buhat sa ilog na pinaliliguan, sa mg

a pagcalaguim ng

nagdaraang babaeng may sunong na bacol, o ng

matandang lalaking nang

ing

inig sa
paglcad at pinababayang mahlog ang canyang tungcd sa tbig.
Ng

uni't ang lalong nacahihicayat ng

pagmamasid ay ang isang matatawag nating

naiimos na gubat sa dagat na iyon ng

mg

a lupang linang. Diya'y may mg

a
catandtandaang mg

a cahoy, na guang ang catawan, at cay lamang namamatay ay

pagc tinaman ng

lintic ang mataas na dulo at nasusunog: ang sabihana'y hind

lumalakit sa ba ang apoy na iyon at namamatay doon din; diya'y may mg

a
pagcalalaking mg

a batong dinaramtan ng

terciopelong lumot ng

panahon at ng

"naturaleza": humihimpil at nagpapatongpatong sa canilang mg

a guang ang alaboc na

pinacacapit ng

ulan at ang mg

a ibon ang siyang nagtatanim ng

mg

a binh. Malayang
lumalag ang mg

a cacahuyan: mg

a damo, mg

a dawag, mg

a tabing na damong
gumagapang na nang

agsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa isa't isang cahoy,

bumibitin sa mg

a sang

a, cumacapit sa mg

a ugat, sa lupa, at sa pagca't hind pa mandin

nasisiyahan sa ganit si Flora
[183]
, ay nagtatanim siya ng

mg

a damo sa ibabaw ng

damo; nabubuhay ang lumot at ang cabuti sa mg

a gahac-gahac na balat ng

cahoy, at
ang mg

a damong dapo, mg

a cawiliwiling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa

canilang mg

a pagcyacap sa cahoy na mapagpatuloy.

Iguinagalang ang gubat na iyon: may mg

a sali't-saling sabing sinasalit tungcol

doon; ng

uni't ang llong malapit sa catotohanan, at sa pagca't gayo'y siyang hind

lubhang pinaniniwalaan at hind naman napag-aalaman, ay ang sumusunod:
Nang ang baya'y wal cung d isang walang halagang tumpoc ng

mg

a
damp, Phin 89at saganang sumisibol pa sa pinacalansang

an ang damo; ng

panahong
yaong pagcagabi ay nanasoc doon ang mg

a usa at mg

a baboy-ram, dumatng isng

raw ang isang matandang castilang malalalim ang mg

a mata at totoong magaling

magwicang tagalog. Pagcatapos na matingnan at malibot ang mg

a lupa sa
magcabicabila, ipinagtanong niya cung sinosino ang may ari ng

cagubatang inaagusan
ng

tubig na malacuco. Nang

agsiharap ang ilang nang

agsabing umano'y sila raw ang

may ari, at ang guinaw ng

matanda'y binili sa canila ang gubat na iyon, sa pamamag-

itan ng

mg

a damit, mg

a hiyas at caunting salap. Nawal pagcatapos ang matand na

hind maalaman cung pano. Pinananaligan na ng

taong siya'y "encantado", ng

maino
ng

mg

a pastol ang isang caang

utang nagbubuhat sa caratig na gubat; canilang binacas,

at ang nasumpung

an nila'y ang matandang lalaking buloc na at nacabitin sa sang

a ng

isng "balt". Nacatatacot na siya ng

panahong buhay pa, dahil sa canyang malalim at

malagunlong na voces, dahil sa malalim niyang mg

a mata at dahil sa tawa niyang

walang ing

ay; ng

uni't ng

ayong siya'y magbigti ay lumiligalig siya sa pagtulog ng

mg

a
babae. Itinapon ng

ilang babae sa ilog ang mg

a hiyas at sinunog ang damit na canyang

bigay, at mula ng

ilibing ang bangcay sa puno ng

baliti ring iyon, sino mang tao'y

wal ng

mang

ahas na doo'y lumapit. Isang pastol na naghahanap ng

canyang mg

a
hayop, ibinalitang nacakita raw siya roon ng

mg

a ilaw; nang

agsiparoon ang mg

a
binata at nacarinig na sila ng

mg

a daing. Isang culang palad na nang

ing

ibig, na sa
pagmimith niyang mapuna ng

sa canya'y nagwawalang bahala, nang

acong matitira
siyang magdamag sa lilim ng

cahoy at ipupulupot niya sa puno nito ang isang

mahabang yantoc, namatay dahil sa matinding lagnat na sa canya'y dumapo
kinabucasan ng

gabi ng

canyang pakikipagpustahan. May pinagsasalitaanan pang mg

a
catha't sali't saling sabi tungcl sa gubat na iyn.
Hind nag-ilang buwan at naparoon ang isang binatang wari'y mestizong castila,
na ang sabi'y anac daw siya ng

nasira, at nanahan sa suloc na iyon at nang

asiwa sa
pagsasaca, lalonglalo na sa pagtatanim ng

tina. Si Don Saturnino'y isang binatang

malungct ang asal at lubhang magagalitin, at cung minsa'y malupit; datapuwa't
totoong masipag at masintahin sa paggaw: binacuran ng

pader ang pinaglibing

an sa
canyang ama, na manacnac lamang dinadalaw. Nang may cagulang

an na'y nag-
asawa sa isng batang dalagang taga Maynl, at dito'y nagung anc niya si Don
Rafael, na am ni Crisstomo.
Batangbata pa si Don RaIael ay nagpilit nang siya'y calugdan ng

mg

a taong
bukid: hind nalao't pagdaca'y lumag ang pagsasacang dinala at pinalaganap ng

canyng am, nanahn doon ang maraming tao, nang

agsiparoon ang maPhin 90raming

insic; ang pul ng

mg

a dampa'y naguing isang nayon, at nagcaroon ng

isang curang
tagalog; pagcatapos ay naguing isang bayan, namatay ang cura at naparoon si Fr.
Damaso; ng

uni't ang libing

a't caratig na lupa'y pawang pinagpitaganan. Nang

ang

ahas
na maminsanminsan ang mg

a batang lalaking mang

agsiparoong may mg

a dalang
panghampas at mg

a bato, upang lumiguid sa palibot libot at mang

uha ng

bayabas,
papaya, dhat at iba pa, at cung minsa'y nangyayaring sa casalucuyan ng

canilang
guinagawa, o cung canilang pinagmamasdang walang imic ang lubid na
gagalawgalaw buhat sa sang

a ng

cahoy, lumalagpac ang isa o dalawang batong hindi

maalaman cung saan galing; pagcacagayo'y casabay ng

sigaw na:ang matand!

ang matanda!canilang ipinagtatapunan ang mg

a bung

ang cahoy at ang mg

a
panghampas, lumulucso sila sa mg

a cahoy at nang

agtatacbuhan sa ibabaw ng

malalaking bato at sa mg

a cacapalan ng

damo, at hind sila tumitiguil hanggang sa

macalabs sa gubat, na nang

amumutl, humihing

al ang iba, ang iba'y umiiyac, at

cacaunt ang nang

agtatawa.


Phin 91

XI.

(Bagong Machiavelo)
[184]

Sinosino baga ang mg

a nacapangyayari sa bayan?
Cailan ma'y hind nacapangyari si Don RaIael ng

nabubuhay pa siya, baga man

siy ang lalong mayaman doon, malaki ang lupa at halos may utang na loob sa canya
ang lahat. Palibhasa'y mahinhing loob at pinagsisicapang huwag bigyang cabuluhan
ang lahat ng

canyang mg

a guinagawa, hind nagtatag sa bayan ng

canyang
partido
[185]
, at nakita na natin cung paano ang mg

a paglaban sa canya ng

makita
nilang masam ang canyang calagayan.Si Capitang Tiago caya?Totoo't cung
siya'y dumarating ay sinasalubong siya ng

orquesta ng

mg

a nagcacautang sa canya,
hinahandugan siya ng

piguing at binubusog siya sa mg

a alay. Inilalatag sa canyang

mesa ang lalong magagaling na bung

ang cahoy; cung nang

acacahuli sa pang

ang

aso
ng

isang usa o baboy-ramo'y sa canya ang icapat na bahagui; cung nababati niya ang
cainaman ng

cabayo ng

isang sa canya'y may utang, pagdating ng

calahating horas ay
sumsacanyang cuadra
[186]
na: ang lahat ng

ito'y catotohanan; ng

uni't siya'y
pinagttawanan at tinatawag siy sa lihim na Sacristan Tiago.
Ang gobernadorcillo bag cay?
Ito'y isang culang palad na hind nag-uutos, siya ang sumusunod; hind
nacapagmumura canino man, siya ang minumura; hind nagagawa niya ang maibigan,
guinagaw sa canya ang calooban ng

iba; ang capalt Phin 92nito'y nananagot siya sa

Alcalde mayor ng

lahat ng

sa canya'y ipinag-utos, ipinagaw at ipinatatag sa canya ng

mg

a iba, na para manding nanggaling sa bung

ng

canyang ulo ang lahat ng

iyon;
ng

uni't dapat sabihin, sa icapupuri niya, na ang catungculang canyang hawac ay hind
niya ninacaw o kinamcam: upang tamuhi'y nagcagugol siya ng

limang libong piso, at

maraming cadustan, ng

uni't sa napapakinabang niya'y canyang inaacalang

murangmura ang mg

a gugol na iyon.
Cung gayo'y bac cay ang Dios?
Ah! hind nacatitigatig ang mabait na Dios ng

mg

a conciencia at ng

pagcacatulog
ng

mg

a mamamayan doon: hind nacapang

ing

ilabot man lamang sa canila; at sacali't

msalit sa canil ang Dios sa alin mang sermn, walng slang naiisip nilang casabay
ang pagbubuntong hining

a: Cung iisa sana ang Dios!... Bahagy na nila nagugunit

ang Dios: lalong malaki pa ng

a ang capagurang sa canila'y ibinibigay ng

mg

a santo at
mg

a santa. Napapalagay ang Dios sa mg

a taong iyong tulad diyan sa mg

a haring
naglalagay sa canyang paliguid ng

mg

a tinatang

i sa pagmamahal na mg

a lalaki't
babae: ang sinusuyo lamang ng

baya'y itong canilang mg

a tinatang

i.
May pagcawang

is ang San Diego sa Roma; ng

uni't hind sa Roma ng

panahong
guinuguhitan ng

araro ng

cuhilang si Romulo
[187]
ang canyang mg

a cuta; hind rin sa

Romang nacapaglalagd ng

mg

a cautusan sa sandaigdig sa paliligo sa sarili't sa mg

a
ibng dug, hind: wang

is ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang

caibhan lamang ay hind mg

a monumentong marmol at mg

a coliseo ang naroon, cung

d sawaling monumento at sabung

ang pawid. Ang pinaca-papa sa Vaticano'y

[188]
ang
cura; ang pinaca hr sa Italiang na sa Quirinal
[189]
ay ang alIerez ng

Guardia Civil;
datapowa't dapat unawing ibabagay na lahat sa sawali at sa sabung

ang pawid. At
dito'y gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang isa't isa, nang

agpapalagayang
ang is sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat mawal ang is sa canila), at dito
nanggagaling ang walang licat na samaan ng

loob. Ipaliliwanag namin ang aming

sabi, at sasaysayin namin ang caugalia't budh ng

cura at ng

alIerez.
Si Fr. Bernardo Salv ay yaong bat at hind makibuing franciscanong sinaysay na
namin sa unahn nit. Natatang

i siya, dahil sa canyang mg

a asal at kilos sa canyang

mg

a capow Iraile, at lalonglalo na sa napacabalasic na si pari DaPhin 93masong

canyang hinalinhan. Siya'y payat, masasactin, halos lagui na lamang nag-iisip,
mahigpit sa pagtupad ng

Phin 94canyang mg

a catungculan sa religion, at mapag-ing

at
sa carilagan ng

canyang pang

alan. May isang buwan lamang na nacararating siya

ron, halos ang laht ay nakicapatid na sa V.O.T.
[190]
, bagay na totoong
ipinamamanglaw ng

canyang capang

agaw na coIradia ng

Santisimo Rosario.
Lumulucso ang calolowa sa catuwan pagcakita ng

nacasabit sa bawa't liig na apat o

limang mg

a escapulario, at sa bawa't bayawang ay isang cordong may mg

a buhol, at
niyong mg

a procesion ng

mg

a bangcay o mg

a Iantasma
[191]
na may mg

a habitong
guinggon. Nacatipon ang sacristan mayor ng

isang mabutibuti ng

puhunan, sa
pagbibili o sa pagpapalimos, sa pagca't ganito ang marapat na pagsasalit, ng

mg

a
casangcapang kinakailang

an upang mailigtas ang calolowa at mabaca ang diablo:

talastas ng

ang espiritung ito, na ng

una'y nang

ang

ahas na sumalansang ng

pamukhan
sa Dios, at nag-aalinlang

an sa pananampalataya sa mg

a wica nito, ayon sa sabi sa

librong santo ni Job, na nagpailanglang sa alang-alang sa ating Pang

inoong Jesucristo,
na gaya ng

guinaw naman ng

Edad Media
[192]
sa mg

a bruja
[193]
, at nananatili, ang
sabihan, hangga ng

ayon sa paggawa ng

gayon din sa mg

a asuang
[194]
sa Filipinas;
datapowa't tila mandin ng

ayon ay naguing mahihiying totoo na, hanggang sa hind

macatagal sa pagting

in sa capirasong damit na kinalalarawanan ng

dalawang brazo, at
natatacot sa mg

a buhol ng

isang cordon: ng

uni't dito'y walang napagkikilala cung d

sumusulong namn ang dunong sa panig na it, at ang diablo'y aayaw sa pagslong,
cung dil caya'y hind malulugdn sa pagbabagong asal, tulad sa lahat ng

namamahay
sa mg

a cadiliman, sacasacali't hind ibig na sapantahain nating taglay niya ang mg

a
cahinaan ng

loob ng

isang dalagang lalabing-limng tan lamang.

Alinsunod sa aming sinabi, si pr Salv'y totoong masigasig gumanap ng

canyang mg

a catungculan; napacasigasig naman, ang sabi ng

alIerez,Samantalang
nagsesermontotoong siya'y maibiguing magsermonpinasasarhan niya, ang mg

a
pintuan ng

simbahan. Sa ganitong gawa'y natutulad siya cay Neron

[195]
na ayaw
magpaalis canino man, samantalang cumacanta sa teatro: ng

uni't guinagawa iyon ni

Neron sa icagagaling, datapuwa't guinagawa ang mg

a bagay na iyon ng

cura sa
icasasam ng

mg

a calolowa. Ang lahat ng

caculang

an ng

canyang mg

a nasasacop, ang
cadalasa'y pinarurusahan ng

mg

a "multa"; sa pagca't bihirang bihirang namamalo

siy,; sa bagay na ito'y niiba siyng lubh cay pri Dmaso, na pinaghuhusay ang
laht sa pamamag-itan ng

mg

a panununtoc at panghahampas ng

bastong nagtatawa pa
at taglay ang magandang hang

ad. Sa bagay na ito'y hind siya mapaghihinanactan:

lubos ang canyang paniniwalang sa pamamalo lamang pinakikipanayaman ang
"indio"; ganito ang salit ng

isang Iraileng marunong sumulat ng

mg

a libro, at
canyng sinasampalatayanan, sa pagc't hind niy, tinututulan ang an mang
nlilimbag: sa hind pagcmasuwayng ito'y macarraing ang maraming tao.
Bihirang bihirang namamalo si Fr. Salvi, ng

uni't gaya na ng

a ng

sabi ng

isang sa
baya'y matandng filosofo
[196]
, na ang naguiguing caculang

an sa bilang ay
pinasasagan namn sa tind; datapuwa't hind rn namn siy mapaghihinanactan
tungcol sa ganitong gaw. Nacapang

ing

ilis ng

canyang mg

a ugat ang canyang mg

a
pag-aayuno
[197]
at pang

ing

ilin ng

pagcain ng

mg

a lamang-cati na siyang
ikinapaguiguing dukh ng

canyang dug, at, ayon sa sabihan ng

tao, pumapanhic daw

ang hang

in sa canyang ulo.
Ang alIerez, na gaya na ng

a ng

sinabi namin, ang tang

ing caaway ng

capangyarihang ito sa clolowa, na may pacay na macapangyari naman sa catawan.
Siya lamang ang tang

i, sa pagca't sinasabi ng

mg

a babae na tumatacas daw sa cura

ang diablo, dahilang sa ng

minsang nang

ahas ang diablo na tucsuhin ang cura, siya'y

hinuli nito, iguinapos sa paa ng

catre at saca pinalo ng

cordon, at cay lamang siya

inalpasan ay ng

macaraan na ang siyam na araw.

Phin 95Yaya mang gayo'y ang taong pagcatapos ng

ganitong nangyari,
makipagcagalit pa sa cay pari Salv ay maipapalagay na masam pa sa mg

a abang
diablong hind marunong mag-ing

at, cay ng

a't marapat na magcaroon ng

gayong
capalaran ang alIerez. Doa Consolacion cung tawaguin ang canyang guinoong
asawa, na isang matandang Iilipina, na nagpapahid ng

maraming mg

a
"colorete"
[198]
at mg

a pintura; iba ang ipinang

ang

alan sa canya ng

canyang esposo at
ng

iba pang mg

a tao. Nanghihiganti sa sariling catawan ang alIerez, sa canyang

pagcawalng palad sa matrimonio, na nagpapacalasng hanggang sa d macamalay-
to; pinag-"eejercicio"
[199]
ang canyang mg

a sundalo sa arawan at siya'y sumisilong

sa llim, cung dil cay, at it'y siyng lalong madalas, pinapagpag niya ng

palo ang
licod ng

canyang asawa, na cung d man isang "cordero" (tupa) ng

Dios na umaalis ng

casalanan nino man, datapuwa't nagagamit naman sa pagbabawas sa canya ng

maraming mg

a cahirapan sa Purgatorio, sacali't siya'y maparoon, bagay na pinag-

aalinlang

anan ng

mapamintacasing mg

a babae. Nang

aghahampasang magaling ang

alIerez at si Doa Consolaciong parang nang

agbibiruan lamang, at nag-aalay silang

walang bayad sa mg

a capit-bahay ng

mg

a panoorin: "concierto vocal" at

"instrumental"
[200]
ng

apat na camay, mahina, malacas, na may "pedal"

[201]
at laht.
Cailan mang dumarating sa taing

a ni pari Salvi ang mg

a escandalong
[202]
ito,
siya'y ng

uming

it at nagcucruz at nagdarasal pagcatapos ng

isng Am naPhin 96min;

cung tinatawag siyng "carca"
[203]
, mapagbanalbanalan, "carlistn"
[204]
, masakim,
ng

uming

it rin si pari Salvi at lalong nagdarasal. Cailan ma'y ipinagbibigay alam ng

alfrez sa ilang castilang sa cany'y dumadalaw ang sumusunod na casabihn:
Paparoon b cay sa convento upang dalawin ang "curita"
[205]
"Mosca,
muerta
[206]
? Mag-ing

at cayo! Sacali't anyayahan cayong uminom ng

chocolate,
bagay na aking pinag-aalinlang

anan!.. ng

uni't gayon man, cung cayo'y aanyayahan,

cayo'y magmasid. Tinawag ang alila't sinabing: "Fulanito, gumaw ca ng

isang
"jcarang"
[207]
chocolate; eh?"Cung gayo'y matira cayong walang ano mang
agam-agam; ng

uni't cung sabihing: "gumaw ca ng

isang "jicarang" chocolate,

"ah"?"Pagc gay'y damputin niny ang inyng sombrero at yumao cayng
patacb.
Bakit?ang tanong ng

causap na nagugulatnanglalason p b sa
pamamag-itan ng

chocolate? Carambas
[208]
!
Ab, hind namn npacagayn!
At paano, cung gayn?
Pagca chocolate eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnw pagca chocolate
ah?
[209]

Ng

uni't inaacala naming ito'y bintang lamang ng

alIerez; sapagca't ang

casabihang ito'y cabalitaang guinagawa rin daw ng

maraming mg

a cura. Ayawan
lamang cung ito'y talagang ugali na ng

boong capisanan ng

mg

a Iraile ...
Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal ng

militar, sa udyoc ng

canyang asawa,
na sino ma'y huwag macagala pagcatugtog ng

icasiyam na horas ng

gabi. Sinasabi ni
Doa Consolaciong d umano'y canyang nakita ang cura, na nacabarong pinya at
nacasalacot ng

nito't ng

huwag siyang makilala, na naglibot na malalim na ang gabi.

Nanghhiganti naman ng

boong cabanalan si Fr. Salvi: pagcakita niyang pumapasoc sa

simbahan ang alfrez, lihim na nag-uutos sa Phin 97sacristang isara ang lahat ng

mg

a
pinto, at nagpapasimul ng

pagsesermon hanggang sa mapikit ang mg

a mata ng

mg

a
santo at ibulng sa canya ng

calapating cahoy na na sa tapat ng

canyang ulo, ang

larawan baga ng

Espiritung Dios, na siya na, alang-alang! Hind dahil dito'y

nagbabagong ugali ang alIerez, na gaya rin ng

lahat ng

hind marurunong magbalic-

lob: lumlabas sa simbahang nagtutung

ayaw, at pagcasumpong sa isang sacristan o

alila ng

cura'y pinipiit, binubugbog at pinapagpupunas ng

sahig ng

cuartel at ng

bahay
niyang sarili, na pagc nagcacagayo'y lumilinis. Pagbabayad ng

sacristan ng

multang
ipinarurusa ng

cura, dahil sa hind niya pagsipot, canyang ipinauunaw, ang

cadahilanan. Diniring

ig siyang walang kib ni Fr. Salvi, iliniligpit ang salap, at ang

unang guinagawa'y pinawawal-an ang canyang mg

a cambing at mg

a tupa at ng

doon
sila mang

inain sa halamanan ng

alIerez, samantalang humahanap siya ng

isang
bagong palatuntunan sa isang sermong lalong mahab at nacapagpapabanal.
Datapuwa't hind naguiguing hadlang ang lahat ng

ito, upang pagcatapos ay

mang

agcama'y at magsalitaan ng

boong cahinusayan, cung sila'y magkita.

Pagc, itinutulog ng

canyang asawa ang calasing

an o humihilic cung tanghali,

hind maaway ni Doa Consolacion ang alIerez, pagcacagayo'y lumalagay sa bintana't
humihitit ng

tabaco at nacabarong Iranelang azul. Palibhasa'y kinasususutan niya ang

cabataan, mul sa canyang kinalalagya'y namamana, siya ng

canyang mg

a mata, sa
mg

a dalaga, at sila'y canyang pinipintasan. Ang mg

a dalagang itong sa canya'y

nang

atatacot, dumaraang kimingkim, na d man lamang maitunghay ang mg

a mata,
nang

agdudumal ng

paglacad at pinipiguil ang paghing

a. May isang cabanalan si

Doa Consolacin: tila mandin hind siy nananalamin cailn man.
Ito ang mg

a macapangyarihan sa bayang San Diego.

Phin 98

XII.
ANG LAHAT NANG MANGA SANTO
[210]

Marahil ang bugtong na bagay na hind matututulang ikinatatang

i ng

tao sa mg

a
hayop ay ang paggalang na inihahandog sa mg

a namamatay.
Sinasaysay ng

mg

a historiador
[211]
na sinasamba at dinidios nila ang canilang
mg

a nuno at magugulang; ng

ayo'y tumbalic ang nangyayari: ang mg

a patay ang
nagcacailang

ang mamintuh sa mg

a buhay. Sinasabi rin namang iniing

atan ng

mg

a
taga Nueva Guinea sa mg

a caja ang mg

a but-o ng

canilang mg

a patay at
nakikipagsalitaan sa canila; sa pinacamarami sa mg

a bayan ng

Asia, AIrica at
America'y hinahayinan ang canilang mg

a patay ng

lalong masasarap nilang mg

a
pagcain, o ang mg

a pagcaing minamasarap ng

mg

a patay ng

panahong sila'y
nabubuhay, at nang

agpipiguing at inaacala nilang dumadalo sa mg

a piguing na ito ang

mg

a patay. Ipinagtatay ng

mg

a taga Egipto ng

mg

a palacio ang mg

a patay, ang mg

a
musulman nama'y ipinagpapagaw, sila ng

maliliit na mg

a capilla, at iba pa;

datapowa't ang bayang maestro sa bagay na ito, at siyang lalong magaling ang
pagcakilala sa puso ng

tao'y ang bayan ng

Dahomey
[212]
. Natatalastas ng

mg

a maiitim
na ito, na ang tao'y mapanghiganti, at sa pagca't gayo'y sinasabi nilang upang
mabigyang catowan ang namatay, wal ng

lalong magaling cung d ang patayin sa

ibabaw ng

pinaglibing

an sa canya ang lahat ng

canyang mg

a caaway; at sa pagca't ang

tao'y malulugding macaalam ng

mg

a bagay-bagay, sa taon-tao'y pinadadalhan siya ng

isang "correo" sa pamamag-itan ng

linaplap na balat ng

isang alipin.
Tayo'y naiiba sa lahat ng

iyan. Baga man sa nababasa sa mg

a sulat na naPhin
99uukit sa mg

a pinaglibing

an, halos wal sino mang naniniwalang nagpapahing

alay
ang mg

a patay, at lalo ng

hind pinaniniwalang sumasapayapa. Ang lalong

pinacamagaling mag-isip ay nang

ag-aacalang sinasanag pa ang canilang mg

a nuno sa
tuhod sa Purgatorio, at cung di siya mapacasam (mapasainIierno baga),
masasamahan pa niya, sila roon sa mahabang panahon. At ang sino mang ibig tumutol
sa amin, dalawin niya ang mg

a simbahan at ang mg

a libing

an sa boong maghapong
ito, magmasid at makikita. Datapowa't yamang tayo'y na sa bayan ng

San Diego,
dalawin natin ang libing

an dito.
Sa dacong calunuran, sa guitn ng

mg

a palaya'y naroroon, hind ang ciudad, cung

d ang nayon ng

mg

a patay: ang daan ng

pagparoo'y isang makitid na landas,

maalabc cung panahng tag-nit, at mapammangcan cung panahng tag-uln.
Isng pintang cahoy, at isng bcod na ang calahati'y bat at ang calahati'y cawayan
ang tila mandin siyng ikinhihiwalay ng

libing

ang iyon sa bayan ng

mg

a buhay;
datapowa't hind nahihiwalay sa mg

a cambing ng

cura, at sa ilang baboy ng

mg

a
calapit bahay, na pumapasoc at lumalabas doon upang mang

agsiyasat sa mg

a libing

an
o mang

agcatow sa gayong pag-iis.

Sa guitn ng

maluang na bacurang iyon may nacatayong isang malaking cruz na

cahoy na natitiric sa patung

ang bato. Inihapay ng

unos ang canyang INRI na hoja de

lata, at kinatcat ng

ulan ang mg

a letra. Sa paanan ng

cruz, tulad sa tunay na

Glgota
[213]
, samasamang nabubunton ang mg

a bung

ng

ulo at mg

a but-o, na ang
walang malasakit na maglilibing ay itinatapon doon ang canyang mg

a nahuhucay sa
mg

a libing

an. Diya'y mang

aghihintay sila, ang lalong malapit mangyari, hind ng

pagcabuhay na mag-ul ng

mg

a patay, cung d ang pagdating doon ng

mg

a hayop at
ng

sila'y painitin ng

canilang mg

a tubig at linisin ang canilang malalamig na mg

a
cahubdn.Nmamasdan sa paliguidliguid ang mg

a bagong hcay: sa daco rito'y

hupyac ang lupa, sa daco roo'y anyong bunduc-bunducan naman. Sumisibol doo't
lumalag ng

mainam ang tarambulo't pandacaki; ang tarumbulo'y ng

tundin ang mg

a
bint ng

canyang matitinic na mg

a bung

a, at ng

dagdag naman ng

pandacaki ang
canyang amoy sa amoy ng

libing

an, sacali't ito'yPhin 100walang casucatang amoy.

Gayon ma'y nasasabugan ang lupa ng

ilang maliit na mg

a bulaclac, na gaya rin naman

ng

mg

a bung

ong iyong ang Lumikh lamang sa canila ang nacacakilala na: ang ng

it
ng

mg

a bulaclac na iyo'y maputl at ang halimuyac nila'y ang halimuyac ng

mg

a
baunan. Ang damo at ang mg

a gumagapang na damo'y tumatakip sa mg

a suloc,
umuucyabit sa mg

a pader at sa mg

a "nicho"
[214]
, na ano pa't dinaramtan at
pinagaganda ang hubad na capang

itan; cung minsa'y pumapasoc sa mg

a gahac na
gawa ng

mg

a lindol, at inililihim sa mg

a nanonood ang mg

a cagalanggalang na mg

a
libing

ang walang laman.

Sa horas ng

pagpasoc namin ay binugaw ang mg

a hayop; ang mang

isang

isang
baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalin, ang siyang sumisilip ng

canyang
maliliit na mg

a mata, isinusung

aw ang ulo sa isang malaking guang ng

bacod,
itinataas ang ng

uso sa hang

in at wari'y sinasabi sa isang babaeng nagdarasal:

Howg mo namng cacanin laht, tirhn mo ac nang caunt, ha?
May dalawang lalaking humuhucay ng

isang baunan sa malapit sa pader na

nagbabalang gumuho: ang isa, na siyang maglilibing ay walang cabahabahala;
iniwawacsi ang mg

a gulogod at ang mg

a buto, na gaya na pag-aabsang ng

isang
maghahalaman ng

mg

a bato at mg

a sang

ang tuy; ang isa'y nang

ang

aning

ani,
nagpapawis, humhitit at lumlur may't may.
Pakinggn mo!anang humhitit, sa wcang tagalog.Hind cay magalng
na cat'y humcay sa ibang lugar? Ito'y bagng bgo.
Pawang bago ang lahat ng

libing.
Hind na ac macatagl. Ang but-ng iyng iyng pinutol ay dumrug pa ...
hm! at ang mg

a buhoc na iyan?
Nacu, napacamaselang ca naman!ang ipinagwica sa canya ng

isaAng
icaw ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humucay ca sanang gaya co ng

isang
bangcay na dadalawampong araw pa, sa gabi, ng

itng

it ng

dilim, umuulan ... namaty

ang farol cong dal....
Kinilabutan ang casama.
Naalis ang pagcapaco ng

cabaong, umaaling

asaw ... at mapilitan cang pasanin

mo ang cabaong na iyn, at umulan at camng dalaw'y cpuw bas at....
Kjr!....At bkit mo hincay?...!
Tiningnan siya ng

maglilibing ng

boong pagtataca.

Phin 101Bkit?...nalalaman co b? Ipinag-tos sa king hucyin co!
Sino ang nag-tos sa iy?
Napaurong ng

caunt ang maglilibing at pinagmasdan ang canyang casama, mul

sa pa hangng lo.
Ab! tila ca naman castila! ang mg

a tanong ding iyan ang siyang guinaw sa

akin pagcatapos ng

isang castila, datapuwa't sa lihim. Ng

ayo'y sasagutin cata, ng

gaya
ng

pagcasagot co sa castila: ipinag-utos sa akin ng

curang malaki.
Ah! at an ang guinaw mo sa bangcay pagcatapos?ang ipinagpatuloy na
pagtatanong ng

maselang.
Diablo! cung d co lamang icaw nakikilala at natatalastas cung icaw ay
"lalaki", sasabihin cung icaw ay tunay ng

ang castilang civil: cung magtanong ca'y

tlad din sa cany. Gayn ...ipinag-utos sa akin ng

curang malaking siya'y ilibing co

sa libing

an ng

mg

a insic, ng

uni't sa pagca't totoong mabigat ang cabaong at malayo

ang libing

an ng

mg

a insic....
Ayaw! ayaw! ayaw co ng

humucay!ang isinalabat ng

causap na lipos ng

pang

ing

ilabot, na binitiwan ang pala at umahon sa hucay;aking nabaac ang ba-o ng

isang ulo at nang

ang

anib acong bac hind aco patuluguin sa gabing ito.

Humalakhac ang maglilibing ng

canyang makitang samantalang umaalis ay

nagcucruz.
Unti-unting napupun ang libing

an ng

mg

a lalaki't mg

a babaeng pawang
nang

acalucs. Ang iba'y nang

aghahanap na maluat ng

baunan; sila-sila'y
nang

agtatatalo, at sa pagca't hind mandin sila mang

agcasundo, sila'y
nang

aghihiwalay at bawa't isa'y lumuluhod cung saan lalong minamagaling niya,; ang
mg

a iba, na may mg

a "nicho" ang canilang mg

a camag-anac, nang

agsisindi ng

malalaking candila at nang

agdarasal ng

taimtim; naririnig din naman ang mg

a
buntong hining

a at mg

a hagulhol, na pinacalalabis o pinipiguil. Nariring

ig na ang
aling

awng

aw ng

"orapreo, orapresis" at "requiemeternams."

Nasoc na nacapugay ang isang matandang lalaki. Marami ang nang

agtawa
pagcakita sa canya, ikinunot ang mg

a kilay ng

ilang mg

a babae. Tila mandin hind

pinupuna ng

matandang lalaki ang gayong mg

a ipinakikita sa canya, sa pagca't

napatung

o siya sa bunton ng

mg

a bung

ng

ulo, lumuhod at may hinanap sa loob ng

ilang sandal sa mg

a but-o; pagcatapos ay maing

at na inisaisang ibinucod ang mg

a
bung

ng

ulo, at sa pagca't hind mandin makita niya ang canyang hinahanap, umiling,
luming

ap sa magcabicabila at nagtanong sa maglilibing.

Oy!ang sinabi sa cany.
Phin 102Tumunghy ang maglilbing.
Nalalaman mo b cung saan naroon ang isang magandang bung ng

ulo,
maputng tulad sa laman ng

niyog, walang caculangculang ang mg

a ng

ipin, na
inalagay co sa paanan ng

cruz, sa ilalim ng

mg

a dahong iyon?
Ikinibit ng

maglilibing ang canyang mg

a balicat.
Masdan mo!ang idinugtong ng

matand, at ipinakita sa canya, ang isang

pilac na salap,wal aco cung hind ito, ng

uni't ibibigay co sa iyo cung makita mo

ang bung

ong iyon.
Pinapagdilidili siya, ng

ningning ng

salap, tinanaw ang buntunan ng

mg

a, buto,
at nagsalit:
Wal b roon? Cung gay'y hind co nalalaman. Ng

uni't cung ibig ninyo'y

bibigyan co p cayo ng

iba.
Catulad ca ng

baunang iyong hinuhucay!ang winica sa canya ng

matandang
lalaking nang

ing

inig ang voces;hind mo nalalaman ang halaga ng

nawawal sa iyo.
Sino ang ililibing sa hcay na iyn?
Nalalaman co b cung sino? Isang patay ang ililibing diyan!ang sagot na
nayayamot ng

maglilibing.
Tulad sa baunan! tulad sa baunan!ang inulit ng

matandang lalaking
nagtatawa ng

malungcot;hind mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang iyong

nilalamon! Hcay! hcay!
Samantala'y natapos ng

maglilibing ang canyang gaw; dalawang nacatimbong

lupang bas at mapulapula ang na sa magcabilang tabi ng

hucay. Cumuha sa canyang

salacot ng

hicho, ng

umang

a at pinagmasidmasid na may anyong tang

a ang mg

a
nangyayari sa canyng paliguid.


Phin 103

XIII.
MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS
Nang sandaling lumalabas ang matandang lalaki, siya namang pagtiguil sa
pasimul ng

bagtas o landas ng

isang cocheng tila mandin malayo ang

pinanggaling

an, punongpun ng

alaboc at nagpapawis ang mg

a cabayo.
Umibis si Ibarra sa cocheng casunod ng

isang alilang matandang lalaki; pinaalis

ang coche sa isang galaw lamang ng

ulo at napatung

o sa libing

ang walang kibo at

malungct.
Hind itinulot ng

aking sakit at ng

aking mg

a pinang

ang

asiwang aco'y
macabalic dito!ang sinasabi ng

matandang lalaki ng

boong cakiman;sinabi ni
Capitang Tiagong siya na ang bahalang magpatay ng

isang "nicho"; datapuwa't

tinaniman co ng

mg

a bulaclac at isang cruz na aco ang gumaw....

Hind sumagt s Ibarra.
Diyan p sa licod ng

malaking cruz na iyanang ipinagpatuloy ng

alila, na
itinuturo ang isang suloc ng

sila'y macapasoc na sa pintan.

Lubhang natitigagal ng

ang caisipan ni Ibarra, caya't hind niya nahiwatigan ang

pagtataca ng

ilang tao ng

siya'y canilang makilala, na tumiguil sa canilang pagdarasal

at sinundan siya ng

ting

in, sa laki ng

pangguiguilalas.
Nag-iing

at ang binata ng

paglacad, pinang

ing

ilagan niyang dumaan sa ibabaw ng

mg

a pinaglibing

an, na madaling nakikilala sa cahupyacan ng

lupa. Tinatapacan niya

ng

una, ng

ayo'y iguinagalang niya; gayon din ang pagcacalibing sa canyang ama.

Humint siya pagdating sa cabilang daco ng

cruz at tuming

in sa palibotlibot.
Nmangh at napatigagal ang canyng casama; hinahanap niy ang bacs sa lpa ay
wal siyng makitang cruz saan man.
Dito cay?ang ibinubulong;hind doon; ng

uni't hinucay ang lupa.

Tinitingnan siy ni Ibarra, na totoong masam ang lob.
Siya ng

!ang ipinagpatuloy,nattandaang cong may isng bat sa

tab; Phin 104may caiclan ang hcay niyao'y may sakt ang maglilibing, cay't isng
casam ang siyng napilitang humcay datapuwa't ittanong natn sa cany cung an
ang guinaw sa cruz.
Pinatung

uhan nila ang maglilibing, na nagmamasid sa canila ng

boong pagtataca.
Yumucod ito sa canila, pagcapugay ng

canyang salacot.
Maipakikisabi p b ninyo sa amin cung alin ang hucay na doo'y dating may
isang cruz?ang tanong ng

alila.
Tiningnan ng

tinatanong ang lugar at nag-isp sip.

Isng cruz bang malak?
Opo, malaki,ang pinapagtibay na sagot ng

matandang lalaki ng

boong
catuwan, at tinitingnan niya ng

macahulugan si Ibarra, at sumaya naman ang mukh

nit!
Isng cruz na may labor at may taling oway?
Siya ng

! siya ng

! iyan ng

! iyan ng

!at iguinuhit ng

alila sa lupa ang

isng anyng cruz bizantina
[215]
.
At may tanim na mg

a bulaclac sa hucay?
Mg

a adelIa, mg

a sampaga at mg

a pensamiento! iyan ng

!ang idinugtong
na malaki ang tow, at inalayan niya ng

isang tabaco ang maglilibing.

Sabihin ng

a ninyo sa amin cung alin ang hucay at cung saan naroon ang cruz.
Kinamot ng

maglilibing ang taing

a't sumagot na naghihicab:

Aba ang cruz!... akin ng

sinunog!
Sinnog? at bkit niny sinnog?
Sa pagca't gayon ang ipinag-utos ng

curang malaki.
Sno b ang curang malak?ang tanng ni Ibarra.
Sno? Ang nanghhampas, si par Garrote.
Hinapls ni Ibarra ang canyng no.
Datapuwa't masasabi p b ninyo sa amin man lamang ang kinalalagyan ng

hcay? Dapat ninyng matandaan.
Ng

umit ang maglilibing.

Wal na riyan ang patay!ang muling isinagot ng

boong catahimican.
An p ang sabi niny?
Aba!ang idinugtong ng

taong iyng ang any'y nagbbir;ang

naguing Phin 105capalit niya'y isang babaeng inilibing co roong may isang linggo na
ng

ayon.
Nauulol p b cayo?ang itinanong sa canya ng

alila,diyata't wal pa
namng isng tang siy'y aming inillibing.
Tunay ng

a iyon! marami ng

buwan ang nacaraan mul ng

siya'y aking hucayi't

cuning ul sa baunan. Ipinag-utos sa aking siya'y hucayin co ng

curang malaki, upang

dalhin sa libing

an ng

mg

a insic. Ng

uni't sa pagka't mabigat at umuulan ng

gabing
yan....
Hind nacapagpatuloy ng

pananalit ang tao; umudlot sa pagcaguitla ng

makita
ang any ni Crisstomo, na dinaluhng siy't sac siy tinangnn sa camy at
ipingwagwagan.
At guinaw mo ba?ang tanong ng

binatang ang any ng

pananalita'y hind
namin maisaysay.
Howag po cayong magalit, guinooang sagot ng

maglilibing na namumutla't
nang

ing

inig;hind co po naman siya inilibing sa casamahan ng

mg

a insic. Mabuti pa
ang malunod cay sa mapasama sa mg

a insicang wica coat siy'y iniabsng co sa

tubig!
Inilagay ni Ibarra ang canyang mg

a camay sa magcabilang balicat ng

maglilibing
at mahabang oras na siya'y tinitigan ng

ting

ing hind maisaysay cung anong ibig

sabihin.
Icw ay wal cung d isng culang palad!ang sinabi, at umals na daldaling
tinatahac ang mg

a buto, mg

a hucay, mg

a cruz, na parang isang sir ang isip.

Hinahaplos ng

maglilibing ang canyang bisig at bumubulong:

Ang guinagawang mg

a caligaligan ng

mg

a patay! Binugbog aco ng

baston ng

pring malak, dahilng ipinahintulot cong ilibing ang patay na iyon ng

aco'y may
sakit; ng

ayo'y caunti ng

balin nito ang aking bisig, dahil sa pagcahucay co ng

bangcay. Ito ng

a namang mg

a castila! Marahil pa'y alisan aco nito ng

aking hanap-
bhay!
Matlin ang lacad ni Ibarra na sa maly ang tanw; sumsunod sa canyng
umiyac ang allang matandng lalaki.
Lulubog na lamang ang araw; macacapal na mg

a dilim ang siyang lumalatag sa

Casilang

anan; isang hang

ing mainit ang siyang nagpapagalaw sa dulo ng

mg

a cahoy
at nagpaparaing sa mg

a cawayanan.
Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyang mg

a mata'y walang bumabalong

na isang luha man lamang, walang tumatacas sa canyang dibdib cahi't isang buntong
hining

a. Lumalacad na parang may pinagtatanauan, marahil sa Phin 106pagtacas sa

anino ng

canyang ama, o bac naman caya sa dumadating na unos. Tinahac ang baya't
lumabas sa luwal, tinung

o yaong lumang bahay na malaon ng

panahng hind
tinutungtung

an. Naliliguid ang bahay na iyon ng

pader na sinisibulan ng

mg

a damong
macacapl ang dahon, tila mandin siya'y hinuhudyatan; bucas ang mg

a bintana;
umuugoy ang ilang-ilang at ipinapagaspas ng

boong casayahan ang canyang mg

a
sang

ang hitic ng

mg

a calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na bubong ng

canilang tahanang na sa guitna ng

halamanan.
Ng

uni't hind pinapansin ng

binata ang caligayahang itong inihahandog sa

canyang pagbalic sa lumang bahay: nacapaco ang canyang mg

a mata sa any ng

isang
sacerdoteng canyng macacasalubong. It'y ang cura sa San Diego, yaong laguing
nagdidilidiling Iranciscano na ating nakita, ang caaway ng

alIerez. Tiniticlop ng

hang

in ang canyang malapad na sombrero; ang canyang habitong guinggo'y dumirikit

sa canyang catawan at ipinakikita ang anyo nito; na ano pa't namamasid ang canyang
mg

a payat na hitang may pagc sacng. Sa cna'y may hwac na isng bastng
palasang may tampc na gring. Non lamang nagcakita silng dalaw ni Ibarra.
Pagsasalubong nila'y sandaling humint ang binata't siya'y tinitigan; iniiwas ni Fr.
Salvi ang canyang mg

a mata at nagpaconowarng nallibang.

Sandalingsandali lamang tumagal ang pag-aalinlang

an: malicsing linapitan siya ni

Ibarra, pinatiguil at idiniin ng

boong lacas ng

canyang camay na ipinatong sa balicat

ng

pari, at nagsalitang halos bahagy na mawatasan:

An ang guinaw mo sa aking am?ang itinanng.
Si Fr. Salving namutl, at nang

atal ng

mabasa niya ang mg

a damdaming
nalalarawan sa mukh ng

binata'y hindi nacasagot; nawalan ng

diw.
An ang guinaw mo sa aking am?ang mulng itinanng na nalulunod ang
voces.
Ang sacerdoteng untunting nahtoc, dahil sa camy na sa cany'y nagdriin ay
nagpumilit at sumagt:
Cay po'y nagcacamal; wal acng guinagawang an man sa inyng am.
Anong wal?ang ipinagpatuloy ng

binata, at sac siya idiniin hanggang sa

siy'y mpaluhod.
Hind p, sinasabi co sa iny ang catotohanan! ang aking hinalinhn, si pr
Dmaso ang may cagagawn....
Ah!ang sinabi ng

binata't siya'y binitiwan at bago tumampal sa noo. At

iniwan ang abang si Fr. Salvi at dalidaling tinung

o ang canyng sariling bhay.

Samantala'y dumating ang alila at tinulung

an sa pagtindig ang Iraile.

Phin 107

XIV.
ANG ULOL NA SI TASIO ANG FILOSOFO
Naglalacad sa mg

a lansang

ang walang tinutung

o't walang iniisip ang cacaibang

matandng lalaki.
Nag-aral siya ng

una ng

FilosoIia, at iniwan niya ang pag-aaral sa pagsunod sa

canyang inang matand na; at hind niya ipinagpatuloy ang pag-aaral, hind sa
caculang

an ng

magugugol at hind rin sa caculang

an ng

caya ng

pag-iisip: tumiguil
siya ng

pag-aaral, dahilan ng

sa pagca't mayaman ang canyang ina, at dahilan sa ayon

sa sabiha'y matalas ang canyang isip. Natatacot ang mabait na babaeng maguing
pantas ang canyang anac at macalimot sa Dios, cay ng

a't siya'y pinapamili, sa siya'y

magpr wan niya ang colegio ng

San Jose. Nang panahon pa namang iyo'y siya'y

may naiibigang babae, caya't pinili niya ang iwan ang colegio at nag-asawa siya.
Hind lumampas ang isang taon at siya'y nabao at naulila; guinaw niyang aliwan ang
mg

a libro upang siya'y macaligtas sa calungcutan, sa sabong at sa pagca walang

guinagaw. Datapowa't lubhang nawili sa mg

a pag aaral at sa pamimili ng

mg

a libro,
hanggng sa mapabayaan niy ang sariling pamumuhay, cay't siy'y unti-unting
naghrap.
Tinatawag siyng Don Anastasio o IilosoIo Tasio ng

mg

a taong may pinagaralan,

at ang mg

a masasam ang tro, na siyang lalong marami, tinatawag siyang Tasiong

ul-ol, dahil sa hind caraniwang canyang mg

a caisipan at cacaibang pakikipagcapowa-

to.
Ayon sa sinabi na namin, ang hapo'y nagbabalang magca uns; liniliwanagan ang
abo abong lang

it ng

ilang kidlat; mabigat ang alang-alang at totoong maalis-is ang

hang

in.
Wari'y nalimutan na ng

IilosoIo Tasio ang canyang kinalulugdang bung

ng

ulo;
ng

ayo'y ng

uming

iting pinagmamasdan ang maiitim na pang

anurin.
Phin 108Sa malapit sa simbaha'y nasalubong niya ang isang taong naca chaqueta
ng

alpaca at daladala sa camay ang may mahiguit na isang arrobang candila at isang
bastong may borlas, bilang saguisag ng

punong may capangyarihan.

Tila po cayo'y nattow?ang tanng nit sa wcang tagalog.
Siya ng

a p, guinoong capitan; natotow aco sa pagca't may isa acong

inaasahan.
Ha? at alin ang inyng inaasahang iyn?
Ang uns!
Ang uns! Nag-aacl b cayng malig?ang tanng ng

gobernadorcillo
ng

palibac, na minamasdan ang dukhang pananamit ng

matandang lalaki.
Maligo aco ... hind masam, lalong lal na pagc nacatitisod ng

isang
dumi!ang sagt ni Tasio, na palibac din naman ang any ng

pananalita, baga man

may pagca pagpapawalang halaga sa canyang causapng

uni't naghihintay aco ng

llong magalng.
At an p b iyn?
Ilang mg

a lintic na pumatay ng

mg

a tao at sumunog ng

mg

a bahay.
Hing

in na ninyong paminsanan ang gunaw!

Nararapat tayong laht, cay at acong gunawin! Dala p ninyo riyan,
guinoong capitan, ang isang arrobang candilang galing sa tindahan ng

insic; may
mahiguit ng

sampong taong aking ipinakikiusap sa bawa't bagong capitang bumibili

ng

pararrayos
[216]
, at pinagtatawanan aco ng

lahat; gayon ma'y bumibili ng

mg

a
"bomba" at mg

a "cohete", at nang

agbabayad ng

mg

a repique ng

mg

a campana. Hind
lamang ito: kinabucasan ng

pakikiusap co sa inyo, nagbilin p cayo sa mg

a
magtutunaw na insic ng

isang "esquilang" alay cay Santa Barbara, gayong nasiyasat

na ng

carunung

ang mapang

anib ang tumugtog ng

mg

a campana sa mg

a araw na may
unos. At sabihin p ninyo sa akin, bakit p b ng

taong 70 ng

mahulog ang isang

lintic sa Binyang, doon pa naman nahulog sa campanario at iguinib ang reloj sac
isang altar? Ano ang guinagaw ng

esquilita ni Santa Barbara?

Phin 109Nang sandalng iyo'y cumislp ang isng kidlt.
Jess, Mara y Jos! Santa Brbarang mahal!ang ibinulong ng

capitang
namutl at nagcruz.
Humalakhc si Tasio.
Cayo'y carapatdapat sa pang

alan ng

inyong pintacasi!ani Tasio sa wicang

castila, tinalicdan ang capitan at tumung

o sa simbahan.
Nagtatayo ang mg

a sacristan sa loob ng

simbahan ng

isang "tumulo"
[217]
na
nalilibot ng

mg

a malalaking candilang natitiric sa mg

a candelabrong cahoy. Ang

tmulong yao'y dalawng mesang malalakng pinagpatong at natatacpan ng

damit na
maitim, na may mg

a listong puti; sa magcabicabila'y may napipintang mg

a bung

ng

lo.
Iyan ba'y patungcol sa mg

a calolowa o sa mg

a candil?ang itinanng.
At ng

makita niya ang dalawang batang lalaking may sampong taon ang isa at ang
isa'y may malapit sa pito, lumapit sa canilang hind na hinantay ang sagot ng

mg

a
sacristn.
Sasama ba cayo sa akin, mg

a bata?ang itinanong sa canila. May hand sa

inyo ang inyong nanay na isang hapunang marapat sa mg

a cura.
Aayaw po caming paalisin ng

sacristan mayor hanggang hind tumutugtog ang

icawalong horasang sagot ng

pinacamatand.Hinihintay co pong masing

il ang
aking "sueldo" upang maibigay co sa aking in.
Ah! at san b cay paparoon?
Sa campanario p upang dumublas sa mg

a calolowa.
Pasasacampanario cayo? cung gayo'y cayo'y mag-ing

at! howag cayong

lalapit sa mg

a campana hanggang umuunos!

Umalis sa simbahan, pagcatapos na masundan ng

isang titig na may habag ang

dalawang batang pumapanhic sa mg

a hagdanang patung

o sa coro.
Kinuscos ni Tasio ang mg

a mata, tuming

in ul sa lang

it at bumulong: Ng

ayo'y
daramdamin cong mahulog ang mg

a lintic.
At nacatung

ong pumaroon sa labas ng

bayang nag-iisip-isip.
Duman p muna cay!ang sabi sa cany sa wicang castila ng

isang matimyas
na voces mul sa isng bintan.
Tumunghay ang IilosoIo, at canyang nakita ang isang lalaking may tatlomp o
tatlompo't limang taong sa canya'y ng

umit.
Phin 110An p b ang inyng binabasa riyn?ang tanng ni Tasio, na
itinuturo ang isang librong hawac ng

lalaki.
Isng librong pangcasalucuyan: "Las penas que sufren las benditas nimas del
Purgatorio!"
[218]
ang isinagot ng

causap na ng

uming

it.
Nacu! nacu! nacu!ang wic ng

matandang lalaki sa sarisaring "tono" ng

voces, samantalang pumapasoc sa bahay;totoong matalas ang isip ng

cumath
niyn.
Pagcapanhic niya ng

hagdanan ay tinanggap siya ng

boong pakikipag-ibigan ng

may bahay na lalaki at ng

canyang asawa. Don Filipo Lino ang pang

alan ng

lalaki at
Doa Teodora Via naman ang babae. Si Don Filipo ang siyang teniente mayor at
siyang puno ng

isang "partidong" halos ay "liberal"

[219]
, sacali't matatawag ito ng

gayon, at cung sacaling mangyayaring magcaroon ng

mg

a "partido" sa mg

a bayan ng

Filipinas.
Nakita p ba ninyo sa libing

an ang anac ng

nasirang si Don RaIael na bagong

carrating na galing sa Europa?
Opo, nakita co siya, ng

siya'y lumulunsad sa coche.

Ang sabihana'y naparoo't upang hanapin ang pinaglibing

an sa canyang ama ...

Marahil cakilakilabot ang canyang pighat ng

maalaman....
Ikinibit ng

IilosoIo ang canyang mg

a balicat
[220]
.
Hind p ba dinaramdam ninyo ang casaliwang palad na iyan?ang tanong
ng

guinoong babaeng bata pa.

Talasts na p ninyng aco'y isa sa anim na nakipaglibing sa bangcay; aco ang
humarap sa Capitan General ng

aking makitang ang lahat dito'y hind umiimic sa

gayong calakilakihang capusung

an, gayong cailan ma'y minamagaling co ang

paunlacn ang tong mabait cung nabubuhay pa cay sa cung paty na.
Cung gay'y bakit?
Datapuwa't hind p aco sang-ayon sa pagmamanamana ng

caharan. Alang-
alang sa caunting dugong insic na bigay sa akin ng

aking ina, sumasang-ayon aco ng

caunt sa caisipan ng

mg

a insic: pinauunlacan co ang ama dahil sa anac, ng

uni't hind
ang anac dahil sa ama. Na ang bawa't isa'y tumanggap ng

ganting pala o ng

caparusahan dahil sa canyang mg

a gaw; datapuwa't hind dahil sa mg

a gawa ng

iba.
Nagpamisa p b cayo ng

patungcol sa inyong nasirang asawa,

alinsunod Phin 111sa hatol co sa inyo cahapon?ang itinanong ng

babae nagbago ng

pinasasalitaanan:
Hind!ang sagot ng

matandang lalaking ng

uming

iti.
Sayang!ang isinagot ng

babaeng taglay ang tunay na pagpipighat;

casabihng hanggang sa icasampong oras ng

umaga bucas, ang mg

a calolowa'y
malayang naglilibot at naghihintay ng

sa canila'y pagbibigay guinhawa ng

mg

a buhay;
na ang isang misa sa mg

a panahong ito'y catimbang ng

lima o anim na misa sa mg

a
ibang araw ng

isang taon, ayon sa sabi ng

cura, caninang umaga.

Mainam! Sa macatuwd ay mayroon tayong isng caaliw-alw na taning na
dapat nating samantalahin?
Ng

uni't Doray!ang isinabad ni Don Filipo;talastas mo ng

hind
naniniwl si Don Anastasio sa Purgatorio.
Na hind ac naniniwala sa Purgatorio?ang itinutol ng

matandang lalaking
tumitindig na sa canyang upuan.Diyata't pati ng

"historia" ng

Purgatorio'y aking
nalalaman!
Ang historia ng

Purgatorio!ang sinabing puspos ng

pagtataca ng

mag-
asawa. Tingnan ng

natin! Saysayin niny sa amin ang historiang iyn!

Hind pala ninyo nalalaman ay bakit cayo'y nang

agpapadala roon ng

mg

a
misa at inyong sinasabi ang mg

a pagcacahirap doon? Magaling! yamang

nagpapasimul na ng

pag-uln at tla mandn ttagal, magcacapanahn tayo upang

howag tayong mayamtang isinagt ni Tasio, at saca nag-isp-sip.
Itiniclop ni Don Filipo ang librong canyang tang

an, at umup sa canyang tabi si

Doray, na nahahandang huwag maniwala sa lahat ng

sasabihin ni Tasio. Nagpasimul

it sa paraang sumusunod:
Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pang

inoong Jesucristo'y may

Purgatorio na, at ito'y na sa calaguitnaan ng

lupa, ayon cay pari Astete, o sa malapit sa

Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni pr Girard, datapuwa't hind ang may cahulugan
dito'y ang kinalalagyan. Magaling, sinosino ang mg

a nasasanag sa apoy na iyong

nag-aalab mul ng

lalang

in ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang

pagcacatatag ng

Purgatorio ng

FilisoIia Cristiana na nagsasabing wal raw

guingawang bagong ano man ang Dios mul ng

magpahing

alay siya.
Mangyayaring nagcaroong "in potentia"
[221]
; datapuwa't hind "in actu"
[222]
,
ang itinutol ng

teniente mayor.
Phin 112Magaling na magaling! Gayon ma'y sasagutin co cayong may ilang
nacakilala ng

Purgatorio na talagang mayroon na "inactu", ang isa sa canila'y si

Zarathustra Zoroastro
[223]
, na siyang sumulat ng

isang bahagui ng

"Avestra"
[224]
at
nagtatag ng

isang religiong sa mg

a tang

ing bagay nacacahawig ng

atin at alinsunod sa
mg

a pantas, si Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo ng

walong daang taon

ang cauntian. Ang cauntian ang wc co, sa pagca't pagcatapos na masiyasat ni
Platn
[225]
, Xanto de Lidia Plinio
[226]
, Hermipos at Eudoxio,
[227]
inaacala nilang
nauna si Zarathustra cay Jesucristo ng

dalawang libo at limang daan taon. Sa papaano

mang bagay, ang catotohana'y sinasabi na ni Zarathustra ang isang bagay na
nawawang

is sa Purgatoria, at naghahatol siya ng

mg

a paraan upang macaligtas doon.

Matutubos ng

mg

a buhay ang mg

a calolowang namatay sa casalanan, sa pagsasalit

ng

mg

a nasasaysay sa "Avestra" at gumaw ng

mg

a cagaling

an; datapuwa't
kinacailang

ang ang mananalang

in ay isang camag-anac ng

nasira hanggang sa icaapat

na salin. Ang panahong taning sa bagay na ito'y sa taon taon, tumatagal ng

limang
araw. Nang malaon, ng

tumibay na sa bayan ang gayong pananampalataya, napagwari

ng

mg

a sacerdote sa religiong iyong malaking d ano lamang ang pakikinabang

in sa
gayong pananampalataya, caya't kinalacal nila yaong mg

a "bilangguang ng

itng

it ng

dilim na pinaghaharian ng

mg

a pagng

ang

alit sa nagawang casalanan", ayon sa sabi ni

Zarathustra. Ipinaalam ng

nilang sa halagang isang "derem", salaping bahagy na ang

halaga'y nababawas sa calolowa ang isang taong pagcacasakit ng

d cawasa; ng

uni't sa
pagca't ayon sa religiong iyo'y may mg

a casalanang pinarurusahan ng

tatlong daan
hanggang isang libong taon, gaya ng

pagsisinung

aling, ng

pangdaraya, at ng

hind
pagganap sa naipang

aco, at iba pa, ang nangyari'y tumatanggap ang mg

a balaws na
sacerdote ng

maraming millong "derems." Dito'y mapag-wawari na niny ang

caunting bagay na nawawang

is sa Purgatorio natin, baga man mapagtatanto na

ninyong ang pinagcacaibha'y ang mg

a Phin 113religin.
Isng kidlt na may casund agd agd na isng maugong na culg ang siyng
nagpatindig cay Doray na nagsalitng nagcucruz:
Jess, Maria y Jose! Maiwan co muna cayo; magsusunog aco ng

benditang
palaspas at ng

mg

a "candilang perdon".
Nagpasimul ng

pag-ulang tila ibinubuhos. Nagpatuloy ng

pananalit ang IilosoIo

Tasio, samantalang sinusundan niya ng

ting

in ang paglay ng

may asawang babeng

bt pa.
Ng

ayong wal na siya'y lalong mapag-uusapan na natin ng

boong caliwanagan
ang dahil ng

ating salitaan. Cahi't may caunting pagcamapamahin si Doray, siya'y

magaling na catolica, at hind co ibig na pumacnit sa puso ng

pananampalataya: naiiba
ang isang pananampalatayang dalisay at wagas sa haling na pananampalataya, tulad sa
pagcacaiba ng

ning

as at ng

usoc, wang

is sa caibhan ng

musica sa isang gusot na

caing

ayan: hind napagkikilala ang ganitong pagcacaiba ng

mg

a haling, na tulad sa
mg

a bing

i. Masasabi nating sa ganang atin ay magaling, santo at na sa catuwiran ang

pagcacahaca ng

Purgatorio; nananatili ang pagmamahalan ng

mg

a patay at ng

mg

a
buhay at siyang nacapipilit sa lalong calinisan ng

pamumuhay. Ang casam-a'y na sa

tacsil na paggamit ng

Purgatoriong iyan.
Ng

uni't tingnan natin ng

ayon cung bakit pumasoc sa catolicismo ang adhicang

itong wal sa Biblia at wal rin sa mg

a Santong Evangelio. Hind binabangguit ni

Moiss at ni Jesucristo caunti man lamang ang Purgatorio, at hind ng

a casucatan ang
tang

ing saysay na canilang sabing na sa mg

a Macabeo, sa pagca't bucod sa ipinasiya

sa Concilio ng

Laodicea, na hind catotohanan ang librong ito, ay nito na lamang

huling panahon tinanggap ng

Santa Iglesia Catolica. Wal ring nacacatulad ng

Purgatorio sa religion pagana. Hind mangyayaring panggaling

an ng

pananampalatayang it ang casaysayang "Ali panduntor inanies" na totoong madals
bangguitn ni Virgilio
[228]
na siyng nagbigy dahil sa dakilang si San
Gregorio
[229]
na magsalit ng

tungcol sa mg

a calolowang nalunod, at idagdg ni

Dante
[230]
ang bagay na it sa canyng "Divina Comedia".
Phin 114Wal rin namang nacacawang

is ng

ganitong caisipan sa mg

a
"brahman"
[231]
, sa mg

a "budhista"
[232]
at sa mg

a egipcio mang nagbigay sa Roma ng

canilng "Caronte"
[233]
at ng

canilang "Averno"
[234]
. Hind co sinasaysay ang mg

a,
religion ng

mg

a bayan ng

Ibab ng

Europa: ang mg

a religiong ito, palibhasa'y religion

ng

mg

a "guerrero"
[235]
, ng

mg

a "bardo"
[236]
at ng

mg

a mang

ang

aso
[237]
, datapuwa't
hind religion ng

mg

a IilosoIo, baga man nananatili pa ang canilang mg

a
pananampalataya at pati ng

canilang mg

a "rito"
[238]
na pawang nanglangcap na sa
religin cristiana; gayn ma'y hind nangyaring sumama sil Phin 115sa hucbo ng

mg

a
tampalasang nangloob sa Roma, at hind rin sil nangyaring lumuclc sa
Capitolio
[239]
: palibhasa'y mg

a religion ng

mg

a ulap, pawang nang

apapawi sa
catanghaliang sicat ng

araw.Hind ng

sumasampalataya sa Purgatorio ang mg

a
cristiano ng

mg

a unang siglo: nang

amamatay silang taglay iyang masayang pag-asang

hind na malalao't sil'y hharap sa Dios at makikita nil ang mukh nit. Si San
Clemente na taga Alejandra
[240]
, si Orgenes
[241]
at si San Irineo
[242]
ang siyang mg

a
unang mg

a pari ng

Iglesiang tila bumabangguit ng

Purgatorio, marahil sa pagcadala sa

canila ng

akit ng

religion ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa

ng

panahong iyon sa boong Casilang

anan, sa pagca't malimit nating nababasa ang

mg

a pagsisi cay Origenes, dahil sa canyang malabis na paghilig sa mg

a bagay sa
Casilang

anan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa pananampalataya sa

Purgatorio, ang "pagcatira ni Jesucristong tatlong araw sa cailaliman ng

lupa," tatlong
araw na pagcapasa Purgatorio, at canyng inaacla, dahil dito, na bawa't clolowa'y
dapat manatili sa Purgatorio hanggng sa mabuhay na mag-ul ang catawn, bag man
tila laban mandin sa bagay na it ang "Hodie mecum eris in Paradiso
[243]
."
Nagsasaysay rin namn si San Agustin, tungcol sa Purgatorio; datapowa't sacali't
hind niya pinagtibay na tunay na mayroon ng

, gayon ma'y ipinalalagay niyang

mangyayari ng

ang magcaroon, sa pag-aacala niyang maipagpapatuloy hanggang sa

cabilang buhay ang tinatanggap nating mg

a caparusahan sa buhay na ito, dahil sa

ating mg

a casalanan.
Nacu naman si San Agustin!ang sinabi ni Don Filipo;hind pa siya
magcacasiya sa tinitiis nating mg

a hirap sa buhay na ito't ibig pa niya ang magpatuloy

hanggng sa cabilng-bhay!
Ganyan ng

a ang calagayan ng

bagay na ito: sumasampalataya ang iba at ang

ib'y hind. Bag ma't sumng-yon na si San Gregorio, alinsunod sa canyng "de
quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius ignis credenPhin 116dus est,"
hind rin nagcaroon ng

patuluyang catibayan ang Purgatorio, hanggang sa ng

ipasiya
ng

Concilio sa Florencia ng

taong 1439, sa macatuwid ay ng

macaraan na ang walong

daang taon, na dapat magcaroon ng

isang apoy na pangdalisay o panglinis sa mg

a
clolowang bag ma't namaty na sumisinta sa Dios, ng

uni't hind pa lubos

napagbabayaran ang Justicia ng

May Capal. Sa cawacasa'y ang Concilio

Tridentino
[244]
, sa ilalim ng

pang

ung

ulo ni Pio IV ng

taong 1563, sa icalabinglimang

pulong ay ilinagd ang cautusan tungcol sa Purgatorio, na ang pasimula'y: "Cum
catholica ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.," na doo'y sinasabing ang mg

a patungcol
ng

mg

a buhay, ang mg

a panalang

in, ang mg

a paglilimos at iba pang mg

a gawang
cabanalan ay siyang mabibisang paraan upang mailigtas sa Purgatorio ang mg

a
calolowa, baga man sinasabing ang paghahayin ng

misa'y siyang lalong

cagalinggaling

an sa lahat. Gayon ma'y hind sumasampalataya ang mg

a
protestante
[245]
sa Purgatorio, at gayon din ang mg

a paring griego
[246]
, sa pagca't
wal silang nakikitang pagbibigay catotohanan ng

Biblia
[247]
, at sinasabi nilang
binibigyang wacas ng

camatayan ang taning upang macagaw ng

mg

a carapatan o ng

mg

a laban sa mg

a carapatan, at ang "Quodcumque ligaberis in terra" hind ang

cahuluga'y "usque ad purgatorium" etc.; ng

uni't dito'y maisasagot na sa pagca't na sa

calaguitnaan ng

lupa ang Purgatorio, talagang dapat mapasailalim ng

capangyarihan
ni San Pedro. Datapuwa't hind aco matatapos ng

pagsasaysay, cung sasalitain co ang

lahat ng

mg

a sabi tungcol sa bagay ni ito. Isang araw na ibiguin p ninyong

pagmatuwiranan natin ang bagay sa Purgatorio, magsady, cay sa aking bhay at
doo'y babasahin natin ang mg

a libro at tayo'y malaya at payapang

macapagpapalagayan ng

canicanyang catuwiran. Ng

ayo'y yayao na aco: hind co

mapaghulo cung bakit itinutulot ng

cabanalan ng

mg

a cristiano ang pagnanacaw sa

gabing ito.Cayong mg

a punong bayan ay nang

agpapabaya sa ganitong gaw, at

aking ipinang

ang

anib ang aking mg

a libro. Cung sana'y nanacawin nila sa akin upang

canilang basahin ay aking ipauubaya, datapuwa't marami ang nang

ag-iibig na tupukin
ang aking mg

a libro, sa hang

ad na gumanap sa akin ng

isang pagcacaawang gaw, at

dapat ng

ang catacutan ang Phin 117ganitng pagcacaawang gawang carapatdapat sa

califa
[248]
Omar
[249]
. Dahil sa mg

a librong ito'y ipinalalagay ng

ibang linagdaan na
aco ng

parusa ng

Dios....
Ng

uni't inaacala cong cayo po'y sumasampalataya sa parusa ng

Dios?ang
tanng ni Doray na ng

uming

it at lumalabas na may dalang lalagyan ng

mg

a bagang
pinagsusunugan ng

mg

a tuyong dahon ng

palaspas, na pinagbubuhatan ng

nacayayamot ng

uni't masarap na amoy na usoc.

Hind co po alm, guinoong babae, cung an ang ggawin sa akin ng

Dios!
ang isinagot ni matandang Tasio na nag-iisip-isip. Pagc aco'y naghihing

al na,
ihahandog co sa canya ang aking cataohang walang camunt mang tacot; gawin sa
akin ang bawa't ibiguin. Ng

uni't ma'y naiisip aco ...

At an po ang naisip ninyng iyn?
Cung ang mg

a catolico lamang ang tang

ing mapapacagaling, at lima lamang sa

bawa't isang daang catolico ang siyang mapapacagaling, at sa pagca't ang dami ng

mg

a catolico'y icalabingdalawang bahagui ng

mg

a nabubuhay na tao sa lupa, sacali't

paniniwalaan natin ang sinasabi sa mg

a estadistica
[250]
, ang mangyayari'y
pagcatapos na mapacasam ang yuta-yutang mg

a taong nabuhay sa daigdig sa boong

d mabilang na mg

a siglong nagdaan, bago nanaog sa lupa ang Mananacop, at

pagcatapos na mamatay dahil sa atin ang Anac ng

isang Dios, ng

ayo'y lilima lamang

ang mapapacagaling sa bawa't isng libo't dalawng daang to? Oh, tunay na tunay
na hind! Minmagaling co pa ang magsaysay at sumampalatayang gaya ni Job:
"Diyata't magpapacabagsc icw sa isng inillipad na dahon at pag-uusiguin mo ang
isng tuyng layc?" Hind, hind mangyayari ang gayng casaliwaang plad na
calakilakihan! Cung sampalatayanan ito'y isang capusung

an; hind, hind!

Anong inyong gagawin? Ang Justicia, ang cadalisayan ng

Dios ...
Oh, datapuwa't nakikita ng

Justicia at ng

Cadalisayan ng

Dios ang darating

bago guinaw ang paglikh sa Sangsinucob!ang isinagot ng

lalaking matandang
nang

ing

ilabot na tumindig.Ang boong kinapal, ang tao ay isang linalang sa isang

nais lamang ng

calooban; ng

uni't hind niya kinacailang

an, caya't hind ng

marapat
na likhain niya, hind, cung cacailang

aning mapacasam sa walang hanggang

casaliwaang palad ang daandaang tao upang mapaligaya ang isa lamang, at ang lahat
ng

ito'y dahil sa mg

a minanang casalanan o sa sandaling pagcacasala, Hind! Cung

iy'y maguiguing catotohanan, sacaln na ninPhin 118yo't patayin iyng inyng anc na
lalaking diya'y tumutulog; cung ang ganyang pananampalataya'y hind isang malaking
capusung

ang laban sa Dios na iyang dapat na maguing siyang Dakilang Cagaling

an;
pagcacagayo'y ang Molok Ienicio na ang kinacai'y ang inihahayin sa canyang mg

a
pinpatay na tao at ang dugong walang-malay-sala, at sinususunog sa canyang tiyan
ang mg

a sanggol na inagaw sa dibdib ng

canilang mg

a ina, ang mamamatay-tong

dios na iyn, ang dios na iyng calaguimlagum, cung isusumag sa Cany'y
masasabing isng dalagang mahin ang loob, isang caibigang babae, ang ina ng

Sangcataohan!
At puspos ng

panghihilacbot, umalis sa bahay na iyon ang ul-ol o ang IilosoIo, at

tumacbo sa lansang

an, baga man umuulan at madilim.

Isang nacasisilaw na kidlat na caacbay ng

isang cagutlaguitlang culog na

nagsabog sa impapawid ng

pangpatay na mg

a lintic ang siyang tumanglaw sa

matandaang lalaking nacataas ang mg

a camay sa lang

it, at sumisigaw:
Tumututol icaw! Talastas co nang hind ca mabang

is; talastas co nang ang

dapat co lamang itawag sa iyo'y SI MABAIT!
Nag-iibayo ang mg

a kidlat, lalong lumalacas ang unos....

Phin 119

XV.
ANG MGA SACRISTAN
Bahagy na ang patlang ng

dagundong ng

mg

a culog, at pinang

ung

unahan bawa't
culog ng

cakilakilabot na namimilipit na lintic: masasabing isinusulat ng

Dios ang
canyang pang

alan sa pamamag-itan ng

isang sunog at ang walang hanggang bubong

ng

lang

it ay nang

ing

inig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa pagca't

hinahampas ng

hang

ing humahaguing ng

lubhang malungcot, bawa't sandali'y

nagbabago ng

tinutung

o. Ipinariring

ig ng

mg

a campana, ng

voces na taglay ang

malaking laguim, ang canilang mapanglaw na hibic, at sa sandasandaling inihihimpil
ng

nang

agbabang

is na mg

a culog ang canilang matunog na atung

al, isang malungcot

na tugtog ng

campana, na daing ang catulad, ang siyang humahagulgol.

Nang

asaicalawang saray ng

campanario ang dalawang batang nakita nating

causap ng

IilosoIo. Ang pinacabata sa canila, na may malalaking matang maitim at

matatacutng mukh, pinipilit na idigkit niya ang canyang catawan sa catawan ng

canyang capatd, na totoong nacacawang

is niya ang pagmumukh, at ang caibhan

lamang ay malalim tuming

in at may pagcaanyong matapang. Ang pananamit ng

dalawa'y dukhang-dukh at puspos ng

mg

a sursi at tagp. Nang

a-uup sa capirasong
cahoy at capuw may tang

ang isang lubid na ang dulo'y na sa icatlong saray, doon sa

itaas, sa guitn ng

cadiliman. Ang ulang itinutulac ng

hang

in ay dumarating hanggang
sa canil at pinapammisic ang isng ups ng

candilang nag-aalab sa ibabaw ng

isang
malaking bato na canilang pinagugulong sa coro, upang huwaran ang ugong ng

culog,
cung Viernes Santo.
Batakin mo ang iyng lbid, Crispin!anng capatd na matand sa bt
niyng capatd.
Nag-alambitin sa lbid si Crispin, at narinig sa itaas ang isang daing na mahina,
na pagdaca'y natacpan ng

isang culog, na ang ugong ay pinarami ng

liboPhin
120libong aling

awng

aw.
Ah! cung na sa bahay sana tayong casama ng

nanay!ang ibinuntong
hining

a ng

maliit na tintingnan ang canyng capatd;doo'y hind ac matatacot.

Hind sumagot ang matandang capatid; minamasdan cung paano ang pagtulo ng

pagkit at tla mandin may pinag-iisip.
Doo'y wal sino mang nagsasabi sa aking ac'y nagnancw!ang idinugtng
ni Crispin;hind itutulot ng

nanay! Cung maalaman niyang aco'y pinapalo....!

Inihiwalay ng

matandang capatid ang canyang mg

a mata sa ning

as ng

ilaw,
tuming

al, pinang-guiguilan ng

cagat ang malaking lubid at bago biglang binaltac, at

ng

magcagayo'y naring

ig ang matunog na tugtog ng

campana.
Mananatil b tayo sa ganitong pamumuhay, cac?ang ipinatuloy ni
Crispin. Ibig co sanang magcasakit aco bucas sa bahay, ibig cong magcasakit aco ng

malaon at ng

aco'y alagan ng

nanay at huwag na acong pabalikin ul sa convento! Sa

ganito'y hind aco pang

ang

anlang magnanacaw at walang hahampas sa akin! At icaw

man, cac, ang mabuti'y magcasakit cang casma co.
Howag!ang sagot ng

matandang capatid;mammatay tyong laht:

mammatay sa pighat ang nanay at cata'y mamamatay ng

gutom.
Hind na sumagt ul si Crispin.
Gaano b ang sasahurin mo sa bowang ito?ang tanong ni Crispin ng

macaraan ang sandal.
Dalawng piso: tatlng multa ang ipinarusa sa akin.
Bayaran mo na ang sinasabi nilng nincaw co, at ng

huwag tayong tawaguing

mg

a magnanacaw; bayaran mo na, cac!

Nauulol ca b, Crispin? Walang macacain ang nanay; ang sabi ng

sacristan
mayor ay nagnacaw ca raw ng

dalawang onza, at ang dalawang onza ay tatlompo't

dalawng piso.
Bumilang ang maliit sa canyang mg

a daliri hanggang sa dumating sa tatlompo't

dalaw.
Anim na camy at dalawng dalr! At bawa't dalr ay pisoang ibinulng na
nag-iisip-isip.At bawa't piso ... ilng cuarta?
Isng dan at anim na p.
Isng da't nim na pong cuarta? Macasandaan at nim na pong isng cuarta?
Nac! At gaano ang isng da't nim na p?
Phin 121Tatlomp at dalawang camayang sagot ng

matandang capatid.
Sandalng pinagmasdn ni Crispn ang maliliit niyng camy.

Tatlomp at dalawng camay!ang inuulit ulitanim na camay at dalawang
daliri, at bawa't daliri ay tatlomp at dalawang camay ... at bawa't dalir ay isang
cuarta ...Nacu gaano caraming cuarta niyan! Hind mabibilang ng

isa sa loob ng

tatlng araw ...at macabibili ng

sinelas na ucol sa mg

a paa at sombrerong ucol sa ulo,

pagc umiinit ang araw, at isang malaking payong pagca umuulan, at pagcain, at mg

a
damt na col sa iyo at sa nnay at....
Nag-isp-sip si Crispin.
Ng

ayo'y dinaramdam co ang hind co pagnanacaw!

Crispin!ang ipinagwica sa canya ng

canyang capatid!
Huwag cang magalit! Sinabi ng

curang papatayin daw aco ng

palo pag hind

sumipot ang salap; cung ninacaw co ng

a sana ang salaping iyo'y aking maisisipot

...at cung sacali't mamaty ac, magcaroon man lamang icaw at ang nanay ng

mg

a
damt!...
Sayang at hind co ng

ninacaw!
Hind umimic ang pinacamatand at hinila ang canyang lubid. Pagcatapos ay
nagsalitang casabay ang buntong hining

a.
Ang ikinatatacot co'y bac, cagalitan ca ng

nanay cung maalaman!

Sa acala mo cay?ang tanong ng

maliit na nagtataca.Sabihin mong

maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking mg

a pas at ang punit cong

buls: hind ac nagcaroon cailan man cung d isng cuarta lmang na ibinigay sa akin
niyng pasco at kinuha sa akin cahapon ng

cura ang isang cuartang iyon. Hind pa

aco nacacakita ng

gayon cagandang isang cuarta! Hind maniniwala ang nanay!

hind maniniwal!
Cung ang cura ang magsabi....
Nagpasimul, ng

pag-iyc si Crispn, at ibinbulong sa guitn ng

paghagulhol:
Cung gayo'y umuw ca ng

mag-is; aayaw acng umuw. Sabihin mo sa nnay

na ac'y may sakt; aayaw acng umuw.
Crispn, huwg cang umiyc!anang matandng capatd.Hind maniniwal
ang nnay; huwg cang umiyc; sinabi ni matandng Tasiong may hand raw sa ating
masarp na hapnan.
Tuming

al si Crispin at pinagmasdan ang capatid.

Isng masarp na hapnan! Hind pa ac nanananghalan: ayaw acng
pacanin hanggng hind sumsipot ang dalawng onza ... Datapuwa't cung maniwal
ang nanay? Sabihin mong nagsisinung

aling ang sacristan mayor, at ang curang

maniwala sa canya'y sinung

aling din, na silang lahat ay sinung

aling; na Phin
122sinasabi nilng magnanacaw daw tayong laht, sa pagca't ang ttay natin ay
"viciosong".
Ng

uni't sumung

aw ang isang ulo sa maliit na hagdang patung

o sa pang

ulong
aaray ng

campanario, at ang ulong ito, na cawang

is ng

cay Medusa
[251]
, ang siyng
biglng humarang ng

salit sa mg

a labi ng

bata. Yao'y isang ulong hab, payat, na

may mahahabang buhoc na maitim; salaming azul sa mata ang siyang cumucubli ng

pagca bulag ang isang mata. Yaon ang sacristan mayor, na talagang gayon cung
pakita, walang ing

ay, hind nagpaparamdam ng

pagdating.
Nanglamg ang magcapatd.
Minumultahan cata, Basilio, ng

cahati, dahil sa hind mo pagtugtog ng

maayos!ang sabi ng

voces na malagunlong na tila walang campana sa lalaugan.

At icaw, Crispin, matira ca rito ng

ayong gab hanggng sa sumipt ang iyng

nincaw.
Tiningnan ni Crispin ang canyang capatid, na parang siya'y humihing

ing
tangklic.
Binigyan na cami ng

capahintulutan ... hinihintay p cami ng

nanay sa a las
ochoang ibinulng ni Basiliong tagly ang boong cakiman.
Icw man namn ay hind macaaals sa icawalng oras; hanggng sa
icasamp!
Ng

uni't talastas na p ninyong hind nacapaglalacad pagca a las nueve na, at

maly ang bhay.
At ibig mo yatang macapangyari pa cay sa kin?ang itinanng na galt ng

tong iyn. At hinawacan si Crispn sa bsig at inacmang caladcarn.
Guinoo! may isang linggo na p ng

ayong hind namin nakikita ang aming

ina!ang ipinakiusap ni Basilio, at tinang

nan ang canyang batang capatid na ang

any'y big ipagsanggalng it.
Nailay ang canyang camay ng

sacristan mayor sa isang tampal, at sac

kinaladcad si Crisping nagpasimul ng

pag-iyc, at nagpatinghig, samantalang

sinasabi sa canyng capatd:
Huwg mo acng pabayan, ppatayin ac nil!
Ng

uni't hind siya pinansin ng

sacristan, kinaladcad at nawal siya sa guitn ng

cadilimn.
Phin 123Natira si Basiliong hind man lamang macapagsalit. Narinig niya, ang
mg

a pagcacahampashampas ng

catawan ng

canyang capatid sa mg

a baitang ng

maliit
na hagdanan, isng sigw, ilang tampal, at unti-unting napawi sa kanyang taing

a ang
gayong mg

a pagsigaw na nacahahambal.
Hind humihing

a ang bata: nacatindig na nakikinig, dilat na dilat ang mg

a mata,
at nacasuntoc ang mg

a camay.
Cailan baga cay aco macapag aararo ng

isng bkid?ang marhang

ibinbulong, at daldaling nanog.
Pagdating sa coro'y nakinig ng

maigui: lumalay ng

boong catulinan ang voces

ng

canyang capatid, at ang sigaw na: "nanay!" "cac!" ay nawalang lubos pagcasara
ng

pint. Nang

ang

atal, nagpapawis, sandal siyang tumiguil; kinacagat niya ang

canyang camao upang lunurin ang isang sigaw na nagtutumacas sa canyang puso at
pinabayaan niyang magpaling

apling

ap ang canyang mg

a mata sa nag-aagaw dilim at

liwanag na simbahan. Doo'y malamlam ang ning

as ng

ilaw na lang

is sa "lampara"; na
sa guitn, ang "cataIalco"; sara ang lahat ng

mg

a pintuan, at may mg

a rejas ang mg

a
bintn.
D caguinsaguinsa'y nanhic sa maliit na hagdan, linampasan ang pang

alawang
saray, na kinalalagyan ng

nagnining

as na candila, nanhic sa icatlong saray. Kinalas

ang mg

a lubid na nacatal sa mg

a "badajo" (pamaltoc ng

campana), at pagcatapos ay
muling nanaog na namumutl; ng

uni't cumikinang ang canyang mg

a mata'y hind sa
mg

a luha.
Samantala'y nagpapasimul ng

pagtila ang ulan at untiunting lumiliwanag ang

lang

it.
Pinagdugtong ni Basilio ang mg

a lubid, itinali ang isang dulo sa isang maliit na

pinacahaligui ng

"barandilla", at hind man lamang naalaalang patayin ang ilaw,

umus-os sa lubid sa guitn ng

cadiliman.
Nang macaraan ang ilang minuto, sa isa sa mg

a daan sa bayan, ay nacarinig ng

mg

a voces at tumunog ang dalawang putoc; ng

uni't sino ma'y walang natigatig, at

mulng tumahimic na laht.


Phin 124

XVI.
SI SISA
Madilim ang gabi: tahimic na tumutulog ang mg

a namamayan; ang mg

a
Iamiliang nag-alaala sa mg

a namatay na'y tumulog na ng

boong capanatagan at
capayapaan ng

loob: nang

agdasal na sila ng

tatlong bahagui ng

rosario na may mg

a
"requiem", ang pagsisiym sa mg

a calolowa at nang

agpaning

as ng

maraming
candilang pagkit sa harap ng

mg

a mahal na larawan. Tumupad na ang mg

a
mayayaman at ang mg

a nacacacaya sa pagcabhay sa mg

a nagpamana sa canila ng

caguinhawahan; kinabucasa'y ssimba sil sa tatlng misang gagawin ng

bawa't
sacerdote, mang

agbibigay sila ng

dalawang piso at ng

ipagmisa ng

isang patungcol sa
calolowa ng

mg

a namatay; bibili sila, pagcatapos, ng

bula sa mg

a patay na puspos ng

mg

a indulgencia. Hind ng

a totoong napacahigpit ang Justicia ng

Dios na gaya ng

justicia ng

tao.
Ng

uni't ang dukh, ang mahirap, na bahagy nanacacakita upang may maipag-
agdong-buhay, at nang

angailang

ang sumuhol sa mg

a "directorcillo," mg

a escribiente
at mg

a sundalo, upang pabayaan silang mamuhay ng

tahimic, ang taong iya'y hind

tumutulog ng

panatag, na gaya ng

inaacala ng

mg

a poeta sa mg

a palacio, palibhasa'y
hind pa sila marahil nacapagtitiis ng

mg

a hagpos ng

caralitan. Malungcot at nag-

iisp-sip ang dukh. Nang gabng iyn, cung ccaunti ang canyang dinasal ay
malaking lubh ang canyang dalang

in, taglay ang hirap sa mg

a mata at ang mg

a luha
sa puso. Hind siya nagsisiyam, hind siya marunong ng

mg

a "jaculatoria", ng

mg

a
tul at ng

mg

a "oremus," na cath ng

mg

a Iraile, at iniuucol sa mg

a taong walang
sariling caisipan, walang sariling damdamin, at hind rin naman napag-uunawa ang
lahat ng

iyon. Nagdarasal siya ng

ayon sa pananalit ng

canyang caralitaan; ang

calolowa niya'y tumatang

is dahil sa canyang sariling calagayan, at dahil naman sa

mg

a namatay, na ang pagsinta nila sa canya'y siyang canyang cagaling

an.
Nangyayaring macapagsaysay ang mg

a labi niya Phin 125ng

mg

a pagbati; ng

uni't
sumisigaw ang canyang isip ng

mg

a daing at nagsasalit ng

mg

a hinanakit. Cayo
baga'y mang

asisiyahan. Icaw na pumuri sa carukhan, at cayo naman, mg

a aninong
pinahihirapan, sa walang pamuting panalang

in ng

dukh, na sinasaysay sa harap ng

isang estampang masam ang pagcacagaw, na liniliwanagan ng

ilaw ng

isang
timsm, bac cay ang ibig ninyo'y ang may mg

a candilang malalaki sa harap ng

mg

a Cristong sugatan, ng

mg

a Virgeng maliliit ang bibig at may mg

a matang cristal,
mg

a misang wicang lating ipinang

ung

usap ng

mg

a sacerdoteng hind inuunawa ang

sinasabi? At icaw, Religiong ilinaganap na talagang ucol sa sangcataohang
nagdaralita, nalimutan mo na cay ang catungculan mong umaliw sa naaapi sa
canyang carukhan, at humiy sa macapangyarihan sa canyang capalalan, at ng

ayo'y
may laan ca lamang na mg

a pang

aco sa mg

a mayayaman, sa mg

a taong sa iyo'y
macapagbabayad?
Ang caawaawang tao'y nagpupuyat sa guitn ng

canyang mg

a anac na
nang

atutulog sa canyang siping; iniisip ang mg

a bulang dapat bilhin upang

mapahing

alay ang mg

a magulang at ang namatay na esposo."Ang pisoanyaang

piso'y isang linggong caguinhawahan ng

aking mg

a anac; isang linggong mg

a
tawanan at mg

a catuwan, ang aking inimpoc sa boong isang buwan, isang casuutan

ng

aking anac na babaeng nagdadalaga na."Datapuwa't kinacailang

ang patayin mo
ang mg

a apoy na itoang wica ng

voces na canyang narinig sa sermon

kinacailang

ang icaw ay magpacahirap. "Tunay ng

! kinacailang

an! Hind ililigtas ng

Iglesia ng

walang bayad ang mg

a pinacasisinta mong calolowa: hind ipinamimigay

na walng byad ang mg

a bula. Dapat mong bilhin ang bula, at hind ang pagtulog

cung gabi ang iyong gagawin, cung d ang pagpapagal. Samantala'y mailalantad ng

iyng anc na babae ang bahgui nang catawng dapat ilhim sa nanonood;
magpacagtom ca, sa pagca't mahl ang halaga ng

lang

it! Tunay na tunay ng

yatang hind pumapasoc sa lang

it ang mg

a dukh!
Nang

agliliparan ang mg

a caisipang ito sa alang-alang na pag-itang mul sa sahig

na kinalalatagan ng

magaspang na banig, hanggang sa palupong kinatatalan ng

duyang pinag-uuguyan sa sanggol na lalaki. Ang paghing

a nito'y maluag at payapa;

manacnacang ng

inung

uy ang laway at may sinasabing d mawatasan: nananaguinip

na cumacain ang sicmurang gutom na hind nabusog sa ibinigay sa canya ng

mg

a
capatd na matatand.
Ang mg

a culiglig ay humuhuning hind nagbabago ang tinig at isinasaliw ang

canilang walang humpay at patupatuloy na irit sa mg

a patlangpatlang na tin-is na huni

ng

cagaycay na nacatago sa damo o ang butiking lumalabas sa canyang butas

upang Phin 126humanap ng

macacain, samantalang ang tuc, na wala ng

pinang

ang

anibang tubig ay isinusung

aw ang canyang ulo sa guang ng

buloc na puno
ng

cahoy. Umaatung

al ng

lubhang mapanglaw ang mg

a aso doon sa daan, at

sinasampalatayanan ng

mapamahiing nakikinig na sila'y nacacakita ng

mg

a espiritu at
ng

mg

a anino. Datapuwa't hindi nakikita ng

mg

a aso at ng

iba pang mg

a hayop ang
mg

a pagpipighat ng

mg

a tao, at gayon man, gaano carami ang canilang mg

a
cahirapang tintiis!
Doon sa maly sa bayan, sa isang layong may isang horas, natitira ang ina ni
Basilio at ni Crispin, asawa ng

isang lalaking walang puso, at samantalang ang babae

nagpipilit mabuhay at ng

macapag-aruga sa mg

a anac, nagpapagalgala at
nagsasabong namn ang lalaki. Madalang na madalang sila cung magkita, ng

uni't
lagui ng

kahapishapis ang nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdan ng

lalaki ang
canyang asawa ng

mg

a hiyas upang may maipagvicio siya at ng

wal nang caanoano

man si Sisa, upang magugol sa masasamang mg

a hingguil ng

canyang asawa,
pinagpasimulan nitong siya'y pahirapan. Mahina, palibhasa, ang loob, malaki ang
cahigtan ng

puso cay sa pag-iisip, wal siyang nalalaman cung d suminta at tumang

is.
Sa ganng cany'y ang canyng asawa ang siyng dios niy,; ang mg

a anac niya'y
siyang canyang mg

a angel. Sa pagca't talastas ng

lalaki cung hanggang saan ang sa

canya'y pag-ibig at tacot, guinagawa naman niya ang catulad ng

asal ng

lahat ng

mg

a
diosdiosan: sa arw-raw ay lumlal ang canyng calupitan, ang pagca walang awa
at ang pagcapatupatuloy ng

bawa't maibigan.
Ng

muhang tanong sa canya si Sisa ng

minsang siya'y sumipot sa bahay, na ang

mukha'y mahiguit ang pagdidilim cay sa dati, tungcol sa panucalang ipasoc ng

sacristan si Basilio, ipinatloy niy ang paghahagpos ng

manoc, hind siya sumagot ng

oo o ayaw. Hind nang

ahas si Sisang ulitin ang canyang pagtatanong; datapuwa't ang

lubhang mahigpit na casalatan ng

canilang pamumuhay at ang hang

ad na ang mg

a
bata'y mang

ag-aral sa escuelahan ng

bayan ng

pagbasa't pagsulat, ang siyang sa

canya'y pumilit na ipalutoy ang panucala niya. Ang canyang asawa'y hind rin nagsabi
ng

ano man.
Nang gabing yaon, icasampo't calahat o labing-isa ang horas, ng

numiningning
na ang mg

a bituin sa lang

it na pinaliwanag ng

unos, nacaup si Sisa sa isang

bangcong cahoy na pinagmamasdan ang ilang mg

a sang

a ng

cahoy na
nagnining

asning

as sa calang may tatlong batong-buhay na may mg

a dunggot.
Nacapatong sa tatlng batng it tungc ang isang palayc na pinagsasaing

an, at sa
ibabaw ng

mg

a baga'y tatlong tuyong lawlaw, na ipinagbibili sa halagang tatlo ang

daPhin 127lawang cuarta.
Nacapang

alumbaba, minamasdan ang madilawdilaw at mahinang ning

as ng

cawayang pagdaca'y naguiguing ab ang canyang madalng malugnaw na baga;
malungcot na ng

it ang tumatanglaw sa canyang mukh. Nagugunita niya ang

calugodlugod na bugtong ng

palayoc at ng

apoy na minsa'y pinaturan sa canya ni

Crispin. Ganito ang sinabi ng

bata:
"Naup si Maitm, sinult ni Mapula.
Nang malao'y cumaracara."
Bata pa si Sisa, at napagkikilalang ng

dacong una'y siya'y maganda at

nacahahalina cung cumilos. Ang canyang mg

a mata, na gaya rin ng

canyang
calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang mg

a anac, ay sacdal ng

gaganda,
mahahaba ang mg

a pilic-mata at nacauukit cung tuming

in; mainam ang hayap ng

ilong; marikit ang pagcacaany ng

canyang mg

a labing namumutl. Siya ang

tinatawag ng

mg

a tagalog na "cayumanguing caligatan," sa macatuwid baga'y

cayumanggui, ng

uni't isang culay na malinis at dalisay. Baga man bata pa siya'y dahil
sa pighat, o dahil sa gutom, nagpapasimul na ng

paghupyac ang canyang

namumutlang mg

a pisng

i; ang malagong buhoc na ng

una'y gayac at pamuti ng

canyang catahan, cung cay husay hind sa pagpapaibig, cung d sa pagca't
kinaugalang husayin: ang pusod ay caraniwan at walang mg

a "aguja" at mg

a
"peineta."
May ilang araw nang hind siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos tabin
ang isang gawang sa canya'y ipinagbiling yarin sa lalong madalng panahng abot ng

caya. Sa pagcaibig niyang macakita ng

salap, hind nagsimba ng

umagang iyon, sa
pagca't maaabala siya ng

dalawang horas ang cauntian sa pagparoo't parito sa

bayan:namimilit ang carukhang magcasala!Ng

matapos ang canyang gawa'y

dinala niya sa may-ari, datapuwa't pinang

acuan siya nito sa pagbabayad.

Wal siyang inisip sa boong maghapon cung d ang mg

a ligayang tatamuhin niya

pagdating ng

gabi: canyang nabalitaang oow ang canyang mg

a anac, at canyang
insip na sila'y canyang pacaning magaling. Bumili ng

mg

a lawlaw, pinitas sa canyang

maliit na halamanan ang lalong magagandang camatis, sa pagca't nalalaman niyang
siyang lalong minamasarap ni Crisping pagcain, nanghing

sa canyang capit bahay na

si IilosoIo Tasio, na tumitira sa may mg

a limangdaang metro ang layo sa canyang

tahanan, ng

tapang baboy-ramo, at isang hita ng

patong-gubat, na pagcaing lalong

minamasrap ni Basilio. At puspos ng

pag-asa'y isinaing ang lalong maputng bigas, na

siya rin ang cumha sa guican. Yan Phin 128ng

a nama'y isang hapunang

carapatdapat sa mg

a cura, na canyang hand sa caawaawang mg

a bata.
Datapuwa't sa isang sawng palad na pagcacatao'y dumating ang asawa niya't
kinain ang canin, ang tapang baboy ramo, ang hita ng

pato, limang lawlaw at ang mg

a
camatis. Hind umiimic si Sisa, baga man ang damdam niya'y siya ang kinacain. Nang
busog na ang lalaki'y naalaalang itanong ang canyang mg

a anac. Napang

it si Sisa, at
sa canyang catowa'y ipinang

aco sa canyang sariling hind siya maghahapunan ng

gabng iyon; sa pagca't hind casiya sa tatlo ang nalabi. Itinanong ng

ama ang canyang

mg

a anac, at ipinalalagay niya itong higuit sa siya'y cumain.

Pagcatapos ay dinampot ng

lalaki ang manoc at nag-acalang yumao.

Ayaw ca bang makita mo sila?ang itinanng na nang

ang

atal;sinabi ni
matandang Tasiong sila'y malalaon ng

caunt; nacababasa na si Crispin ... marahil ay

dalhn ni Basilio ang canyang sueldo.
Ng

marinig itong huling cadahilanan ng

pagpiguil sa canya'y humint, nag-

alinlang

an, ng

uni't nagtagumpay ang canyang mabuting angel.

Cung gay'y itira mo sa akin ang piso!at pagcasabi ay umalis.
Tumang

is ng

boong capaitan si Sisa; ng

uni't pagcaalaala sa canyang mg

a anac ay
natuy ang mg

a luha. Mul siyang nagsaing, at inihand ang tatlong lawlaw na natira:

bawa't isa'y magcacaroon ng

isa't calahati.
Darating silang malaki ang pagcaibig na cumain!ang iniisip niya:malayo
ang pinangagaling

an at ang mg

a sicmurang gutom ay walang puso.

Pinakingan niyang magaling ang lahat ng

ing

ay, masdan natin at hinihiwatigan

niya ang lalong mahinang yabag:
Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hind nacacawang

is ang
cay Crispinang iniisip ng

ina.
Macaalawa o macaatlo ng

humuni ang calaw sa gubat, mul ng

tumila ang ulan,

at gayn ma'y hind pa dumarating ang canyang mg

a anac.
Inilagay niya ang mg

a lawlaw sa loob ng

palayoc at ng

huwag lumamig, at
lumapit sa pintuan ng

damp upang siya'y malibang ay umawit ng

marahan. Mainam
ang canyang voces, at pagc narrinig nilang siya'y umaawit ng

"cundiman",
nang

agsisiiyac, ayawan cung bakit. Ng

uni't ng

gabing iyo'y nang

ang

atal ang canyang

voces at lumalabas ng

pahirapan ang tinig.

Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino ma'y walang
nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa hang

ing nagpapahulog ng

tubig sa
malalapad na mg

a dahon ng

mg

a saguing.
Phin 129Caracaraca'y biglang nacakita ng

isang asong maitim na sumipot sa harap

niya; may inaamoy ang hayop na iyon sa landas. Natacot si Sisa, cumuha ng

isang
bato at hinaguis. Nagtatacbo ang asong umaatung

al ng

pagcapanglawpanglaw.
Hind mapamahin si Sisa, ng

uni't palibhasa'y maraming totoo ang canyang

narinig na mg

a sinasabi tungcol sa mg

a guniguni at sa mg

a asong maiitim' caya ng

a't
nacapangyri sa canya ang laguim. Dalidaling sinarhan ang pint at naup sa tabi ng

ilaw. Nagpapatibay ang gabi ng

mg

a pinaniniwalaan at pinupuspos ng

panimdim ang
alang-alang ng

mg

a malicmatang anino.
Nag-acalang magdasal, tumawag sa Virgen, sa Dios, upang caling

ain nila ang

canyang mg

a anac, lalonglalo na ang canyang bunsong si Crispin. At hind niya

sinasadya'y nalimutan niya ang dasal at napatung

o ang boong pag-iisip niya sa canila,

na ano pa't canyang naaalaala ang mg

a pagmumukh ng

bawa't isa sa canila, yaong

mg

a mukhang sa tow na'y ng

uming

it sa canya cung natutulog, at gayon din cung

nagiguising. Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman niyang naninindig ang
canyang mg

a buhoc, nangdidilat ng

mainam ang canyang mg

a mata, malicmata o
catotohanan, canyang nakikitang nacatindig si Crispin sa tabi ng

calan, doon sa lugar

na caraniwang canyang inuup-an upang makipagsalitaan sa canya. Ng

ayo'y hind
nagsasabi ng

ano man; tinititigan siya niyong mg

a matang malalaki at ng

uming

it.
Nnay! bucsn niny! bucsn niny, nnay!ang sabi ni Basilio, bhat sa
labs.
Kinilabtan si Sisa at nawal ang malcmat.


Phin 130

XVII.
BASILIO
Bahagy pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray, nagpatinghulog sa
mg

a bisig ng

canyang ina.
Isng d masabing panglalamig ang siyang bumalot cay Sisa ng

makita niyang
nag-iisang dumating si Basilio. Nagbantang magsalit ay hind lumabas ang canyang
voces; inibig niyang yacapin ang canyang anac ay nawal-an siya ng

lacas; hind
namn mangyaring umiyc siy.
Ng

uni't ng

makita niya ang dugong pumapaligo sa noo ng

bata'y siya'y nacasigaw

niyang tinig na wari'y nagpapakilala ng

pagcalagot ng

isang bagting ng

puso.
Mg

a anac co!
Howag p cayng mag-ala ala ng

ano man, nanay!ang isinagt ni Basilio;

ntira p sa convento p si Crispin.
Sa convento? ntira sa convento? Buhy?
Itining

al ng

bata sa canyang ina ang canyang mg

a mata.
Ah!ang isinigaw, na an pa't ang lubhng malaking pighati'y naguing
lubhng malaking catowan. Si Sisa'y umiyc, niyacap ang canyang anac at pinuspos
ng

halic ang may dugong no.

Buhy si Crispin! Iniwan mo siy sa convento ... at bkit may sgat ca, anc
co? Nahlog ca b?
At siniyasat siya ng

boong pag-iing

at.
Ng

dalhin p si Crispin ng

sacristan mayor ay sinabi sa aking hind raw aco

macaaalis cung d sa icasampong horas, at sa pagca't malalim na ang gabi, aco'y
nagtanan. Sa baya'y sinigawan aco ng

mg

a sundalo ng

"Quien vive," nagtatacbo aco,

bumaril sila at nahilahisan ng

isang bala ang aking noo. Natatacot acong mahuli at

papagpupunasin aco ng

cuartel, na aboy ng

palo, Phin 131na gaya ng

guinaw cay
Pablo, na hangga ng

ayo'y may sakit.

Dios co! Dios co!ang ibinulong ng

inang kinikiligSiy'y iyng iniligtas!

At sac idinugtng, samantalang, humahanap ng

panaling damit, tubig, suca, at

balahibong maliliit ng

tagac:
Isang dali pa at napatay ca sana nila, pinatay sana nila ang aking anac! Hind
guinugunit ng

mg

a guardia civil ang mg

a ina!
Ang sasabihin niny'y nahulog ac sa isng choy; huwg p snang
maalaman nino mang ac'y pinaghgad.
Bkit b ntira si Crispin?ang itinanng ni Sisa pagcatapos magaw ang
paggamot sa anc.
Minasdn ni Basiliong isng sandal ang canyng in, niycap niy it at sac,
untiunting sinaysay ang ucol sa dalawang onza, gayon ma'y hind niya sinabi ang mg

a
pagpapahirap na guinagaw sa canyng capatd.
Pinapaghalo ng

mag-ina ang canilang mg

a luha.
Ang mabait cong si Crispin! pagbintang

an ang mabait cong si Crispin!

Dahilng tay'y dukh, at ang mg

a dukhang gaya natin ay dapat magtiis ng

lahat!
ang ibinulong ni Sisa, na tinitingnan ng

mg

a matang pun ng

luha ang tinghoy na

nauubusan ng

lang

is.
Nanatiling malanlan ding hind sil nag-imican.
Naghapunan ca na b?Hind? May cnin at may tuyng lawlw.
Wal acng "ganang" cumain; tbig, tbig lmang ang big co.
Oo!ang isinagot ng

ina ng

boong lungcot;nalalaman co ng

hind mo ibig
ang tuyong lawlaw; hinandan cata ng

ibang bagay; ng

uni't naparito ang iyong tatay,

caawaawang anc co!
Naparito ang tatay?ang itinanong ni Basilio, at hind kinucusa'y siniyasat
ang mukh at ang mg

a camay ng

canyang ina. Nacapagsikip sa puso ni Sisa ang

tanong ng

canyang anac, na pagdaca'y canyang napag-abt ang cadahilanan, cay't

nagdumalng idinugtng:
Naparito at ipinagtanong cayo ng

mainam, ibig niyang cayo'y makita; siya'y

gutm na gutm. Sinabing cung cay raw ay nananatili sa pagpapacabat ay mul
siyng makikisama sa tin.
Ah!ang isinalabat ni Basilio, at sa sam, ng

canyang loob ay ining

iw ang
canyang mg

a lab.
Anc co!ang ipnagwc ni Sisa.
Ipatwad p niny, nnay!ang mulng isinagt na matigs ang anyPhin
132Hind b cay lalong magaling na tayong tatlo na lamang, cayo, si Crispin at
aco?Ng

uni't cay po'y umiyac; ipalagy ninyng wal acng sinabing an man.
Nagbuntong-hining

a si Sisa.
Sinarhan ni Sisa ang damp at tinabunan ng

abo ang caunting baga sa calan at ng

huwag mapugnaw, tulad sa guinagaw ng

tao sa mg

a damdamin ng

calolowa; tacpan
ang mg

a damdaming iyan ng

abo ng

buhay na tinatawag na pag-wawalang-bahal, at

ng

huwag mapugnaw sa pakikipanayam sa araw-araw sa ating mg

a capow.
Ibinulong ni Basilio ang canyang mg

a dasal, at nahig sa tabi ng

canyang ina na
nananalang

in ng

paluhd.
Nacacaramdam ng

init at lamig; pinagpilitang pumikit at ang iniisip niya'y ang

canyang capatd na buns, na nag-aacalang tumulog sana ng

gabing iyon sa
sinapupunan ng

canyang ina, at ng

ayo'y marahil umiiyac at nang

ang

atal ng

tacot sa
isng sloc ng

convento. Umaaling

awng

aw sa canyang mg

a taing

a ang mg

a sigaw na
iyon, tulad sa pagcarinig niya ng

siya'y doroon pa sa campanario; datapuwa't

pinasimulang pinalabo ang canyang isip ng

pagod na naturaleza at nanaog sa

canyang mg

a mata ang "espiritu", ng

panaguimpan.
Nakita niya ang isang cuartong tulugan, at doo'y may dalawang candilang may
ning

as. Pinakikinggan ng

curang madilim ang pagmumukh at may hawac na yantoc

ang sinasabi sa ibang wica ng

sacristan mayor, na cakilakilabot ang mg

a kilos.
Nang

ang

atal si Crispin, at paling

apling

ap ang matang tumatang

is sa magcabicabil, na
parang may hinahanap na tao, o isang taguan. Hinarap siya ng

cura at tinatanong
siyng malak ang glit at humaguint ang yantc. Ang bata'y tumacb at nagtago sa
licuran ng

sacristan; ng

uni't siya'y tinangnan nito at inihand ang canyang catawan sa

sumusubong galit ng

cura; ang caawaawang bata'y nagpupumiglas, nagsisicad,

sumsigaw, nagppatinghig, gumugulong, tumitindg, tumatacas, nadudulas,
nasusubasob at sinasangga ng

mg

a camay ang mg

a hampas na sa pagca't nasusugatan

ay biglang itinatago at umaatung

al. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin,

inihhampas ang lo sa tablng yapacn; nakikita niy at canyng nririnig na
humhaguinit ang yantc! Sa laking pagng

ang

alit ng

canyang bunsong capatid ay

nagtindig; sir ang isip sa d maulatang pagcacahirap ay dinaluhong ang canyang mg

a
verdugo, at kinagat ang cura sa camay. Sumigaw ang cura't binitiwan ang yantoc;
humawac ang sacristan mayor ng

isang baston at pinalo sa ulo si Crispin, natimbuang

ang bata sa pagcatulig; ng

makita ng

curang siya'y may sugat ay pinagtatadyacan si

Crispin; ng

uni't it'y hind na nagsasanggalang, hind na sumisigaw: gumugulong sa

tablng Phin 133parang isng bagay na hind nacacaramdam at nag-iiwan ng

bacas na
bas ...
Ang voces ni Sisa ang siyng sa cany'y gumsing.
An ang nangyayari sa iyo? Bakit ca umiyac?
Nanag-inip aco!... Dios!ang mariing sabi ni Basilio at humilig na bas ng

pwis. Panag-nip iyn; sabihin p ninyng panag-nip lmang, nnay, iyn; panag-
nip lmang!
An ang napang-nip mo?
Hind sumagot ang bata. Naup upang magpahid ng

luha at ng

pawis. Madilim
sa loob ng

damp.
Isng panag-nip! isng panag-nip!ang inuulit-lit ni Basilio sa marahang
pananalit.
Sabihin mo sa akin cung ano ang iyong pinanag-inip; hind aco macatulog!
ang sinabi ng

ina ng

muling mahig ang canyang anac.

Ang napanag-inip co, nanay,ani Basilio ng

marahancami raw ay
namumulot ng

uhay sa isang tubigang totoong maraming bulaclac, ang mg

a babae'y
may mg

a dalang bacol na pun ng

mg

a uhay ... ang mg

a lalaki'y may mg

a dala ring
bacol na pun ng

uhay ... at ang mg

a batang lalaki'y gayon din ... Hind co na

natatandan, nnay; hind co na natatandan, nanay, ang mg

a iba!
Hind na nagpilit ng

pagtatanong si Sisa; hind niya pinapansin ang mg

a panag-
nip.
Nanay, may naisip aco ng

ayong gabing ito,ani Basilio pagcaraan ng

ilang
sandalng hind pag-imc.
An ang naisip mo?ang itinanng niy.
Palibhasa'y mapagpacababa si Sisa sa lahat ng

bagay, siya'y nagpapacababa pati

sa canyang mg

a anac; sa acala niya mabuti pa ang canilang pag-isip cay sa cany.

Hind co na ibig na magsacristan!
Bkit?
Pakinggn p niny, nnay, ang aking nisip. Dumating p ritong galing sa
Espaa ang anac na lalaki ng

nasirang si Don RaIael, na inaacala cong casingbait din

ng

canyang ama. Ang mabuti p, nanay, cunin na ninyo bucas si Crispin, sing

ilin
niny ang aking sueldo at sabihin ninyng hind na ac magsasacristan. Paggaling
co'y pagdaca'y makikipagkita aco cay Don Crisostomo, at ipakikiusap co sa canyang
aco'y tanggaping tagapagpastol ng

mg

a vaca o ng

mg

a calabaw; malaki na naman aco.

Macapag-aaral si Crispin sa bhay ni matandng Tasio, na hind namamal at mabat,
cahit ayaw maniwl ang cura. Maaar pa Phin 134bang tayo'y mapapaghirap pa ng

higut sa calagayan natin? Maniwal, p cay, nnay, mabat ang matand; macilang
nakita co siy sa simbahan, pagc sno ma'y wal roon; nalluhod at nananalang

in,
maniwala p cayo. Nalalaman na p ninyo, nanay, hind na aco magsasacristan:
bahagy na ang pinakikinabang at ang pinakikinabang pa'y naoow lamang sa
kinamumulta! Gayon din ang idinaraing ng

lahat. Magpapastol aco, at cung aking

alagaang magalng ang ipagcacatiwala sa akin, aco'y calulugdan ng

may-ari; at
marahil ay ipabayang ating gatasan ang isang vaca, at ng

macainom tayo ng

gatas;
ibig na ibig ni Crispin ang gatas. Sino ang nacacaalam! marahil bigyan pa p cayo ng

isng malit na "guy," cung makita nila ang magaling cong pagtupad; aalagaan natin
ang guya at ating patatabaing gaya ng

ating inahing manoc. Mang

ung

uha aco ng

mg

a
bung

ang cahoy sa gubat, at ipagbibili co sa bayang casama ng

mg

a gulay sa ating
halamanan, at sa ganito'y magcacasalap tayo. Maglalagay aco ng

mg

a silo at ng

mg

a
balatic at ng

macahuli ng

mg

a ibon at mg

a alamid, mang

ing

isd aco sa ilog at pagc

aco'y malaki na'y mang

ang

aso naman aco. Macapang

ang

ahoy naman aco upang

maipagbil maialay sa may-ri ng

mg

a vaca, at sa ganya'y matotow sa atin. Pagc

macapag-aararo na aco'y aking ipakikiusap na aco'y pagcatiwalan ng

capirasong lupa
at ng

aking matamnan ng

tubo o mais, at ng

hind p cayo manah hanggang hating

gabi. Magcacaroon tayo ng

damit na bagong ucol sa bawa't Iiesta, cacain tayo ng

carne at malalakng isd. Samantala'y mamumuhay acng may calayan, magkikita
tyo sa arw-raw at magsasalosalo tyo sa pagcain. At yamang sinasabi ni
matandng Tasiong matalas daw toto ang lo ni Crispin, ipadala natin siya sa
Maynila at ng

mag-aral; siya'y paggugugulan ng

bung

a ng

aking pawis; hind ba,

nnay?
An ang aking wiwicain cung d oo?ang isinagt ni Sisa niyacap ang
canyng anc.
Nahiwatigan ni Sisang hind na ibinibilang ng

anac sa hinaharap na panahon, ang

canyang ama, at ito ang nagpatulo ng

mg

a luha niya sa pagtang

is na d umiimic.
Nagpatuloy si Basilio ng

pagsasaysay ng

canyang mg

a binabanta sa hinaharap na
panahon, taglay iyang ganap na pag-asa ng

cabataang walang nakikita cung d ang

hinahang

ad. Walang sinasabi si Sisa cung d "oo" sa lahat, sa canyang acala'y ang
lahat ay magaling. Untiunting nanaog ang pagcahimbing sa pagal na mg

a bubng ng

mata ng

bata, at ng

ayo'y binucsan ng

Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob

sa ibabaw niya ang magandang payong na puspos ng

masasayang pintura.
Phin 135Ang acala niya'y siya'y pastol ng

casama ng

canyang bunsong capatid;

nang

ung

uha sila ng

bayabas, ng

alpay at ng

iba pang mg

a paroparo sa calicsihan;
pumapasoc sila sa mg

a yung

ib at nakikita nilang numiningning ang mg

a pader;
naliligo sila sa mg

a bucal, at ang mg

a buhang

in ay alaboc na guint at ang mg

a bato'y
tulad sa mg

a bato ng

corona ng

Virgen. Sila'y inaawitan ng

mg

a maliliit na isd at
nang

agtatawanan; iniyuyucayoc sa canila ng

mg

a cahoy ang canilang mg

a sang

ang
humihitic sa mg

a salap at sa mg

a bung

a. Nakita niya ng

matapos ang isang

campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang mahabang lubid upang tugtuguin: sa
lubid ay may nacataling isang vaca, na may isang pugad sa guitn ng

dalawang
sung

ay, at si Crispin ay nasa loob ng

campana at iba pa. At nagpatuloy sa gayong

pananaguinip.
Ng

uni't ang inang hind gaya niyang musmos at hind nagtatacbo sa loob ng

isang
horas ay hind tumutulog.


Phin 136

XVIII.
MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP
Magcacaroon na ng

icapitong horas ng

umaga ng

matapos ni Fr. Salvi ang

canyang catapusang misa: guinawa niya ang tatlong misa sa loob ng

isang oras.
May sakit ang parianang madadasaling mg

a babae; hind gaya ng

dating
mainam at mahinhn ang canyng klos.
Naghubad ng

canyang mg

a suot na di umiimic, hind tumiting

in sa canino man,
hind bumabati ng

cahi't ano.
Mag-ing

at!anang bulungbulung

an ng

mg

a sacristan;lumulubh ang sam

ng

ulo! Uulan ang mg

a multa, at ang lahat ng

ito'y pawang casalanan ng

dalawang
magcapatd!
Umalis ang cura sa sacristia upang tumung

o sa convento; sa silong nito'y

nang

acaup sa bangc ang pito o walong mg

a babae at isang lalaking

nagpapalacadlacad ng

paroo't parito. Nang makita nilang dumarating ang cura ay

nang

agtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang isang babae upang hagcan ang canyang
camay; ng

uni't gumamit ang cura ng

isang anyong cayamutan, caya't napahint ang

babae sa calaguitnaan ng

canyang paglacad.
Nawalan yata ng

sicapat si Curiput?ang mariing sabi ng

babae sa salitang
patuy, na nasactan sa gayong pagca tanggap. Huwag pahagcan sa canya ang cama'y,
sa gayong siya'y celadora ng

"Hermandad", gayong siya'y si Hermana RuIa!

Napacalabis namang toto ang gayng gaw.
Hind umup ng

ayong umaga sa conIesonario!ang idinugtong ni Hermana

Sipa, isang matandang babaeng wal ng

ng

ipin;ibig co sanang mang

umpisal at ng

macapakinabang at ng

magcamit ng

ng

a "indulgencia".
Cung gayo'y kinahahabagan co cayo!ang sagot ng

isang babaeng bata pa't

ma'y pagmumukhang tang

a; nagcamit aco ng

ayong umaga ng

tatlong indulgencia
plenaria na aking ipinatungcol sa calolowa ng

aking asawa.
Phin 137Masamang gaw, hermana Juana!ang sabi ng

nasactan ang loob na

si RuIa.Sucat na ang isang indulgencia plenaria upang mahang

o siya sa Purgatorio;
hind dapat ninyong sayang

in ang mg

a santa indulgencia; tumulad cayo sa akin.

Lalong magaling ang lalong marami: ang sabi co!ang sagot ng

walang
malay na si hermana Juana, casabay ang ng

it.
Hind agad sumagot si hermana RuIa: nanghing

muna ng

isang hitso, ng

inang

a,
minasdan ang nagcacabilog na sa canya'y nakikinig ng

d cawasa, lumur sa isang

tabi, at nagpasimul, samantalang ng

umang

at ng

tabaco:
Hind co sinasayang cahi't isang santong araw! Nagcamit na aco, buhat ng

aco'y mapanig sa Hermandad, ng

apat na raa't limampo't pitong mg

a indulgencia
plenaria, pitong daa't anim na pong libo, limang daa't siyam na po't walong taong mg

a
indulgencia. Aking itinatal ang lahat ng

aking mg

a kinacamtan, sa pagca't ang ibig

co'y malinis na salitaan; ayaw acng mangdy, at hind co rin ibig na ac'y dayin.
Tumiguil ng

pananalit si RuIa at ipinatuloy ang pagng

uy; minamasdan siya, ng

boong pagtataca ng

mg

a babae; ng

uni't humint sa pagpaparoo't parito ang lalaki, at

nagsalit cay RuIa ng

may anyong pagpapawalang halaga.

Datapuwa't nacahiguit aco sa inyo, hermana RuIa, ng

taong ito lamang sa mg

a
kinamtan co, ng

apat na indulgencia plenaria at sangdaang taon pa; gayong hind

lubhang nagdarasal aco ng

taong ito.
Higut cay sa kin? Mahigut na anim na raa't walompo't siym na plenaria,
siym na raa't siym na po't apat na libo walng daa't limampo't nim na tan?ang
ulit ni hermana RuIang wari'y masam ng

caunt ang loob.

Gayon ng

, walong plenaria at sangdaa't labing limang taon ang aking

cahiguitan, at ito'y sa iilang buwan lamangang inulit ng

lalaking sa liig ay may sabit

na mg

a escapulario at mg

a cuintas na pun ng

libag.
Hind dapat pagtakhanani Rufang napatalo na;cay p ang maestro at ang
pn sa lalawigan!
Ng

uming

it ang lalaking lumaki ang loob.

Hind ng

dapat ipagtacang aco'y macahiguit sa inyo ng

pagcacamit; halos
masasabi cong cahi't natutulog ay nagccamit aco ng

mg

a indulgencia.
At ano p b ang guinagaw ninyo sa mg

a indulgenciang iyan?ang tanong

na sabaysabay ng

apat o limang voces.

Psh!ang sagot ng

lalaking umany ng

labis na pagpapawalang halaga;

aking isinasabog sa magcabicabil!
Datapuwa't sa bagay ng

ang iyan hind co mangyayaring cayo'y purihin, Phin

138mestroang itinutol ni RuIa,Cayo'y pasasa Purgatorio, dahil sa inyong
pagsasayang ng

mg

a indulgencia. Nalalaman na p ninyong pinagdurusahan ng

apat
na pong raw sa apy ang bawa't isng salitng walng cabuluhn, ayon sa cura; nim
na pong raw sa bawa't isng dangcal na sinulid; dalawampo, bawa't isng patc na
tubig. Cay'y pasasa Purgatorio!
Malalaman co na cung paano ang paglabs co ron!ang sagt ni hermano
Pedro, taglay ang dakilang pananampalataya.Lubhang marami ang mg

a calolowang
hinang

o co sa apoy! Lubhang marami ang guinaw cong mg

a santo! At bucod sa
rito'y "in articulo mortis" (sa horas ng

camatayan) ay macapagcacamit pa aco, cung

aking ibiguin, ng

pitong mg

a "plenaria", at naghihing

al na'y macapagliligtas pa aco

sa mg

a iba!
At pagcasalit ng

gayo'y lumayong taglay ang malaking pagmamataas.

Gayon ma'y dapat ninyong gawin ang catulad ng

aking gaw, na d aco

nagssayang cahit isng raw, at magalng na bilang ang aking guingaw. Hind co
ibig ang magday, at yaw namn acng maray nino man.
At paano p, b ang gaw niny?ang tanng ni Juana.
Dapat ng

p ninyong tularan ang guinagaw co. Sa halimbawa: ipalagay p

ninyong nagcamit aco ng

isang taong mg

a indulgencia: itinatal co sa aking cuaderno

at aking sinasabi:"Maluwalhating Amang Poong Santo Domingo, pakitingnan p
ninyo cung sa Purgatorio'y may nagcacailang

an ng

isang taong ganap na walang labis

culang cahi't isng raw."Nagllar aco ng

"cara-y-cruz;" cung lumabas na "cara"

ay wal; mayroon cung lumabas na "cruz." Ng

ayo'y ipalagay nating lumabas ng

"cruz", pagcagayo'y isinusulat co: "nasing

il na;" lumabas na "cara"? pagcagayo'y

iniing

atan co ang indulgencia, at sa ganitong paraa'y pinagbubucodbucod co ng

tigsasangdaaag taong itinatal cong magaling. Sayang na sayang at hind magaw sa
mg

a indulgencia ang cawang

is ng

guinagaw sa salap: ibibigay cong patubuan:

macapagliligtas ng

lalong maraming mg

a calolowa. Maniwala cay sa akin, gawn

niny ang king guingaw.
Cung gay'y lalong magalng ang king guingaw!ang sagt ni hermana
Spa.
Ano? Lalong magaling?ang tanong ni RuIang nagtataca.Hind
mangyayari! Sa guinagaw co'y wal ng

gagaling pa!
Making p cayng sandal at paniniwalan niny ang king sbi, hermana!
ang sagt ni hermana Spang matabng ang pananalit.
Tingnan! tingnan! pakinggan natin!ang sinabi ng

mg

a iba.
Phin 139Pagcatapos na macaubo ng

boong pagpapahalaga'y nagsalit ang

matandng babae ng

ganitong any:
Magaling na totoo ang inyong pagcatalastas, na cung dasalin ang "Bendita-sea
tu Pureza," at ang "Seor-mio Jesu cristo,Padre dulcisimo-por el gozo," nagcacamit
ng

sampong taong indulgencia sa bawa't letra..

Dlawampo!Hind!Culang!Lima!ang sabi ng

ilang mg

a voces.
Hind cailang

an ang lumabis o cumulang ng

isa! Ng

ayon: pagca nacababasag

ang aking isang alilang lalaki o isang alilang babae ng

isang pinggan, vaso o taza, at

iba pa, ipinapupulot co ang lahat ng

mg

a piraso, at sa bawa't isa, cahi't sa lalong

caliitliitan, pinapagdarasal co siya ng

"Bendita-sea-tu-Pureza" at ng

Seor-mio-Jesu
cristo Padre dulcisimo por el gozo", at ipinatutungcol co sa mg

a calolowa ang mg

a
indulgenciang kinacamtan co. Nalalaman ng

lahat ng

taga bahay co ang bagay na ito,

tang

i lamang na hind ang mg

a pusa.
Ng

uni't ang mg

a alilang babae ang siyang nagcacamit ng

mg

a indulgenciang
iyn, at hind cay, Hermana Sipaang itinutol ni Rufa.
At sinong magbabayad ng

aking mg

a taza at ng

aking mg

a pinggan?
Natotowa ang mg

a alilang babae sa gayong paraang pagbabayad, at aco'y gayon din;

sil'y hind co pinapl; tinutuctucan co lamang kincurot ...
Gagayahin co!Gayon din ang aking gagawin!At aco man!ang sabihan
ng

mg

a babae.
Datapuwa't cung ang pinggan ay nagcacadalawa o nagcacatatatlong piraso
lamang? Cacaunt ang inyong cacamtan!ang ipinaunawa pa ng

maulit na si RuIa.
Itulot p ninyong ipagtanong co sa inyo ang isang pinag-aalinlang

anan co
ang sinabi ng

totoong cakiman ng

bata pang si Juana.Cayo p mg

a guinoong babae
ang nacacaalam na magaling ng

mg

a bagay na itong tungcol sa Lang

it, Purgatorio at
Infierno,.... ipinahahayag cong ac'y mangmang.
Sabihin niny.
Madalas na aking nakikita sa mg

a pagsisiyam (novena) at sa mg

a iba pang mg

a
libro ang ganitong mg

a bilin: "Tatlong amanamin, tatlong Abaguinoong Maria at

tatlng Gloria patri.."
At ng

ayon?....
At ng

ayo'y ibig cong maalaman cung paano ang gagawing pagdarasal: O

tatlng Amanaming sund-sund, tatlng Abaguinoong Mariang sund-sund;
macaatlng isng Amanamin, isng Abaguinoong Mara at isng Gloria Patri?
Gayo ng

ang marapat, macaitlong isang Amanamin....

Phin 140Ipatawad niny, hermana Spa!ang isinalabat ni Rufa: dapat
dasaling gaya ng

ganitong paraan: hind dapat ilahoc ang mg

a lalaki sa mg

a babae:
ang mg

a Amanamin ay mg

a lalaki, mg

a babae ang mg

a Abaguinoong Maria, at ang

mg

a Gloria ang mg

a anac.
Ee! ipatawad niny, hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-Mara at Gloria
ay catulad ng

canin, ulam at patis, isang subo sa mg

a santo ...
Nagcacamal cayo! Tingnan na p lamang ninyo, cayong nagdarasal ng

paganyan ay hind nasusunduan cailan man ang inyong hinihing

!
At cayong nagdarasal ng

paganya'y hind cayo nacacacuha ng

ano man sa
inyong mg

a pagsisiyam!ang muling isinagot ng

matandang Sipa.
Sino?ang wica ni RuIang tumindighind pa nalalaong nawalan aco ng

isng bic, nagdasl ac cay San Antonio ay aking nakita, at sa catunaya'y naipagbil
co sa halagang magalng, ab!
Siya ng

a ba? Cay pala sinasabi ng

inyong capit-bahay na babaeng iny raw

ipinagbil ang isang bic niya!
Sino? Ang walng hiy! Ac ba'y gaya niny ...?
Nacailang

ang mamaguitn ang maestro upang sila'y payapain: sino ma'y wal ng

nacagunit ng

mg

a Amanamin, walang pinag-uusapan cung d mg

a baboy na lamang.
Aba! aba! Huwag cayong mag-away dahil sa isang biic lamang! Binibigyan
tayo ng

mg

a Santong Casulatan ng

halimbawa; hind kinagalitan ng

mg

a hereje at ng

mg

a protestante ang ating Pang

inoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ng

isang
cawang mg

a baboy na canilang pag-aari, at tayong mg

a binyagan, at bucod sa roo'y

mg

a hermano ng

Santisimo Rosario pa, tayo'y mang

ag-aaway dahil sa isng bic

lamang? Anng sasabihin sa atin ng

ating mg

a capang

agaw na mg

a hermano tercero?
Hind nang

agsi-imc ang lahat ng

mg

a babae at canilang tinatakhan ang malalim

na carunung

an ng

maestro, at canilang pinang

ang

aniban ang masasabi ng

mg

a
hermano tercero. Nsiyahan ang maestro sa gayong pagsunod, nagbago ng

any ng

pananalit, at nagpatuloy:
Hind malalao't ipatatawag tayo ng

cura. Kinacailang

ang sabihin natin sa canya

cung sino ang big nating magsermon sa tatlong sinabi niy sa atin cahapon: si pr
Dmaso, si pari Martin o cung ang coadjutor. Hind co maalaman cung humirang na
ang mg

a tercero; kinacailang

ang magpasiya.
Ang coadjutorang ibinulong ni Juanang kimingkim.
Hm! Hind marunong magsermn ang coadjutor!ang wca ni Sipa;Phin
141mabuti pa si pr Martin.
Si pari Martin?ang mariing tanong ng

isang babae, na anyong

nagppawalng halag;siy'y walng voces; mabuti si pr Dmaso.
Iyan, iyan ng

!ang saysay ni RuIa.Si pari Damaso ang tunay na

marunong magsermon, catulad siya ng

isang comediante; iyan!

Datapuwa't hind natin maunw ang canyng sinasabi!ang ibinulong ni
Juana.
Sa pagca't totoong malalim! ng

uni't magsermon na lamang siyang magaling....

Nang gay'y siyng pagdatng ni Sisang may sunong na bacol, nag-magandang
araw sa mg

a babae at pumanhic sa hagdanan.

Pumpanhic iyn! pumanhc namn tyo!ang sinabi nil.
Nararamdaman ni Sisang tumitiboc ng

boong lacas ang canyang puso,

samantalang pumapanhc siy sa hagdanan; hind pa niy nalalaman cung an ang
canyng sasabihin sa pari upang mapahup ang galit, at cung ano ang mg

a catuwirang
canyang isasaysay upang maipagsanggalang ang canyang anac. Nang umagang iyon,
pagsilang ng

mg

a unang sinag ng

liwayway, nanaog siya sa canyang halamanan

upang putihin ang lalong magagandang gulay, na canyang inilagay sa canyang
baculang sinapnan ng

dahong saguing at mg

a bulaclac. Nang

uha siya sa tabing ilog ng

pac, na talastas niyang naiibigan ng

curang caning ensalada. Nagbihis ng

lalong
magagalng niyng damt, sinunong ang bacol at napasabayang hind guinising muna
ang canyang anc.
Nagpapacarahan siya ng

boong caya upang huwag uming

ay, unt-unting siya'y

pumanhic, at nakikinig siya ng

mainam at nagbabac-sacaling marinig niy ang isng

voces na kilal, voces na sariw voces bat.
Ng

uni't hind niya narinig ang sino man at sino ma'y hind niya nasumpungan,
caya't napatung

o siya sa cocina.
Diya'y minasdan niya ang lahat ng

mg

a suloc; malamig ang pagcacatanggap sa

canya ng

mg

a alila at ng

mg

a sacritan. Bahagy na siy sinagot sa bti niy sa canil.

Saan co mailalagay ang mg

a gulay na ito?ang itinanong na hind nagpakita

ng

hinanakit.
Diyan..! sa alin mang lugar.ang sagot ng

"cocinero", na bahagya na
sinulyap ang mg

a gulay na iyon, na ang canyang guinagawa ang siyang totoong

pinakikialaman: siya'y naghihimulmol ng

isang capon.
Isinalansang mahusay ni Sisa sa ibabaw ng

mesa ang mg

a talong, ang mg

a Phin
142"amargoso", ang mg

a patola, ang zarzalida at ang mg

a murang murang mg

a talbos
ng

pac. Pagcatapos ay inilagay ang mg

a bulaclac sa ibabaw, ng

umit ng

bahagy at
tumanng sa isng all, na sa tingn niya'y lalong magalng causapin cay sa cocinero.
Maaar bang macausap co ang pr?
May sakitang sagot na marahan ng

alila.
At si Crispin? Nalalaman p b ninyo cung na sa sacrista.
Tiningnan siya ng

alilang nagtataca.
Si Crispin?ang tanong na pinapagcunot ang mg

a kilay.Wal ba sa
inyng bahay? Ibig ba ninyng itanggu?
Nasabahay si Basilio, ng

uni't natira rito si Crispinang itintol ni Sisa;ibig

co siyng makita....
Aba!anang alila;natira ng

rito; ng

uni't pagcatapos ... pagcatapos ay

nagtanan, pagcapagnacaw ng

maraming bagay. Pinaparoon aco ng

cura sa cuartel
pagca umagang umaga ng

ayon, upang ipagbigay sabi sa Guardia Civil. Marahil sila'y

naparoon na sa inyong bahay upang hanapin ang mg

a bata.
Tinacpan ni Sisa ang mg

a taing

a, binucsan ang bibig, ng

uni't nawalang
cabuluhan ang paggalaw ng

canyang mg

a labi: walang lumabas na ano mang tini!

Tingnan na ng

ninyo ang inyong mg

a anac!ang idinugtong ng

cocinero.
Napagkikilalang cayo'y mapagtapat na asawa; nagsilabas ang mg

a anac na gaya rin

ng

canilang ama! At mag-ing

at cayo't ang maliit ay lalampas pa sa ama!

Nanambitan si Sisa ng

boong capaitan, at nagpacaup sa isng bangc.

Howag cayong manang

is dito!ang isinigaw sa canya ng

cocinero:hind
ba ninyo alam na may sakit ang pari? Doon cayo manang

is sa lansang

an.
Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang
nagbubulungbulung

an ang mg

a "manang" at pinagbabalacbalac nila ang tungcol sa

sakit ng

cura.
Tinacpan ng

pany ng

culang palad na ina ang canyang mukh at piniguil ang

pag-iyc.
Pagdating niya sa dan, sa pag-aalinlang

a'y nagpaling

apling

ap sa magcabicabila;
pagcatapos, tla mandin may pinacs na siyng ggawin, cay't matulin siyng
lumay.

Phin 143

XIX.
MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA
Caraniwang tao'y haling ang ispan
at sa pagca't sil'y nagbabayad mandin,
-

-yng pagbgay.
(LOPE DE VEGA.)
Natutulog ng

tahimic, na taglay iyang pagpapaimbabaw ng

mg

a elemento
[252]
,
ang dagatang nalilibot ng

canyang mg

a cabunducan, na ano pa't tila mandin hind siya

nakialam sa malacas na unos ng

gabing nagdan. Sa mg

a unang sinag ng

liwanag na
pumupucaw sa tubig nang mg

a nagkintabkintab na mg

a lamang-dagat,
naaaninagnagan sa malayo, halos sa wacas ng

abot ng

tanaw, ang abo-abong mg

a
anino: yao'y ang mg

a bangc ng

mg

a mang

ing

isdang nagliligpit ng

canilang lambat;
mg

a casco at mg

a paraw na nang

aglaladlad ng

canilang mg

a layag.
Pinagmamasdan ang tubig ng

dalawang taong capuwa pawang lucs, ang

pananamt mul sa isng mataas na kinlalagyan: si Ibarra ang is sa canil, at ang
is'y isng binatang mpagpacumbab ang any at mapanglaw ang pagmumukh.
Dito ng

ang sabi nitong hulidito iniabsang ang bangcay ng

inyong ama.
Dito cami ng

teniente Guevara at aco ipinagsama ng

tagapaglibing!
Pinisil ni Ibarra ng

boong pag-ibig ang camay ng

binata.
Wal p cayong sucat kilanlin sa aking utang na loob!ang muling sinabi
nito.Marami pong totoo ang utang na loob co sa inyong ama, at ang tang

ing
guinaw co'y ang makipaglibng sa cany. Ac'y naparitong wal acng cakilala sno
man, walng tagly na an mang slat upang may magtangklic sa Phin 144akin, salat
sa carapatan, walang cayamanang gaya rin ng

ayon. Iniwan ng

aking hinalinhan ang

escuela upang maghanap buhay sa pagbibili ng

tabacoInampon aco ng

inyong ama,
inihanap aco ng

isang bahay at binigyan aco ng

lahat cong kinacailang

an sa
icasusulong ng

pagtuturo; siya'y napapasa escuela at namamahagui sa mg

a batang
mahihrap at mapagsakit sa pag-aaral ng

ilang mg

a cuadro; sila'y binibigyan niya ng

mg

a libro't mg

a papel. Datapuwa't ito'y hind nalaon, cawang

is din ng

lahat ng

bagay
na magalng!
Nagpugay si Ibarra't anaki'y nanalang

ing mahabang horas. Hinarap pagcatapos

ang canyng casama at sa canya'y sinabi:
Sinasabi p ninyong sinasaclolohan ng

aking ama ang mg

a batang dukh, at
ng

ayon p?
Ng

ayo'y guinagaw nila ang boong caya, at sumusulat sila cailan man at
macasusulat,ang isinagot ng

binata.
At ang dahil?
Ang dahil ay ang canilang gulanit na mg

a baro at nang

ahihiyang mg

a mata.
Hind umimc si Ibarra.
Ilan b ang inyong mg

a batang tinuturuan ng

ayon?ang tanong na wari'y

may hang

ad na macatalos.
Mahigut pong dalawng dan sa talan, at dalawamp at lim ang
pumapasoc!
Bkit nagcacganyan?
Mapanglaw na ng

umit ang maestro sa escuela.

Cung sabihin co po sa inyo ang mg

a cadahilana'y cailang

ang magsalit aco ng

isng mahb at nacayyamot na casaysayanang sinab niy.
Huwg po ninyng ipalagay na ang tanong co'y dahil sa isang hang

ad na
walang catuturanang muling sinabi ni Ibarra ng

boong cataimtiman, na canyang

minamasdan ang malayong abot ng

tanw.Lalong mabuti ang aking mapaglining, at

sa acala co'y cung aking ipatuloy ang layon ng

aking ama ay lalong magaling cay sa

siya'y tang

isan, lalo pa mandin cay sa siya'y ipanghiganti. Ang libing

an niya'y ang
mahal na Naturaleza, at ang bayan at isang sacerdote ang siyang canyang mg

a
caaway: pinatatawad co ang bayan sa canyang camangmang

an, at iguinagalang co ang

sacerdote dahil sa canyang catungculan at sa pagca't ibig cong igalang ang Religiong
siyang nagturo sa mg

a namamayan. Ibig cong gawing patnubay ang panucala ng

sa
aki'y nagbigay buhay, at dahil dito'y ibig co sanang maunawa ang mg

a nacahahadlang
dito sa pagtutr.

Pacapupurihin at d po cayo calilimutan ng

bayan cung inyong papangyaPhin

145rihin ang magagandang mg

a panucala ng

inyong nasirang ama!anang maestro.

Ibig p b ninyong mapagkilala cung ano ang mg

a hadlang na natatalisod ng

pagtuturo? Cung gayo'y tantuin ninyong cailan ma'y hind mangyayari ang
pagtuturong iyan sa mg

a calagayan ng

ayon cung walang isang macapangyarihang

tulong; unauna'y cahi't magcaroon, ito'y sinisira ng

caculang

an ng

mg

a sucat na
magamit at ng

maraming panirang maling caisipan. Sinasabing sa Alemania'y nag-

aaral daw sa escuela ng

bayan sa loob ng

walong taon ang anac ng

tagabukid; sino
ang macacaibig ditong gumamit ng

calahati man lamang ng

panahng iyan sa gayong

lubhng bbahagy ang inaaning mg

a bung

a? Nang

agsisibasa, nang

agsisisulat at
canilang isinasaulo ang malalaking bahagui at ng

madalas pang isinasaulo ang mg

a
boong librong wicang castila, na hind nawawatasan ang isa man lamang salit ng

mg

a librong iyon? ano ang pinakikinabang sa escuela ng

anac ng

ating mg

a
tagabkid?
At cayong nacacakita ng

casam-an, an't hind niny pinag-sip na bigyng

cagamutan?
Ay!ang isinagot na iguinagalaw ng

boong calungcutan ang ulo:hind

lamang nakikibun ang isang abang maestro sa mg

a maling caisipan, cung d naman

sa mg

a tang

ing lakas na macapangyarihan. Ang unang kinacailang

a'y magcaroon ng

escuelahan, isang bahay, at hind gaya ng

ayong doon aco nagtuturo sa tabi ng

coche
ng

pari cura, sa silong ng

convento. Doo'y ang mg

a batang talagang maibiguing

bumasa ng

malacas, nacaliligalig ng

a naman sa pari, na cung minsa'y nananaog na

may dalang galit, lalonglalo na cung sumasakit ang ulo, sinisigawan ang mg

a bata at
madals na ac'y linalait. Inyng natatalastas na sa gany'y hind maaaring
macapagturo at macapag-aral; hind iguinagalang ng

bata ang maestro, mul sa

sandaling nakikitang linalapastang

an at hind siya pinagbibigyang catuwiran. Upang

pakinggan ang maestro, ng

hind pag-alinlang

anan ang canyang capangyarihan,

nagcacailang

ang siya'y caalang-alang

anan, magcaroon ng

dang

al, magtaglay ng

lacas
dahil sa pagpipitagan sa canya, magcaroon ng

calayang tang

i, at ipahintulot p
ninyong sa inyo'y ipahayag ang mg

a malulungcot na nangyayari. Inacala cong

magbagong palcad ay aco'y pinagtawanan. Upang mabigyang cagamutan ang
casamang sa inyo'y sinasabi co, aking minagaling na magturo ng

wicang castila sa
mg

a bata, sa pagca't bucod sa ipinag-uutos ng

Gobierno, inacala co namang ito'y isang

cagaling

an ng

lahat. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na mg

a salit at mg

a
pang

alan, na ano pa't hind co isinangcap ang mg

a dakilang palatuntunan, at ang

talaga co'y sac co na ituro ang "gramatica", pagca nacauunawa na sila ng

wicang
castl.
Phin 146Nang macaraan ang ilang linggo'y halos nawawatasan na aco ng

lalong
matatalas ang isip at sila'y nacapag-uugnay-ugnay na ng

ilang mg

a salit.
Humint ang maestro at tila nag-aalinlang

an; pagcatapos, tila mandin minagaling

niy ang sabihing lahat, caya't nagpatuloy:
Hind co dapat icahiy ang pagsasaysay ng

mg

a caapihang aking tinitiis, sino

mang malagay sa kinalalagyan co'y gayon din marahil ang uugalin. Ayon sa sinabi
co, ang pasimula'y magaling; datapowa't ng

macaraan ang ilang araw, ipinatawag aco

sa sacristan mayor ni pari Damaso, na siyang cura ng

panahong iyon. Palibhasa'y

talastas co ang canyang asal at nang

ang

anib acong siya'y papaghintay-hintayin,

pagdaca'y nanhic aco at nagbigay sa canya ng

magandang araw sa wicang castila. Ang

cura, na ang boong pinacabati ay ang paglalahad sa akin ng

camay upang aking

hagcan, pagdaca'y iniurong ito at hind aco sinagot, at ang guinawa'y ang
magpasimul ng

paghalakhac ng

halakhac-libac. Napatang

a aco; nahaharap ang

sacristan mayor. Sa sandaling iy'y wal acng maalamang sabihin; natigagal aco ng

pagtitig sa canya; datapuwa't siya'y nagpatuloy ng

pagtatawa. Aco'y nayayamot na, at

nakikinikinita cong aco'y macagagaw ng

isang d marapat; sa pagca't hind ng

nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahal ng

sariling carang

alan. Tatanung

in co na sana siya, ng

di caguinsaguinsa'y inihalili sa
tawa ang pag-alimura, at nagsabi sa akin ng

patuy:"BUENOS DIAS pal, ha?

BUENOS DIAS! nacacatawa ca! marunong ca ng

magwicang castila pala!"At

ipinatuloy ang canyng pagtatawa.
Hind napiguil ni Ibarra ang isang ng

it.
Cay po'y nagtatawaang muling sinabi ng

maestro na nagtatawa rin

naman:ang masasabi co p sa inyo'y hind aco macatawa ng

mangyari sa akin ang

bagay na iyn. Nacatindg ac; nramdaman cong umaacyt sa aking lo ang dug at
isng kidlt ang nagpapadilm sa aking sip. Nakita cong maly ang cura, totoong
maly; lumapit aco't upang tumtol sa cany, na d co maalaman cung an ang sa
cany'y aking sasabihin. Namaguitn ang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi
sa akin sa wicang tagalog na nagagalit:"Howag mong paggamitan aco ng

hiram na
mg

a damit; magcasiya ca na lamang sa pagsasalit ng

iyong sariling wica, at howag

mong sirin ang wcang castilang hnd ucol sa inyo. Nakikilala mo b si maestrong
Ciruela? Unawain mong si Ciruela'y isang maestrong hind marunong bumasa'y
naglalagay ng

escuelahan."Inacala cong siya'y piguilin, ng

uni't nasoc siya sa

canyang cuarto at biglang isinara ng

boong lacas ang pint. Ano ang aking

magagaw acong bahagy na magcasiya sa akin ang aking sueldo, na upang masing

il
co ang sueldong it'y Phin 147aking kinacailang

an ang "visto bueno" ng

cura at
maglacbay aco sa "cabecera" (pang

ulong bayan) ng

lalawigan; ano ang magagaw

cong laban sa canya, na siyang pang

ulong puno ng

calolowa, ng

pamamayan at ng

pamumuhay sa isang bayan, linalampihan ng

canyang capisanan, kinatatacutan ng

Gobierno, mayaman, macapangyarihan, pinagtatanung

an, pinakikinggan,
pinaniniwalan at liniling

ap ng

lahat? Cung inaalimura aco'y dapat acong howag

umimc; cung tumutol aco'y palalayasin ac sa king pinaghahanapang-bhay at
magpacailan ma'y mawawal na sa akin ang catungculan co, datapuwa't hind dahil sa
pagcacgayn co'y mpapacagaling ang pagtuturo, cung d baligtad, makikicampi ang
lahat sa cura, caririmariman aco at aco'y tatawaguing hambog, palalo, mapagmataas,
masamang cristiano, masam, ang turo ng

magulang, at cung magcabihira pa'y

sasabihing caaway aco ng

castila at "Iilibustero." Hind hinahanap sa maestro sa

escuela ang marunong at masipag magturo; ang hinihing

lamang sa canya'y ang

matutong magtiis, magpacaalimura, huwag cumilos, at, patawarin naw, aco ng

Dios
cung aking itinacul ang aking "conciencia" at pag-isip! datapuwa't ipinang

anac aco
sa lupaing ito, kinacailang

an cong mabuhay, may isang ina aco, caya't nakikisang-

ayon na lamang aco sa aking capalaran, tulad sa bangcay na kinacaladcad ng

alon.
At dahil po b sa hadlng na it'y nanglupaypy na cay magpacailan man?
Cung aco ng

a disin ay nagpacadal!ang isinagot;hanggang doon na

lamang sana sa mg

a nangyaring iyon ang dinating cong mg

a casaliwaang palad!
Tunay ng

a't mul, niyao'y totoong kinasusutan co na ang aking catungculan; nag-isip

acong cumita ng

ibang hanap-buhay na gaya ng

aking hinalinhan, sa pagca't isang

pahirap ang gaw, pagc guinaganap ng

masam sa loob at nacapagpapaalaala sa akin

ang escuelahan sa araw-araw ng

aking pagcaalimura, na siyang naguiguing dahil ng

aking pag-lang

ap ng

totoong capaitpaitang mg

a pagpipighat sa mahahabang horas.

Ng

uni't ano ang aking gagawin? Hind co mangyaring masabi ang catotohanan sa
aking ina; kinacailang

ang cong sabihing nacapagbibigay ligaya ng

ayon sa akin ang

canyang tatlong taong mg

a pagpapacahirap upang aco'y magcaroon ng

ganitong
catungculan; kinacailang

ang papaniwalin co siyang ang hanap-buhay co'y totoong

nacapagbibigay dang

al; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwili; nasasabugan ng

mg

a
bulaclac ang landas; na walang naguiguing bung

a ang aking pagtupad ng

mg

a
catungculan cung d ang pagcacaroon ng

mg

a caibigan; na aco'y iguinagalang ng

bayan at pinupuspos ng

mg

a pagling

ap; sa pagca't cung hind gayon ang aking gawin,

bucod sa ac'y na sa casawang palad na'y papagdadalamhatin co pa ang ib, bgay
na bkit wal na acng caPhin 148pakinabang

an ay ipagcacasala co pa. Nananatili ng

a
aco sa aking calagayan at hind co mnagalng na ac'y manglupaypy: binant cong
makilban sa masamang plad.
Tumguil na sandali ang maestro, at saca nagpatloy:
Mul ng

aco'y maalimura ng

gayong pagcagaspang-gaspang, sinulit co ang

aking sarili, at nakita kong tunay ng

namang napacahang

al aco. Pinag-aralan co
araw-gabi ang wicang castila, at ang lahat ng

mg

a nauucol sa aking catungculan;

pinahihiram aco ng

mg

a libro ng

matandang IilosoIo, binabasa co ang lahat ng

aking
nasusumpong, at sinisiyasat co ang lahat ng

aking binabasa. Dahil sa mg

a bagong
caisipang nasunduan co sa isa't isa ay nagbago ang aking palacad ng

bait, at aking
nakita ang maraming bagay na iba ang any cay sa pagcting

in co ng

una. Nakita
cong mg

a camalian ang mg

a dating ang boong acala co'y mg

a catotohanan, at nakita
cong pawang mg

a catotohanan ang mg

a ipinalalagay co ng

unang mg

a camalian. Ang
mg

a pamamalo, sa halimbawa, na buhat sa caunaunahang mula'y siyang saguisag ng

mg

a escuelahan, at ang isip co ng

una'y siyang tang

ing paraang lalong malacas sa

pagcatuto,binihasa tayo sa ganyang ang paniniwala,aking napagwari ng

matapos,
na d lmang hind nacatutulong ng

pagsulong ng

bata sa pag-aaral, cung d bagcos

pang nacasisira sa canya ng

di ano lamang. Napagkilala cong maliwanag na hind ng

mangyayaring macapag-isip cung na sa mg

a mata ang "palmeta" o ang mg

a pamalo;
ang tacot at ang pang

ing

ilabot ay nacagugulo ng

bait canino man, bucod sa ang

panimdim ng

bata, palibhasa'y lalong guising ay lalo namang madaling calimbagan ng

ano man. At sa pagca't ng

mangyaring malimbag sa ulo ang mg

a caisipan ay
kinacailang

ang maghari ang catiwasayan, sa labas hanggang sa loob, na magcaroon

ng

catahimican ang isip, magtamasa ng

capayapaan ang catawan at ang calolowa at

magtaglay ng

masiglang loob, inacala cong ang unang dapat cong gawin ay ang
maguing carayama co ang mg

a bata, sa macatuwid baga'y huwag nila acong catacutan

at ipalagay nila acong caibigan, at ang sila'y matutong magmahal sa canilang sarili.
Napagkilala co rin namang ang canilang pagcakita sa araw-araw ng

pamamalo'y
pumapatay sa canilang puso ng

awa, at pumupugnaw niyang ning

as ng

dang

al,
macapangyarihang panggalaw ng

daigdig, at nalalakip sa gayon ang pagcawal ng

hiy, na mahirap ng

totoong muling magbalic. Naliwanagan co rin namang pagc

napapalo ang isa, nagtatamong caaliwan pagc napapalo naman ang mg

a iba, at
ng

uming

it sa tow pagc nariring

ig niya ang canilang pag-iyac; at ang

pinapammal, bag ma't masam sa loob ang pagsund sa nang raw, nabibihsa na
cung matpos at ikinaliligaya ang cahapishapis Phin 149niyng tungculin. Ikinalagum
co ang nagdaang panahn, aking pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa
pagbabago ng

dating cagagawan. Pinacs cong calugdan at cawilihan ang pag-aaral,

aking tinicang ang "cartilla'y" huwag malagay na librong maitim na napapaligan ng

mg

a luha ng

camusmusan, cung d isang caibigang sa canya'y mag-uulat ng

caguilaguilalas na mg

a lihim; na ang escuelaha'y huwag maguing pugad ng

mg

a
capighatan, cung d isang paraisong libang

an ng

isip. Untunt ng

ang inalis co ang

mg

a pamamalo, dinala co sa aking bahay ang mg

a pamalo, at ang inihalili co'y ang

pagbibigay unlac sa masisipag mag-aral at ng

caigayahan ng

iba at ang pagpapakilala

ng

canicanilang sariling dang

al. Cung hind natututo sa pinag-aaralan, ipinalalagay

cong sa caculang

an ng

pagsusumakit, cailan ma'y hind co sinasabing dahil sa

capurulan ng

isip; pinapaniniwala co silang canilang taglay ang lalong masaganang

caya, cay sa tunay na abot ng

canilang lacas, at ang paniniwalang itong canilang

pinagsisicapang papagtibayin, ang siyng sa canil'y pumipilit na mag-ral, tulad
naman sa pagcacatiwala sa sariling lacas na siyang naghahatid sa cabayanihan. Ng

nagpapasimul pa lmang ac'y tla mandn hind llabas na magalng ang king
bgong palcad: marmi ang hind na nag-aral; datapowa't ipinatuloy co, at aking
nmasid na unt-unting sumasaya ang mg

a loob, dumarami ang pumapasoc na mg

a
bata at lalong nagmamalimit, at ang minsang mapuri sa harapan ng

lahat, kinabucasa'y
nag-iibayo ang natututuhan. Hind nalao't cumalat sa bayang hind aco namamalo;
ipinatawag aco ng

cura, at sa pang

ang

anib cong bac mangyari na naman ang gaya ng

una, bumati aco sa canya ng

mapanglaw sa wicang tagalog. Nito'y hind siya

nanglibac sa akin. Sinabi sa aking pinasasam co raw ang mg

a bata; na sinasayang co
ang panahn; na hind ac gumaganap sa aking catungculan; na ang amang hind
namamalo ay napopoot sa canyang anac, ayon sa Espiritu Santo; na ang letra'y
pumapasoc sa pamamag-itan ng

dug, at iba't iba pa; sinaysay sa akin ang isang

buntong mg

a casabihan ng

panahon ng

mg

a catampalasanan, na ano pa't wari'y

casucatan ng

nasabi ang isang bagay ng

mg

a tao sa una upang huwag ng

matutulan, at
alinsunod sa ganitong palacad ng

isip ay dapat na ng

marahil nating paniwalang

nagcaroon sa daigdig ng

mg

a cakilakilabot na any ng

mg

a hayop na kinath ng

isip
ng

mg

a tao ng

mg

a panahong iyon at canilang iniukit sa canilang mg

a palacio at mg

a
catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa king aco'y magspag at manumbalic ac sa
unang caugalan, sa pagca't cung hind, siya'y magsusumbong sa alcalde laban sa akin.
Hind humint rito ang aking casaliwang palad: ng

macaraan ang ilang araw ay

nang

agsirating sa silong ng

convento ang mg

a ama ng

mg

a bata, at nang

ailang

an
acng pasacllo sa boong aking pagtitiis Phin 150at pagsang-ayon. Nang

agpasimula ng

pagpupuri sa mg

a panahong unang ang mg

a maestro'y may matigas na loob at ang

pagtuturong guinagawa'y tulad sa pagtuturo ng

canilang mg

a nuno."Ang mg

a
taong yaon ang tunay na mg

a marurunong!ang sabi nila;ang mg

a taong yao'y
namamalo at tinutuwid ang licong cahoy. Sila'y hind mg

a bata, sila'y matatandang

malaki ang pinagdanasan, may mg

a buhoc na put at mababalasic! Si Don Catalinong

hari nilang lahat na nagtatag ng

escuelahang iyon, hind nagcuculang sa dalawampo't

lima ang palong ibinibigay, caya't naguing marurunong at mg

a pari ang canyang mg

a
anac. Ah! mahahalaga cay sa atin ang mg

a tao sa una, opo, mahahalaga cay sa

atin."Hind nang

agcasiya ang mg

a iba sa ganitong magagaspang na mg

a pasaring;
sinabi nila sa aking maliwanag, na cung ipatutuloy co ang aking palacad, ang canilang
mg

a anac ay hind matututo, at mapipilitan silang alisin sa aking escuelahan.

Nawalang cabuluhan ang aking mg

a pagmamatuwid sa canila: palibhasa'y bata aco'y

hind nila binibigyan ng

malaking catuwiran. Gaano calaki ang aking iaalay,

magcaroon lamang aco ng

mg

a uban! Binabangguit nila sa akin ang minamagaling

nilang pang

ang

atuwiran ng

cura, ni Fulano, ni Zutano, at binabangguit naman nila ang

canilang sarling catawan, at sinasabi nilang cung hind sa mg

a pamamalo ng

canicanilang mg

a maestro'y hind sana sila nang

atuto ng

ano man. Nacabawas ng

caunt ng

capaitan ng

capighatan cong ito ang magandang pagling

ap na ipinakita sa
akin ng

ilan.
Dahil sa nangyaring it, napilitan acong huwag gumamit ng

isang palacad, na
pagcatapos ng

malaking pagpapagal ay nagpapasimul na ng

pamumung

a. Sa aking
pagng

ang

alit, dinala co kinabucasan sa escuelahan ang mg

a pamalo, at muling
sinimulan co ang aking catampalasanang gaw. Nawal ang catiwasayan, at muling
naghari na naman ang capanglawan sa mg

a mukh ng

mg

a batang nagpapasimul na
ng

pagguiliw sa akin: sila ang tang

ing mg

a carayama co, ang tang

i cong mg

a caibigan.
Baga man pinagsisicapan cong magdamot ng

pamamalo, at cung namamalo man aco'y

pinagagaang co hanggang sa abot ng

caya; gayon ma'y dinaramdam nila ng

malabis
ang canilang pagcaamis, ang canilang pagcaimbi at nang

agsisitang

is ng

d ugaling
saclap. Dumarating sa aking ps ang bagay na iyn, at cahit nagng

itng

itng

it aco sa
sariling calooban ng

laban sa canilang haling na magugulang, gayon ma'y hind aco

macapanghiganti sa mg

a walang malay-salang tinatampalasan ng

maling mg

a caisipan
ng

canilang mg

a ama. Nacapapaso sa akin ang canilang mg

a luha: hind magcasiya sa

loob ng

aking dibdib ang aking puso, at ng

araw na iyo'y iniwan co ang pagtuturo,

baga man d pa sumasapit ang horas, at omow aco sa aking bahay upang tumang

is na
nagisa.... Phin 151Marahil mamangh p cay sa aking pagcamaramdamin, ng

uni't
cung cayo'y malagay sa aking catayua'y inyong mapagcucuro. Sinasabi sa akin ng

matandang Don Anastasio:"Humihing

ng

palo ang mg

a ama? Bakit hind ninyo

sila ang pinal?" Dahil dito'y nagsasakit ac.
Nakkinig si Ibarrang nag-iisp sip.
Bahagy pa lamang acong gumagaling sa sakit ay nagbalic aco sa escuelahan at
nasumpung

an cong icalimang bahagui na lamang ang natitira sa canila. Nang

agsitacas
ang mg

a pinacamagaling, dahil sa panunumbalic ng

dating palacad, at sa mg

a natitira,
sa ilang batang cay pumapasoc sa escuelaha'y ng

hind macagaw sa canilang bahay,

sno ma'y walang bumat sa akin sa aking paggalng: sa ganang canila'y walang
malasakit ang gumalng ac hind; marahil lalong inibiig sana nila ang ac'y
manatili sa pagcacasakit, sa pagca't tunay ng

a't lalong mainam mamalo ang maestrong

panghalili sa akin, ng

uni't ang capalit naman nito'y bihirang pumaroon sa pagtuturo sa

escuelahan. Ang mg

a ibang tinuturuan co, yaong mg

a batang napipilit ng

canilang
mg

a magulang na pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa'y nang

aglalagalag sa ibang
daco. Binibigyang casalanan nila aco, na sila'y aking pinagpakitaan ng

mairuguing
loob at sinisisi nila aco ng

mainam. Gayon man, ang isang anac ng

tagabukid, na
dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakit, cay hind na pumapasoc ay dahil sa
siya'y nagsacristan: sinasabi ng

sacristan mayor na hind raw marapat na magmaran

sa escuelahan ang mg

a sacristan, sa pagca't bababa ang canilang uri.

At nagcasiya na p b cayo sa inyong mg

a bagong tinuturuan?
May magagaw pa p ba acong ibang bagay?ang isinagot.Gayon man sa
pagca't maraming nangyaring mg

a bagay-bagay, samantalang may sakit aco'y

nahalinhan cami ng

cura. Sumibol sa akin ang isang bagong pag-asa, at guinaw co na

naman ang isang pamuling pagtikim, at ng

huwag malubos na totoo ang pagcasayang

ng

panahon ng

mg

a bata at pakinabang

an hanggang sa abot ng

caya ang mg

a palo; na
ang mg

a pagcahiyang iyo'y mapag-anihan man lamang nila ng

cahi't cacaunting
bung

a, ang siya cong inisip. Yamang hind nila aco mangyaring caguiliwan ng

ayon,
ninais cong may maalaala sila sa aking hind napacasaclap cung may maisimpan
silang ano mang bagay na pakikinabang

ang aco ang may turo. Talastas na po ninyong

na sa wicang castila ang mg

a libro sa caramihan ng

mg

a escuelahan, liban na lamang

sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan ng

mg

a Iraileng
kinapapanigan ng

cura. Ang caraniwan ng

mg

a librong ito'y mg

a "novena" mg

a,
trisagio, ang catecismo ni Phin 152pari Astete, na ang nacucuba nilang cabanalan doo'y
cawang

is din cung naguing sa mg

a hereje ang mg

a librong iyon. Sa pagca't hind

manyaring sila'y aking maturuan ng

wicang castila, at hind co rin naman

maisatagalog ang gayong caraming mg

a libro, pinapilitan cong halinhang unt-unt ng

maiicling bahaguing sipi sa mg

a napapakinabang

ang mg

a librong tagalog, gaya baga

ng

maliit na casaysayan ng

pakikipagcapuw tao ni Hortensio at ni Feliza

[253]
, ilang
mg

a maliliit na librong patnugot sa pagsasaca, at iba pa. Manacanacang isinasatagalog

co ang maliliit na libro, gaya ng

Historia ng

Filipinas ni par Barranera, at pagcatapos

ay aking idindicta, upang canilang tipuning na sa mg

a cuaderno, at cung minsa'y

aking dinaragdagan ng

sariling mg

a pagpapahiwatig. Sa pagca't wal acong mg

a
"mapa" upang sa canila'y macapagtur aco ng

GeograIia, sinalin co ang isang mapang

nakita co sa "cabecera" (pang

ulong bayan ng

lalawigan), at sa pamamag-itan ng

sinalin cong ito, at ng

mg

a baldosa ng

yapacan, na iulat co sa canila ng

caunt ang
any nitng ating lupain. Ng

ayo'y ang mg

a babae naman ang nang

agcagulo;
nang

agcasiya ang mg

a lalaki sa pag-ng

it, dahil sa gayong gaw co'y canilang

namamasdan daw ang isa sa aking mg

a caululan. Ipinatawag aco ng

bagong cura, at
cahi't hind aco pinag-wican, gayon ma'y sinabi sa aking ang religion daw ang dapat
cong pagsicapan, at bago co ituro ang mg

a bagay na ito'y dapat na ipakilala ng

mg

a
bata, sa pamamamag-itan ng

isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang mg

a
Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo ng

Doctrina Cristiana.
Samantala'y nagpapagal ng

a ac at ng

maguing "papagayo"
[254]
ang mg

a bata, at
canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hind napagtatals isa man lamang
salit
[255]
. Marami sa canila ang nacasasaulo ng

mg

a Phin 153"Misterio" at "Trisagio",

datapuwa't nang

ang

anib acong masayang ang aking mg

a pagpupumilit tungcol sa cay

pari Astete, sa pagca't hind pa totoong napag-wawari ng

marami sa aking mg

a
tinuturuan ang pagcacaiba't iba ng

mg

a tanong at ng

mg

a sagot, at ang dapat na

maguing cahulugan ng

dalawang ito. At sa ganitong calagaya'y mamamatay tayo, at

ganyan din ang gagawin ng

mg

a ipang

ang

anac, samantalang sa Europa'y pinag-

uusapan ang nauucol sa pagslong.
Howag baga naman tayong napacamahiliguin sa pag-asang dito sa atin ay
wal ng

cagaling

ang mangyayari!ang itinutol ni Ibarra, at sac nagtindig.

Pinahatdan aco ng

isang anyaya ng

teniente mayor upang aco'y dumalo sa isang

pulong sa tribunal ... Sino ang nacaaalam cung doo'y magcacaroon p cayo ng

sagot
sa inyong mg

a tanong?
Nagtindig din ang maestro sa escuela, ng

uni't umiiling, tand ng

pagcuculang
tiwla, at sumagt:
Makikita ninyo't matutulad sa aking mg

a binalac ang lyong canilng sinbi sa

akin, at cung hind, tingnan natin!


Phin 154

XX.
ANG PULONG SA TRIBUNAL
Yao'y isang salas na may labingdalawa o labing-limang metro ang haba may walo
o sampong metro ang luang. Ang mg

a pader ng

salas na iyo'y pinaput ng

pintang
apog at punong-pun ng

mg

a dibujong uling ang iguinuhit na humiguit cumulang ang

capang

itan, humiguit cumulang ang casalaulaan, na may mg

a cahalong paunawang
sulat upang mapag-unawang magaling ang mg

a cahulugan noon. Namamasdan sa

isang suloc na nacasandal ng

mahusay na pagcacahanay ang may sampong mg

a
lumang Iusil na batong pingkian ang pangpaputoc na cahalo ng

sableng calawang

in,
mg

a espadin at mg

a talibong: yaon ang mg

a sandata ng

mg

a "cuadrillero."
Sa isang dulo ng

salas na napapapamutihan ng

maruruming mg

a "cortinang" pula,
natatago ang larawan ng

hari, na nacasabit sa pader, nacapatong sa isang tarimang

cahoy ang isang lumang sillong nacabuca ang canyang wasac na mg

a brazo; sa
harapa'y may isng malakng mesang cahoy na narurung

isan ng

tinta na may mg

a ukit
na mg

a salit at mg

a unang letra ng

pang

alan cawang

is ng

marami sa mg

a mesa sa
mg

a tindahan ng

alac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan ng

mg

a
estudiante. Mang

a sirang bancc at silla ang siyang nacahuhusto ng

mg

a casangcapan.
Ito ang salas na pinagpupulung

an ng

tribunal, ng

mg

a pagpapahirap at iba pa.

Dito nagsasalitaan ng

ayon ang mg

a puno ng

bayan at ng

mg

a nayon: hind nakikihalo

ang pangcat ng

mg

a matatanda sa pangcat ng

mg

a bata, at hind nang

agcacasundo ang
isa't isa; sila ang mg

a kinacatawan ng

partido conservador at ng

partido liberal, ang

naguiguing catanga'y totoong napapacalabis sa mg

a bayan ang canilang mg

a
pagtatalotalo.
Nacacapagclang-tiwl sa kin ang asal ng

gobernadorcillo!ani Don
FiPhin 155lipong puno ng

partido liberal sa canyang mg

a catoto; may dati siyang

talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos ng

balac na gugugulin.
Unawin ninyng labing-isng araw na lamang ang sa ti'y ntitira.
At natira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang may sakit!
ipinaalaala ng

isa sa mg

a bata.
Hind cailang

an!ang sinabi naman ng

isa;ang lahat, ay naihand na natin.

Huwag b lamang magcaroon ng

lalong maraming "voto" ang balac ng

mg

a
matatand....
Hind co inaacalang magcaroon!ani Don Filipo;aco ang maghaharap ng

balac ng

mg

a matatand....
Bakit? ano ang sabi p ninyo?ang sa canya'y mg

a tanong ng

mg

a
nakikinig sa canyang pawang nang

agtataca.
Ang sinasabi co'y cung aco ang unang magsasalita'y aking ihaharap ang balac
ng

ating mg

a caaway.
At ang blac natin?
Cayo p naman ang maghaharap ng

balac natinang sagot ng

tenienteng
ng

uming

iti, na ang pinagsasabiha'y isang batang cabeza de barangay;magsasalit p

cay, pagc aco'y natlo na.
Hind p namin mawatasan ang inyong caisipan!ang sabi sa canya ng

mg

a
causap, na minamasdan siyang puspos ng

pag-aalinlang

an.
Pakinggan niny!ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalaw sa tatlng
nakikinig sa canyNacausap co cannang maga si matandng Tasio.
At an?
Sinabi sa akin ng

matanda: "Kinapopootan p cayo ng

inyong mg

a caaway ng

higuit sa pagcapoot sa inyong mg

a caisipan. Ibig baga ninyong howag mangyari ang

isng bgay? Cung gayo'y cayo ang humicayat na gawin ang bagay na iyan, at cahi't
ang bagay na iya'y pakikinabang

ang higuit cay sa isang "mitra" ay ipagtatacwilan.

Cung cayo'y matalo na, inyong ipasabi ang inyong linalayon sa lalong cababababaan
sa lahat ninyong mg

a casamahan, at sasang-ayunan ang inyong layong iyon ng

inyong
mg

a caaway, sa hang

ad nilang cayo'y hiyin." Datapuwa't inyo sanang ing

atan ang
lhim cong it.
Ng

uni't....
Cay ng

a aco ang siyang magsasalit upang gawin ang panucala ng

ating mg

a
caway, na ano pa't pacalalabisin co ang pang

ang

atuwiran hanggang sa catawa-tawa.

Howag cayong maing

ay! Narito na si Guinoong Ibarra at ang maestro sa escuela.

Phin 156Bumati ang dalawang binata sa isa't isang pulutong; ng

uni't hind
nakialam sa mg

a salitan.
Hind nalao't pumasoc ang gobernadorcillong malungcot ang pagmumukh: siya
rin ang nakita natin cahapong may dalang isang arrobang candila. Humint ang mg

a
aling

awng

aw pagpasoc niya; bawa't isa'y naup at untiunting naghari ang

catahimcan.
Naup ang gobernadorcillo sa sillong nacalagay sa ibab ng

larawan ng

hari,
macaapat o macalimang umubo, hinaplos ang ulo at ang mukh, inilagay ang sico sa
ibabaw ng

mesa, inalis, muling umubo at gayon ang paulit-ulit na guinaw.

Mg

a guinoo!ang sinbi sa cawacasang nanglulupaypay ang voces:

nang

ahas acong anyayahan co cayong lahat sa pagpupulong na ito ... ejem!...

ejem!... gagawin natin ang Iiesta ng

ating pintacasing si San Diego sa ica 12 nitong

buwan.... ejem!... ejem!... ng

ayo'y ica 2 tayo ejem!... ejem!...

At dito'y inubo siya ng

mahaba at tuy na siyang pumiguil ng

canyang
pagsasalit.
Nang magcagayo'y tumindig sa bangc ng

mg

a matatand ang isang taong may

anyong makisig, na may mg

a apat na pong taon ang gulang. Siya ang mayamang si

capitang Basilio, caaway ng

nasirang si Don RaIael, isang taong nagsasabing umano'y

mul ng

mamatay si Santo Tomas de Aquino, ang mundo'y hind sumusulong ng

cahi't iisang hacbang, at mul ng

canyang iwan ang San Juan de Letran, nagpasimul

ang Sangcatahan ng

pag-udlt.
Itulot p ng

mg

a camahalan ninyong magsaysay aco tungcol sa isang bagay na

totoong mahalagaanya. Aco ang naunang nagsalit, baga man lalong may
carapatang mang

auna sa akin ang mg

a caumpoc dito, ng

uni't aco ang unang nagsalit,

sa pagca't sa acala co'y sa mg

a ganitong bagay, ang magpasimula ng

pananalita'y
hind ang cahuluga'y siyang nang

ung

una, at gayon ding hind ang cabuntutan ang

cahulugan ng

cahulihulihang magsaysay. Bucod sa rito'y ang mg

a bagay na sasabihin
co'y lubhng napacamahalaga upang maipagpaubaya o sabihin cay sa cahulihulihan;
ito ang dahil at ibig co sanang magpauna ng

pananalit, at ng

maibigay ang dapat na

cauculan. Itulot ng

ninyong aco ang maunang magsalit sa pulong na itong

kinakikitaan co ng

mg

a nalilimping totoong mg

a litaw na mg

a tao, gaya na ng

a ng

guinoong casalucuyang capitan, ng

capitan pasado, ng

caibigan cong tang

ing si Don
Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa camusmusang si Don Julio, ang ating
bantog na capitan ng

mg

a cuadrillerong si Don Melchor, at marami pang mg

a
caguinoohang d co na sasabihi't ng

huwag acong humaba, na nakikita ng

inyong mg

a
camahalang Phin 157pawang caharap natin ng

ayon ipinamanhic co p sa inyong mg

a
camahalan ipahintulot na ac'y macapagsalit bago magsalit ang ibang sino man
Magtatamo cay aco ng

capalarang pahinuhod ang capulung

an sa aking
mapacumbabang capamanhican?
At sac yumucod ang mananalumpati ng

boong paggalang at ga ng

uming

it na.
Macapagsasalit na cay, sa pagc't cay'y pinakikinggan namin ng

boong
pagmimith!ang sinabi ng

mg

a binang

uit na mg

a caibigan, at iba pang mg

a taong
nang

agpapalagay na siya'y dakilang mananalumpat: nang

ag-uubo ng

boong ligaya
ang mg

a matatand at canilang pinagpipisil ang dalawang camay. Pagcatapos na

macapagpahid ng

pawis si capitan Basilio ng

canyang panyong sutl, ay nagpatuloy

ng

pananalit:
Yamang lubhng npacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa ating
abng cataohan, sa pagcacaloob sa aking ac ang macapagsalitng mauna sa sino
mang naririto, sasamantalahin co ang capahintulutang itong sa aki'y ipinagcaloob ng

boong cagandahan ng

puso at aco'y magsasalit. Iniisip ng

aking isip na aco'y

sumasaguitn ng

cagalanggalang na Senado romano, "senatus populusque romanus",

na sinasabi natin niyong mg

a caayaayang panahong sa caculang

ang palad ng

Sangcataoha'y hind na magbabalic, at aking hihing

in sa Phin 158"Patres Conscripti",

ang sasabihin marahil ng

pantas na si Ciceron, cung siya ang malagay sa catayuan co

ng

ayon; hihing

in co, sapagca't capos tayo sa panahon, at ang panaho'y guint, ayon sa

sabi ni Salomon na sa mahalagang pinag uusapan ng

ayo'y sabihing maliwanag, maicli

at walang ligoy-ligoy ng

bawa't isa ang canyang panucala. Sinabi co na.

At tagly ang boong pagcalugod sa canyang sariling cataohan at sa magaling na
pakikinig sa canya ng

nang

aroroon, naup ang mananalumpat, datapuwa't canyang

tiningnan muna si Ibarra at anyong nagpapakilala siya ng

canyang cataasan, at
canyng tiningnn din namn ang canyang mg

a caibigan, na para manding sa canila'y

canyng sinasabi: H! Mabuti ba ang king pagcacsalit? h!
Inilarawan naman ng

canyang mg

a caibigan sa canilang mg

a mata ang dalawang

pagting

ing iyon, sa canilang pagsulyap sa mg

a batang guinoo, na ibig nilng patayn

sa caingguitn.
Ng

ayo'y macapagsasalit na ang bawa't may ibig, na ... ejem!ang sinabi ng

gobernadorcillo, na hind natapos ang sinasalit, muling siya'y inihit ng

ubo at ng

mg

a
pagbubuntong hining

a.
Ayon sa hind pag-imc na namamasid, sino ma'y ayaw na siya'y tawagguin
"patres conscripti", sino ma'y walang tumitindig: ng

magcagayo'y sinamantala ni Don

Filipo ang nangyayari at huming

ing pahintulot na macapagsalit.

Nang

agkindatan at nang

aghudyatan ng

macahulugan ang mg

a conservador.
Ihaharap co, mg

a guinoo, ang aking panucalang gugugulin sa Iiesta! ani don

Filipo.
Hind namin masasang-ayunan!ang sagot ng

isang natutuyong matandang

conservador na hind mapaclihan ng

ano man.
Lban sa panucalang iyn ang ming voto!ang sabihan ng

ibang mg

a
caaway.
Mg

a guinoo!ani Don Filipong pinipiguil ang pagtawa;hind co pa

sinasabi ang panucalang dala rito naming mg

a "bata". "Lubos" ang aming pagasa na

siyang mamagaling

in ng

"lahat" cay sa pinapanucala o mapapanucala ng

aming mg

a
catlo.
Ang palalong pasimulang ito ang siyang nacapuspos ng

galit sa calooban ng

mg

a
conservador, na nagsisipanump sa canilang sariling canilang gagawin ang
catacottacot na pagsalangsang. Nagpatuloy ng

pananalit si Don Filipo:

Tatlong libo't limandaang piso ang inaacala nating gugulin. Mangyayaring
macagaw ng

a tayo, sa pamamag-itan ng

salaping ito ng

isang Iiestang macahihiguit

ng

di ano lamang sa caningning

an sa lahat ng

hangga ng

ayo'y napanood dito sa ating

lalawigan at sa mg

a lalawigang caratig man.

Hmjn!ang pinagsabihan ng

mg

a hind naniniwala; gumugugol ang bayang

A. ng

limang libo, ang bayang B. nama'y apat na liboHmjn! cahambugn!

Pakinggan ninyo aco, mg

a guinoo, at cay'y maniniwala. Aking iniaakit sa

inyong tayo'y magtay ng

isang malaking teatro sa guitn ng

plaza, na maghalagang
isng da't limampng pso!
Hind casiya ang isang daa't limamp, kinacailang

ang gumugol ng

isang daa't
anim na p!ang itinutol ng

isang matigas ang ulong conservador.

Ittic p niny, guinoong director, ang dalawang daang pisong iniuucol sa
teatro!ani Don Filipo.Iniaanyaya cong makipagcayr sa comedia sa Tund
upang magpalabs sa pitng gabng sunod sunod. Pitng palabs na tigdadalawang
daang pso bawa't gab, ang cabooa'y isng libo at pat na rang pso: isulat p niny,
guinoong director, isng libo't pat na raang pso!
Nang

agting

inan ang matatanda't ang mg

a bata sa pangguiguilalas; ang mg

a
nacatatalos lamang ng

lihim ang hind nang

agsikilos.
Iniaanyaya co rin namang magcaroon tayo ng

maraming totoong mg

a paputoc;
huwag ng

a tayong gumamit ng

maliliit na "luces" at ng

mg

a maliliit na "ruePhin
159dang" kinalulugdan lamang ng

mg

a musmos at ng

mg

a dalaga, huwag tayong

gumamit ng

lahat ng

ito. Malalaking mg

a bomba at sadyang malalaking mg

a cohaton
ang ibig natin. Iniaanyaya co ng

a sa inyo ang pagcacagugol sa dalawang daang

malalaking bomba na tigalawang piso bawa't isa at dalawang daang cohatong gayon
din ang halaga. Ipagawa natin sa mg

a castillero sa Malabn.
Hmjn!ang isinalabat ng

isang matand:hind nacacagulat sa akin at hind

rin nacabibing

i ang isang bombang tigalawang piso; kinacailang

ang maguing
tigatlng piso.
Isulat p niny ang isng libong pisong gugugulin sa dalawang daang bomba
at dalawng daang coletn!
Hind na nacatiis ang mg

a conservador; nang

agtindigan ang ilan at nang

agsalitaan
ng

bucod.
Bucod pa sa roon, upang makita ng

ating mg

a capit-bayang tayo'y mg

a taong
walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salapang ipinagpatuloy ni Don
Filipo, na itinaas ang voces at matuling sinulyap ang pulutong ng

mg

a matatand,
aking iniaanyaya: una, apat na "hermano mayor" sa dalawng raw na fiesta, at
icalawa, ang itpon sa dagatan sa arw raw ang dalawng dang inahing manoc na
pinirito, isang daang capong "rellenado" at limampong lechon, gaya ng

guinagawa ni
Sila, sa panahn ni Ciestn, na bgong casasabi pa lmang ni capitang Basilo.
Siya ng

, gaya ni Sila!ang iculit ni capitang Basilio, na na totow ng

pagcbangguit sa cany.
Lumalaki ng

lumalaki ang pagtataca.

Sa pagca't marami ang dadalong mayayaman at bawa't isa'y may dalang
libolibong piso, at sac ang canilang lalong magaling na sagabung

in, at ang "liampo"

at mg

a baraja, ini anyaya co sa iyo na tayo'y magpasabong ng

labinglimang araw, at
magbigay calayaang mabucsan ang lahat ng

mg

a bahay ng

sugalan....
Ng

uni't nang

agtindig ang mg

a cabataan at siya'y sinalabat: ang boong acala nila'y

nasira ang isip ng

teniente mayor. Nang

agtatalotalo ng

mainam ang mg

a matatand.
At sa cawacasan, ng

huwag mapabayaan ang mg

a caligayahan ng

calolowa....
Natacpang lubos ang canyang voces ng

mg

a bulongbulung

an at ng

mg

a sigawang
sumibol sa lahat ng

suloc ng

salas: yao'y naguing isang caguluhan na lamang.

Hind!ang isinigaw ng

isang matalic na conservador;ayaw cong maiPhin

160pang

alaratac niyang siya ang nacagawa ng

Iiesta, ayaw. Pabayaan, pabayaan

ninyong aco'y macapagsalit.
Dinaya tayo ni Don Filipo!ang sinasalit naman ng

mg

a liberal. Bovoto
cami ng

laban sa canya! Cumampi siya sa matatand! Bomoto tayo ng

laban sa
canya!
Ang gobernadorcillo, na higut ang panglulupaypay sa cailan man; walang
guinawa cahi't an upang manag li ang catiwasayan: naghhintay na sila ang cusang
tumiwasay.
Huming

ing pahintulot ang capitan ng

mg

a cuadrillero upang magsalita;

pinagcalooban siya, datapuwa't hind binucsan ang bibig, at mulng naupng nakikim
at pusps cahihiyan.
Ang cabutiha'y nagtindg si capitang Valenting siyang pinacamalamg ang loob sa
lahat ng

mg

a conservador, at nagsalit.
Hindi cami macasang-ayon sa palagay na munacala ng

teniente mayor, sa pagca't

sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayong mapacaraming mg

a bomba at ang
gayong napaca raming gabi ng

pagpapalabas ng

comedia'y ang macacaibig lamang ay

ang isang batang gaya ng

teniente mayor, na macapagpupuyat ng

maraming gabi at
macapakikinig ng

maraming putoc na d mabibing

i. Itinanong co ang pasiya ng

mg

a
taong matalino at nagcacaisa ang lahat sa hind pagsan-ayon sa panucal ni Don
Felipo. Hindi b ganito, mg

a guinoo?
Tunay ng

a! tunay ng

a! ang sabay sabay na pinagcaisahang sagot ng

mg

a
bata't matand. Nang

alulugod ang mg

a bata sa pakikinig sa gayong pananalit ng

isang matand.
An ang ating gagawn sa apat na mg

a hermano mayor!ang ipinatuloy ng

matand.Ano ang cahulugan niyong mg

a inahing manoc, mg

a capon at mg

a
lechong itatapon sa dagatan? Cahambugan! ang sasabihin ng

mg

a calapit-bayan
natin, at pagcatapos ay magssalat tayo sa pagcain sa loob ng

calahating taon. Ano't

makikiwang

is tayo cay Sila o sa mg

a romano man? Tayo ba'y inanyayahan minsan

man lamang sa canilang mg

a Iiesta? Aco sa gannang akin, lamang, cailan ma'y hind

pa aco nacatatanggap ng

ano mang canilang liham na pang-anyaya, gayng aco'y

matanda na!
Ang mg

a romano'y tumahan sa Roma. Kinalalagyan ng

papa!ang marahang
sa canya'y ibinulng ni capitng Basilio.
Ng

ayon co napagkilala!ang sinabi ng

matandang hind nagulomihanan.

Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at ipinatatapon ng

papa Phin
161ang pagcain at ng

howag magcasala. Ng

uni't sa paano mang bagay, hind

mangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang fiesta, sa pagca't isng
caullan!
Napilitan si Don Filipong iurong ang canyng panucl; dahil sa totoong
sinsalansang.
Ang mg

a lalong matatalic na mg

a conservador sa canilang caaway, hind

nang

agdamdam ng

ano mang pag-aalap-ap ng

makita nilang tumindig ang isang

batang cabeza de barangay at huming

ing pahintulot na macapagsalit.

Ipinamamanhic co sa inyong mg

a camahalang ipagpaumanhing baga ma't bata

aco'y mang

ahas magsalit sa harap ng

lubhang maraming taong totoong

cagalanggalang dahil sa canilang gulang at dahil naman sa catalinuhan at carunung

ang
magpasiya ng

tapat sa lahat ng

bagay, ng

uni't sa pagca't ang caayaayang

mananalumpating si capitang Basilio'y nag-aanyayang saysayin dito ng

lahat ang
canicanilang mg

a panucala, maguing pinacacalasag ng

aking cauntan ang canyang

mahalagang pananalit.
Tumatang

, sa pagcalugod, ang mg

a conservador.
Magaling magsalit ang batang ito!Siya'y mapagpacumbaba!
Caguilaguilalas cung mang

atuwiran!ang sabihan ng

isa't isa.
Sayang at hind marunong cumiyang magaling!ang pasiya ni capitan
Basilio.Ng

uni't nangyayari ito dahil sa hind siya nag-aral cay Cicern, at sac
totoong bt pa.
Hind cay isinasaysay co sa inyo ang isang palatuntunan o panucala,ang
ipinatuloy na salit ng

batang cabeza,ay hind dahil sa ang isip co'y inyong

mamagaling

in o inyo cayang sasang-ayunan: ang aking hang

ad, casabay ng

aking
mul pang pang

ang

ayupapa sa calooban ng

lahat, ay patotohanan sa mg

a matatandang
sa tuw na'y sang-ayon ang aming isipan sa canilang isip, sa pagca't aming inaangkin
ang lahat ng

mg

a adhicang isinaysay ng

boong caningning

an ni capitang Basilio.
Mabuting pananalit! mabuting pananalit!ang sabihanan ng

mg

a
pinauunlacang mg

a conservador. Hinuhudyatan ni capitang Basilio ang bata upang sa

canya'y sabihin cung paano ang marapat na paggalaw ng

bisig at cung paano ang

acm ng

paa. Ang gobernadorcillo ang tang

ing nananatili sa hind pagpansin,

nalilibang o may ibang iniisip: nahihiwatigan ang dalawang bagay na ito sa canya.
Nagpatuloy ang bata ng

pagsasaysay, na nalalao'y lalong sumasaya ang pananalit:

Noow, mg

a guinoo, ang aking panucala sa sumusunod: mag-isip ng

mg

a
bagong pnooring hind caraniwan at laguing nakikita natin sa arw-raw, Phin 162at
pagsicapang huwag umalis dito sa bayan ang salapng nalicom, at huwag gugulin sa
walang cabuluhang mg

a polvora, cung hind gamitin sa ano mang bagay na

pakinabang

an ng

lahat.
Iyan ng

! iyan ng

!ang isinang-ayong salit ng

mg

a bata; iyang ang ibig

ng

a namintotoong magalingang idinugtong ng

mg

a matatand.
An ang mhihit ntn sa isng linggong comediang hinihing

ng

teniente
mayor? Ano ang matututuhan natin sa mg

a hari sa Bohemia at Granada, na nang

ag-
uutos na putlin ang ulo ng

canilang mg

a anac na babae, o cung dili caya'y ikinacarga

sa isang caon ang mg

a anac na babaeng iyan at bago naguiguing trono ang caon?

Tayo'y hind mg

a hari, hind tayo mg

a tampalasang taong-parang, wal naman tayong

mg

a caon, at cung sila'y ating parahan ay bibitayin tayo sa Bagongbayan. Ano baga
ang princesang iyang nakikihalobilo sa mg

a paghahamoc, namamahagui ng

tag at
ulos, nakikipag-away sa mg

a principe at naglilibot na nang

ag-iisa sa mg

a bundoc at
parang, na cawang

is ng

nang

atitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating

caugalian, ang catamisan at ang pagcamasintahin ng

babae, at mang

ang

anib tayong
tumang

an sa mg

a camay ng

isang binibining narurung

isan ng

dug, cahi't na ang

dugong ito'y sa isng moro gigante; bag man ang dugng it'y sa pinawawal-an
nating halag, palibhasa'y ipinallagay nting imb ang lalaking nagbubuhat ng

cama'y
sa isang babae, cahi't siya'y principe, alIerez, o tagabukid na walang pinag-aralan.
Hind cay libolibong magaling na ang palabasin natin ay ang larawan ng

ating
sariling mg

a caugalan, upang mabago natin ang ating masasamang mg

a
pinagcaratihan at mg

a lihis na hilig at purihin ang magagandang gaw at caugalian?

Iyan ng

! iyan ng

!ang inulit ng

canyang mg

a cacampi.
Sumasacatuwiran!ang ibinulong na nang

agdidilidili ang ilang matatand.

Hind co naisip cailn man ang bgay na iyn!ang ibinulng ni capitang
Basilio.
Datapuwa't paano ang paggaw ninyo niyan?ang itinutol sa canya ng

isang
mahirap sumang-ayon.
Magaang na magaang!ang sagot ng

bata. Dala co rito ang dalawang

comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa ng

mg

a
cagalanggalang na matatandang dito'y nalilimp, palibhasa'y lubos ang pagcatalos nila
sa bawa't maganda at kilala naman ng

lahat ang canilang catalinuhan.

Ang pagmagat ng

isa'y ANG PAG-HAHALAL NG GOBERNADORCILLO, ito'y isng

comediang patupatuloy ang pananalit, nababahagui sa limang pangcat, cath ng

isa
sa mg

a nariritong caharap. At ang isa'y may siyam na bahagui, ucol sa daPhin

163lawang gabi, isang talinghagang "drama" na ang pamimintas ang tucoy, sinulat ng

is sa lalong magalng na poeta dito sa lalawigan at MARIANG MAKILING ang
pamagat. Nang aming mamasdang naluluatan ang pagpupulong ng

nauucol sa
paghahand ng

Iiesta, at sa pang

ang

anib naming bac culang

in ng

panahon, lihim na
humanap cami ng

aming mg

a "actor" at pinapag-aral namin sila ng

canicanilang
"papel". Inaasahan naming sucat na ang isang linggong pagsasanay upang sila'y
macaganap ng

magaling sa canicanilang ilalabas. Ito, mg

a guinoo, bucod sa bago,

pakikinabang

an at sang-ayon sa mahsay na caisipan at may malaking cagaling

ang
hind malaki ang magugugol: hind natin cailang

an ang pananamit: magagamit natin

ang ating suot na caraniwan sa pamumuhay.
Ac ang gugugol sa teatro!ang isigaw na malaking tawa ni capitang Basilio.
Sacali't may lumalbas na mg

a cuadrillero, aking ipahihiram ang aking mg

a
nasasacopang sabi naman ng

capitan ng

mg

a cuadrillero.
At aco ... at aco ... cung nagcacailang

an ng

isang matand ... ang sinabing hind

magcatuto ng

isa, at naghuhumiyad ng

pagmamakisig.
Sang-ayon cami! sang-ayon cami!ang sigawan ng

marami.
Namumutl ang teniente mayor: napun ng

mg

a luha ang canyang mg

a mata.
Siya'y tumatang

is sa pagng

ingitng

it!ang inisip ng

mahigpit na conservador,
at sumigaw:
Sang-yon cam, sang-yon cami, at hind cailang

ang pagmatuwiranan pa!

At sa canyang galac sa canyang pagcapanghiganti at sa lubos na pagcatalo ng

canyang caaway, pinasimulan ng

lalaking iyon ang pagpapaunlac sa panucala ng

bata.
Nagpatuloy ito ng

pananalit:
Magagamit ang ikalimang bahagui ng

salaping nalilicom sa pamamahagui ng

ilang ganting pala, sa halimbawa, sa lalong mabuting batang nag-aral sa escuela, sa
lalong mabuting pastol, magsasaca, mang

ing

isd, at iba pa. Macapagtatatag tayo ng

isang unahan ng

patacbuhan ng

mg

a bangc sa ilog at sa dagatan, patacbuhan ng

mg

a
cabayo; magtay ng

mg

a "palosebo" at mag-any ng

mg

a larong mangyayaring
makisama ang tagabukid natin. Sumasang-ayon na aco, alang-alang sa totoong
pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon ng

mg

a paputoc: marikit at catuwa-tuwang

panoorin ang mg

a "rueda" at mg

a "castillo", ng

uni't inaacala cung hind natin

cailang

an ang mg

a bombang panucala ng

teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay

casayahan sa fiesta, ang dalawng bandang msica, at sa ganya'y maiilagan natin
iyang mg

a pag-aaway at pagcacagalit, na ang kinahihinatna'y ang mg

a caawa-awang
musicong naparirito't ng

bigyang galac ang ating mg

a pagpiIiesta, sa pamamag-itan
ng

canilang pagpapagal, naguiguing tunay na Phin 164mg

a sasabung

ing manoc, na
nang

agsisiow, pacatapos, na masam, ang sa canila'y pagcacabayad, masam ang

pagcacapacain, bugbog ang catawan at sugatan pa cung macabihira. Mapasisimulan
ang pagpapagaw ng

isang maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-

itan ng

lalabis na salap, sa pagca't hind ng

a natin hihintaying ang Dios ay manaog at

siyang gumaw ng

escuelahang iyan: capanglaw-panglaw ng

ang bagay, na
samantalang tayo'y may isang sabung

ang pang

ulo sa laki at ganda, ang mg

a bat natin
ay nang

ag-aaral halos doon sa alagaan ng

mg

a cabayo ng

cura. Sa maicling salita'y

narito ang panucal: ang pagpapainam nito'y siyng pagcacapaguran.
Maaliw na bulungbulung

an ang siyang sumilang sa salas; halos ang lahat ay

sumasang-ayon sa bt: iilan lamang ang bumbulong:
Mg

a bagong bagay! mg

a bagong bagay! Sa ating mg

a kinabataa'y!...
Ating sang-ayunan na muna ng

ayon iyan!ang sabihan ng

mg

a iba;ting
hiyin iyn.
At canilng itinutr ang teniente mayor.
Nang manumbalic ang catahimican, ang lahat ay sumang-ayon na. Culang na
lamang ang pasiya ng

gobernadorcillo.
Ito'y nagpapawis, hind mapacali, hinahaplos ang noo at sa cawacasa'y nasabi ng

pautal-utal, na nacatung

o:
Aco ma'y sang-ayon din!... ng

uni't ejem!
Hind umimic ang boong tribunal ng

pakikinig sa canya.
Ng

uni't?ang tanng ni capitang Basilio.

Totoong sang-ayon aco!ang inulit ng

gobernadorcillo;sa macatuwid
baga'y ... hind aco sang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-ayon aco; ng

uni't ...
At kinuscos ang mg

a mata ng

camaoo.
Ng

uni't ang cura,ang ipinagpatuloy ng

culang paladibang bagay ang ibig

ng

pari cura.
Nagcacagugol b ang cura sa Iiesta o tayo ang nagcacagugol? Nagbigay b
siya ng

isang cuarta man lamang?ang sigaw ng

isang voces na nanunuot sa taing

a.
Tuming

in ang lahat sa dacong pinanggagaling

an ng

mg

a tanong na iyon: si
filsofo Tasio ang nroroon.
Hind cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo.
At ano ang ibig ng

cura?ang itinanong ni capitang Basilio.

Aba! ang ibig ng

cura'y ... anim na procesion, tatlong sermon, tatlong

malalaking misa ... at cung may lumabis na salap, comediang Tundo at canta sa
mg

a Phin 165pag-itan.
Ayaw namang cami ng

lahat ng

iyan!ang sinabi ng

mg

a bata at ng

ilang
matand.
Siyng ibig ng

pari cura!ang inulit ng

gobernadorcillo.Aking ipinang

aco
sa curang magaganap ang canyang calooban.
Cung gay'y bakin inanyayahan pa ninyng cami magplong?
Inanyayahan co cayo't ... ng

sa inyo'y aking sabihin ang gayong bagay!

At bkit hind ninyo sinabi sa pagsisimul pa ng

salitaan?
Ibig co sanang sabihin, mg

a guinoo, ng

uni't nagsalita si capitang Basilio'y

hind na aco nagcapanahon ...! kinacailang

ang sumunod sa cura!

Kinacailang

ang sumunod tayo sa canya!ang inulit ng

ilang matatand.
Kinacailang

ang sumunod, sa pagca't cung hind, tayo'y ibibilanggong lahat ng

alcalde!ang idinugtong ng

boong capanglawan ng

iba, namang matatand.

Cung gayo'y sumunod, cayo at cayo na lamang ang gumawa ng

Iiesta!ang
ipinagsigawan ng

mg

a batainiuurong namin ang aming mg

a ambag!
Nasing

il ng

lahat!ang sinabi ng

gobernadorcillo.
Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito ng

boong
capatan.
Inihndog co sa pagcaams ang pag-ibig co sa aking saril upang magtagumpay
lamang ang magandang caisipan; cay nam'y inihayin niny sa pagcaap ang inyng
camahalan upng manlo ang masamng panucla, at inyng iniwasc ang laht.
Samantala'yisinasabi naman ni Ibarra sa maestro ng

escuela:
May-ibig b cayng ipagbilin sa pang

ulong bayan ng

lalawigan? Paroroon aco

ng

ayon din.
Mayroon p b cayng pakikialaman don?
Mayroon p tyong pakikialaman don!ang talinghagang sagt ni Ibarra.
Sa daa'y sinasabi ng

matandang IilosoIo cay Don Filipong sinusumpa ang

sarilng plad.
Tayo ang may casalanan! Hind cayo tumutol ng

cayo'y bigyan nila ng

aliping sa inyo'y magpuno, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa aking cahaling

an!


Phin 166

XXI.
CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA

canyang paglacad,
walang linalayon sa linipadlipad,
susumandali ma'y di napapanatag.
(Alaejos)
Tumatacbo si Sisang patung

o sa canyang bahay, taglay iyong caguluhan ng

bait
na nangyayari sa ating cataohan, pagc sa guitn ng

isang casacunaan ay wal sino

mang nagmamalasakit sa atin at sa ati'y tumatacas ang mg

a pag-asa. Cung
nagcacagayo'y anaki'y dumidilim na lahat sa ating paliguid, at sacali't macakita tayo
ng

isang maliit na ilaw sa malayo, tinatacbo natin ang ilaw na iyon, pinag-uusig natin,
at hind natin alumana cahi't makitang sa calaguitnan ng

landas ay may isang

malalim na bang

in.
Ibig ng

inang iligtas ang canyang mg

a anac, ng

uni't paano? Hind itinatanong ng

mg

a ina ang gagawing mg

a paraan, pagca nanucol sa canilang mg

a anac.
Tumtacbong nagsisikip ang dib-dib, palibhasa'y pinag-uusig ng

mg

a guniguning
calagumlaguim. Nrakip na cay ang anc niyang si Basilio? San tumcas ang
canyng anc na si Crispin?
Nang malapit na siya sa canyang bahay ay canyang natanawan ang mg

a capacete
ng

dalawang sundalong na sa ibabaw ng

bacuran ng

canyang halamanan. Hind

mangyayaring maisaysay cung ano ang dinamdam ng

canyang puso: nalimutan niya

ang lahat. Hind cail sa canya ang canpang

ahasan ng

mg

a taong iyong hind

nang

agpipitagan cahi't sa lalong mayayaman sa bayan, ano cay ang mangyayari sa

canya at sa canyang mg

a anac na pinagbibintang

an nang

anacaw? Hind mg

a tao ang
mg

a guardia civil, sila'y mg

a guardia civil lamang: hind nila diniring

ig ang mg

a
panghihimanhic at sila'y bihasang macapanood ng

mg

a luha.
Phin 167Hind sinasadya'y itinaas ni Sisa ang canyang mg

a mata sa lang

it, at ang
lang

it ay ng

uming

it ng

caayaayang caliwanagan; lumalang

o'y ang ilang maliliit at

mapuputing alapaap sa nang

ang

aninag na azul. Huminto siya upang piguilin ang

pang

ang

atal na lumalaganap sa canyang boong katawan.

Iniiwan na ng

mg

a sundalo ang canyang bahay at sila'y walang casama; wal

silang hinuli cung d ang inahing manoc na pinatatab ni Sisa. Nacahing

a siya at
lumacs ang canyng lob.
Pagcababait nila at pagcagaganda ng

canilang mg

a calooban!-ang ibinulng
na hlos umiyac sa catowan.
Cahi't sunuguin ng

mg

a sundalo ang canyang bahay, huwag lamang piitin nila

ang canyang mg

a anac, ay sila'y pacapupuspusin din niya ng

pagpupuri.
Muling tinitigan niya, sa pagpapasalamat, ang lang

it na pinagdaraanan ng

isang
cawan ng

mg

a tagac, iyang matutling mg

a alapaap ng

mg

a lang

it ng

Filipinas, at sa
pagca't nanag-li sa canyng ps ang pananlig ay ipinagpatloy niy ang paglcad.
Nang malapit na si Sisa sa mg

a catacot-tacot na mg

a taong yao'y
nagpaling

apling

ap sa magcabicabila at nagcoconowang hind niya nakikita ang

canyang inahing manoc na pumipiyac at humihing

ing saclolo. Bahagya pa lamang

nang

acacaraan sa canyang tabi ay nag-acala siyang tumacbo, ng

uni't piniguil ang tulin

ng

canyang paglacad ng

pagiing

at na bac siya'y maino.

Hind pa siya nacalalay ng

malaki ng

marinig niyang siya'y canilang tinatawag

ng

boong cabang

isan.
Hind kinukusa'y lumapit si Sisa, at nramdaman niyng hind niy maigalw ang
canyng dil sa tcot at nattuy ang canyng lalamunan.
Sabihin mo sa amin ang catotohanan o cung hind itatali ca namin sa cahoy na
iyon at papuputucan ca namin ng

dalawa!anang is sa canilng may pagbabala ang

tunog ng

voces.
Tuming

in ang babae sa dacong kinalalagyan ng

cahoy.
Icaw b ang ina ng

mg

a magnanacaw, icaw?ang tanong naman ng

isa.
Ina ng

mg

a magnanacaw!ang di sinsadya'y inlit ni Sisa.

San nroon ang salapng iniuw sa iyo cagabi ng

iyong mg

a anac?
Ah, ang salapi!...
Howag mong itanggui ang salaping iyan, sa pagca't lalong mapapasama
icaw!ang idinugtong ng

isa. Naparito cami't ng

dacpin ang iyong mg

a anac; ang
pinacamatanda'y nacatanan sa amin, saan mo iting ang buns?
Huming

a si Sisa ng

maring

ig ang gayong sabi.

Phin 168Guinoo!ang isinagotmalaon na pong araw na hind co nakikita
ang aking anac na si Crispin: ang boong acala co'y masusumpung

an co siya caninang
umaga sa convento, doo'y ang sinbi lamang sa aki'y....
Nagsuliapan ang dalawang sundalo ng

macahulugan.
Magaling!ang biglang sinabi ng

isa sa canila; ibigay mo sa amin ang salapi,

at hind ca na namin babagabaguin.
Guinoo!ang isinamo ng

culang palad na babae!ang aking mg

a anac ay
hind nagnanacaw cahi't madayucdoc; bihasa caming magutom. Hind nag-uuw sa
akin si Basilio cahi't isang cuarta; halughuguin ninyo ang boong bahay, at cung cayo'y
macasumpong cahi't sisicapat man lamang, gawin ninyo sa amin ang bawa't maibigan.
Caming mg

a dukh ay hind magnanacaw!

Cung gayonang ipinagpatuloy ng

sundalo ng

madalang na pananalit, at
canyang tinititigan ang mg

a mata ni Sisa,icaw ay sumama sa amin; pagsisicapan na

ng

iyong mg

a anac na humarap at isisipot ang salaping ninacaw: Sumama ca sa amin!

Aco? sumama aco sa inyo?ang ibinulong ng

babae na umudlot at
minamasdan ng

boong pagcagulat ang mg

a pananamit ng

sundalo.
At bakit hind?
Ah! mahabg cay sa akin!ang ipinamanhc na halos lumluhod.
Totoong ac'y mahrap; wal acng guint o hiyas man lamang na sucat maialay sa
inyo: nacuha na ninyo ang aking tang

ing pag-aari, ang inahing manoc na inacala co

sanang ipagbili ... dalhin na ninyo ang lahat ng

inyong masumpong sa aking damp;

ng

uni't pabayan na ninyo rito acong pumayap; pabayaan na ninyng mamatay ac

rito!
Sulong na! kinacailang

ang sumama ca sa amin; at cung aayaw cang sumama

ng

sa magaling

an, icaw ay gagapusin namin.

Tumang

is si Sisa ng

capaitpaitan. Hind nababagbag ang loob ng

mg

a taong iyon.
Ipaubay man lamang ninyong aco'y mauna ng

malay-lay!ang
ipinakiusap ng

maramdaman niyang siya'y tinatangnan ng

boong calupitan at siya'y

itinutulac.
Naawa ang dalawang sundalo at nag-usap sila ng

marahan.
Hala!ang wica ng

isasa pagca't buhat dito hanggang sa pumasoc tayo sa

bayan ay macatatacbo ca, icaw ay lalagay sa pag-itan naming dalaw. Cung naroroon
na tayo, macapagpapauna ca sa amin ng

may mg

a dalawampong hakbang; ng

uni't
mag-ing

at ca! huwag cang papasoc sa alin mang tindahan Phin 169at huwag cang
hihint. Hala, lacad na at magmadal ca!
Nawal-ang cabuluhan ang mg

a pagsamo, nawal-ang cabuluhan ang mg

a
pang

ang

atuwiran, hind pinansin ang mg

a pang

aco. Sinasabi ng

mg

a sundalong
lumalagay na sila sa pang

anib at malabis ng

totoo ang canilang ipinagcacaloob.

Nang malagay na siya sa guitna ng

dalawa'y naramdaman niyang siya'y

namamatay ng

hiy. Tunay ng

a't wal sino mang lumalacad sa daan, ng

uni't ang
hang

in at ang liwanag ng

araw? Ang tunay na cahihiya'y nacacakita ng

tumiting

in sa
alin mang daco. Tinacpan ng

pany ang mukh, at sa paglacad niyang walang

nakikitang ano man ay tinang

isan ng

walang imic ang canyang pagcaamis.

Napagtatalastas niya ang canyang cahirapan, nalalaman niyang sa canya'y wala sino
mang tumiting

in at sampo ng

canyang asawa'y hind siya ipinagmamalasakit; ng

uni't
tunay na alam niyang siya'y ma'y capurihan at kinalulugdan ng

madla hanggang sa
horas na iyon; hanggang sa horas na iyo'y canyang kinahahabagan yaong mg

a
babaeng nang

agdaramit ng

catawatawa na pinamamagatan ng

bayang caagulo ng

mg

a
sundalo. Ng

ayo'y tila mandin sa ganang canya'y napabab siya ng

isang baytang sa
kinalalagyan ng

mg

a babaeng iyon sa hagdanan ng

buhay.
Narinig niya ang yabag ng

lacad ng

mg

a cabayo: yao'y ang mg

a nagdadala ng

mg

a isd sa mg

a bayang daco roon. Guinagawa nila ang gayong mg

a paglalacbay na
nagpupulupulutong ng

maliliit ang mg

a lalaki't babae, na nang

acasacay sa
masasamang cabayo, sa guitn ng

dalawang bakid na nang

acabitin sa magcabilang
taguiliran ng

hayop. Ang ilan sa canila'y ng

magdaan isang araw sa harapan ng

canyang damp ay nang

agsihing

ng

tubig na inumin, at siya'y hinandugan ng

ilang
isd. Ng

ayo'y ng

mang

agdaan sila sa canyang tabi, sa acala niya'y siya'y tinatahac at

guiniguiic, at ang canilang mg

a ting

ing may calakip na habag o pagpapawalang

halag ay lumlampas sa pany at tinutudl ang canyng mukh.
Sa cawacasa'y lumay ang mg

a maglalacbay at nagbuntong hining

a si Sisa.
Inihiwal niyng sandal ang pany sa canyang mukh upang canyang matingnan
cung sila'y malayo pa sa bayan. May natitira pang ilang mg

a haligui ng

telegraIo bago
dumating sa "bantayan". Cailan ma'y hind niya naramdaman ang caunatan ng

gayong
ly, cung d niyn lamang.
Sa tabi ng

daa'y may isang malagong cawayanang sa lilim niyo'y nagpapahing

a
siya ng

unang panahon. Diya'y pinakikiusapan siya ng

catamistamisan ng

sa canya'y
nang

ing

ibig; tinutulung

an nito siya ng

pagdadala ng

cahoy at mg

a gulay; ay! nagdaan

ang mg

a araw na iyong tulad sa panag-inip; ang nang

ing

ibig ay canyang naguing

asawa, at ang asawa'y inatang

an ng

catungculang "cabezaPhin 170de barangay" at ng

magcagayo'y nagpasimula ang casaliwaang palad ng

pagtawag sa canilang pintuan.

Sa, pagca't nagpapasimul ang araw ng

pag init na totoo, siya'y tinanong ng

mg

a
sundalo cung ibig niyang magpahing

a.
Salamat!ang canyang isinagot na nang

ing

ilabot.
Datapuwa't ng

totoong siya'y mapuspos ng

malaking pangguiguipuspos ay ng

malapit na siyang dumating sa bayan. Sa malakng sam ng

canyang loob ay siya'y

luming

ap sa magcabicabil; malalawac na mg

a palayan, isang maliit na sanghang

inaagusan ng

tubig na pangdilig, salupanit na mg

a cahoy; wal siyang makitang isang

bang

ing pagpatibuliran o isang malaki't matigas na batong paghampasan ng

sariling
catawan! Canyang pinagsisihan ang canyang pagcasama sa mg

a sundalo hanggang
doon; ng

ayo'y pinanghihinayang

an niya ang malalim na ilog na tumatacbo sa malapit

sa canyang damp, sapagca't ang matataas na mg

a pampang

in niyao'y nasasabugan ng

mg

a matutulis na buhay na batong nang

aghahandog ng

catamistamisang camatayan.
Ng

uni't ang pagcaalaala niya sa canyang mg

a anac, sa anac niyang si Crisping hind

pa niya natatalos ng

sandaling iyon ang kinasapitan, ang siyang tumanglaw sa canya

ng

gabing iyon ng

canyang buhay caya't canyang naibulong sa pag-sang-ayon sa

marawal na palad:
Pagcatapos ... pagcatapos ay mananahan cami sa guitn ng

cagubatan!
Pinahiran ng

luha ang canyang mg

a mata, pagpilit na tumiwasay at nagsabi sa

mg

a guardia ng

marahang tinig:
Na sa bayan na tayo!
Hind mapaglirip ang any ng

canyang pagcapanalit; yao'y daing, sisi, hibic,

yao'y dalang

in, yaon ang pighating binuo sa tinig.

Sinagot siya ng

isang tang

ng

mg

a sundalong sa canya'y nahahabag.

Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagplit na mag-anyng tiwasy ang loob.
Nang sandaling iyo'y pagpasimul ang pagrepique ng

mg

a campana't ipina-aalam
ang pagcatapos ng

misa mayor. Tinulinan ni Sisa ang paglacad, at ng

cung
mangyayari'y huwag niyng macasalubong ang mg

a taong lalabas sa simbahan.

Datapuwa't hind nangyari! walng nakitang paraan upang maiwasan ang gayng
pagcasalubong.
Bumati ng

masaclap na ng

iti sa dalawang cakilala niya, na sa canya'y nag-uusisa

sa pamamag-itan ng

ting

in, at mul niyo'y ng

canyang mailagan ang gayong mg

a
cahirapan ng

loob, tumung

o siya at ang lupang tinutuntung

an niya ang canyang

minasdan, at bagay na caguilaguilalas! natitisod siya sa mg

a bato ng

lansang

an.
Phin 171Tumiguil ng

sandal ang mg

tao pagcakita sa canya, sila-sila'y nang

ag-
uusap at sinusundan siya ng

canilang titig: nakikita niya ang lahat ng

ito,
nararamdaman niya, bagaman siya'y laguing nacating

in sa lupa.
Naring

ig niya ang voces ng

isang walang cahihiyang babae, na nasalicuran niya

at nagtatanong ng

halos pasigaw:
Saan niny nahuli ang babaeng it? At ang salpi?
Yao'y isang babaeng walang tapis, dilaw at verde ang saya at ang baro'y gasang
azul; napagkikilala sa canyang pananamit na siya'y isang caagulo ng

sundalo.
Nacaramdam si Sisa ng

isang parang tampal: wari'y hinubdan siya ng

babaeng
iyon sa harap ng

caramihan. Sandaling tumunghay upang siya'y magsawa sa libac at

pag-amis: nakita niyang ang mg

a tao'y malayo, totoong malayo sa canya; gayn ma'y

nramdaman niy ang calamigan ng

canilang ting

in at canyang nariring

ig ang
canilang mg

a bulungbulung

an. Lumalacad ang abang babaeng hind nararamdaman

ang pagtungtng sa lpa.
Uy, dito ca tumung

o!ang isininigaw sa canya ng

isang guardia.
Tulad sa walng pag-isip na nawasac ang nacapagpapagalaw, biglangbiglang
ipinihit niya ang canyang mg

a paa. At hind siya nacakikita ng

ano man, walang ano

mang iniisip, siya'y tumacbo at nagtg; nakita niy ang isng pintuang may isng
sundalong banty, nag-acla siyang pumasoc doon; ng

uni't siya'y inilihis sa canyang

paglacad ng

isa pang voces na lalo pa manding mabalasic. Tinunuton niya ang

pinanggaling

an ng

voces, na humahacbang siyang halos masung

aba sa
panglulupaypy; naramdaman niyang siya'y itinutulac sa licuran, siya'y pumikit,
humacbang ng

dalawa at sa pagca't kinulang siya ng

lacas, nagpacalugmoc na siya sa

lupa, paluhod muna at paup pagcatapos. Isang pagtang

is na walang luha, walang

sigw, walang hibc, ang siyang sa canya'y nagpapacatal.
Yn ang cuartel: doo'y may mg

a sundalo, mg

a babae, mg

a baboy at mg

a inahing
manoc. Nang

agsisipanah ng

canicanilang mg

a damit ang ibang mg

a sundalo,
samantalang nacahiga sa bangc ang canilang mg

a caagulong babae, na ang hita ng

lalaki ang inuunan, nang

aghihithiitan ng

tabaco o cigarrillo at minamasdang ang

bubung

ang nang

ayayamot sa buhay: Tumutulong naman ang mg

a ibang babae sa
paglilinis ng

damit ng

mg

a sandata at iba pa, at inaaguing-ing ang mg

a mahahalay na
awit.
Tila mandin nacatacas ang mg

a sisiw! Ang inahing manoc lamang ang

inyong dala?anang isang babae sa mg

a sundalong bagong dating; na hind

napagsi Phin 172siyasat cung ang sabi niya'y dahil cay Sisa o sa inahing manoc na
nagpapatuloy ng

piniyacpiyac.
Siya ng

a naman! cailan ma'y mahalaga ang inahing manoc cay sa sisiwang

isinagot niya sa canya ring tanong, ng

makita niyang hind umiimic ang mg

a sundalo.
Saan naroon ang sargento?ang tanong na may anyong sam ang loob ng

isa
sa mg

a guarda civilNagbigay sabi na b sa alferez?

Mg

a kibit ng

balicat ang siyang sa canya'y sagot ng

nang

aroon, sino ma'y walang

nagmamalasakit ng

camunt man lamang tungcol sa calagayan ng

abang babae.
Dalawng horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isng anyng halos ay hibng,
nacaunct sa isng sloc, nacatago ang lo sa mg

a camay, gusot at gusamot ang

buhoc. Natanto ng

alIerez ang padakip na iyon ng

pagcatanhaling tapat, at ang unang

guinaw niya'y ang huwag paniwalan ang sumbong ng

cura.
Bah! iya'y mg

a caul-ulan lamang ng

curipot na Iraile!anya, at ipinag-utos

na alpasan ang babae, at sino ma'y huwag ng

makialam ng

bagay na iyon.
Cung ibig niyang masumpong ang sa canya'y nawalang idinugtong
hing

in niya sa canyang San Antonio o magsacdal caya siya sa nuncio! Iyan!

Dahil sa mangyaring ito, si Sisa'y pinalayas sa cuartel na halos ipinagtutulacan, sa
pagca't aayaw siyang cumlos.
Nang makita ni Sisang siya'y sumasaguitna ng

daan lumacad na siyang d alam

ang guinagawa, at tumung

o sa canyang bahay, nagmamadal, walang ano mang takip

ang ulo at ang tinititiga'y ang malayong tan-awin. Nagnining

as ang araw sa taluctoc

ng

lang

it at walang ano mang alapaap na nacacucubli sa maningning niyang

cabilugan; bahagy na pinagagalaw ng

hang

in ang dahon ng

mg

a cahoy; halos tuy na

ang mg

a daan; walang mang

ahas cahi't isang ibon man lamang na iwan ang lilim ng

mg

a sang

a.
Sa cawacasa'y dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay. Pumsoc siy
roong pip, hind umiimic, nilibot ang cabahayan, umals, nagpalacadlacad sa
magcabicabila. Tumacbo, pagcatapos sa bahay ni matandang Tasio, tumawag sa
pintuan; ng

uni't wal roon ang matanda. Bumalic sa canyang bahay ang culang palad
at nagpasimul ng

pagtawag ng

pasigaw: Basilio! Crispin! at maya't maya'y

humihinto at nakikinig ng

mainam. Inuulit ng

aling

ang

aw ang canyang voces: ang

matimyas na lagaslas ng

tubig sa calapit na ilog, ang musica ng

mg

a dahon ng

mg

a
cawayan; ito ang tang

ing mg

a voces ng

pag-iisa. Mulng tumatawag, umaacy't sa

isang mataas na lupa, lumulusong sa isang bang

in, nananaog sa ilog;

nagpapaling

apling

ap ang Phin 173canyang mg

a matang may anyong mabang

is; ang
mg

a mata ring iyo'y manacanacang nag-aalab ng

mainam, pagcatapos ay nagdidilim,

tulad sa lang

it cung gabing sumisigwa: masasabing namimisic ang liwanag ng

pag-
iisip at malapit ng

magdilim.

Muling pumanhic sa canyang maliit na bahay, naup sa banig na canilang hinig-
an ng

nagdaang gabi, itinunghay ang mg

a mata at nakita niya ang capirasong napunit

sa baro ni Basilio sa dulo ng

isang cawayan ng

dingding, na na sa tabi ng

bang

in.
Nagtinding, kinuha ang pilas na damit na iyon at pinagmasdan sa init ng

araw: may
mg

a bahid, na dugo.
Datapwa't marahil hind nakita ni Sisa ang gayong mg

a bahid, sa pagca't nanaog

at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa pilas, sa guitn ng

nacasusunog na init ng

araw,
na canyang itinataas, at sa pagca't tila mandin ang ting

in niya'y madilim na lahat,

tinitigan niya ng

paharap ang araw ng

dilat na dilat.
Nagpatuloy rin siya ng

pagpapalacadlacad sa magcabicabila, na sumisigaw o

umaatung

al ng

cacaibang tunog; marahil siya'y catatacutan cung sa canya'y may

macarinig; may isang tinig ang canyang voces na hind caraniwang manggaling sa
lalamunan ng

tao. Sa boong gabi, pagca umaatung

al ang unos, at lumilipad ang hang

in
ng

calaguimlaguim na catulinan, at ipinagtatabuyan ng

canyang hind nakikitang mg

a
pacpac ang isang hucbong mg

a aninong sa canya'y humahagad, cung sacali't cayo'y na

sa isang bahay na guib at nag-iisa, at nacacarinig cayo ng

mg

a cacaibang daing, mg

a
cacaibang buntong-hining

ang ipinalalagay ninyong yao'y ang hilahis ng

hihip ng

hang

in sa pagtama sa matataas na mg

a torre o sirang mg

a pader, datapuwa't sa inyo'y

pumupuspos ng

tacot at sa inyo'y nagpapakilabot na hind ninyo mapiguilan; talastasin

ng

ninyong higuit ang lungcot ng

tinig ng

inang iyon, cay sa hind mapaglirip na mg

a
hibic sa mg

a gabing madilim pagc umaatung

al ang unos.
Sa gayong calagaya'y inabot si Sisa ng

gabi. Pinagcalooban siya marahil ng

Lang

it ng

ilang horas na pagcacatulog, at samantalang siya'y nahihimbing,

hinilahihisan ng

pacpac ng

isang angel ang namumutl niyang mukh, upang macatcat

sa canya ang alaala, na walang ibang tinataglay cung d pawang capighatan; marahil
hind casiyang macaya ng

mahinang lacas ng

tao ang gayong caraming mg

a
pagcacasakit, caya't ng

magcagayo'y na mag-itan marahil ang Inang-Talaga ng

Dios
na taglay ang canyang matimyas na pangpagaang ng

hirap, ang pagcalimot; datapuwat

sa papaano man, ang catotohana'y ng

kinabucasan, si Sisa'y nagpapalacadlacad na

nacang

it, nag-aawit o cung hind nakikipag-usap sa lahat ng

mg

a may buhay na
kinapl.


Phin 174

XXII.
MANGA ILAW AT MGA DILIM
Nacaraan ang tatlong araw mul ng

mangyari ang mg

a bagay na aming sinaysay.

Guinamit ng

bayan ng

San Diego ang tatlong araw na ito, na casama ang mg

a gabi sa
paghahanda ng

Iiesta at sa mg

a salitaan, casabay ang mg

a pag-uupasl.
Samantalang canilang nilalasap-lasap na ang mg

a mangyayaring mg

a casayahan,
pinipintasan ng

iba ang gobernadorcillo, ang iba nama'y ang teniente mayor, at ang
iba'y ang mg

a bata, at hind nawawalan ng

binibigyang casalanan ng

lahat ang lahat.

Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni Maria Clara, na casama ng

tia Isabel. Sila'y

nang

atutuw sa gayong pagdating, palibhasa'y canilang kinalulugdan siya, at casabay

ng

canilang malaking pangguiguilalas sa canyang cagandahan, ang canila namang

pagtataca sa mg

a pagbabagobago ng

caugalian ni pari Salvi."Madals na siy'y

natitigagal at anaki'y nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na lubhang
nakikipagsalitaan sa amin, at kitangkita ang canyang pagyayat at ang canyang
pagcawalang catiwasayan ng

loob,"ang sabihan ng

mg

a nagcucumpisal sa canya.
Namamasid ng

"cocinerong" siya'y namamayat ng

namamayat, at dumaraing ng

d
pagpapaunlac sa canyang mg

a inilulutong pagcain. Ng

uni't ang lalong

nacapagpapaalab ng

mg

a bulong-bulung

a'y ang canilang namamasdang mahiguit sa

dalawang ilaw sa convento cung gabi, samantalang si pari Salvi'y dumadalaw sa isang
bahay ng

mamamayan ... sa bahay ni Maria Clara! Nang

agcucruz ang mg

a
mapagbanal, ng

uni't ipinatutuloy nila ang pagbubulong-bulung

an.
Tumelegrama si Juan Crisostomo Ibarra buhat sa pang

ulong bayan ng

lalawigan,
na bumabati siy cay ta Isabel at sa pamangkin nito; ng

uni't hind ipinaliliwanag cung

bakit wal siya roon. Ang acala ng

marami siya'y nabibilango dahil sa ginaw niya

cay pari Salvi ng

hapon ng

araw ng

"Todos los Santos".

Phin 175Datapuwa't lalo ng

lumaki ang mg

a usap-usapan ng

makita nila ng

hapon
ng

icatlong araw na lumulunsad si Ibarra sa isang coche, sa harapan ng

munting bahay
na tinitirahan ng

dalagang canyang maguiguing asawa, at bumabati ng

boong pitagan
sa Iraile, na tumutung

o rin sa bahay na iyon.

Sino ma'y walang nacacagunit cay Sisa at sa canyang mg

a anac.
Cung pumaroon tayo ng

ayon sa bahay ni Maria Clara, isang magandang pugad na

na sa guitna ng

mg

a dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa natin ang binata't dalagang

capuw nacasung

aw sa isang bintana sa dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon

ang mg

a bulaclac at mg

a halamang gumagapang sa mg

a cawayan at sa mg

a cawad, na
pawang nang

agsasabog ng

pihicang bang

o.
Bumubulong ang canilang mg

a labi ng

mg

a salitang higuit ang cagandahang

dingguin cay sa halishisan ng

mg

a damo, at lalong mahalimuyac cay sa hang

ing may
taglay na bang

ong handog ng

mg

a bulaclac halamanan.
Sinasamantala ng

mg

a "sirena" sa dagatan ang pag-aagaw-dilim ng

oras na iyon
ng

matuling pagtatakip-silim ng

hapon, upang isung

aw sa ibabaw ng

mg

a alon ang
canilang masasayang maliliit na ulo at pangguilalasan at bumati ng

canilang mg

a awit
sa araw na naghihing

al. Mg

a azul daw ang canilang mg

a mata at ang canilang mg

a
buhoc; na sila'y may mg

a putong na coronang halaman sa tubig na may mg

a bulaclac
na mapuputi't mapupula; manacanac raw ipinamamalas ng

mg

a bul ang canilang

parang linalic na catawang higuit sa bul ang caputian at cung ganap ng

gabi'y
canilang pinasisimulaan ang canilang mg

a calugodlugod na paglalar, at canilang

ipinaririnig ang mg

a tinig na talinghagang tulad sa mg

a arpa sa lang

it; sa bihanan din

namang ...; ng

uni't pagbalican natin ang ating mg

a kinabataan pakinggan natin ang

wacas ng

canilang salitaan. Sinasabi ni Ibarra cay Maria Clara:

Bcas, bago magbucang liwayway, magaganap ang hang

ad mo. Ihahand cong

lahat ng

ayong gabi at ng

huwag magculang ng

ano man.
Cung gayo'y susulat aco sa aking mg

a caibigang babae at ng

mang

agsiparito.
Gawn mo ang bagay na it sa isang parang howag sanang macasund ang cura!
At bakit?
Sa pagca't tila mandin aco'y binabantayan niya. Nacasasam sa akin ang
canyang mg

a matang malalalim at malulungcot, pagca itinititig niya sa akin ay aco'y

natatacot. Pagc ac'y kinacausap niy, siya'y may isng voces na ... sinasabi sa akin
ang mg

a bagay na totoong cacaiba, na hind mapaglirip, na totoong cacatuw ...

minsa'y itnanng niya sa akin cung hind co nananag-nip Phin 176ng

tungcol sa mg

a
sulat ng

nanay; sa aking acala'y halos nasisira ang canyang bait. Sinasabi sa akin ng

caibigan cong si Sinang at saca ni Andeng na aking capatid sa gatas, na siya'y may
pagcaculang-culang ang isip. Gawin mo sana ng

paraang siya'y howag pumarito!

Hind maaaring siya'y hind natin anyayahanang sagot ni Ibarrang nag-iisip-
sip.Catungculang atang ito ng

caugalian ng

bayan; siya'y nasa bahay mo at bucod

sa rito'y nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag magtanong sa canya ang Alcalde tungcol
sa bagay na sinabi co na sa iyo, walang sinabi siya cung d pawang mg

a pagpuri sa
akin, at hindi nag-acalang maglagay ng

cahit caunting hadlang man lamang. Ng

uni't
namamasid cong icaw ay nammuh; howag cang manimdm at hind macasasama
siya sa atin sa bangc.
Narinig ang marahang lacad; yao'y ang curang lumalapit na taglay ang ng

iting
pilit.
Maguinaw ang hang

in!anya;pagc nacacahaguip ng

isang sipon, ay hind

bumibitiw cung d dumating ang tag-init. Hind ba cayo nang

ang

anib na baca cayo'y

malamigan?
Nang

ang

atal ang voces niya at sa malayo ang canyang tanaw: hind siya
tumiting

in sa binata't dalga.
Tumbalic; ang pakiramdam namin ay caayaaya ang gabi at masarap ang
hang

in. Ito ang pinaca "otoo" at "primavera"

[256]
namin, nanllaglag ang ilang mg

a
dahon, datapuwa't laguing sumisilang ang mg

a bulaclac.
Nagbuntong hining

a si pari Salvi.
Ipinalalagay cong carikitdikitan ang pagcacalangcap ng

dalawang bahaguing
ito ng

taong hind nangguiguitn, ang "invierno" (tagguinaw)ang ipinagpatuloy ni

Ibara.Sisilang, pagdating ng

Febrero, ang mg

a bagong sang

a ng

mg

a cahoy at
pagdating ng

Marzo'y may mg

a bung

ang hinog na tayo. Pagdating ng

mg

a buwang
tag-init ay paparoon cami sa ibang daco.
Ng

umit si Fray Salvi. Nagpasimul sila ng

pagsasalitaan ng

mg

a bagay-bagay na
walang cabuluhan, ng

nauucol sa panahon, sa bayan at sa darating na Iiesta; humanap

si Maria Clara ng

dahilan at umalis.
At yamang mg

a Iiesta ang ating mg

a pinag-uusapan, itulot p ninyng cayo'y

anyayahan co sa gagawin namin bucas. Ito'y isang Iiestang bukid na aming iaalay sa
aming mg

a caibigan at iniaalay naman nila sa amin.

At saan p ba gagawin?
Phin 177Ibig ng

mg

a cabataang gawin sa batis sa umaagos sa malapit ditong

gubat at na sa tabi ng

baliti: cay magbang

on tayo ng

maaga at ng

huwag tayong
abutin ng

araw.
Nag-sip-sip ang fraile, at d nalaon at sumagt:
Mapanucsong totoo ang anyaya at aco'y napahihinuhod, upang sa inyo'y
patotohanang hind po aco nagtatanim sa inyo. Datapuwa't kinakailang

ang dumalo
roon pagcatapos na aking maganap ang aking mg

a catungculan. Cayo'y mapalad, sa

pagca't may calayan, lubos na may calayan!
Nang macaraan ang ilang sandal ay nagpaalam si Ibarra upang pang

asiwan ang
paghahand ng

Iiesta sa kinabucasan. Madilm na ang gab.

Lumapit sa canya sa daan ang isang sa canya'y naghandog ng

boong paggalang.
Sino p b cay?ang sa canya'y tanng ni Ibarra.
Hind p ninyo alam, guinoo, ang aking pang

alan,ang sagot ng

hind
kilal.Dalawng raw na pong hinihintay co cay.
At bakit?
Sa pagca't sa alin mang daco'y hind aco kinahabagan, palibhasa'y aco raw po'y
tulisan, guinoo Datapuwa't nawalan aco ng

mg

a anac, sir ang isip ng

aking asaw, at
ang sabihan ng

lahat ay carapatdapat aco sa nangyayar sa akin!

Madaling pinagmasdn ni Ibarra ang taong iyn, at tumanng:
At ano b ang ibig ninyo ng

ayon?
Ipagmacaawa co po sa inyo ang aking asawa at ang aking mg

a anac!
Hind ac macatiguil,ang sagot ni Ibarra. Cung big po ninyng sumund sa
akin, habang tayo'y lumalacad ay masasabi niny ang sa iny'y nangyayari.
Napasalamat ang tao at pagdaca'y nang

awal sila sa guitn ng

cadiliman ng

mg

a
daang bahagy na may law.


Phin 178

XXIII.
ANG PANGIGISDA
Numiningning pa ang mg

a bituin sa lang

it "zafir",
[257]
at nang

agugulaylay pa ang
mg

a ibon sa mg

a sang

a ng

cahoy, ay nang

aglilibot na sa mg

a lansang

an ng

bayang
ang tung

o'y sa dagatan, ang isang masayang cawang naliliwanagan ng

nacagagalac na
liwanag ng

mg

a huepe.
Sila'y limang mg

a batang dalagang nang

agmamadal ng

paglacad, na
nagcacacapitcapit o nacayacap caya sa bayawang ng

calapit, na ilang matandang

babae ang sumsunod at saca ilang mg

a babaeng alilang sunong ng

calugodlugod na
any ang mg

a bacol na pun ng

mg

a baon; mg

a pinggan at iba pa. Pagcakita sa

canilang mg

a mukhang ang cabataa'y tumatawa at ang pag asa'y maniningning; sa

panonood ng

linipadlipad ng

canilang malalago't maiitim na buhoc at malalapad na

cunot ng

canilang mg

a damit, marahil ipalagay nating sila'y mg

a diosa ng

gabi, cung
d sana talasts nating sil'y si Mara Clara na casama ang canyng pat na caibigan:
ang masayng si Sinang na canyng pinsan, ang hind makbuing si Victoria, ang
magandng si Iday at ang mahinhing si Neneng na matimtiman at kim ang
cagandahan.
Nang

agsasalitaan ng

boong ligaya, nang

agtatawanan, nang

agcucurutan, nang

ag-
aanasan at pacatapos naghahalakhacan.
Guiguising

in ninyo ang taong natutulog pa!ang ipinagwiwica sa canila ni tia

Isabel;ng

cabataan namin ay hind cami nagcacaing

ay ng

ganyan.
Marahil hind naman cayo gumiguising ng

maagang gaya namin, at marahil

hind naman napacamatuluguin ang mg

a matatanda!ang panagot ng

maliit na si
Sinang.
Sandaling hind sila nang

agsasalit, pinagpipilitan cay nilang magsalit ng

marahahan; ng

uni't hind nalalao't nang

acalilimot, nang

agtatawanan, at pinupun Phin

179ang daan ng

canilang mg

a bata at sariwang tinig.

Conowari magtampo ca; huwag mo siyang causapin!ang sabi ni Sinang cay
Maria Clara;cagalitan mo siya at ng

huwag mamihasa sa casam-an ng

asal.
Howag mo pacahigpt namn!ani Iday,
Magmahigpit ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang nang

ing

ibig
samantalang nang

ing

ibig; sa pagca't cung asawa na'y gagawin ang bawa't maibigan

niya!ang hatol ng

maliit na si Sinang.
Ano ang kinalaman mo niyan, bata?ang ipinagwica ng

canyang pinsang si
Victoria.
Ssst! huwag cayong maing

ay at dumarating sil!
Dumarating ng

naman ang isang pulutong ng

mg

a binatang nang

agtatanglaw ng

sigsig. Nang

agsisilacad silang hind umiimic na tinutugtugan ng

isang guitarra.
Tila guitarra ng

pulubi!ani Sinang na nagtatawa.

Nang mag bot na ang dalawng pulutng, ang mg

a babae ay siyang nag-anyong

hind makibuin at matimtiman, na para manding hind pa sila nacacapag-aral na
tumawa; tumbalic, ang mg

a lalaki naman ang nang

agsasalit, nang

agsising

it at
tumatanong ng

macaanim upang magtamo ng

isang casagutan.
Tahimic baga cay ang dagtan? Inaacala baga ninyong magcacaroon tayo
ng

mabuting panahon?ang tanong ng

mg

a ina.
Huwag p sana cayong maligalig, mg

a guinoong babae, mabuti acong

lumang

oy!ang sagot naman ng

isang binatang payat at matangcad.

Dapat sanang tayo'y nagsimba muna!ang buntong-hining

a ni tia Isabel na
pinagduduop ang camy.
Nasasapanahon pa, guinoong babae: si Albinong ng

panahon niya'y naguing

"seminarista," macapagmimisa sa bangc,ang isinagot ng

isa, na itinuturo ang

binatang payt at matangcd.
Si Albinong may pagmumukhang palabir, ng

marinig na siya'y binabangguit,

nag-anyng mapanglaw at banl, na an pa't guingagad niy si pr Salv.
Bag ma't hind nililimot ni Ibarra ang cahinhinn, nakikisalamuh siy sa
casayahan ng

canyang mg

a casamahan.
Pagdating nila sa pasigan, hind sinasadya'y tumacas sa mg

a labi ng

mg

a babae
ang mg

a sigaw ng

pagtataca at catowan. Doo'y canilang nakita ang dalawang

bangcang nagcacacabit, na mainam ang pagcacagayac ng

mg

a pinagtuhog-tuhog na
mg

a bulaclac at mg

a dahon, casama ng

mg

a sarisaring culay na mg

a Phin 180damit na
pinacumb: nacasabit sa bagong lagay na bubong ng

sasacyang iyon ang mg

a maliliit
na Iarol na papel, na may mg

a casal-it na mg

a rosas at mg

a clavel, mg

a bung

ang
halamang gaya ng

pinya, casuy, saguing, bayabas, lanzones at iba pa. Dinala roon ni

Ibarra ang canyang alIombra, mg

a maririkit na panabing at mg

a cogin at ang lahat ng

ito'y siyang guinawang upuang maguinhawa ng

mg

a babae. Napapamutihan din ang

mg

a tikin at mg

a sagwan. Sa isang bangcang lalong marikit ang pagcacagayac ay may

isang arpa, mg

a guitarra, mg

a acordeon at isang sung

ay ng

calabaw; sa isang bangc

nama'y nagnining

as ang mg

a calang lupa at doo'y inihahand ang cha, caIe at salabt

na ggawing aghan.
Dito ang mg

a babae, diyan ang mg

a lalaki!ang sabi ng

mg

a ina paglulan
nila sa bangc.Mang

atali cayo! Howag sana cayong lubhang magalaw at

mlulubog tayo!
Mang

agcruz muna cayo!ang sabi ni ta Isabel na nagcucruz.

At tayo ba'y mang

ag-isa lamang dito?ang tanng ni Snang, na pinassama

ang mukhTayo ba lamang ...? Ary!
Ang cadahilanan ng

"aray!" na ito'y gaw ng

isang curot na sa capanahuna'y

ibinigay cay Sinang ng

canyang ina.
Lumalayong untunt ang mg

a bangc sa pasigan at naaanino ang ilaw ng

mg

a
Iarol sa salamin ng

dagatang walang caalon-alon. Sa silang

ana'y sumusung

aw ang
mg

a unang culay ng

liwayway.
Naghahari ang malaking catahimican; ang mg

a binata't dalagang nagcacabucod-

bucod, ayon sa calooban ng

mg

a ina'y tila nang

aggugunamgunam.
Mag-ing

at ca!ani Albinong seminarista ng

sabing malacas sa isang capuwa

binata;yapacan mong magaling ang mg

a bunot na pangsicsic na na sa ilalim ng

iyng paa.
Bakit?
Sa pagca't maaaring mabungls at pumasoc ang tbig; maraming btas ang
bangcng it.
Ay, at tayo'y lumulubog!ang sigawan ng

mg

a babaeng malaki ang gulat.

Huwag cayong mabahala, mg

a guinoong babae!ang pangpayapang sa

canila'y sinabi ng

seminarista. Ang bangcang iya'y hind maaano; walng btas cung

d llima lamang, na hind naman totoong malalak.
Limang butas! Jesus! At ibig ba ninyong lunurin cami?ang sigawan ng

mg

a babaeng nang

atatacot.
Phin 181Wal p naman cung d lilima, mg

a guinoong babae, at ganyan calaki

lamang!ang patibay na sabi ng

seminarista, at sa canila'y itinuturo ang maliit na

bilog na gaw ng

canyang hinlalaki at hintuturo na pinaghuhugpong ang capuw dulo.

Yapacan ninyong mabuti ang bunot na sicsic at ng

hind mabunglos.
Dios co! Mara Santisima! Pumapasoc na ang tubig!ang sigaw ng

isang
matandng babaeng ang pakiramdam niya'y nabbas na siy.
Nagcaroon ng

caunting caguluhan, ang iba'y tumitil-, ang ib nam'y big

lumucs sa tbig.
Yapcan ninyng magaling ang bunt diyan!ang patuloy na sigaw ni
Albino, at canyang itinuturo ang dacong kinalalagyan ng

mg

a dalaga.
Saan? saan? Dios! Hind namin nalalaman! Parang awa na ninyo, cayo'y
pumarini't hind namin nalalaman!ang pamanhic ng

matatacuting mg

a babae.
Kinailang

ang lumipat ang ilang bagongtao sa cabilang bangc upang

papanataguin ang loob ng

mg

a natatacot na mg

a ina. Laking pagcacataon! Tila

mandin may isang pang

anib sa tabi ng

bawa't dalaga. Wal cahi't isang

nacapagbibigay pang

anib na butas sa tabi ng

lahat ng

matatandang babae. At lalo pa

manding malaking pagcacataon! Umup si Ibarra sa tabi ni Maria Clara; naupo si
Albino sa tabi ni Victoria at iba pa. Muling naghari ang catahimican sa cabilugan ng

mapag-ing

at na mg

a ina. Datapuwa't hind sa limp ng

mg

a dalaga.
Sa pagca't hind gumagalaw ng

camunt man lamang ang tubig, hind nalalay

ang mg

a baclad at sac totoo pang maaga, pinagcayarang bitiwan ang mg

a gaod at
mang

ag-agahan ang lahat. Pinatay ang ilaw ng

mg

a Iarol, sapagca't nililiwanagan na

ang alang-alang ng

liwayway.
Walang casinggaling ng

salabat cung inumin cung umaga bago magsimba!

ani capitana Tik na ina ng

masayang si Sinang;uminom p cayo ng

salabat na may
cahalong puto, Albino, at makikita ninyng hangang sa sisipaguin pa cayng
magdasl.
Iyan ng

a p ang guinagaw coang sagot naman nito;caya't ibig co na tuly

magcumpisl.
Huwag!ani Sinang,uminm cayo ng

caIeng nacapagpapasaya ng

calooban.
Ng

ayon din, sa pagca't ganacacaramdam na aco ng

calungcutan.
Huwag cayng uminom niyanang paalaala ni tia Isabel;uminom cayo ng

cha at cumain cayo ng

galletas; nacapagpapatahimic daw ng

isip ang cha.

Iinom din aco ng

cha at cacain aco ng

galletas!ang sagot ng

mapagbigay
loob na seminaristaang cabutiha'y hind catolicismo ang alin man sa mg

a Phin
182inumng iyn.
Ng

uni't mangyayari ba ninyong ...? ang tanong ni Victoria.

Cung macaiinom naman aco ng

chocolate? Mangyayari rin! Huwag lamang

na mapacalaon bago mananghalan....
Maganda ang umaga: nagpapasimul na ng

pagtinggad ang tubig, at sa liwanag

na nanggagaling sa lang

it at sa sinag na sa tubig nagmumul, ang nangyayari'y isang

caliwanagang tumatanglaw sa mg

a bagaybagay, na halos hind nagcacaanino, isang

maningning at malamig na liwanag, na nahahaluan ng

mg

a culay na ating
napagwawari sa mg

a tang

ing pintura tungcol sa dagat.

Halos nang

agagalac ang lahat, sinasanghod nila ang mahinang amihang

untunting napupucaw; sampong ang mg

a inang puspos sa paninimdim at mg

a
pagpapaalaala'y nang

agtatawanan at nang

agbibiruan silasila.
Natatandaan mo b? anang isa cay capitana Ticnatatandaan mo b ng

tayo'y nang

aliligo sa ilog ng

panahong dalaga pa tayo? Di caguinsaguinsa'y

dumarating na dala ng

agos ang malilit na bancang upac ng

saguing, na may lulang

iba't ibang bung

ang halamang nang

asasalansan sa ibabaw ng

mg

a mababang

ong
bulaclac. Bawa't isa sa mg

a bangc ay may maliliit na banderang kinasusulatan ng

ating canicanyang pang

alan....
At cung bumabalic na tayo sa bahay?ang isinalabat naman ng

isa, na hind
nagpabayang macatapos ang nagsasalit; nararatnan nating wasac ang mg

a tulay na
cawayan, at pagcacagayo'y napipilitan tayong tumawid sa ilat ... ang mg

a
tampalasan!
Siya ng

ani capitana Tic;datapuwa't iniibig co pang mabas ang

laylayan ng

aking saya cay sa ipakita ang aking paa: nalalaman co ng

may mg

a
matang nagmamasid na nagtatago sa mg

a damuhan sa pampang.
Nang

agkikindatan at nang

agng

ing

itan ang mg

a dalagang nacacarinig ng

mg

a
bagay na ito: hind pumapansin ang mg

a iba, sa pagca't may sarili naman silang mg

a
pinag-uusapan.
Isa lamang tao, ang gumaganap ng

pagcapiloto, ang nananatili sa hind pag-imic

at hind nakikisama sa gayong mg

a pagcacatuw. Siya'y isang binatang

napagkikilalang malacas sa canyang pang

ang

atawan, mg

a camay at paa, at may

pagmumukhang nacacaakit ng

pagmamasid dahil, sa canyang mapanglaw na

malalaking mata at mainam na tabas ng

canyang mg

a labi. Nahuhulog sa canyang

malusog na liig ang canyang mg

a buhoc na maiitim, mahahaba at hind inaalagaan;

napagwawari sa mg

a cunot ng

canyang itimang barong damit na magaspang ang

canyang macapangyarihang mg

a casucasuang sumapi sa canyang maugat at Phin

183lilis na mg

a bisig upang magamit na parang isang balahibong ibon lamang ang

malapad at pagclakilaking sagwang canyng itintimon upang mapatnugutan ang
dalawng bangc.
Hind miminsang nasubucan ang taong ito ni Maria Clarang siya'y
pinagmamasdan: cung nagcacagayo'y dalidaling tumiting

in siya sa ibang daco at

tumtanaw sa maly, sa bundc, sa pampang. Nahabag ang dalaga sa canyang pag-
iisa, caya't cumuha ng

ilang galleta at saca inialay. Tiningnan siya ng

pilotong wari'y
nagtataca; ng

uni't sandaling sandal lamang tumagal ang gayong ting

in: nuha ng

isang
galleta, at napasalamat sa maiclng salit na bahagy na mawatasan sa cahinan ng

voces.
At sino ma'y hind na muling naalaala siya. Hind nacapagpapacunot ng

alin
mang bahagui ng

canyang mukh ang masasayang tawanan at mg

a biran ng

mg

a
binata't dalaga; hind nacapagpapang

it sa canyang matatawaning si Sinang, na

napipilitang sumandaling icucot ang kilay cung tumatanggap ng

mg

a curot, upang
manag-l sa dating casayahan.
Ipinagpatuloy ang canilang pagparoon sa mg

a baclad, pagcatapos na
macapagagahan.
Dalaw ang bacld na iyng ntatay sa catatagang pagcacaalay, at capuw pag-
aar ni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa malayo ang ilang tagac na nacadapo sa
ibabaw ng

mg

a dulo ng

mg

a cawayang tolos, na ang anyo'y nagsisipanood,

samantalang nang

agliliparang ang tung

o'y sa iba't ibang daco ang mg

a "kalaway" na
hinihilahisan ng

canilang mg

a pacpac ang dacong ibabaw ng

dagatan at pinupuspos
ang impapawid ng

canilang mg

a huning nanunuot sa taing

a.
Sinundan ng

ting

in ni Maria Clara ang mg

a tagac, na ng

malapit ang bangc ay

nagliparang ang tung

o'y sa calapit na bundoc.

Nang

agpupugad ba ang mg

a ibong iyan sa bundoc? ang tanong ni Maria Clara

sa piloto.
Marahil p, guinoo,ang isinagotng

uni't sino ma'y wal pang nacacakita ng

mg

a pugad na iyan.
Wal bang pugad ang mg

a ibong iyan?
Inacal cong sil'y may pugd, sa pagca't cung hind totoong culang-plad sil.
Nahiwatigan n Maria Clara ang malungcot na pang

ung

usap ng

piloto ng

gayong
mg

a salit.
Cung gayo'y paano?
Hind raw, po, guinoo, nakikita ang mg

a pugad ng

mg

a ibong iyan, at
taglay Phin 184naman ang bisa na huwag makita ang may dala ng

pugad ng

"calaway",
at tulad sa calolowang hind nakikita cung d sa makinis na salamin ng

mg

a mata;
gayon din namang hind nakikita ang mg

a pugad na iyan cung hind lamang sa

salamin ng

tubig.
Nag-anyng nag-isip-isip si Mara Clara.
Samantala'y dumating sila sa bangc; itinali ng

matandang bangkero ang mg

a
sasacyan sa isang tolos na cawayan.
Hintay muna!ani tia Isabel sa anac na lalaki ng

matandang talagang aacyat

na sanang dala ang panaloc,kinacailang

ang mahand muna ang sinigang at ng

tuloy-tuloy sa sabaw ang mg

a isd panggagaling sa tubig.

Mabait na tia Isabel!ang biglang sinabi ng

seminarista;aayaw na
susumandal ma'y damdamin ng

isd ang pagchiwalay sa tubig.

Balitang magaling na magluto, baga ma't may malinis na mukh, si Andeng na
capatid sa gatas ni Maria Clara. Naghanda ng

hugas-bigas, mg

a camatis at camias, at
tinutulung

an o inaabala caya siya ng

ilang marahil nang

agnanais na sila'y canyang

calugdan. Linilinis ng

mg

a dalaga ang mg

a talbos ng

calabaza, hinihimay ang mg

a
patani at pinapuputolputol ang mg

a paayap ng

casinghahaba ng

cigarrillo.
Upang libang

in ang cainipan ng

mg

a nagmimithing makita cung paano lalabas sa

canilang bilangguan ang mg

a isdang buhay at nang

aggagalawan, kinuha ng

magandang si Iday ang canyang arpa. Hind lamang mainam tumugtog si Iday ng

instrumentong it, cung hind bucod sa rito'y may magagandang dalr.
Nang

agpacpacan ang mg

a cabataan, hinagcan siya ni Maria Clara: ang arda ang

siyang instrumentong lalong tinutugtog sa lalawigang iyon at siyang nauucol sa
gayong mg

a sandal.
Cantahin mo, Victoria, "Ang cancion ng

Matrimonio"!ang hining

i ng

mg

a
in.
Tumutol ang mg

a lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumaing na

siya'y namamalat daw. "Ang cancion ng

Matrimonio'y" isang magandang tulang

tagalog na nagsasaysay ng

mg

a cahirapan at mg

a calungcutan ng

matrimonio, na hind
binabangguit ang alin man sa canyang mg

a catuwaan.
Nang magcagayo'y hining

nilang cumanta si Maria Clara.

Pawang malulungcot na lahat ang aking mg

a "cancion".
Hind cailang

an! hind cailang

an!ang sabihan ng

lahat.
Hind na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtog ng

isang "preludio" o
pang

unahin at cumantang ang voces ay mataguinting, calugodlugod nat agad Phin

185ang damdamin:
Sa sariling Bya'y ctamistamisan
Ang lahat ng

horas na nang

agdaraan,
Palibhs roo'y pawang caibigan
Ang lahat ng

abot ng

sicat ng

araw.
Pangbuhay na lubos, ang hang

ing amihang
Lumilipadlipad sa bundc at parang,
Lubhng maligya sampong camatayan
At lalong matimys ang pagsintang tunay!
_________
Nagsisipagsaya sa labing marikit
Ang ganap sa ning

as at wagas na halik
Nang mapag-arugang in sa pag-big
Cung siya'y mguising na calong sa dibdib,
Tuloy hinahanap maguiliw na bsig
Na iniyayacap sa liguid ng

liig
At ang mg

a mata'y pagc tumititig

Pawang ng

uming

it sa galac na akit.
_________
Yaong camataya'y catamistamisan
Pagca nahahandog sa sariling Bayang
Ang lahat ng

abot ng

sinag ng

araw
Ating cakilala't pawang caibigan:
Pangpatay na lubos ang hang

ing amihan
Sa sino mang tong walng maisaysay
Na Bayang sariling pinacamamahal,
Inang maaruga't isang casintahan!
Natpos ang voces, humint, napipi ang arpa, at gayon ma'y nagsisipanatili sa
pakikinig; sino ma'y walang pumalacpac. Naramdaman ng

mg

a dalagang napupuno
ng

luha ang canilang mg

a mata. Tila mandin nababagot si Ibarra at ang binatang

piloto'y nacatanaw sa maly at hind cumikilos.
D caguinsaguinsa'y narinig ang isang tunog na nacabibing

i; sumigaw ang mg

a
babae at tinacpan ang canilang mg

a taing

a. Yao'y gawa ng

naguing seminaristang si
Albino, na hinihipan ng

boong lacas ng

canyang lalamunan ang sung

ay ng

calabaw,
na "tambuli" cung tawaguin. Nanag-uli ang tawanan at ang galak; ang mg

a matang
dating pun ng

luha ay sumaya.
Phin 186Datapuwa't cami ba'y bibing

ihin mo, hereje?ang sigw sa cany ni

tia Isabel.
Guinoong babae!ang sagot ng

naguing seminarista ng

boong
cataimtiman;may naring

ig acong sinasabing isa raw dukhang trompetero doon sa

mg

a pampang

in ng

Rhin, na nacapag-asawa, sa isang dalagang mahal at mayaman,

dahil sa pagtugtog ng

trompeta lamang.
Tunay ng

, ang trompetero sa Sackingen!ang idinugtng ni Ibarra, na hind

mangyaring d makipanayam sa bagong casayahan.
Narinig na ninyo?ang ipinagpatuloy ni Albino;cay ng

ibig cong
tingnan cung magcacaroon aco ng

gayon ding capalaran.

At mul na namang hinipan ng

lalo pa manding malacas ang matunog na sung

ay,
at sinasadyang ilapit sa mg

a taing

a ng

mg

a dalagang nagpapakita ng

capanglawan. Sa
gayo'y nagcaroon ng

ng

caunting caguluhan; siya'y pinahimpil ng

mg

a ina sa
cahahampas ng

chinelas at cacucurot.
Ary! ary!ang sinabi niya, na hinihipo ang canyang mg

a bisigGaano
ang layong ikinahihiwalay ng

Filipinas sa mg

a pampang

in ng

Rhin! "Oh tempora!

oh mores!" Binibigyan ang iba ng

ganting-pala at balabal ng

cahihiyan ang ibinibigay

namn sa ib.
Nang

agtatawanan na ang lahat samp ni Victoria, gayon ma'y sinasabi ng

may
masasayang mata na si Sinang cay Maria Clara ng

sabing marahan:
Mapalad icw! Ay, ac ma'y cacanta rin cung mangyayari sna!
Sa cawacasa'y ipinagbigay alm ni Andeng, na nacahand na ang sabw upang
matanggp ang doo'y ilalagay.
Nanhic, ng

magcagayon, ang nagbibinat ng

anac ng

mang

ing

isd, sa pabahay ng

bacld, na na sa dcong dulong pinagtatalicupan nit at doo'y maisusulat ang
"Lasciate ogni speranza voi ch'entrate", cung marunong sana at nacacawatas ng

wicang italiano ang mg

a culang palad na mg

a isd: ang pumapasoc sa canila roo'y

hind lumalabas cung d ng

mamatay. Yao'y isang culong na may mg

a isang metro
ang lang, na ang pagcacaany'y macattindig ang isng to sa itaas upang buhat
doo'y mahaguip ng

saloc ang mg

a isd at maitaas.
Diyan ang tunay na hind aco mayayamot na mamingwit!ang sabi ni Sinang
na nang

ing

inig sa galac.
Nang

agmamasid ng

d cawasa ang lahat: nakikinikinita na ng

ibang
nang

agpapalagan at naglulucsuhan ang mg

a isd sa loob ng

lambat ng

panaloc,
cumikinang ang canilang makikintab na caliskis at iba pa. Gayon man, ng

isisilid ng

bint ang lambt ay walng an mang lumlucsong isd.
Phin 187Marahil pun,ang marahang sabi ni Albino; mahiguit ng

limang
araw na hind pinapandaw.
Itinaas ng

mang

ing

isd ang saloc.... ay! cahi't isang isd man lamang ay walang
nacapamuti sa lambat; sa pagcahulog ng

masaganang patac ng

tubig na liniliwanagan
ng

araw ay wari'y nagtatawa ng

mataguinting. Isang "ah!" ng

pagtataca, ng

sam ng

loob, ng

pagcabig ang tumacas sa mg

a labi ng

lahat.
Inulit ng

binata ang paglulubog ng

saloc, at gayon din ang kinahinatnan.

Hind mo nalalaman ang iyng hnap-bhay!ang sa canya'y sinabi ni
Albino, at umukybit it sa pabahay ng

baclad at inagaw ang saloc sa cama'y ng

binataMakikita ninyo ng

ayon! Andeng, bucsan mo na ang palayoc!

Datapuwa't si Albino ma'y hind nacacaalam: nanatili sa pagcawalang laman ang
saloc. Pinagtawanan siya ng

lahat.
Huwag cayong maing

ay at naririnig cayo ng

mg

a isd ay ayaw pahuli!

Marahil punt ang lambt na ito!
Ng

uni't walang casirasira ang lambat.

Pabayaan mo't aco,ang sa canya'y sinabi ni Leong nang

ing

ibig cay Iday.

Siniyasat na magaling nito ang calagayan ng

baclad, minasdan ang lambat, at ng

matant na niyng pwang magalng ang calagayan ay tumanng:
Talastas ba ninyong magaling na may limang araw ng

hind pinapandaw ito?

Totoong nalalaman namin! Niyong raw na bago mag "Todos los Santos" ang
chulihulihang pagcpandaw nito.
Cung gayo'y o encantado ang dagatan o macacahuli aco ng

cahi't iilan.
Inilubog sa tubig ni Leon ang saloc; datapuwa't nalarawan sa mukh niya ang
panguiguilalas. Sandaling tiningnan niya ng

walang imic ang calapit na bundoc at

ipinagpatuloy ang pag paparoo't parito ng

saloc sa tubig: pagcatapos ay umanas na

hind inaalis sa tubig ang sloc:
Isang buaya!
Isang buaya!ang canilng inlit.
Nagpalipatlipat ng

boong tulin sa mg

a bibig ang salitang iyon, sa guitna ng

pagcatcot at pagcamangh ng

lahat.
An ang sbi niny?ang itinanong nil sa cany.
Ang sabi co'y may isang buayang nahuli,ang ipinagmatigas na sabi ni Leon,
sac inilubog sa tubig ang tagdang cawayan ng

saloc, at nagpatuloy ng

pagsasalit:
Nariring ba niny ang tung na iyan? Iya'y hind ang buhang

in; iyan
ang Phin 188matigas na balat, ang licod ng

buaya. Nakikita ba ninyo ang paggalaw ng

mg

a cawayan? Iya'y siya na nagpupumiglas, datapuwa't siya'y nababaluctot; hintay

cay ...! malak: may isang dangcl hlos mahiguit pa ang lapad ng

canyang
catawn.
Ano ang marapat gawin?ang tanung

an.
Hulihin!ang sabi ng

isang voces.
Jess! at sino ang huhuli?
Sino ma'y walng humahandg na sumisid sa calaliman. Ang tubig ay malalim.
Dapat na itli natin siy sa ating bangc at sac caladcarin ng

boong
pagdiriwang!ani Sinang.Dapat bang canin ang mg

a isdang talagang cacanin

natin!
Hind pa aco nacacakita hangga ng

ayon ng

isang buayang buhay!ang

ibinulng ni Mara Clara.
Nagtindig ang piloto, cumuha ng

isang mahabang lubit at malicsing pumanhic sa

pinacabatalan ng

baclad. Ipinagcaloob ni Leong ang piloto'y siyang humalili sa

canyng kinalalagyn.
Lumucso ang piloto sa loob ng

pabahay ng

baclad, sa guitn ng

pagtataca at baga
man nang

agsisigawan ang lahat.

Dalhin po niny ang sundng na it!ang sigw ni Crisstomo, at sa canya'y
iniaabot ang binunot na isang malapad na sundng na gaw sa Toleod.
Datapuwa't napaiimbulog na ang libolibong patac, at naghilom na ang tubig ng

boong talinghag.
Jess, Maria y Jose!ang sigawan ng

mg

a babae.Magcacasacun tayo!
Jess, Mara y Jos!
Huwag cayong mabahala, mg

a guinoong babae,ang sa canila'y sinabi ng

matandang bangkero,cung sa lalawiga'y may isang macagagaw ng

ganyang bagay,
iy'y "siy."
An ang pang

alan ng

binatang iyan?ang itinanng nil.

Tinatawag namin siyang si "Piloto": sa mg

a pilotong nakilala co'y siya ang

magalng sa laht; ang casam-an lmang ay hind niy kinaguiguiliwan ang hnap-
bhay na iyn.
Ang tbig ay gumgalaw, umalimpuyo ang tubig: tila mandin may nagbubun sa
ilalim; umuug ang baclad. Hind umiimic ang lahat, pinipiguil ang paghing

a.
Pinipisil ni Ibarra ng

nang

ang

atal niyang camay ang puluhan ng

matalas na sundang.
Tila mandin ang pagbubuno'y natapos na. Sumung

aw sa ibabaw ng

tubig ang ulo

ng

binata, na binati ng

masayang sigawan: punong-pun ng

mg

a luha Phin 189ang mg

a
mata ng

mg

a babae.
Umakyat ang piloto na hawak ang dulo ng

lubid, at ng

na sa batalan na'y saca

hnila ang lbid na iyn.
Lumitw ang buaya: nacatali ang lubid ng

lambal na pahilis sa liig at sa dacong

buntot. Malaking buaya iyon, na gaya na ng

a ng

ibinalita na ni Leon may mg

a pinta,
at sa ibabaw ng

canyang licod ay may sumisibol ng

lumot, na sa mg

a buaya'y siyang
pinacauban cung baga sa tao. Umaatung

al na parang vaca, hinahagkis ng

canyang
buntot ang mg

a dinding ng

baclad, cumacapit doon, at ing

inanang

ang

a ang canyang
maitim at cagulatgulat na bung

ang

a na ano pa't ipinakikita ang canyang mahahabang

mg

a pang

il.
Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa taas: walng nacacagunitang sa
cany'y tumlong.
Nang wal na sa tubig at ng

mailagay na sa ibabaw ng

batalan, tinapacan ng

piloto ang buaya ng

canyang paa; tinicom ng

canyang malacas na camay ang

pagcalalaking mg

a pang

a, at binantang talian ang ng

uso ng

matibay na gapos.
Tinicman ng

buaya ang huling pagpipiglas, ibinalantoc ang catawa't sac ipinalo sa

batalan ang malacas niyang buntot, at pagcacawala'y sumibat at nilucso ang dagatan,
sa dacong labas ng

baclad, na ano pa't nacaladcad ang sa canya'y nagpapasuco.

Walang salang mapapatay ang piloto; isang sigaw ng

panghihilacbot ang tumacas sa

lahat ng

mg

a dibdib.
Matuling tulad sa lintc ay biglng nahlog sa tbig ang isng catawn; bahagy
na sil nagcapanahong makitang si Ibarra iyon. Hind hinimatay si Maria Clara, sa
pagca't hind pa natututo ang mg

a Iilipinang maghimatay.
Nakita nilang namula ang mg

a alon, nadampol ng

dug ang tubig. Lumucso sa

malalim na tubigang binatang mang

ing

isda na hawac ang canyang guloc, sumunod sa

canya ang canyang ama; datapuwa't bago pa lamang nacasisisid sila'y siyang
paglutang naman ni Crisostomo at ng

piloto na capuwa nacacapit sa bangcay ng

buaya. Ang boong tiyang maput nito'y bac at nacapac sa lalamunan ang sundng.
Hind maisaysay ang catowan: libolibong camay ang sa canila'y umabot upang
iahon sila sa tubig. Nahihibang halos ang matatandang babae at sila'y
nang

agtatawanan at nang

agdarasal. Nalimutan ni Andeng na macaatlo ng

sumulac ang
canyng sinigng: nbub ang lahat ng

sabaw at namatay ang apoy. Si Maria Clara

lmang ang hind macapagsalit.
Hind naano si Ibarra; nagcaroon ng

bahagyang galos sa bisig ang piloto.

Cayo ang pinagcacautang

an co ng

aking buhay!ang sabi ng

piloto cay Phin

190Ibarrang nagbabalot ng

mg

a mantang lana at mg

a "tapiz".
Ang anyo ng

voces ng

piloto'y tila mandin may pighat.

Totoong masulong p cayo sa pang

anib,ang sa canya'y isinagot ni Ibarra;

ul-ul huwag p ninyong ttucsuhn ang Dios.
Cung d ca sana nacabalc!...ang ibinulong ni Maria Clarang namumutl at
nang

ang

atal pa.
Cung di sana aco nacabalic at icaw ay sumunod sa akin,ang isinagot ng

binata, na canyang ipinagpatuloy ang caisipan,sa ilalim ng

dagata'y "mapapasama
ac disin sa aking familia!"
Hind nalilimutan ni Ibarrang doon humihimlay ang mg

a but-o ng

canyang ama.
Aayaw ng

pumaroon ang matatandang babae sa cabilang baclad, ibig na nilang

umuw, at ang canilang minamatuwid ay nagpasimul raw ng

masam ang araw, at

baca may mangyaring maraming sacun.
At ang lahat ng

iya'y dahil, sa hind tayo nagsimba muna!ang ibinubuntong

hining

a ng

isang matandang babae.

Datapuwa't ano p bang sacun ang nangyari sa atin, mg

a guinoong babae?
ang tanng ni Ibarra.Ang buaya ang siya lamang kinulang plad!
At ang bagay na ito'y nagpapatotoo,ang iniwacas ng

naguing seminarista,
na sa boong canyang macasalanang buhay hind nagsimba cailan man ang sawing
palad na buayang ito. Cailan ma'y hind co makitang siya'y nacasama ng

lubhang
maraming mg

a buayang malimit na pasasimbahan.

Nagsiparoon ng

ang mg

a bangc sa cabilang baclad, at kinailang

ang muling
maghand si Andeng ng

ibang sabaw na pagsisigang

an.
Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang mg

a alon sa
paliguid ng

buaya, at nagtatayo ng

"ng

a bundoc ng

bul, na doo'y cumikintab ng

boong casaganaan sa mg

a culay ang liwanag ng

araw", ayon sa saysay ng

poetang si
P.A. Paterno.
Muling tumunog ang musica: tumutugtog si Iday ng

arpa, at ang mg

a lalaki
nama'y mg

a acordeon at mg

a guitarra, na humiguit cumulang ang "aIinacion;"

datapuwa't si Albino ang magaling tumugtg sa laht, sa pagca't tunay na kinacamot
ang guitarra, nagcuculang sa "tono" at mayatmaya'y sumisinsay sa comps, at
caguinsaguisa'y nacalilimot, caya't lumilipat sa sonatang ibang ib sa dating
tintugtog.
Pinaroonan ang cabilang baclad na may malaking pag-aalinlang

an; marami ang

umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa ng

napatay, ng

uni't mapagbir
ang "Naturaleza", caya't laguing pun ng

isda ang sloc cailanis Phin 191ma't ililitaw.

Nag-uutos si tia Isabel:
Mabuting isigang ang "ayung

in"; pabayaan ninyo ang "biy" at ng

magawang
"escabeche", ipasa ninyo ang "dalag" at ang "buwan-buwan": mahaba ang buhay ng

dalg. Ilagay niny sil sa lambt at ng

manatili sila sa tubig. Ilagay ninyo ang mg

a
"sugp" sa cawali! Ucol na iihaw ang "banac" na may camatis sa tiyan, at nacabalot sa
dahon ng

saguing.
Pabayan ninyo ang iba at ng

maguing pain. Hind magaling na pabayang ang

walng calamnlaman ang bacld,ang idinugtng.
Ng

magcagayo'y nang

ag-acala silang lumunsad sa pampang, sa gubat na iyon ng

matatandang cahoy na pag-aari ni Ibarra. Doo'y sa lilim at sa tabi ng

malinaw na batis
ay manananghalian sila sa guitn ng

mg

a bulaclac o sa ilalim ng

itatay agad-agad na
mg

a palapala.
Umaaling

awng

aw sa alang-alang ang musica; napaimbulog ng

boong casayahan
ang usoc ng

mg

a calang ang anyo'y manipis na ipoipo: umaawit ang tubig sa loob ng

mainit na palayoc; marahil ay mg

a salitang pang-alw sa mg

a isdang patay, marahil ay

libac at cuty: nagpapapihitpihit ang bangcay ng

buaya, cung minsa'y biglang

ipinakikita ang maputi at wacwac na tiyan, cung minsan nama'y biglang ipinakikita
ang may pinta at namemerdeng licod, ng

uni't hind nagugulumihanan ang taong

minamahal ng

Naturaleza, sa gayong caraming pagpatay na cusa sa mg

a capatid, ayon
sa sasabihin marahil ng

mg

a "bramin" o ng

mg

a "vegetariano."


Phin 192

XXIV.
SA GUBAT
Maaga, maagang maaga ng

magmisa si pari Salv, at sa ilang sandali'y canyng

nilnis ang may labingdalawng calolowang marurum, at ang ganitng gawa'y hind
niy nauugalan.
Tila mandin nawal-an ng

ganang cumain ang carapatdapat na cura, dahil sa

pagcabasa ng

ilang sulat na dumating na may mg

a "sello" at mabuti ang pagcacalagay

ng

"lacre;" sa pagca't pinabayang lubos na lumamig ang "chocolate."

May sakit ang pari,ang sinasabi ng

"cocinero," samantalang naghahanda ng

ibang "taza" ng

chocolate;mahaba ng

araw na hind cumacain, sa anim na pinggang

inihahayin co sa cany sa "mesa," walng dalawng pinggn ang canyng sinsalang.
Dahil sa hind siya nacacatulog ng

mahusay,ang sagot ng

alilang lalaki;
siya'y binabang

ung

ot mul ng

magbago ng

tinutulugan. Nalalao'y lalong nanglalalim

ang canyang mg

a mat, at totoong nannilaw.

Tunay ng

a namang nacahahabag tingnan si pari Salvi. Hind man lamang sinalang

ang pang

alawang taza ng

chocolate, hind tinicman man lamang ang mg

a hojaldeng
Cebu; nagpaparoo't parito sa maluang na salas at kinucuyumos ng

canyang mabut-ong
mg

a camay ang isang sulat na manacnacang binabasa. Hining

, sa cawacasan, ang
canyang "coche", nag-ayos at sac nag-utos na siya'y ihatd sa gubat na kinalalagyan
ng

nacapamamanglaw na cahoy at sa malapit doo'y nang

agcacatuwa ng

paglalakbay
sa caparang

an.
Pinaalis ni pri Salv ang "coche", pagdatng sa lugar na iyn, at pumsoc siyang
nag-isa sa gubat.
Phin 193Isang mapanglaw na landas na bahagy na nabucsan sa casucalan ang
pinagdaraanang patung

o sa isang batis, na ang tubig na umaagos doo'y galing sa ilang

bucal ng

malacucong tubig, tulad sa mg

a na sa taguiliran ng

Makiling. Mg

a bulaclac
na cusang sumisibol na ang marami sa canila'y hind pa napapang

alanan, ang siyang

pamuti ng

mg

a pangpang ng

batis na iyon; ng

uni't marahil ay kilala na ng

mg

a
doradong maliliit na hayop, ng

mg

a paroparong sarisari ang lalaki, at may mg

a culay
na azul at guint, mapuput at maiitim, sal-it sal-it na culay maniningning, makikintab,
may mg

a taglay na mg

a rubi at mg

a esmeralda sa canilang mg

a pacpac, at ng

mg

a
libolibong mg

a tutubing cumikinang ng

tulad sa metal, at wari nasasabugan ng

totoong mataas na guint. Ang tunog ng

pagaspas ng

mg

a maliliit na mg

a hayop na
ito, ang irit ng

yayay na nag-iing

ay sa araw at gabi, ang huni ng

ibon, o ang lagapak

ng

bulok na sang

a ng

cahoy na nahuhulog at nagcacasabitsabit sa lahat ng

lugar ang
siyang tang

ing sumisira ng

catahimican ng

talinghagang lugar na iyon.

Malaonlaon din siyang nagpalacadlacad sa casucalan ng

mg

a gumagapang na
damo, na canyang pinang

ing

ilagan ang mg

a dawag na cumacapit sa canyang habitong

guingon na tila mandin ibig siyang piguilin, at pinatitisodtisod maya't may ang mg

a
para ninyong d bihasang maglacad ng

mg

a ugat ng

mg

a cahoy na lumalabas sa lupa.

Bigl siyang tumiguil: masasayang mg

a halakhakan at mg

a sariwang voces ang

dumating sa canyang mg

a taing

a, at nanggagaling ang mg

a voces at ang mg

a
halakhakan sa btis, at nalalao'y llong nlalapit.
Titingnan co cung aco'y macacasumpong ng

isang pugad,ang sinasabi ng

isang maganda at matimyas na voces na nakikilala ng

cura;ibig co siya makita na

hind "niya" aco nakikita, ibig co siyang sundan sa lahat ng

daco.
Nagtago si pari Salvi sa licod ng

malaking puno ng

isang cahoy at sac nakinig.

Sa macatuwid ay ibig mong gawin sa canya ang sa iyo'y guinagawa ng

cura,
na binabantayan ca saan ca man pumaroon?ang itinugon ng

isang masayang
voces.Mag-ing

at ca, sa pagca't nacayayayat at nacapagpapalalim ng

mg

a mata ang
panibugh!
Hind, hind panibugh; cung d pagcaibig lamang na macaalam ng

d co
talos!ang isinasagot ng

mataguinting na voces, samantalang, inuulit ng

masaya:
Siya ng

, panibugh, panibugh!at humahalakhak ng

tawa.
Cung ac'y naninibugho, hind ac ang hind pakikita; ang hind co ipakikita'y
siya, ng

hind siya mamasdan nino man.

Ng

uni't icaw may hind mo siya makikita, at iya'y hind magaling. Ang lalong
magaling, cung macacasumpong tayo ng

pugad, ay ating "iregalo" sa Phin 194cura, at

sa gayo'y canyng mababantayan tayo, na hind magcacailang

ang siya'y makita,

anng acal mo?
Hind aco naniniwala sa mg

a pugad ng

mg

a tagacang sagot ng

isang voces;
ng

uni't cailan ma't aco'y manibugh matututo acong magbantay na hind aco makikita.
At paano? at paano? Bakit, gaya b ng

isang Sor Escucha?

Nacapagpahakhak ng

masaya ang gayong alaala sa pagcacolegiala.

Nalalaman mo na cung paano ang pagday cay Sor Escucha!
Nakita ni pr Salv, mul sa canyng pinagtataguan si Mara Clara, si Victoria si
Sinang na naglilibot sa ilog. Lumalacad ang tatlong ang ting

in ay sa salamin ng

tubig
at nang

aghahanap ng

talinghagang pugad ng

tagac: Bas sila hangang sa tuhod, na ano

pa't nahihiwatigan sa mg

a malalapad na cunot ng

canilang mg

a sayang pangpaligo
ang calugodlugod na hubog ng

canilang mg

a bint. Nacalugay ang canilang buhoc at

hubad ang canilang mg

a bisig, at natatacpan ang catawan ng

isang barong may

malalapad na guhit at masasayang mg

a culay. Samantalang naghahanap sila ng

isang
bgay na hind mangyayaring masumpung

an ay namumuti tuloy sila ng

mg

a bulaclac
at nang

ung

uha ng

mg

a gulay sa pampang.
Pinanonood ng

Iraileng Acteon na namumutl at hind cumikilos ang mahinhing

Dianang iyon; ang mg

a mata niyang numiningning sa madilim na hungcag na

kinalalagyan ay hind nang

apapagal ng

pagtataca sa mg

a mapuput at parang linalic na

mg

a bisig, yaong magandang liig hanggang pa pasimul ng

dibdib; ang maliliit at

culay rosang mg

a paang nang

aglalaro sa tubig, pawang pumupucaw sa abang

cataohan niya ng

cacaibang mg

a damdamin at nagpapapanaguinip ng

mg

a bagong
caisipn sa nillagnat niyang budh.
Sa licod ng

isang pag-lic sa ilat, sa guitn ng

masucal na cawayanan; nang

awal
ang mg

a matitimyas na mg

a dalagang iyon, at hind na maring

ig ang canilang
malulupit na mg

a parungguit. Haling, nanglulupaypay, pigt ng

pawis umalis si pari

Salvi sa canyang pinagtataguan, at nagpaling

apling

ap sa canyang paliguidliguid, na
ang mg

a mata'y hibang. Humintong hind cumikilos, nagaalinlang

an; humakbang ng

ilan at anaki'y ibig sumunod sa mg

a dalaga, ng

uni't nagbalic at naglacad sa pampang

at ang ibang mg

a casama ng

mg

a dalagang iyon ang siyang hinanap.

Nakita niya sa malay-lay roon, sa guitn ng

batis, ang isang wari'y paliguang

magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubong ay isang malagong cawayan; may
nanggagaling doong masasayang mg

a voces ng

babae. Napapamutihan Phin 195ang

paliguang iyon ng

dahon ng

mg

a niyog, mg

a bulaclac at mg

a bandera. Nacatanaw
namn siy sa daco pa roon ng

isang tulay na cawayan at sa dacong malayo'y mg

a
lalaking nang

aliligo, samantalang nang

agcacagulo ang caramihang mg

a alilang lalaki
at mg

a alilang babae sa palibot ng

mg

a calang biglaan ang pagcacagaw at

nang

agsusumakit ng

paghihimulmol sa mg

a inahing manoc, nang

aghuhugas ng

bigas,
nag-iihaw ng

"lechon" at iba pa. At doon sa cabilang ibayo, sa isang calinisang

canilang hinawan, sa loob ng

lilim ng

isang palapalang canilang bagong itinayong ang

mg

a haligui'y cahoy at ang bubong ay "lona" na" ang isang bahagui at ang isang
bahagui'y mg

a dahon ng

malalaking cahoy, nang

agcacatipon ang maraming mg

a
lalaki't mg

a babae. Doo'y naroroon ang alIerez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo,

ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming mg

a capitan at
tenienteng "pasado", pati ni capitang Basiliong ama ni Sinang, na dating caaway ng

nasirang si Don RaIael sa malaon ng

pinag-uusapan. Sa cany'y sinabi ni Ibarra:

"Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at hind mag-caaway ang cahulugan ng

pag-uusapin. At napahinuhod ng

boong galac ng

loob ang balitang mananalumpati ng

mg

a "conservador" sa anyaya ni Ibarra, at tuloy nagpadala ng

tatlong payo at sac

ipinanalim sa capangyarihan ng

binata ang paglilingcod ng

canyang mg

a alila.
Sinalubong ang cura ng

boong galac at pagpipitagan ng

lahat, pati ng

alIerez.
Ng

uni't saan p nanggaling ang cagalanggalang na camahalan p ninyo?

ang itinanong sa canya ng

alIerez, ng

makita nito ang canyang mukhang pun ng

glos, at ang canyng habito'y puspos ng

mg

a dahon at ng

mg

a tuyong sang

a
Naparap p ba ang cagalanggalang na camahalan niny?
Hind! naligaw aco!ang isinagot ni pari Salvi, at ibinab ang canyang mg

a
mat upang siyasatin ang canyng pananamt.
Nang

agbubucas ng

mg

a botella ng

limonada, nang

agbibiyac ng

mg

a niyog na
mura at ng

ang mg

a natatapos ng

paliligo'y macainom ng

canyang malamig na tubig

at ng

macacain ng

canyang malambot na lamang higuit ang caputian sa gatas; at

bucd sa roo'y pinag-aalayan pa ang mg

a dalaga ng

isang cuintas na sampaga, na

nasasal-itan ng

mg

a rosa at ilang-ilang, na siyang nagbibigay bang

o sa nacalugay na
buhoc. Sila'y nauup o humihilig sa mg

a duyang nacabitin sa mg

a sang

a ng

mg

a
cahoy, o nang

aglilibang sa paglalaro sa paliguid ng

isang batong malapad, na may

nacalagay sa ibabaw nitong mg

a baraja, mg

a tablero, maliliit na mg

a libro, mg

a sigay
at mg

a batong maliliit.
Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa't tila mandin nallibang ang sip sa
ibng bagay, at cay lamang pinansin ang sinalita sa canya'y ng

sa canya'y Phin
196sabihing si Ibarra ang may gaw ng

gayong calaking sugat. Ng

uni't hind
mangyaring makita ang bantg at hind napagkikilalang piloto; bago dumatng ang
alfrez ay siy'y wal na.
Sa cawacasa'y lumabas si Maria Clara sa paliguan, casama ang canyang mg

a
caibigang babae, sariwang tulad sa isang rosa sa unang umagang pamumucadcad na
numiningning ang hamog na ang cawang

is ay kislap ng

diamante sa caayaayang ulbos

ng

bulaclac. Inihandog niya ang unang ng

it cay Crisostomo, at naucol ang unang

pagdidilim ng

canyang noo cay pari Salvi. Nahiwatigan nito, ng

uni't hind
nagbuntunghining

a.
Dumating ang oras ng

pagcain. Nang

agsiup sa mesang pinang

ung

uluhan ni
Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alIerez, ang gobernadorcillo at ilan pang mg

a
capitan, samp ng

teniente mayor. Hind ipinahintulot ng

mg

a inang cumain ang

sinomang lalaki sa mesa ng

mg

a dalaga.
Hind ca na ng

ayon, Albino, macapag panucala ng

mg

a butas, pa na gaya ng

sa
mg

a bangc,ani Len sa nagseminarista.

Ano? ano iyon?ang tanung

an ng

mg

a matatandang babae.
Na ang mg

a bangc, mg

a guinoong babae, ay pawang mg

a buong-b na tlad
sa pinggng ito;ang ipinaliwanag ni Len.
Jess, saramullo!ang sigaw ni tia Isabel na ng

uming

it.
May nababatid na p b cayong ano man, guinoong alIerez, tungkol sa
tampalasang nagpahirap sa catawan ni pari Damaso?ang tanong sa alIerez ni pari
Salvi, sa horas na iyon ng

pagcain.
Sno p bang tampalsan iyn, padre cura?ang tanong ng

alIerez, na
tinitingnan ang Iraile, na guinagawang pinacasalamin sa mata ang vaso ng

alac na
canyang ininom.
Aba, at sino pa p ba? Yaong tampalasang camacalawa ng

hapon ay
bumuntal cay pr Dmaso sa daan!
Bumuntal cay pr Dmaso?ang tanung

an ng

ilang voces.
Wari'y ng

umiti ang coadjutor.

Tunay p, caya't nararatay ng

ayon si pari Damaso! Sinasapantahang ang

gumaw ng

gayo'y si Elias ding sa inyo'y naglublob sa pusaw, guinoong alIerez.

Namul sa hiya sa lac ang alfrez.
Ang boong isip co,ang ipinagpatuloy ni pari Salvi, na ang anyo'y wari
nanglilibac;ay nalalaman po ninyo ang nangyayari. Ang wica co'y alIerez ng

Guardia Civil....
Nagcagt-lb ang militar at ibinulng ang isng halng na pagtaliwacs.
Phin 197Sa ganito'y siyang pagsipot ng

isang babaeng namumutla, payat, abang

aba ang pananamit; sino may walang nacakita ng

canyang pagdaing; palibhasa'y

lumalacad siyang walang imic at napacawalang ing

ay ang canyang paglacad, na cung

naguing gab sna'y marahil ipalagy na siya'y isng "fantasma."
Pacanin ninyo ang cahabaghabag na babaeng iyan!ang sabihan ng

mg

a
matatand:uy, pumarito cay!
Ng

uni't ipinagpatuloy ng

babae ang canyang paglacad, at siya'y lumapit sa

mesang kinalalagyan ng

cura; ito'y luming

on, at nkilala siy at nalaglg sa canyng

camy ang cuchillo.
Inyong pacnin ang babaeng it!ang ipinag-utos ni Ibarra.
Madilim ang gabi at nang

awawal ang mg

a batang lalaki!ang ibinubulong

ng

magpapalimos na babae.
Ng

uni't ng

makita ang alIerez, na sa canya'y nagsasalit, naguitla ang babae at

nagtatacbo, at nawal sa guitn ng

cacahuyan.
Sino ang babaeng iyn?ang itinanng.
Isng cahabaghabg na babaeng pinlit sirin ang sip sa cagugulat at
cpapahrap!ang isinagt ni don Filipo;may pat na raw nang iya'y ganyn.
Iyan baga ang isang nagng

ang

alang Sisa?ang tanong ni Ibarra ng

boong
pagmamalasakit.
Ang babaeng iya'y dinakip ng

inyo pong mg

a sundalo,ang ipinagpatuloy ng

sabing may capaitan ng

teniente mayor;siya'y inilibot sa boong bayang batid, dahil

sa hind co maalamang mg

a bagay ng

canyang mg

a anac na lalaki, na ... hind

nang

agcaroon ng

caliwanagan.
Bakit?ang itinanong ng

alIerez na humarap sa cura:iyan p baga ang ina

ng

inyong dalawang sacristan?

Sumng-yon ang cura sa pamamag-itan ng

pagtang

.
Na nang

awalang hind man lamang guinaw ang ano mang pagsisiyasat

tungcol sa canila!ang idinugtong ni Don Filipo ng

wari may poot, at tinititigan ang

gobernadorcillo na ibinab ang mg

a mata.
Hanpin niny ang babaeng iyanang ipinag-utos ni Crisostomo sa mg

a
alilang lalaki:Aking ipinang

acong pagpapagalan co ang pag-uusisa cung saan

naroon ang canyang mg

a anac na lalaki.
Nang

awala, ang wica ninyo?ang itinanong ng

alIerez.Nang

awala ang
inyong mg

a sacristan, padre cura?

Inubos ininom ng

cura ang vaso ng

alac na na sa canyang harap, at sac tumang

,
bilang sagt na oo.
Phin 198Carambas, pr cura!anng alfrez na casaby ang twang libc, at
nattuwa, dahil sa siya'y nacacaganti,pagca nawwal ang ilang piso lamang ng

cagalang-galang na camahalan p ninyo'y maagang maaga pa'y inyong guiniguising
ang aking sargento, upang hanapin ang inyong salap; ng

uni't nawawal ang dalawang

sacristan ninyo'y hind p cay nagsasabi; at cay p, guinoong capitan ... totoo ng

ang
cay po'y....
At hind tinapos ang canyang salit cung d ang guinawa'y nagtawa, casabay ng

paglulubog ng

canyang cuchara sa mapulang laman ng

papaya.
Sumagot ang curang malak ang hiy at nattulig.
Nagcgayon ac't dahil sa aco ang nananagot ng

salap....
Mabuting sagot, cagalanggalang na pastol ng

mg

a caluluwa!ang salabat sa
canya ng

alIerez na namumualan ng

kinacain.Mabting sagt, banl na lalki!

Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, ng

uni't nagpilit si pari Salving manag-uli sa

dating catahimican ng

loob, at sumagot na caacbay ang ng

iting pilit:
At nalalaman p b ninyo, guinoong alIerez, cung ano ang sabihanan tungcol
sa pagcawal ng

mg

a batang iyan? Hind? Cung gayo'y ipagtanong p ninyo sa

inyong mg

a sundlo!
At ano?ang sigaw ng

alIerez na nawala ang towa.

Ang sabihana'y ng

gabing iyon mawala ang mg

a bata'y may mg

a tumunog na
ilang putoc ng

Iusil!
Ilang putoc?ang inulit ng

alIerez na canyang minamasdan ang mg

a caharap.
Nang

agsitang

o ang nang

aroroon, bilang pagpapatunay na may naring

ig ng

a sila.
Nang magcagayo'y sumagot si pari Salvi ng

madalang na pananalita, taglay ang

malupit na paglibac.
Sa nangyayari'y aking nakikitang bucod sa hind cayo nacacahuli ng

mg

a
gumagawa ng

masama'y hind po ninyo nalalaman ang mg

a guinagawa ng

inyong
mg

a capamahay, at gayon ma'y ibig po ninyong masoc na tagapang

aral at magturo sa
mg

a iba ng

canilang mg

a catungculan: dapat po ninyong maalaman ang casabihang;

lalong nacacaalam ang ull sa canyang sariling bahay....
Mg

a guinoo!ang isinalabat ni Crisostomo ng

canyang makitang namumutla

na ang alIerez;tungcol ng

a sa bagay na ito'y ibig cong maalaman cung ano ang

inyng pasiy sa isang aking panucl. Inaacal cong ipagcatiwl ang pag-aalg sa
babaeng diyang sira ang isip sa isang mabuting manggagamot at samantala'y
hahanapin co ang canyang mg

a anac, sa pamamag-itan ng

tulong at mg

a hatol
ninyng dalaw.
Ang pagbabalic ng

mg

a alilang nang

agsabing hind nila nasumpung

an ang sira
ang sip na babae ang siyang nacalubos ng

pagcapayapa sa dalawang nagcacagalit, at

canilng dinal ang salitaan sa ibang bagay.
Nang

agbahabahagui sa ilang pulutong ang mg

a matanda't mg

a bata ng

matapos
ang pagcain Phin 199at samantalang sila'y binbigyan ng

cha at caIe. Cumuha ang iba

ng

mg

a "tablero" at ang iba nama'y nang

agsicuha ng

"baraja," ng

uni't lalong
minagaling ng

mg

a dalaga ang mang

atanong sa "Rueda de la Fortuna" (gulong ng

capalaran), sa pagcaibig nilng maalaman ang sa canila'y mangyayari sa panahng
hnaharap.
Hali cayo, guinoong Ibarra.ang sigaw naman ni capitang Basilio, na lang

o
na ng

caunt. May usapin tayong labing limang taong taon na ng

ayon ang itinatagal, at

walng hucm sa Audienciang scat macahtol: mangyayari bang tingnan natin cung
ting mabbigyang hangg sa "tablero"?
Ng

ayon din p, at sumasang-ayon aco ng

boong catowaan!Hintayn po
niny acng saglt, sa pagca't nagpapaalam ang alfrez!
Nang maalaman nila ang gayong paglalar, nang

agcapisan ang lahat ng

matatandang lalaking marunong ng

"ajedrez" sa paliguid ng

"tablero"; mahalaga ang

larong iyon, caya't nacaakit pati sa mg

a hind nacacaalam. Hinarap ng

mg

a
matatandang babae, gayon man, ang cura, upang makipagsalitaan sa canya tungcol sa
mg

a bagay na nauucol sa religion; datapuwa't hind marahil minamagaling ni Iray

Salvi ang lugar na kinalalagyan at ang capanahunang iyon, cay ng

't pawang mg

a
malalabo ang caniyang mg

a isinasagot at mapapanglaw at may galit na halo, at ang

canyang mg

a matang hind tumiting

in man lamang sa canyang mg

a kinacausap ay
nagpapaling

apling

ap sa magcabicabil.
Nagpasimul ang lar ng

boong cacadakilan.
Cung magtabl ang lar, papagtatablahn naman natin ang ting usapnang
sabi ni Ibarra.
Nang na sa calaghatan na ang lar, tumanggap si Ibarra ng

isang telegrama na
nagpaningning ng

canyang mg

a mata at nacapagbigay sa canya ng

pamumutla. Itinago
niya sa canyang "cartera" ang telegrama, na hind binucsan, at canyang sinulyap ang
pulutong ng

mg

a cabatang nagpapatuloy ng

pagtatanong cay Capalaran, sa guitn ng

mg

a tawanan at mg

a sigawan.
Phin 200"Jaque" sa "Hri!"anang binat.
Napilitang itago ni capitang Basilio ang "Hari" sa licod ng

"Reina."
"Jaque" sa "Reina"!ang muling sinbi ni Ibarra, na pinagbabalan ng

canyang "Torre" ang "Reina," na ipinagsasanggalang ng

isang "Peon."
Sa pagca't hind matacpan ni capitang Basilio ang "Reina" at hind naman niya
maiurong ito, dahil sa "Haring na sa sa licod, huming

siya ng

panahon upang siya'y

macapa-isip.
Sumasang-ayon p aco ng

boong tuw!ang sagot ni Ibarra;mayroon pa

namang sasabihin aco ng

ayon din sa ilang lalaki sa pulutong na iyon.

At nagtindig siya, pagcapagcaloob sa canyang calaban ng

icaapat na bahagui ng

isang oras upang mag-sip.
Tang

an ni Iday ang mabilog na cartong kinasusulatan ng

apat na po't walong

tanong, at si Albino ang may tang

an ng

libro ng

mg

a sagot.
Casinung

aling

an! hind totoo! casinungaling

an!ang isinsigaw ni Sinang

na halos umiyac.
An b ang nangyayari sa iyo?ang sa cany'y tanng ni Mara Clara.
Tingnan mo, aking itinanong: "Cailan baga aco magcacabait?" binitiwan co
ang mg

a "dado", at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay binasa sa libro ang
ganito: "Pagca nagcabuhc ang palaca!" It ba'y mabuti?
At saca ng

iniwian ni Sinang ang naguing seminarista, na hind tumitiguil ng

pagtatawa.
Ng

uni't Sino ba ang may utos sa iyong magtanong ca ng

gayon?ang sinabi sa
canya ng

pinsan niyang si VictoriaSucat na ang magtanong ng

gayon upang
marapat sa gayong mg

a sagot!
Tumanong p cayo!ang sinabi nila cay Ibarra, casabay ng

paghahandog sa
canya ng

"rueda"Pinagcayarian naming cung sino ang magcamit ng

lalong
magaling na sagot ay tatangap sa mg

a iba ng

isang handog. Nacatanong na caming

lahat.
At Sino ang nagcamit ng

lalong magaling na sagot?

Si Mara Clara! si Mara Clara!ang isinagt ni Sinang.Ibiguin man niya't
hind'y siya'y pinatanong namin: "Tapt baga't hind magmamaliw ang canyng
pagliyag?" at ang libro'y sumagt....
Ng

uni't tinacpan ni Maria Clarang namumulang mainam ang bibig ni Sinang, at

hind itinulot na maipatuloy ang sinasabi.
Cung gayo'y ibigay ninyo sa akin ang "rueda"!ani Crisostomong
ng

uming

it.
Tumanong: "Lalabas ba ng

magaling ang casalucuyan conglinalayon?"

Napacapang

it naman ng

tanong na iyan!ang sigaw ni Sinang.

Phin 201Iniabsang ni Ibarra ang mg

a "dado" at alinsunod sa canyang "numero" ay

hinanap ang mukha at ang talata ng

na sa libro.
"Ang mg

a panaguinip ay pawang mg

a panaguinip ng

a!"ang binsa ni
Albino.
Kinuha ni Ibarra ang telegrama at nang

ang

atal na binucsan.
Ng

ayo'y nagsinung

aling ang libro ninyo!ang isinigaw na puspos ng

tuw.
Basahin ninyo:
"Sinang-ayunan ang panuclang escuela, hinatlang cay ang nanlo sa usapin."
An ang cahulugn nit?ang itinanng nil sa cany.
Hind b ang sabi ninyo'y bibigyan ng

pabuya (regalo) ang magtamo ng

lalong mabuting sagot?ang itinanong niya, na nang

ang

atal ang voces sa laki ng

canyang tuw, samantalang hinahati ng

boong ing

at ang papel.
Siya ng

a! siya ng

a!
Cung gayo'y narito ang aking pabuya,ang sinabi, at ibinigay cay Maria Clara
ang calahati;magtatay aco sa bayan ng

isang paaralang ucol sa mg

a batang lalaki't
babe; ang paralang it'y siyng king paby.
At anong cahulugan niyang calahati ng

papel?
Ito'y ihahandog co naman sa nagcaroon ng

lalong masam sa mg

a sagot!
Cung gay'y ac! sa akin marapat ibigy!ang sigw ni Snang.
Ibinigy sa cany ni Ibarra ang papel at matling lumay.
At an ang cahulugn nit?
Datapowa't malayo na ang mapalad na binata, at nagbalic na mul siya sa
pakikilar ng

"ajedrez."
Lumapit si Fr. Salvi na wari'y nag-wawalang ano man sa masayang lupon ng

mg

a
cabatan. Pinapahid ni Mara Clara ang isang lha sa catuwan.
Humint ng

magcagayon ang tawanan at napipi ang salitaan. Tumiting

in ang cura
sa mg

a bagongtao't dalaga, na di niya matutuhan cung ano ang sasabihin; hinihintay

namn nilng magsalit ang cura at hind sil umimic.
An it?ang sa cawacasa'y naitanong ng

cura, at kinuha ang libro at

canyang binbuclatbuclat.
Ang "Rueda de la Fortuna",isang librong libang

an, ang sagot ni Leon.

Hind ba ninyo nalalamang casalanan ang maniwala sa mg

a bagay na
ganito?ang winica, at sac pinunitpunit ng

boong galit ang mg

a dahon ng

libro.
Nagpumiglas sa mg

a labi ng

lahat ang mg

a sigaw ng

pagtataca at sam ng

loob.
Phin 202Lalong malaking casalanan ang gawin ang maibigan sa bagay na hind
canya't laban sa calooban ng

tunay na may ari!ang itintol ni Albinong nagtindig.

Amang cura, nacaw ang tawag sa ganyang gaw at ito'y bawal ng

Dios at ng

mg

a tao.
Pinapagdaop ni Maria Clara ang mg

a camay, at tinitigang tumatang

is ang mg

a
wacas ng

librong iyong hind pa nalalaong nag-alay sa canya ng

lubhang malakng
ligaya.
Hind sumagot cay Albino si Iray Salvi, laban sa inaasahan ng

mg

a nanonood;
natira siya sa panonood cung paano ang linipadlipad ng

mg

a pinagpunitpunit na mg

a
dahon ng

libro, na ang iba'y ipinawid ng

hang

in sa gubat at ang iba nama'y sa tubig;

pagcatapos ay lumayong guiguirayguiray at nacapatong ang dalawang camay sa ulo.
Humintong sandal at nakipag-usap cay Ibarra na naghatid sa canya sa isa sa mg

a
cocheng nahahandang pangdala o panghatid sa mg

a panauhin.
Mabuti at lumayas ang pang-aboy-galac na iyan,ang ibinulong ni
Sinang.!May pagmumukhang wari'y sinasabing: "Huwag cang tatawa't nalalaman co
ang iyong mg

a casalanan."
Sa malaking catuwan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niya sa canyang maguiguing
asawang si Maria Clara ng

canyang pabuya, nagpasimul siya ng

paglalarong hind na
iniisip ang guinagawa, at hind na nag-aabala ng

pagbabalacbalac ng

pagwawari ng

boong pag-iing

at ng

calagayan ng

mg

a "pieza."
Dahil sa ganito'y ang nangyari, baga man si capitang Basilio'y bhagy ng

nacapagsasangalang, ang laro'y nagcapantay, salamat sa maraming pagcacamaling sa
huli'y guinaw ng

binata.
Papagtablahin natin! papagtablahin natin! ang sabi ni capitang Basiliong malak
ang tuw.
Papagtablahin natin!ang inulit ng

binata,cahi't maguing ano man ang

inihatol ng

mg

a hucom sa ating usapin.

Nangagcamay ang dalawa na nang

agpisilan ng

boong pagguiguiliwan.
Samantalang ipinagcacatuwa ng

mg

a caharap ang nangyaring ito na nagbibigay

wacs sa isng usapng totoong nagpapahrap na sa dalawang magcalaban, ang
biglang pagdating ng

apat na guardia civil at isang sargento, na pawang sandatahan at

nacalagay sa dulo ng

Iusil ang bayoneta, siyang sumira ng

casayahan at nagdulot ng

panghihilacbot sa pulutong ng

mg

a babae.-
Huwg kikilos ang sino man!ang sigaw ng

sargento.Papputucan ang
cumilos!
Phin 203Hind inalintana ni Ibarra ang gayng pahyop na pagmamatapang,
tumindig siy at lumpit sa sargento.
An p ang inyng ibig?ang itinanng.
Na ng

ayon din ay ibigay sa amin ang isang may casalanang nagng

ang

alang
Elas, na sa iny'y namimiloto cannang umaga,ang isinagt na may anyng
pagbabl.
Isng may casalanan?... Ang piloto? Cay po'y nagcacamali marahil!ang
itinugn ni Ibarra.
Hind p; ng

ayo'y isinumbong na naman ang Elias na iyang nagbuhat ng

camy sa isng sacerdote....
Ah! at iyn ba ang piloto?
Iyan ng

, ayon sa sabi sa amin; tumatanggap p cayo sa inyong mg

a
pagsasaya, guinoong Ibarra, ng

taong may masamang caasalan.

Tiningnan ni Ibarra ang sargento mul sa mg

a paa hanggang sa ulo at sinagot siya

ng

lubhang malaking pagpapawalang halaga:

Hind co cailang

ang aco'y magsulit sa inyo ng

aking mg

a guinagaw!
Tinatangggap namin ng

boong cagandahan ng

loob ang sino man sa aming mg

a
pagsasay, at cayo man, cung cayo'y pumarito sana, inyo dising nasunduan ang isang
luclucan sa mesa, na gaya naman ng

inyong alIerez na capanayam namin ditong

dalawng horas lmang ang callampas.
At pagcawic nito'y tinalicuran siy.
Kinagat ng

sargento ang canyang mg

a bigote, at sa pagca't napagdilidili niyang

siya ang lalong mahina, ipinag utos na paghanapin sa magcabicabil at sa mg

a
cacahuyan ang piloto, na ang any nit'y nacatitic sa capirasong papel na canyng
dal. It ang sinabi ni Don Filipo sa cany:
Inyong talastasing naaangcap ang mg

a anyo't calagayang iyan sa siyam ng

bawa't sampong dalisay na filipino; bac p cay'y magcamal!
Sa cawacasa'y bumalic ang mg

a sundalo, at canilang sinabing walang nakita

silang bangc tong sno mang macapagbigy hinala; nagsabi ng

pautal-utal ang
sargento ng

ilang salit at sac umalis na tulad ng

pagdating: asa guardia civil.

Untunting nanag-uli ang katuwan, umulan ang mg

a tanong at sumagana ang

mg

a salisalitaan tungcol sa nangyari.

Cung gayo'y iyn pal ang Elas na naghlog sa alfrez sa isng pusw!ang
sbi ni Leng nag-isip-isip.
At paano b ang nangyaring iyon, paano?ang tanong ng

ilang ibig maPhin

204catanto ng

lihim.
Ang sabi'y nasalubong daw ng

alIerez ang isang taong may pas-ng choy na

panggatong, ng

isang araw na umuulan ng

mainam ng

buwan ng

Septiembre. Totoong
maputic ang daan at sa tabi lamang may makipot na landas na malalakaran ng

iisang
tao. Ang guinaw raw ng

alIerez ay hind piniguil ang cabayo na siyang dapat sana,

cung d bagcos pinatulin at sumigaw sa taong siya'y umudlot: tila mandin hind ibig
ng

taong iyong bumalic sa pinanggaling

an o aayaw na malubog sa pusaw, caya't

nagpatuloy ng

paglacad. Sa galit ng

alIerez ay inacalang siya'y ipatahac, ng

uni't
cumha ang tao ng

caputol na cahoy at pinacapalopal ang ulo ng

hayop nang boong

lakas, na ano pa't nabulagt ang cabayo't napatapon sa pusaw ang alIerez. Sinasabi
ring ipinagpatuloy daw ng

taong iyon ang paglacad ng

boong tiwasay, na hind niya

alumana ang limng balang ipinahabol sa canya ng

alIerez na nabulagan sa marubdob

na galit at sa lusac. Sa pagca't tunay na hind kilala ng

alIerez cung sino ang taong

iyn, hininalang marahil ay ang bantg na si Elas, na gling sa lalawgang may ilng
buwn pa lamang, na d alam cung tagasaan, at napakilala sa mg

a guardia civil sa
ilang bayan dahil sa mg

a cawang

is ng

gayon din mg

a cagagawan.
Cung gay'y tulisn pal siy?ang itinanng ni Victoriang kinkilig.
Sa acl co'y hind, sa pagc't minsan daw ay siy'y nakilaban sa mg

a tulisan
isng araw na canilng linolooban ang isng bhay.
Walang mukhng masamng to!ang idinugtng ni Snang.
Wal, totoo lamang mapanglaw ang canyang ting

in: hind co nakitang siya'y

ng

umit man lamang sa boong umaga,ang sinb ni Mara Clara.

Sa gayo'y nagdaan ang hapon at dumating ang horas ng

pag-ow sa bayan.
Nang

agsialis sila sa gubat ng

iliniliwanag ang mg

a huling sinag ng

naghihing

along araw, at nagdaan silang hind umiimic sa malapit sa mahiwagang

pinaglibing

an ng

nuno ni Ibarra. Pagcatapos ay nanag-uli ang masayang mg

a salitaang
maing

ay, puspos ng

caning

asan, sa silong ng

mg

a sang

a ng

cahoy na iyong hind

totoong sanay na macarinig ng

gayong caraming mg

a voces. Tila mandin

namamanglaw ang mg

a cahoy, umuugoy ang mg

a gumagapang na mg

a damo at
war'y sinasabi: Paalam cabatan! Paalam, panag-nip na isng raw!
At ng

ayon, sa liwanag ng

mapupula at malalaking ning

as ng

mg

a sigsig; at sa
tugtog ng

mg

a guitarra, bayaan natin silang lumacad na patung

o sa bayan.
Nagbabawas ang mg

a pulutong, namamatay ang mg

a ilaw, napipipi ang guitarra,

samantalang sila'y nalalapit sa tahanan ng

mg

a tao. Ilagay ninyo ang inyong

"mascara", sa pagca't cayo'y makikipanayam na naman sa inyong mg

a capatid!

Phin 205

XXV.
SA BAHAY NG FILOSOFO
Pagca umaga ng

kinabucasan, pagcatapos na madalaw ni Juan Crisostomo Ibarra

ang canyang mg

a lupa, siya'y tumung

o sa bahay ni matandang Tasio.

Lubos na lubos ang catahimican sa halamanan, sa pagca't ang mg

a lang

ay-
lang

ayang nang

agsasalimbayan sa palibot ng

balisbisa'y bahagy na umiing

ay.
Sumisibol ang malilit na damo sa lumang pader na guinagapang

an ng

cawang

is ng

baguing na bumuborda sa mg

a bintana, maliit na bahay na anaki'y siyang tahanan ng

catahimcan.
Maing

at na itinali ni Ibarra ang canyang cabayo sa isang haligui, siya'y lumacad

ng

halos patiad ng

pagdadahandahan at canyang tinahac ang halamanang malinis at

totoong magaling ang alg; pinanhc ang hagdnan, at siya'y pumasoc, sa pagca't
bucas ang pint.
Ang unang nakita niya'y ang matand, na nacayucod sa isang libro na tila mandin
canyang sinusulatan. May napanood sa mg

a pader na tinitipong mg

a maliliit na mg

a
hayop at mg

a dahon ng

mg

a cahoy at damo, sa guitn ng

mg

a "mapa" at lumang
estanteng pun ng

mg

a libro at ng

mg

a sulat-camy.
Lubhang nalilibang ang matand sa canyang guinagaw, na ano pa't hind naino
ang pagdating ng

binata, cung d ng

ito'y aalis na sana, sa pagcaibig na huwag

macagambal sa matandang iyn.
Ab! nariyan po b cayo?ang itinanong, at tiningnan si Ibarra ng

wari'y
nangguiguilals.
Ipagpaumanhin p niny,ang isinagt nit,cay p pala'y maraming
totoong guinagaw....
Siya ng

p, sumusulat aco ng

caunt, datapuwa't hind dal-dal at ibig Phin

206cong magpahing

a. May magagaw p b acong ano mang sucat ninyong

pakinabang

an cahi't babahagy?
Malaki p!ang isinagt ni Ibarra at saca lumapt;datapuwa't....
At sinulyap ang librong na sa ibabaw ng

mesa.
Aba!ang biglang sinabing nangguguilalas; guinagamit po ba ninyo ang
inyong panahon sa pagsisiyasat cung ano ang cahulugan ng

mg

a "gerogliIico?"
Hind p!ang isinagot ng

matandang lalaki, at tuloy nag-alay sa kanya ng

isang "silla";hind nacacawatas aco ng

egipcio o ng

copto man lamang, datapuwa't

may caunti akong nalalamang paraan sa pagsulat niyan, caya aco'y sumulat ng

mg

a
"geroglfico."
Sumusulat p cayo ng

mg

a "gerogliIico"? At bakit p?ang itinanong ng

binatang nag-aalinlang

an sa nakikita't nariring

ig.
Ng

huwag mabasa nino man sa mg

a panahong ito ang aking sinusulat.

Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang isip niya'y bac nasisira ang isip
nito. Madaling madaling siniyasat ang aclat, sa pagca iibig niyang maalaman cung
nagsisinung

aling, at canyang namasdang totoong magaling ang doo'y pagcacaguhit ng

mg

a hayop, mg

a guhit na bilog, mg

a guhit na anyong pabilog, mg

a bulaclac, mg

a paa,
mg

a camay, mg

a bisig, at iba pa.

At bakit p cay sumusulat cung talagang aayaw cayng mabasa nino man
ang inyng sinusulat?
Sa pagca't hind co iniuucol ang aking sinusulat sa mg

a taong nabubuhay
ng

ayon; sumusulat aco at ng

mabasa ng

mg

a taong ipang

ang

anak pa sa mg

a panahong
sasapit. Cung mababasa ng

mg

a tao ng

ayon ang aking mg

a sinusulat ay canilang
susunuguin ang aking mg

a aclat, na siyang pinagcagugulan co ng

pagal ng

boong
aking buhay; datapuwa't hindi gayon ang gagawin ng

mg

a taong ipang

ang

anak pang
macababasa ng

aking mg

a sinusulat ng

ayon; sa pagca't ang mg

a taong ipang

ang

anak
pang iyo'y pawang maguiguing mg

a pantas at mauunaw nila ang aking mg

a adhic at
canilang wiwikain: HINDI NATULUG NA LAHAT SA GABI NG AMING MG A
NUNO! Ililigtas ng

talinghaga o ng

mg

a cacaibang mg

a letrang ito ang aking gaw, sa

camangmang

an ng

mg

a tao, na gaya naman ng

pagcaligtas sa maraming mg

a
catotohanan ng

talinghaga o ng

mg

a cacaibang mg

a pagsamba at ng

di sirain ng

mapangwasak na mg

a camay ng

mg

a sacerdote.
At sa anong wica sumusulat po cayo?ang itinanong ni Ibarra, pagcatapos ng

isang sandalng hind pag-imc.
Sa wica natin, sa tagalog.
Phin 207At nagagamit p ba sa bagay na iyan ang mg

a "gerogliIico"?
Cung di lamang sa cahirapan ng

magdibujo, nagcacailang

an ng

panahon at
tiyaga, halos masasabi co sa inyng lalong magaling na gamitin ang mg

a "gerogliIico
sa pagsulat ng

ating wika cay sa "alIabeto latino". Taglay ang mg

a "vocal" ng

dating
"alIabeto egipcio"; ang ating o na pangwacas na vocal na na sa calaguitnaan ng

o at ng

u; wala rin sa egipciong tnay na tung ang E; na sa "alfabeto egipcio" ang
ating HA at ang ating KHA na wala sa "alfabetong latn" ayon sa paggamit natin sa
castila. Sa halimbaw; sa sabing MUKHA,ang idinugtong na itinuro ang libro
lalong nababagay na aking isulat ang slabang HA sa pamamag-itan nitong anyong
isd cay sa letrang latina na ipinang

ung

usap sa Europa sa pamamag-itan ng

iba't ibang
paraan. Sa isang pang

ung

usap na hind totoong ipinahahalat ang letrang ito, gaya sa

halimbwa dito sa sbing HAIN, na dito'y hind totooog mariin ang pang

ung

usap ng

H,
ang guinagamit co'y itong "busto" ng

leo o itong tatlong bulaklak ng

LOTO, ayon sa
bilang ng

"vocal." Hind lamang ito, nagagaw co rito ang pagsulat ng

tinig na sa
ilng lumlabas, letrang wal sa "alfabeto latinong" kinastil. Inuulit cong cung hind
ng

lamang sa cahirapan ng

pagdidibujo na kinacailang

ang pacabutihin, halos

magagamit ng

ang mg

a "gerogliIico;" datapowa't ang cahirapang ding ito ang siyang

pumimipilit sa aking huwag magsalit ng

malawig at huwag magsaysay cung d iyong

catatagan at kinakailang

an lamang: bucod sa rito'y sinasamahan aco ng

pinagpapagalan cong ito, pagca umaalis ang aking mg

a panauhing taga China at taga

Japn.
An pong sbi niny?
Hind p ba ninyo nariring

ig? Mg

a lang

aylang

ayan ang aking mg

a panauhin;
ng

taong ito'y nagculang ng

isa; marahil siya'y hinuli ng

sino mang masamang batang

insc japons.
Bakit p nalalaman ninyong sila'y nanggagaling sa mg

a lupaing iyan?
Dahil p sa isang magaang na paraan: may ilang taon na ng

ayong bago sila

umalis ay itinatali co sa canilang paa ang isang maliit na papel na may nacasulat na
"Filipinas" sa wicang ingles, at inaacala cong hind totoong malayo ang canilang
pinaroroonan, at sa pagca't sinasalita ang wicang ingles halos sa lahat ng

panig ng

mg

a dacong ito. Hind nagcamit casagutan ang maliit cong papel sa loob ng

mahabang
panahon, hanggang sa cawacasa'y ipinasulat co sa wicang insic, at ang nangyari'y
sila'y bumalic ng

noviembreng sumunod na may mg

a dalang ibang mg

a maliliit na
papel, na aking ipinabasa: nacasulat ang isa sa wicang insic, at yao'y isang bati
magmula sa mg

a pampang

in ng

HoangPhin 208ho, at ang isa, alisunod sa insic na

aking pinagtanung

an, yaon daw marahil ay wicang japones. Datapuwa't cayo po'y

king linlibang sa mg

a bagay na ito, at hind co itinatanong sa inyo cung sa paanong

bagay macapagllingcod ac sa iny.
Naparito p aco't ibig cong makipag-usap aco sa inyo tungcol sa isang bagay
na mahalaga,ang isinagot ng

binata;cahapon ng

hapo'y....
Hinuli po ba ang culang palad na iyan?ang isinalabat ng

matandang
lalaking malaking toto ang pagca ibig na macaalam.
Si Elas p ba ang inyng sinasabi? Bakin p niny naalaman?
Aking nakita ang Musa ng

Guardia Civil.
Ang Musa ng

Guardia Civil! At sino p ba ang Musang iyan?

Ang asawa ng

alIerez, na inyong inanyayahan sa inyong pagcacatuwa. Cumalat

cahapon sa bayan yaong nangyari sa buwaya. Cung gaano ang catalasan ng

isip ng

Musa ng

Guardia Civil ay gayon din ang catampalasanan ng

canyang budh, at
hininala na marahil ang piloto'y yaong napacapang

ahas na nag-abaang sa canyang

asawa sa pusaw at bumuntal cay par Damaso; at sa pagca't siya ang bumabasa ng

mg

a "parte" (casulatang nagbibigay alam ng

ano mang bagay na nangyayari) na dapat

tanggapin ng

canyang asawa, bahagya pa lamang dumarating ito sa canyang bahay na

lang

o at walang malay, inutusan ang sargento, samp ng

mg

a soldado, at ng

bagabaguin ang Iiesta, upang macapanghiganti sa inyo, Mag-ing

at po cayo! Si Eva'y
mabait na babae, palibhasa'y nanggling sa mg

a camay ng

Dios ... Masama raw babae

si doa Consolacion, at walang nacacaalam cung caninong camay siya nanggaling!
Kinacailang

ang naguing "doncella" o naguing ina, minsan man lamang, upang

gumalng ang isang babae.
Ng

umit ng

caunt si Ibarra, sac sumagot, casabay ang pagcuha sa canyang

cartera ng

ilang mg

a papel.
Malimit na nagtatanong p sa inyo ang aking nasirang ama sa ilang mg

a bagay,
at nattandaan cong pwang casayahan ang canyang tinam lamang sa pagsund sa
inyong mg

a cahatulan. May casalucuyan acong isang munting gawain ibig cong

papagtibayin ang magandang calalabasan.
At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maicling pananalit, ang pinagbabalac
na escuelahang canyang inihandog sa canyang pinang

ing

ibig, at inilahad sa mg

a mata
ng

nagtatacang IilosoIo ang mg

a planong galing Maynila na sa canya'y ipinadala.

Ibig co sanang ihatol p ninyo sa akin cung sinosino sa bayan ang mg

a Phin
209taong aking susuyuin, at ng

lalong lumabas na magaling ang gawaing ito. Kilala p

ninyong totoo ang mg

a taong nananahan dito; aco'y bagong cararating at halos aco'y

isng manunuluyang tag ibang lupan sa aking sariling bayan.
Sinisiyasat ni matandang Tasiong sa mg

a mata'y nangguiguilid ang mg

a luha, ang
mg

a planong na sa canyng harp.

Ang inyong ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip, ang panaguinip
ng

isang abang sir ang isip!ang biglang sinabing nababagbag ang loob;at
ng

ayo'y ang unang ihahatol co p sa inyo'y ang huwag na muling cayo'y magtanng
sa kin magpacailan man!
Tining

nan siya ng

binatang nangguiguilalas.
Sa pagca't ang mg

a taong matitino'y ipalalagay p cayong sir rin ang pag-

iisip,ang ipinagpatuloy ng

pananalitang masaclap na pagpalibhasa.Inaacala ng

taong pawang mg

a sir ang isip ng

sino mang hind nag-iisip ng

wang

is na canila; ito
ang dahiln at ipinallagay nil acng ul-l, at ang gay'y kinikilala cong tang na
lob, sa pagc't ay, sa aba co! sa araw na ibig nilng ibalic sa aking boo ang sir cong
sip; sa araw na iya'y aalsan aco ng

caunting calayang aking binili sa halaga ng

pagca-aco'y taong may calolowa. At sino ang nacacaalam cung sila ng

ang may
catuwiran? Hind aco nag-iisip at hind aco nabubuhay alinsunod sa canilang mg

a
cautusan; pawang mg

a iba ang aking sinusunod na mg

a palatuntunan, ang aking mg

a
adhic. Sa ganang canila'y ang tunay na matino'y ang gobernadorcillo, sa pagca't
palibhasa'y walang ibang pinagaralan cung d ang magdulot ng

chocolate at magtiis
ng

casam-an ng

asal ni pari Damaso, ng

ayo'y mayaman, liniligalig niya ang mg

a
maliliit na capalaran ng

canyang mg

a cababayan at cung magcabihira pa'y nagsasalit

ng

tungcol sa catuwiran. "Matalas ang pag-iisip ng

taong iyan" ang inaacala ng

mg

a
hang

al; "tingnan ninyo't sa walang ano ma'y nacapagpalak sa sarili!" Datapuwa't

acong nagmana ng

cayamanan, mg

a pagca-alang-alang ng

capuwa, aco'y nag-aral,

ng

ayo'y isang mahirap aco, at hind aco pinagcatiwalan ng

lalong walang cabuluhang

tungculin, at ang sinasabi ng

lahat: "Iya'y isang ul-ol, iya'y hind nacauunawa cung

ano ang pamumuhay!" Tinatawag aco ng

curang "IilosoIo" ng

palibac, na ang
ipinahihiwatig ay aco'y isang madaldal na ipinagmamayabang ang mg

a pinagaralan sa
Universidad, gayng siy pa namng llong walng cabuluhan. Marahil ng

nama'y
aco ang tunay na baliw at sila ang mg

a tin, sino ang macapagsasabi?

At pinaspas ng

matand ang canyang ulo, na anaki ibig niyang palayuin ang isang
pag-iisip, at sac nagpatuloy ng

pananalit:
Phin 210Ang icalawng maihahatol co sa inyo'y magtanong p cayo sa cura, sa
gobernadorcillo, sa lahat ng

mg

a taong nacacacaya; bibigyan cayo nila ng

mg

a
masasam, hang

al at walang cabuluhang mg

a cahatulan; datapuwa't hind pagtalma

ang cahulugan ng

pagtatanong, magpacunuwar cayong sinusunod ninyo sila cailan

man at mangyayaring gawin ninyo, at inyong ipahayag na iniaalinsunod ninyo sa
canila ang inyong mg

a gaw.
Naglininglining ng

sandali si Ibarra at nagsalit, pagcatapos:

Magaling ang inyong hatol, ng

uni't mahirap sundin. Dapuwa't hind ng

cay
maipagpatuloy co ang aking panucala na hind tumakip sa panucalang iyan ang isang
dilim? Hind baga cay magaw ang isang cagaling

an cahi't tahakin ang lahat,

yamang hind cailang

an ng

catotohanang manghiram ng

pananamit sa camalan?
Dahil diya'y wal sino man sumisinta sa catotohanang hubad! Magaling ang
bagay na iyan sa salit, mangyayari lamang sa daigdg na pinapanaguimpan ng

cabatan. Nriyan ang maestro sa escuela, na walang tumtulong sno man, sangl na
psong nagmith ng

cagaling

an ay walang inani cung di libac at mg

a halakhac; sinabi
ninyo sa aking cayo'y taga ibang bayan sa inyong sariling lupain, at naniniwal aco.
Mul sa unang araw ng

inyong pagdating dito'y inyong sinactan ang calooban ng

isng fraileng cabalitaan sa mg

a taong siya'y isang banal, at ipinalalagay ng

canyang
mg

a capuw Iraileng siya'y isang pantas. Loobin naw ng

Dios na ang guinaw

ninyong ito'y huwag siyang maguing cadahilanan ng

mg

a mangyayari sa inyo sa
hinharap na panahn. Huwg po ninyong acaling dahil sa pinawawal-ang halaga ng

mg

a dominico at agustino ang guinggong habito, ang cordon at ang salaulang

pangyapac, na dahil sa minsang ipinaalaala ng

isang dakilang doctor sa Santo Tomas,

na ipinasiya ng

papa Inocencio III, na lalong nauucol daw sa mg

a baboy cay sa mg

a
tao ang mg

a palatuntunan ng

mg

a Iranciscano'y hind sila mang

agcacaisa upang
papagtibayin yaong sabi ng

isang Iraileng procurador: "Higuit ang ikinapangyayari ng

llong walang cabuluhng uldg cay sa Gobierno, cahi't maguing casama pa nito ang
lahat niyang mg

a soldado "Cave ne cadas". Totoong macapangyarihan ang guint;

madalas na inihapay ng

guyang vacang guint ang tunay na Dios sa canyang mg

a
altar, at nangyayari it bhat pa sa panahn ni Moss.
Hind ac lubhang mapanglawin sa pag-iisip ng

mangyayari sa ano mang

bagay, at sa ganang akin ay hind naman napacapang

anib ang pamumuhay sa aking

lupain,ang isinagot ni Ibarrang ng

uming

it.Inaacala cong napacalampas naman

ang mg

a tacot na iyan, at umaasa acng king maggaw ang aking Phin 211mg

a
panucala, na hind aco macacakita ng

malalaking mg

a hadlang sa dacong iyan.

Hind ng

a, sacali't cayo'y tangkilikin nila; datapuwa't magcacaroon cayo ng

mg

a hadlang cung cayo'y hind tangkilin. Casucatan na upang madurog na lahat ang
inyong mg

a pagsusumicap sa mg

a pader ng

bahay ng

tinatahanan ng

cura, ang
iwaswas ng

Iraile ang canyang cordon o ipagpag cay niya ang canyang habito;
itatanggui ng

alcalde bucas, sa papaano mang dahilan, ang sa inyo'y ipinagcaloob

ng

ayon; hind itutulot ng

sino mang inang pumasoc ang canyang anac sa paaralan, at

cung macagayo'y baligtad ang ibubung

a ng

inyong lahat na mg

a pagpapagal:
macapanghihina ng

loob sa mg

a magpapanucala pagcatapos, na tumikim gumaw ng

ano mang bagay na cagaling

an.
Baga man sa inyong sabi,ang tugon ng

binata, hind aco macapaniwala sa

capangyarihang iyang sinabi ninyo, at cahit ipagpalagay ng

catotohanan, cahi't
paniwalan tunay ng

a, matitira rin sa aking pinacalabis ang bayang may pag-iisip, ang

Gobiernong may maning

as na hang

ad sa pagtatatag ng

mg

a panucalang totoong
maiinam, taglay niya ang mg

a dakilang adhic at talagang ibig ng

a niya ang
icagagaling ng

Filipinas.
Ang Gobierno! Ang Gobierno!ang bulong ng

IilosoIo, at saca tuming

ala
upang ting

nan ang bubung

an.Baga man tunay na magcaroon ng

maning

as na
nasang padakilin ang lupaing ito sa icagagaling ng

mg

a taga rito rin at ng

Inang
Bayan; baga man manacanacang alalahanin ng

mang

isang

isang mg

a
nang

ang

atung

culan ang magagandang caisipan ng

mg

a haring catolico, at bangguitin

cung siya'y napapag-isa, ang Gobierno'y hind nacakikita, hind nacaririnig, hind
nagpapasiya, liban na lamang sa ibiguin ng

cura o provincial na canyang makita,

mpakinggan at mapasiyahan; lubos ang pagsampalatayang cay lamang siya matibay
ay dahil sa canila; na cung siya'y nananatili'y sa pagca't siya'y inaalalayan nila; cung
siya'y nabubuhay, sa pagca't ipinahihintulot nilang siya'y mabuhay, at sa araw na iwan
siya ng

mg

a Iraile'y siya'y matutumbang gaya ng

pagcatumba ng

isang taotaohan
pagca wal ng

sa canya'y pang-alalay. Tinatacot ang Gobierno sa panghihimagsik ng

bayan, at tinatacot ang bayan sa mg

a hucbo ng

Gobierno: nagmula rito ang isang

magaang na larng nacacatulad sa nangyayari sa mg

a matatacutin cung sila'y

pumapasoc sa mg

a malulungcot na lugar; ipinalalagay nilang mg

a "Iantasma" ang
canilang sariling mg

a anino, at ipinalalagay nilang mg

a voces ng

iba ang mg

a
aling

awng

aw ng

canilang sariling mg

a voces. Hind macawawala ang Gobierno sa

pananalima sa mg

a Iraile, samantalang hind siya nakikipag-alam sa bayang ito;

mabubuhay siyang catulad niyang mg

a batang baliw, na pagdaca'y nang

ang

atal
marinig lamang ang voces ng

sa canPhin 212ya'y tagapag-alga, na canilang

pinacasusuyo ng

d ano lamang at ng

sa canila'y magpaumanhin. Hind naghahang

ad
ang Gobiernong siya'y magtamo sa hinaharap na panahon ng

sariling lacas na sagana,

siya'y isng bsig lmang, sa macatuwd ay tagaganp; ang lo'y ang convento, sa
macatuwid ay siyang tagapag-utos, at sa ganitong hind niya pagkilos, nagpapaubaya
siyang siya'y caladcarin sa magcabicabilang bang

ing malalalim, siya'y naguiguing

lilim lamang, nawwal-an siyang cabuluhn, at sa canyng cahinaan at casalatan sa
caya'y ipinagcacatiwala niyang lahat sa mg

a camay na upahan. Cung hind'y inyo

pong isumag ang any ng

pamamahala sa atin ng

ating Pamunuan sa mg

a ibang
lupang inyng linacby ...
Oh!ang isinalabat ni Ibarra,mapapacalabis naman ang mg

a cahing

iang
iyan; magcasiya na lamang tayo sa pagcakitang ang baya'y hind dumaraing, at hind
nagcacahirap na gaya ng

mg

a ibang lupain, at ito'y salamat ng

a sa Religion at sa
cabatan ng

mg

a punong dito'y namamahala.

Hind dumraing ang bayan, sa pagc't walng voces, hind cumikilos sa
pagca't hind nacacaramdam sa mapang

anib na pagtulog, at hind nahihirapan, ang

wica po ninyo, sa pagca't hind niya nakikita cung paano ang pagdurug ng

canyang
puso, Ng

uni't makikita't mariring

ig isang araw at sa aba ng

mg

a lumiligaya sa
pagdaraya at sa gabi cung mang

agsigaw, dahil sa ang acala nila'y natutulog na lahat.

Pagca naliwanagan ng

sicat ng

araw ang carumaldumal na anac ng

mg

a cadiliman,
cung magcagayo'y darating ang cakilakilabot na pananag-uli ng

isip, bubugs at
sasambulat ang hind maulatang lacas na kinulong sa lubhang mahabang panahon, ang
napacaraming camandag na isaisang patac na sinala, ang di masayod na mg

a himutoc
na linunod ... Cung magcagayo'y sino cay ang magbabayad niyang mg

a utang na
manacnacang sinising

il ng

bayan ayon sa ating nababasa sa pigt ng

dugong mg

a
dahon ng

Historia?
Hind ipahihintulot ng

Dios, ng

Gobierno at ng

Religiong dumating ang araw

na iyan!ang muling isinagot ni Crisostomo, na nalalaguim ng

laban sa canyang
sariling calooban.Sumasampalataya sa religion at sumisinta sa Espaa ang
Filipinas; talastas ng

Filipinas cung gaano calaki ang mg

a cagaling

ang guinagaw ng

nacion sa canya. Tunay ng

a't may mg

a capaslang

ang nagagawa, hind co rin naman

icacailang siya'y may mg

a caculang

an; datapuwa't nagpapagal ang Espaa ng

pagbabago ng

mg

a cautusan at mg

a palacad na namamasid niyang d totoong wast

upang mabigyang cagamutan ang gayong mg

a capaslang

an at mg

a caculang

an;
nagbabalac ng

mg

a bago't bagong panucl, hind masamang asal.

Phin 213Nalalaman co, at narito ang casam-ang lalo. Ang mg

a pagbabagong
utos na nanggagaling sa mataas, pagdating sa baba'y nawawal-ang cabuluhan, dahil sa
mg

a pangit na pinagcaratihan ng

lahat, sa halimbawa, ang maning

as na hang

ad na
pagdaca'y yumaman at ang camangmang

an ng

bayang ipinauubaya ang lahat ng

gawin ng

may mg

a salanggapang na budh. Hind nasasalansa ng

isang tadhana ng

hari ang mg

a gawang lisya ng

mg

a namiminuno, samantalang hind abang

an ng

isang
mapagmalasakit na macapangyarihan ang lubos na pagtalima sa tadhanang iyon ng

hari, samantalang hind ipinagcacaloob ang calayang magsalit laban sa malalabis na
mg

a cagagawan ng

nang

aglulupit na mg

a harharian sa bayan: matitira sa

pagcapanucala, ang mg

a panucala, ang mg

a capaslang

a'y mananatili't hind

masasawat, at gayon ma'y tahimic na matutulog ang ministro, sa galac na siya'y
nacatupad ng

canyang catungculan. Hind lamang ito, sacali't pumarito ang isang

guinong may mataas na catungculang may taglay na mg

a dakila't magagandang mg

a
hang

ad, samantalang sa licura'y tinatawag siyang-ulol, sa harap niya'y ganito ang

ipasisimulang sa canya'y iparinig: "hind po nakikilala ng

inyong camahalan, ang

lupaing ito, hind p nakikilala ng

inyong camahalan ang mg

a "indio", pasasamain p
ng

camalian ninyo sila, ang mabuti po'y magcatiwal cayo cay "Iulano" at cay
"zutano" at iba pa," at sa pagca't hind ng

a naman nakikilala ng

camahalan niya ang

lupaing hangga ng

ayo'y na sa America ang canyang boong acala, at bucod sa roo'y

ma'y mg

a caculang

an at may mg

a hind mapagtagumpayan ng

marupoc niyang loob,

na gaya rin naman ng

lahat ng

tao, siya'y napahihinuhod. Nadidilidili naman ng

camahalan niyang kinailang

ang siya'y magpatulo ng

maraming pawis at magcahirap

ng

d cawasa upang camtan niya ang catungculang hinahawacan, na tatlong taon

lamang ang itatagal ng

catungculang iyon, na sa pagca't siya'y may catandaan na'y

kinacailang

ang huwag ng

mag-iisip ng

mg

a pagtutuwid ng

lic at ng

mg

a
pagsasanggalang sa naaapi, cung d ang iguiguinhawa niya sa panahng darating;
isang maliit na "hotel" (magandang bahay) sa Madrid, isang mainam na tahanan sa
labas ng

ciudad at isang magaling na pakikinabang sa taontaon sa patubuang salapi

upang macapagbuhay-guinhawa sa pang

ulong bayang tahanan ng

hari ang mg

a bagay
ng

ang ito ang dapat paghanapin sa Filipinas. Huwag tayong huming

ng

mg

a
cababalaghan, huwag nating hing

ing magmalasakit sa icagagaling ng

lupaing ito ang

tag ibng lupang naparirito at ng

macakita ng

cayamanan at pagcatapos ay aalis.

Anong cahalagahan sa canya ng

pagkilalang loob o ng

mg

a sump ng

isang bayang
hind niya kilala, na wal siyang ano mang sucat alalahanin at wal naman doon ang
canyang mg

a sinisinta? Upang tumimPhin 214yas ang dang

al ay kinacailang

an
umaling

awng

aw sa mg

a taing

a ng

ating mg

a iniibig, sa hang

ing sumisimoy sa ating

tahanang bahay o sa kinamulatang bayang mag-iing

at ng

ating bung

at mg

a but-, ...
ibig nating maramdaman ang pagcaunlac sa ibabaw ng

ating libing

an, at ng

mapapag-
init ng

canyang mg

a sinag ang calamigan ng

camatayan, ng

huwag namang totoong

mauwi na ng

a tayo sa wala, cung di may matirang ano mang macapagpapaalaala sa

atin. Alin man dito'y wal tayong maipang

aco sa pumaparito upang mamanihala ng

ating capalaran. At ang lalo pang kasamasamaan sa lahat ay nang

agsisi-alis pagka
nagpapasimul na ng

pagcaunawa ng

canilang catungculan. Ng

uni't lumalay tayo sa

ating pinag-uusapan.
Hind, bago tayo magbalic sa pinag-uusapan natin ay kinacailang

ang cong
pagliwanaguin ang ilang mg

a tang

ing bagay,ang dalidaling isinalabat ng

binata.
Mangyayaring sumang-ayon acong hind nakikilala ng

Pamahalaan ang calagayan,

caugalian at minimith ng

bayan, datapuwa't sa acala co'y lalong hind nakikilala ng

bayan ang Pamahalaan. May mg

a cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan,

masasam, cung ito ang ibig ninyong aking sabihin, datapuwa't mayroon namang mg

a
cagawad na magagalng, at ang magagalng na ito'y walng magaw, sa pagca't
sumasaguitn sila ng

caramihang hind gumagalaw, aayaw gumalaw, ang mg

a
mamamayan bagang bahagy, na nakikialam sa mg

a bagay na sa canya'y nauucol.

Ng

uni't hind aco naparito't ng

makipagmatuwiran sa inyo tungcol sa bagay na ito;

naparito aco't ng

sa inyo'y huming

ing cahatulan, at ang inyong sabi'y yumucod aco sa

mg

a diosdiosang catawatawa.
Tunay ng

, at ito rin ang aking inuulit, sa pagca't dito'y kinacailang

ang ibab
ang ulo pabayaang ilagpc.
Ibaba ang ulo pabayaang ilagpac?ang inulit ni Ibarrang nag-iisip-isip.
Totoong napacahigpit ang pahirang

ang iyan! Ng

uni't bakit? Diyata't hind ng

cay
mangyayaring magcaayos ang pagsinta sa aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa
Espaa? Kinacailang

an bagang magpacambi upang maguing magaling na binyagan,

papang

itin ang sariling budhi upang macagawa ng

a ng

isang magaling na panucala?

Sinisinta co ang aking tinubuang lupa, ang Filipinas, sa pagca't siya ang
pinapacacautang

an co ng

buhay at ng

aking caligayahan, at sa pagca't dapat sintahin

ng

lahat ng

tao ang canyang tinubuang lupa; sinisinta co ang Espaa, ang lupang
tinubuan ng

aking magugulang, sa pagca't baga man sa lahat ng

bagay na nangyayari,
pinagcacautang

an siya at pagcacautang

an ng

Filipinas ng

canyang caligayahan at ng

canyang cagaling

an sa panahong darating; catolico aco, nananatili sa aking dalisay

ang pananampalataya ng

aking mg

a magugulang, at hind co maalaman cung anong

cadahilanan at aking ibbab ang aking lo, gayng mangyayari namang aking
itunghay; cung anong cadahilanan at aking ihahayin ang aking ulo sa aking mg

a
caaway, gayong sila'y mangyayari co namang yurakin!
Sa pagca't na sa camay ng

inyong mg

a caaway ang linang na ibig ninyong

pagtamnan, at wal cayng lacs na mailalaban sa canila.... Kinacailang

an munang
hagcan niny ang camay na iyang....
Hagcan! Datapuwa't nalilimutan na ba ninyong silasila ang pumatay sa aking
ama, at siya'y canilang hinucay at inalis sa canyang libing

an? Ng

uni't acong canyang

anc ay hind co nalilimutan, at cung hind co siya ipinanghihiganti'y, dahil sa
liniling

ap co ang capurihan ng

religion.
Itinung

o ang ulo ng

matandang IilosoIo.
Guinoong Ibarra.ang canyang isinagot ng

madalang na pananalita:cung
nananatili sa inyong alaala ang mg

a gunitaing iyan, mg

a gunitaing hind co
maihahatol na inyong limutin; huwag p ninyong ipagpatuloy ang panucalang inyong
binabantang gawin, at hanapin ninyo sa ibang daco ang icagagaling ng

inyong mg

a
cababayan. Humihing

i ang panucala ninyo na ang ibang tao ang gumaw, sa pagca't

upang mayari, hindi lamang salapi at hang

ad na macayari ang kinacailang

an; bucod sa
rito'y kinacailang

an dito sa ating lupain ang pagca matiisin, malabis na catiyagaa't

pagsusumicap at matibay na pag-asa, sa pagca't hind nahahanda ang linang; pawang
mg

a dawag lamang ang nacatanim.

Napag-uunawa ni Ibarra ang cahalagahan ng

mg

a salitang ito; datapuwa't hind

siya macapanglulupaypa'y; na sa canyang gunita ang alaala cay Maria Clara;
kinacailang

ang mayari ang canyang inihandog na pang

aco.
Wala na bagng ibang sa inyo'y maihatol ang dinanas niny cung di ang
mahigpt na paraang iyan?ang itinanong sa mahinang pananalita.
Tinangnan siya ng

matandang lalaki sa bisig at saca siya dinala sa bintana. Isang

hang

ing malamig na pang

unahin ng

timog ang siyang humihihip; nalalatag sa mg

a
mata niya ang halamang ang hangganan ay ang malawac na gubat na siyang
pinacabacod.
Bakit p ba hind natin tutularan ang gawa niyang mahinang catawan ng

halamang iyang humihitic sa dami ng

bulaclac at mg

a buco?anang IilosoIo, na
itinuturo ang isang magandang puno ng

rosa.Pagcahumihihip ang hang

in at
ipinagwawagwagan siya, ang guinagawa niya'y yumuyucod, anaki'y itinatago ang
canyang mahalagang taglay. Cung manatili ang puno ng

rosa sa pagcatuwid, siya'y

mababali, isasabog ng

hang

in ang mg

a bulaclac at maluluoy ang mg

a buco. PagPhin
216caraan ng

hang

in, nananag-uli ang puno ng

rosa sa pagtuwid, at ipinagmamalaki

ang canyang cayamanan, sino ang sa canya'y macacappintas dahil sa canyang
pahihinuhod sa pang

ang

ailang

an, sa macatuwid baga'y sa pang

ang

ailang

ang
pagyucod? Tan-awain po ninyo roon ang lubhang mayabong na cahoy na "cupang" na
iyon, na iguinagalaw ng

boong cadakilaan ang canyang na sa caitaasang mg

a dahong
pinagpupugaran ng

lawin. Ang "cupang" na iya'y dinala co ritong galing sa gubat ng

panahong siya'y mahina pang usbong; inalalayan co ang canyang catawan ng

maliliit
na mg

a patpat sa loob ng

di cacaunting panahon. Cung dinala co rito ang cahoy na

iyang malaki na't sagana sa buhay, wala ng

ang salang hindi sana siya nabuhay:

ipinagwagwagan disin siya ng

hang

in ng

panahong hindi pa nacacacapit ang canyang

mg

a ugat sa lupa upang macapagbigay sa canya ng

kinacailang

ang icabubuhay,
alinsunod sa canyang laki at taas. Ganyan din p naman ang maguiguing wacas ninyo,
halamang inacat na nanggaling sa Europa at inilipat sa mabatong lupaing ito, cung
hind cayo hahanap ng

sa inyo'y aalalay, at hind cayo magpapacaliit. Masama p ang

inyng calagayan, cay'y nag-is, mataas; umuuga ang lupa, nagbabalita ang lang

it
ng

malaking unos, at napakita ng

nacahihicayat ng

paglapit ng

lintic ang maruruclay

na dulo ng

inyong angcan. Hind catapang

an, cung di capang

ahasang tacsil ang mag-

isang makihamoc sa boong casalucuyang naririto; wala sino mang pumipintas sa
pilotong nang

ung

ubli sa isang doong

an sa unang hihip ng

hang

ing nagbabalita ng

darating na bagy. Hind caruwagan ang yumucod cung nagdaraan ang punglo (bala);
ang masama'y ang lumantad upang mahandusay at huwag na muling bumang

on.
At magcacaroon cay ng

inaasahan cong bung

a ang pag-amis sa sariling

ito?ang itinanong ni Ibarra;maniniwala cay sa akin at lilimutin cay ng

sacerdote ang guinaw co sa canyang pag-imbi? Tunay ng

cayang tutulong sila sa

akin sa icalalag ng

pagpapaaral sa mg

a bata, na siyang makikipang

agaw sa convento
ng

mg

a cayamanan ng

bayan? Hind caya mangyaring sila'y magpacunwar ng

pakikipag-ibigan, magpaimbabaw ng

pagtatangkilic, at sa ilalim, sa mg

a cadiliman ay
siya'y bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang bucong-bucong at ng

lalong
madaling maibuwal siya, cay sa labanan ng

pamukhaan? Alinsunod sa iniacala po

ninyong mg

a anyo'y maaasahang mangyayari ang lahat!

Nanatili ang matandang lalaki sa hind pag-imc at hind macasagot. Nag-isip-isip
ng

ilang sandal at sac nagsalit ul:

Cung gayn ang mangyari, cung maluoy ang inyng panucal, macaaaliw sa
inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinaw ang lahat ninyong macacaya, at
gayon man ang cahinatna'y may caunt ring pakikinabang

in: itatag Phin 217ang unang

bato, magtanim, at marahil cung macaraan na ang sigabo ng

unos ay sumibol ang

ilang butil, magnawnaw pagcalampas ng

capahamacan, maligtas ang angcan sa

pagcapahamac at sa cawacasa'y maguing binhi ng

mg

a anac ng

maghahalamang
namatay. Mangyayaring macapagpalacas ng

loob ang gayong uliran sa mg

a ibang
nang

atatacot lamang magpasimul.

Pinaglininglining ni Ibarra ang mg

a catuwirang ito, napagmasid ang canyang

calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang matandang lalaki sa guitn ng

canyang pagcamahiliguin sa paniniwala sa mapapanglaw na casasapitan ng

ano mang
panucal.
Naniwal aco sa inyo!ang biglang sinabi, at pinacahigpit ni Ibarra ang
camay ng

matandang lalaki.Hindi nasayang ang aking pag-asang bibigyan p niny

aco ng

magaling na cahatulan. Ng

ayon din ay paparoon aco sa cura't aking bubucsan

sa canya ang nilalaman ng

aking puso, sa pagca't ang catotohana'y wala naman siyang

guinagaw sa aking an mang bgay na masam, sa pagca't hind naman maguiguing
cawang

is na lahat ng

nag-usig sa aking ama. Bucod sa rito'y may ipakikiusap pa aco

sa canya tungcol sa icagagaling niyang culang palad na ulol na babaeng iyan at ng

canyang mg

a anac; nananalig aco sa Dios at sa mg

a tao!
Nagpaalam sa matandng lalaki, sumacay sa cabayo at yumao.
Masdan nating magaling!ang ibinulong ng

mapag-isip ng

mapapanglaw na
IilosoIo; na sinusundan si Ibarra ng

canyang tanaw;hiwatigan nating mabuti cung

paano cay ang gagawn ni Capalarang pagyari ng

pinasimulaang "comedia" sa
libang

an.
Ng

ayo'y tunay na siya'y nagcacamali: pinasimulaan ang "comedia" ng

caunaunahan pa bago nangyari ang sa libing

an.


Phin 218

XXVI.
ANG "VISPERA" NG "FIESTA."
Tayo'y na sa icasamp ng

Noviembre, vispera (araw na sinusundan) ng

Iiesta
(pagsasay).
Iniiwan ang caugaliang anyo sa araw-araw, at gumagamit ang bayan ng

isang
walang cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa simbahan, sa sabung

an at sa
cabukiran; pinupun ang mg

a bintana (durung

awan o linib) ng

mg

a "bandera" at ng

mg

a "damascong may iba't ibang culay; napupuspos ang alang-alang ng

mg

a ugong
ng

mg

a putoc at ng

musica; nasasabugan at nalalaganapan ang hang

in ng

mg

a
cagalacan.
Sarisaring minatamis na mg

a bung

ang cahoy rito ang nang

acalagay sa mg

a
"dulcerang" (lalagyan ng

matamis) cristal na may sarisaring masasayang culay na

pinag aayos-ayos ng

dalaga sa isang "mesita" (maliit na mesa), na natatacpan ng

maputing "mantel" na "bordado." Sumisiap sa "patio" ang mg

a sisiw, cumacacac ang

mg

a inahing manoc, humagukhoc ang mg

a baboy, na nang

aguiguitla sa catuwaan ng

mg

a tao. Nagmamanhic manaog ang mg

a alilang may mg

a dalang doradang "vagilia"

(sasisaring bagay na lalagyan ng

pagcaing napapamutihan ng

mg

a dibujong dorado),
pilac na mg

a "cubierto" (cuchara, cuchillo at tenedor) dito'y may kinagagalitan dahil

sa pagcabasag ng

isang pingan, doo'y pinagtatawanan ang isang babayeng tagabukid;

sa lahat ng

daco'y may nang

ag-uutos, nang

ag-uusapan, sumisigaw, nang

agpipintasan,
nangagbabalacbalac, nang

ag-aaliwan ang isa't isa, at pawang caguluhan, ugong,

caing

ayan. At ang lahat ng

pagsusumicap na ito at itong lahat na pagpapagal ay dahil

sa panauhing kilala o hind kilala; ang cadahilana'y ng

pagpakitaan ng

magandang
loob ang taong marahil ay hind pa nakikita cailan man, at marahil cailan man ay hind
na pakikita pagcatapos; ng

ang tagaibang bayan, ang naglalacbay-bayan, ang caibigan,

ang caaway, ang filipino, ang castila, ang dukh, ang mayaman ay umalis doon
pagcaPhin 219tapos ng

Iiestang natutuwa at walang maipintas: hind man lamang

hinihing

i sa canilang cumilala ng

utang na loob, at hind hinihintay sa mg

a panauhing
yaong huwag gumaw ng

ano mang isasam ng

mapagcandiling magcacasambahay
samantalang tinutunaw cung matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang mg

a
mayayaman, ang mg

a nacakita ng

higuit cay sa mg

a iba, palibhasa'y nang

aparoon sa
Maynila, nang

agsisibili ng

cerveza, champagne, mg

a licor, mg

a alac at mg

a pagcaing
galing Europa, mg

a bagay na bahagya na nila natiticman ang isang subo o isang lagoc.

Magandang totoo ang pagcacahanda ng

canyang mesa.
Sa dacong guitn'y naroroon ang isang "pinya-pinyahang" kinatutusucan ng

mg

a
panghining

ang marikit na lubh ang pagcacagaw ng

mg

a "presidiario" sa mg

a horas
ng

canilang pagpapahing

alay. Ang mg

a panghining

ang ito'y may mg

a anyong
"abanico," cung minsa'y catulad ng

mg

a pinagsalitsalit na mg

a bulaclac, o isang ibon,

isang "rosa", isang dahon ng

anahaw, o mg

a tanical, na pinapagmul ang lahat ng

ito
sa isang caputol na cahoy lamang: isang bilanggong pinarurusahan sa sapilitang
pagtatrabajo ang may gaw, isang pang

al na "cuchillo" ang gamit na casangcapan at

ang voces ng

bastonero ang siyang nagtuturo.Sa magcabilang tabi ng

pinyang ito,
na tinatawag na "palillera", nacalagay sa mg

a cristal na "Irutero" (lalagyan ng

bung

ang-cahoy) ang nacatimbong mg

a "naranjitas" (santones ang tawag ng

iba),
lansones, ates, chicos at mangga pa cung magca minsan, baga man buwan ng

Noviembre. Sac sa mang

a bandeja sa ibabaw ng

mg

a papel na may burdang inukit at

may mg

a pintang makikinang na mg

a culay, nacahayin ang mg

a "jamong" galing
Europa o galing China, isang malaking "pastel" na ang anyo'y "Agnus Dei," (tupang
may tang

ay na banderang may nacadibujong isang cruz), o caya'y calapati, ang

Espiritu Santo marahil, mg

a "pavo rellenado," at iba pa; at sa casamahan ng

lahat ng

ito'y ang pangpagana sa pagcaing mg

a Irasco ng

mg

a "achara" na may caayaayang

mg

a dibujong gaw sa bulaclac ng

bung

a at iba pang mg

a gulay at mg

a bung

ang
halaman na totoong mainam ang pagcacahiwa na idinigkit ng

"almibar" sa mg

a
taguiliran ng

mg

a garraIon.
Linilinis ang mg

a globong vidrio, na pinagmanamana ng

mg

a ama't ng

mg

a anac,
pinakikintab ang mg

a tansong aro; hinuhubdan ang mg

a lampara ng

petroleo ng

canilang mapupulang mg

a Iunda, na sa canila'y naglalagac sa loob ng

isang taon sa
mg

a lang

aw at sa mg

a lamoc na sa canila'y sumisir; umuugoy, cumacalansing,

umaawit ng

caligaligaya ang mg

a "almendra" at mg

a palawit na cristal na
nagkikinagan ng

sarisaring maniningning na culay dahil sa any ng

pagcacatapyas; na
ano pa't anaki'y nang

akikisaliw sa pagcacatuw, nang

agsasaya Phin 220pinagpag-

iiba't-iba ang ningning at pinasisinag sa ibabaw ng

mapuputing mg

a pader ang mg

a
culay ng

bahag-hari.
Ang mg

a bata'y nang

aglalar, nang

agcacatuwan, hinahabol ang maniningning

na mg

a culay, nang

atitisod, nababasag ang mg

a tubo, datapuwa't ito'y hind

nacacagambal upang ipagpatuloy ang catuwaan ng

Iiesta: ibang iba ang canilang

casasapitan at ang mg

a luha ng

canilang mabibilog na mg

a mata, ang siyang

magsaysay cung mangyari ang ganitong pagbabasag sa ibang panahon ng

isang taon.
Lumalabas, na gaya rin ng

mg

a cagalang-galang na mg

a lamparang ito, sa mg

a
pinagtataguan, ang mg

a pinagtiyagaang gawin ng

dalaga: mg

a "velo" na sa "crochet"
ang pagcacayari, maliliit na mg

a alIombra, mg

a bulaclac na gawang camay; inilalabas

din ang mg

a caunaunahang bandejang sa calaguitnaa'y may nacapintang isang

dagatang may mg

a maliliit na isda, mg

a buaya, mg

a lamang dagat, mg

a lumot, mg

a
coral at mg

a batong vidriong maniningning ang mg

a culay. Namamaulo ang mg

a
bandejang ito sa mg

a tabaco, mg

a cigarrillo at maliliit na hitsong pinili ng

maiinam na
mg

a daliri ng

mg

a dalaga.
Cumikintab na parang salamin ang tabla ng

bahay; mg

a cortinang jusi o pia ang

mg

a pamuti ng

mg

a pintuan, sa mg

a bintana'y nacasabit ang mg

a Iarol cristal, o papel

rosa, azul, verde o pula: napupuspos ang bahay ng

mg

a bulaclac at ng

mg

a lalagyan
ng

mg

a halamang namumulaclac o magaling na mg

a pamuti na ipinapatong sa mg

a
pedestal na loza sa China; pati ng

mg

a santo'y nang

agsisigayac, ang mg

a larawan at
ang mg

a, "reliquia" ay nang

agsasaya naman, pinapagpagan sila ng

alaboc at
binibitinan ng

pinagsalitsalit na mg

a bulaclac ang canilang mg

a marco.
Nang

agtatay sa mg

a daan, sa layong halos nagcacatuladtulad, ng

maiinam na
mg

a arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang tinatawag na "sincaban", at

naliliguid ng

mg

a caluscos, na makita lamang ng

mg

a bata'y nang

agsasayahan na. Sa
paliguid ng

patio ng

simbaha'y naroon ang malaking toldang pinagcagugulan ng

mainam, na mg

a puno ng

cawayan ang mg

a tucod, at ng

doon magdaan ang

procesion. Sa ilalim ng

toldang ito'y nang

aglalaro ang mg

a bata, nang

agtatacbuhan,
nang

ag-aacayatan, nang

aglulucsuhan at canilang pinupunit ang mg

a bagong barong
talagang canilang pagbibihisan sa caarawan ng

Iiesta.
Nang

agtay doon sa plaza ng

tablado, palabasan ng

comediang ang mg

a guinamit
na kasangcapa'y cawayan, pawid at cahoy. Diyan magsasaysay ng

mg

a cahang

ahang

a
ang comediang Tundo, at makikipag-unahan sa mg

a dios sa cababalaghan: diyan

ccanta at ssayaw si na Marianito, Chananay, Balbino, Ratia, Phin 221Carvajal,
Yeyeng, Liceria at iba pa. Kinalulugdan ng

Filipino ang teatro at nang

agsusumicap ng

pagdalo sa mg

a guinagawang palabas na mg

a drama; pinakikinggang hind umiimic

ang cant, kinatutuwan ang sayw at ang "mmica", hind-sumusutsot, (tand ng

pagpintas,) ng

uni't hindi naman pumapacpac (tanda ng

pagpupuri) Hind niya

naibigan ang pinalabas? Ang guinagawa'y ng

inang

ang

ang

a ang canyang hitso, o cung

dili caya'y umaalis na hind guinagambala ang ibang marahil ay nang

alulugod sa
pinalalabas na iyon. Manacanacang humihiyaw lamang ang mg

a mamamayang
hang

al, pagc hinahagcan o niyayacap ng

lumalabas na mg

a lalaki ang lumalabas na

mg

a babae; datapwa't hind lumalampas sa gayong gaw. Ng

una'y walang pinalalabas

cung hind mg

a drama lamang; gumagawa ang poeta ng

bayan ng

isang cathang doo'y

hind naaaring hind magcaroon ng

labanan, pagcacadalawang minuto, isang

mapagpatawang "tupay at cakilakilabot na mg

a malicmatang pagbabagobago ng

any.
Datapwa't mula ng

maisipan ng

mg

a artista sa Tundong gumawa ng

labanan bawa't
icalabing limang "segundo" at maglagay ng

dalawang tupay, at magpalabas ng

mg

a
cathang lalo ng

d sucat mapaniwalan, mul noo'y canilang natabunan ang canilang

mg

a capang

agaw na mg

a taga lalawigan. Sa pagca't totoong malulugdin sa bagay na

gayon ang gobernadorcillo, ang guinaw niya'y canyang piniling camalam ang cura,
ang comediang "Principe Villardo, o ang mg

a pacong binunot sa imbing yung

ib,"
dramang may "magia" at may mg

a "Iuegos artiIiciales."
Maya't maya'y nirerepique ng

boong galac ang mg

a campana, ang mg

a campana
ring iyon ang dumudoblas ng

camacasampong araw. Mg

a ruedang may mg

a bomba at
mg

a "verso" (morterete) ang siyang umu-ugong sa mpapawid; ipakikita ang canyang

dunong ng

"pirotecnico" o castillerong Iilipino, na natutuhan ang canyang "arte" na

sino ma'y walang nagtuturo, naghahanda ng

mg

a toro, mg

a castillong may mg

a
paputoc at may mg

a "luces de Bengala", mg

a globong papel na pinapantog ng

hang

ing mainit, mg

a "rueda de brillante," mg

a bomba, mg

a cohetes at iba pa.

Tumutunog sa malayo ang caayaayang aling

awng

aw? Pagdaca'y nang

ag
tatacbuhan ang mg

a batang lalaki at nang

ag-uunahan sa pagtung

o sa labas ng

bayan
upang salubung

in ang mg

a banda ng

musica. Lima ang inupahan, bucod sa tatlong

orquesta. Hind dapat mawala ang musica ng

Pagsanghang ang escribano ang siyang

may ari, at gayon din ang musica ng

S.P. de T., na balitang totoo ng

panahong iyon,
dahil sa ang namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag bagang si "cabo
Mariano," na ayon sa sabihana'y dala raw niya sa dulo ng

canyang batuta ang

pagcabantog at ang magagandang tinig. Pinupuri ng

Phin 222mg

a musico ang canyang

marcha fnebre "El Sauce", at canilang pinanghihinayang siya'y hind nacapag-aral ng

musica, sa pagca't sa cagaling

an niyang umisip ay macapagbibigay dang

al sana siya
sa canyng kinguisnang byan.
Pumasoc na ang musica sa bayan at tumutugtog ng

masayang mg

a "marcha" na
sinusundan ng

mg

a batang marurumi ang pananamit o halos mg

a hubo't hubad: may

ang baro ng

canyang capatid ang suot, may ang salawal ng

canyang ama. Pagdacang

tumitiguil ang musica'y nasasaulo na nila ang tugtuguing canilang narinig, canilang
inuulit na sa aguing-ing ng

bibig o isinusutsot ang tugtuguing iyon ng

lubos na
cakinisan, at canilang pinasisiyahan na cung maganda o pang

it.
Samantala'y nang

adarating

an ang mg

a carromata, mg

a calesa o mg

a coche ng

mg

a camag-anac, ng

mg

a caibigan, ng

mg

a hind cakilala ng

mg

a tahur na dala ang

canicanilang lalong magagaling na mg

a manoc at mg

a supot ng

guint, at
nang

ahahandang ipang

anib ang canilang pamumuhay sa sugalan o sa loob ng

"rueda"
ng

sabung

an.
Tumatanggap ang alIerez sa gabigabi ng

limang pong piso!ang ibinubulong

ng

isang lalaking pandac at matab sa taing

a ng

mg

a bagong dating;paririto si
capitang Tiago at maglalagay ng

bangc; may labing-walong libong dala si capitang

Joaquin. Magcacaroon ng

"liampo," sampong libo ang ilalagay na puhunan ni insic

Carlos. Magsisirating na gling sa Tanawan, sa Lipa at sa Batang

an at gayon din sa
Santa Cruz, ang malalacas na mg

a "punto" (mananaya). Ng

uni't magchocolate cayo.

Hind tayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya ng

taong nagdaan: tatatlong misa de

gracia ang canyng pinagcagugulan, at aco'y may muty sa cacw. At cumusta p b
ang familia?
Mabuti po! mabuti po! salamat!ang isinasagot ng

mg

a nang

ing

ibang
byan;at si pr Dmaso?
Magsesermn sa umaga si pri Dmaso at pagcgab casama nating siya'y
magbbangc.
Lalong mabuti! lalong mabuti! cung gayo'y walang ano mang pang

anib!
Pantag, totong panatag tayo! Bucd sa roo'y susub si insic Carlos!
At inaacma ng

matabang tao ang canyang mg

a daliring wari'y nabibilang ng

salap.
Sa labas ng

bayan ang nangyayari nama'y nabibihis ang mg

a tagabundoc ng

lalong magagaling nilang pananamit upang dalhin sa bahay ng

canicanilang
mamumuhunan ang pinatabang magaling na mg

a inahing manoc, mg

a baboy-ramo,
mg

a usa, mg

a ibon; inilululan ng

mg

a iba sa mabibigat ng

hilahing mg

a Phin
223carreton ang cahoy na panggatong; ang mg

a iba'y mg

a bung

ang cahoy, bihirang

makitang mg

a dapo na nasusumpung

an sa gubat; at ang mg

a iba'y nagdadala naman

ng

biga na may malalapad na mg

a dahon, ticas ticas na may mg

a bulaclac, na culay
apoy upang ipamuti sa mg

a pintuan ng

mg

a bahay.
Ng

uni't ang kinaroroonan ng

lalong malaking casayahang halos ay caguluhan na'y

don sa isang malpad na capatgang mataas, na ilng hacbng lmang ang ly sa
bahay ni Ibarra. Cumacalairit ang mg

a "polea", umaaling

awng

aw ang mg

a sigawan,
ang mataguinting na tunog ng

batong nilalabra, ang martillong pumupucpoc ng

paco,
ang palacol na inilalabra ng

cahab-an. Caramihang tao ang dumuducal ng

lupa at
gumagaw sila ng

isang maluang at malalim na hucay naghahanay ang iba ng

mg

a
batong tinibag sa tibagan ng

bayan, nagbababa ng

lulan ng

mg

a carreton, nagbubunton
ng

buhang

in, nang

aglalagay ng

mg

a torno at mg

a cabrestante....
Dito! doon iyan! Madali!ang isinisigaw ng

isang maliit na matandang

lalaking ang pagmumukha'y masaya at matalino, na ang hawac na pinacatungcod ay
isang metro na may tans ang mg

a canto at nacabilibid doon ang lubid ng

isang
plomada. Iyon ang maestro ng

paggaw, si or Juang arquitecto, albail, carpintero,

blanqueador, cerrajero, pintor, picapedrero at manacnac pang escultor.
Kinacailang

ang ito'y mayari ng

ayon din! Hind macapagtatrabajo bucas at

ggawin na ang ceremonia sa macalawa! Madal!
Gawn niny ang hoyo sa isng paraang maipasoc na angcp na angcap ang
tila hihip na ito!ang sinasabi sa ilang mg

a picapedrero na nang

agpapakinis ng

isang
malaking batong parisucat;sa loob nito iing

atan ang ating mg

a pang

alan!
At inuulit sa bwa't tagaibng byang lumalapit, ang macalilibong canyng sinbi
na:
Nalalaman b ninyo ang aming itatay? Talastasin ninyong ito'y isang
escuelahan, huwaran ng

mg

a ganitong bagay rin, catulad ng

mg

a escuelahan sa
Alemania, higuit pa ang cabutihan! Ang arquitectong si guinoong R. at aco ang
gumuhit ng

plano, at aco ang namamatnugot sa paggaw! Siya ng

, p; tingnan ninyo.
Ito'y maguiguing isang palaciong may dalawang pinacapacpac; ucol ang isa sa mg

a
batang lalaki at ang isa'y sa mg

a batang babae. Magcacaroon dito sa guitn ng

isang
malaking halamanang may tatlong huwad sa bucal ng

tubig na sumusumpit na paitaas,

at caligaligaya ang sambulat ng

mg

a patac; mg

a puno ng

cahoy diyan sa mg

a
taguiliran, maliliit na halamanan, at ng

ang mg

a bata'y Phin 224magtatanim at mag-

aalaga ng

mg

a halaman sa mg

a horas ng

paglilihang, sasamantalahin ang panahon at

hindi sasayang

in. Tingnan ninyo't malalalim ang mg

a simiento! Tatlong metro at

pitompo't limang centimentro. Magcacaroon ang bahay na ito ng

tatlong bodega, mg

a
yung

ib sa ilalim ng

lupa mg

a bilangguan sa mg

a tamad mag-aral sa malapit, sa

totoong malapit sa mg

a pinaglalaruan at sa "gimnasio", at ng

marinig ng

mg

a
pinarurusahang bata cung paano ang guinagawang pagcacatuw ng

mg

a masisipag-
mag-ral. Nakikita p b niny ang malaking lugar na iyang walang caanoano man?
Itinatalaga ang capatagang iyang lampaslampasan ang hang

in upang diyan
mang

agtacbuhan at mang

aglucsuhan ang mg

a bata. Magcacaroon ang mg

a batang
babae ng

halamanang may mg

a uupan, mg

a "columpio", mg

a cacahuyan at ng

doon
sila macarapaglar ng

"comba", mg

a bucal ng

tubig na pumapaimbulog, culung

an ng

mg

a ibon at iba pa. Ito'y maguiguing isang bagay na carikitdikitan.

At pinapagkikiskis ni or Juan ang mg

a camay sa galac, at ang iniisip niya'y ang

pagcabantg na mtatamo. Magsisiparito ang mg

a taga ibang lupain upang dalawin

iyon at sila'y mang

agtatanong:Sno ang dakilang arquitectong gumaw nit?

Hind b niny nalalaman? Tila mandin hind catotohanang; hind niny makilala si
or Juan! Marahil totong maly ang inyong pinangaling

an!ang isasagot ng

lahat.
Nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dulong taglay ang ganitong mg

a
pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang laht ay canyng minmasdan.
Sa ganng kin ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang
cabriaang canyang sinabi sa isang taong naninilaw, na siyang namamatnubay sa
ilang mg

a manggagawa;casucatan na, sa ganang akin, ang tatlng mahahabang

trozo na papagtutungcung-calan "trpode", at sac tatl pang cahoy na
papagcapitcapitin!
Aba!ang isinagot ng

lalaking naninilaw na ng

uming

it ng

cacaiba;lalong
malaking pangguiguilalas ang ating tatamuhin samantalang lalong marami ang mg

a
casangcapang gamitin natin sa gawaing ito. Lalong mainam ang any ng

caboan,
llong mahalaga at canilang wiwicin: gaano calaking pagod ang guinugol dito!
Makikita ninyo cung ano ang cabriang aking itatay! At pagcatapos ay aking
pamumutihan ng

mg

a banderola, ng

mg

a guirnaldang mg

a dahon at mg

a bulaclac ...;
masasabi niny pagcatapos na nagcaroon cayo ng

magandang caisipan ng

pagcacatanggap ninyo sa akin sa casamahan ng

inyong mg

a manggagawa, at wal ng

mahahang

ad pa si guinoong Ibarra!
Sa dcong malaylay roo'y may natatanawng kiosko, na nagcacahugpong Phin
225sa pamamag-itan ng

isang balag na nahahabung

an ng

mg

a dahon ng

saguing.
Ang maestro sa escuelahang may mg

a tatlompong batang lalaki ay nang

aggagaw
ng

mg

a corona, nang

agtatali ng

mg

a bandera sa mg

a maliliit na mang

a haliguing
cawayang napupuluputan ng

damt na putng pinacumb.

Pagsicapan ninyong uminam ang pagcacasulat ng

mg

a letra!ang sinasabi sa
mg

a nagpipinta ng

mg

a salitang itatanyag sa lahat;paririto ang Alcalde, maraming

mg

a cura ang magsisidalo, marahil pati ng

Capitan General na ng

ayo'y na sa
lalawigan! Cung makita nilng magalng cayng magdibjo, marahil cayo'y purhin.
At handugan cami ng

isang pizarra ...?

Sino ang nacaaalam! datapuwa't huming

na si guinoong Ibarra ng

isa sa
Maynil. Drating bcas ang ilng bgay na ipamamahagui sa inyong pinacaganting
pala.... Datapuwa't pabayaan ninyo ang mg

a bulaclac na iyan sa tubig, gagawin natin

bucas ang mg

a ramillete, magdadala pa cayo rito ng

mg

a bulaclac, sa pagca't
kinacailang

ang malatagan ang mesa ng

mg

a bulaclac, ang mg

a bulaclac ay
nacapagbibigay saya sa mg

a mata.
Magdadala rito ang aking ama bucas ng

mg

a bulaclac ng

bain at sac isang

bacol na mg

a sampaga.
Hindi tumatanggap ng

bayad ang aking ama sa tatlong carritong buhang

ing
dinal rito.
Ipinang

aco ng

aking tiong siya ang magbabayad sa isang maestro,ang

idinugtong ng

pamangkin ni capitang Basilio.

At tunay ng

a naman; kinalugdan ang panucalang iyon ng

lahat halos. Hining

ng

curang siya ang mag-aamang-binyag at magbebendicion sa paglalagay ng

unang bato,
pagdiriwang na gagawin sa catapusang araw ng

Iiesta, at siyang gagawing isa sa mg

a
pinacamalaking pagsasaya. Pati ng

coadjutor ay lumapit ng

boong cakiman cay

Ibarra, at sa canya'y inihandog ang lahat ng

mg

a pamisang pagbayaran sa canya ng

mg

a mapamintacasi hanggang sa mayari ang bahay na iyon. Mayroon pa, sinabi ni

hermana RuIa, ang mayaman at mapag-impoc na babaeng sacali't cuculang

in ng

salap, canyang lilibutin ang ilang bayan upang magpalimos, sa ilalim ng

tang

ing
pagcacasunduang sa canya'y babayaran ang paglalacbay, ang mg

a cacanin at iba pa.

Pinasalamatan siy ni Ibarra at siy'y sinagt:
Wal tyong macucuhang mahalagng bgay, sa pagc't hindi ac mayman at
hind naman simbahan ang bahay na ito. Bucod sa rito'y hind co ipinang

cong king
ittay ang bhay na itng ib ang magcacagugol.
Phin 226Pinagtatakhan siya at guinagawang uliran ng

mg

a binata, ng

mg

a
estudianteng galing Maynilang pumaroon doon at ng

makipagIiesta; ng

uni't gaya ng

nangyayari hlos cailn man, pagca ibig nating tularan ang mg

a tinatakhang mg

a tao,
ang nagagagad lamang natin ay ang canyang walang cabuluhang mg

a guinagaw, at
cung magcaminsan pa'y ang canyang mg

a sawing caasalan, nang

agtataca palibhasa'y
wal tyong cya sa ibng bgay, minmasdan ng

maraming sa canya'y nang

agtataca
cung paano ang pagtatali ng

binatang iyon ng

canyang corbata, ang mg

a iba nama'y
ang any ng

cuello ng

baro, at hind cacaunti ang nagmamasid cung ilan ang mg

a
boton ng

canyang americana at chaleco.

Tila mandin pawang nang

apawi magpacailan man ang mg

a masasamang
nangyayari sa panahong hinaharap na guinuguniguni ni matandang Tasio. Iyan ng

ang sinabi ni Ibarra isang araw sa canya; ng

uni't siya'y sinagot ng

matandang mapag-
isip ng

malulungcot:
Iny p snang alalahanin ang sinasabi ni Baltazar:
"Cung ang isalubong sa iyong pagdatng
Ay masayng mukh't may pakitang guliw,
Lalong pag-ing

ata't caaway na lihim..."

Cung gaano ang galng ni Baltazar sa pagca poeta ay gayn din sa catalinuhang
umsip.
It at iba pang mg

a bagay ang mg

a nangyari sa araw na sinusundan ng

Iiesta bago
lumubg ang raw.


Phin 227

XXVII.
SA PAGTATAKIPSILIM.
Gumaw rin naman ng

malaking hand sa bahay ni capitang Tiago. Nakikilala

natin ang may bhay; ang canyng hilig sa caparang

alanan, at dapat na hiyain ng

canyang capalaluang pagca taga Maynila, sa carikitan ng

piguing, ang mg

a
tagalalawigan. May isa pang cadahilanang sa canya'y pumipilit na pagsicapan niyang
siya'y macapang

ibabaw na lubos sa mg

a iba: casama niya ang canyang anac na si

Maria Clara at sac naroroon ang canyang mamanugang

in, caya't walang pinag

uusapan ang mg

a tao cung d siya lamang.

At siya ng

a naman: hinandugan ang canyang mamanugang

in ng

isa sa lalong mg

a
dalubasang pmahayagan sa Maynil ng

isang "articulo" (casulatan) sa canyang unang

mukh, na ang pamagat (ng

articulong iyon) ay "Siya'y inyong tularan!" pinuspos

siya ng

mg

a pang

aral at inaalayan siya ng

ilang mg

a papuri. Tinawag siyang "marilag

na binata at mayamang mamumuhunan;" pagcatapos ng

dalawang renglon ay sinabing

siya'y "tang

ing mapagcaawang-gaw"; sa sumusunod na parraIo'y ikinapit naman sa

canya ang saysay na: "alagad ni Minervang naparoon sa Inang Bayan upang bumati sa
wagas na lupa ng

mg

a arte at mg

a carunung

an" at sa dacong ibaba pa'y "ang espaol

Iilipino" at iba't iba pa. Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa magandang
pakikipag-unahan sa gawang magaling, at canyang iniisip na baca magaling na
canyang pagcagugulan ang pagtatay naman ng

isang convento.
Nang mg

a nagdaang araw ay dumating sa bahay na tinatahanan ni Maria Clara at

ni tia Isabel ang maraming caja ng

mg

a cacanin at mg

a inuming galing Europa, mg

a
salaming pagcalalaki, mg

a cuadro at ang piano ng

dalaga.
Dumating si capitang Tiago ng

araw rin ng

vispera: paghalic sa canya ng

camay
ng

canyang anac na babae, hinandugan niya ito ng

isang magandang relicariong

guint na may mg

a brillante at mg

a esmeralda, na ang lama'y isang Phin 228tatal ng

bangca ni San Pedro, sa dacong inup-an ng

ating Pang

inoong Jesucristo ng

panahon
ng

pang

ing

isda.
Wal ng

lalalo pa sa galing ng

pagkikita ng

bibiananin at ng

mamanugang

in;
cauculan ng

ang sila'y mag-usap ng

nauucol sa escuelahan. Ang ibig ni capitang

Tiago'y tawaguing "Escuela ni San Francisco."
Maniwala cayo sa akin,ang sabi ni capitang Basilio,isang magaling na
pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinabang

in cung tatawaguin ninyong

"Escuela ng

Instruccin Primaria". Sino p si Instruccion Primaria?

Dumating ang ilang mg

a caibigang babe ni Mara Clara at canilng inanyayahan

itong magpasial.
Ng

uni't bumalic ca agad,ani capitang Basilio sa canyang anac na babae na sa

canya'y humihing

ing pahintulot;nalalaman mo ng

sasalo sa atin sa paghapon si pari

Dmasong bgong carrating.
At canyang lining

on si Ibarrang nag-anyng may inisip, at idinugtng:

Cayo po naman ay sumalo ng

paghapon sa amin; magiisa cayo sa inyong

bhay.
Malakng toto po ang king pagca ibig, datapwa't dpat pong sumaaking
bahay ac't bac sacling may dumating na mg

a "visita,"ang isinagot ng

binatang
nagcacang-utal, at iniiwasan ang ttig ni Mara Clara.
Dalhin po ninyo rito ang inyong mg

a caibigan, ang itinutol ng

boong
capanatagn ni capitang Tiago;May sagnang pagcain sa king bahay.... Bucd sa
ro'y ibig cong cay at si pr Dmaso'y magcwatasan....
Magcacaroon na p ng

panahon sa bagay na iyan!ang isinagot ni Ibarrang

ng

uming

iti ng

sapilitang pagng

it, at humandang samahan ang mg

a dalaga.
Nanaog sil sa hagdanan.
Nangguiguitn si Mara Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod sa licuran si
ta Isabel.
Nagwawahi ang tao sa udyoc ng

paggalang, at ng

sila'y mabigyang daan. Puspos

ng

catacatacang cagandahan si Maria Clara: napawi ang canyang pamumutl, at cung

nananatiling tila may iniisip ang canyang mg

a mata, ang canyang bibig naman ay

wari'y walang ibang nakikilala cung hind ang ng

it. Taglay iyang cagandahan ng

loob
ng

isang lumiligayang dalaga, siya'y bumabati sa canyang mg

a dating cakilala mul

pasa camusmusan, at ng

ayo'y nagsisipangguilalas sa canyang mapalad na cabatan. Sa

culang pang labing limang araw ay nanag-uli sa canya yaong lubos na pagpapalagay
ng

loob, yaong catabilang musmos na tila mandin nagulaylay sa guitn ng

makikipot
na tahanang nalilibot Phin 229ng

pader sa beaterio; masasabing kinikilala ng

paroparo
ang lahat ng

mg

a bulaclac pagcaalis niya sa canyang bahay-uod; nagcasiya sa canya

ang lumipad na sumandali at magpainit sa mg

a doradong sinag ng

araw upang
mawal ang catigasan ng

mg

a casucasuan ng

bagong nagcacapacpac. Cumikislap ang

bagong buhay sa boong cataohan ng

dalaga: pawang magaling at maganda ang

canyang ting

in sa lahat; isinasaysay ang canyang pagsinta sa pamamag-itan niyang

calugodlugod na asal ng

isang virgeng palibhasa'y walang namamasdan cung d mg

a
budhng dalisay, hind nakikilala cung ano ang dahil ng

mg

a paghihiyahiyan. Gayon
man, pagca siya'y inaalayan ng

masasayang mg

a aglahi'y tinatacpan niya ang canyang

mukh ng

abanico; datapuwa't pagca nagcacagayo'y ng

uming

it ang canyang mg

a
mat at lumalaganap sa canyng boong cataohan ang bahagyang kilabot.
Pinasimulaang lagyan ng

mg

a ilaw ang mg

a pang

ulong bahay, at sa mg

a daang
pinagdaraanan ng

mg

a musica ay sinisindihan ang mg

a ilaw ng

mg

a araang cawayan
at cahoy na inihuwad sa mg

a araa ng

simbahan.
Natatanaw buhat sa daan, sa mg

a bintanang bucas, ang hind naglilicat na

pagpaparoo't parito ng

mg

a tao sa mg

a bahay, sa guitn ng

caliwanagan ng

mg

a ilaw
at halimuyac ng

mg

a bulaclac, sa caayaayang tinig ng

piano, arpa u orquesta.

Nang

aglalacaran sa mg

a daan ang mg

a insic, mg

a castila, mg

a Iilipinong may suot

europeo o suot tagalog. Nang

agcacahalohalo sa paglacad, na nang

agcacasicuhan at
nang

agtutulacan ang mg

a alilang lalaking may dalang carne o mg

a inahing manoc,
mg

a estudianteng nacaput ang pananamit, mg

a lalaki't mg

a babae, na
nang

agsisipang

anib na sila'y matahac ng

mg

a coche at mg

a calesa, na cahit sumisigaw

ng

"tabi" ang mg

a cochero'y nahihirapan din silang macapaghawi ng

daan.
Bumati sa ating mg

a cakilala, ng

na sa tapat sila ng

bahay ni capitang Basilio, ang

ilang mg

a kinabataan, at inaayayahang pumanhic muna sa bahay. Ang masayang

voces ni Sinang, na tumatacbong papanaog sa hagdanan, ang siyang nagbigay wacas
sa mg

a pagdadahilan upang huwag pumanhic.

Pumanhic muna cayong sandal upang aco'y macasama sa inyo,ang sinasabi
niya. Nababagot aco sa pakikipanayam sa gayong caraming hind co mg

a cakilalang
walang pinag-uusapan cung di mg

a sasabung

in at mg

a baraja.
Nang

agsipanhic sila.
Punongpuno ang salas ng

mg

a tao. Nang

agpauna ang ilan upang bumati cay

Ibarra, na kilala, ang pang

alan ng

lahat; canilang pinagmamasdan ng

boong
pagcahang

a ang cagandahan ni Maria Clara, at nang

agbubulungbulung

an ang ilang
mg

a matatandang babae, samantalang ng

umang

ang

a: mukhang virgen!"
Phin 230Napilitan sila roong uminom ng

chocolate. Naguing matalic na caibigan

at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio, mula ng

araw na sila'y maglibang

sa caparang

an. Naalaman niya, sa pamamag-itan ng

telegramang inihandog sa
canyang anac na babaeng si Sinang, na natatalos ni Ibarra ang canyang pananalo sa
usapin, ayon sa hatol ng

hucom, at dahil dito'y sa pagca't aayaw siyang pagahis sa

cagandahan ng

loob, canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang pinagcayarian

ng

sila'y maglaro ng

ajedrez. Datapwa't sa pagca't aayaw pumayag si Ibarra sa gayong

bagay, ipinakiusap naman ni capitang Basiliong ang salaping dapat na ibayad sa mg

a
costas ay gamitin sa pagbabayad ng

isang maestro sa gagawing escuela ng

bayan.
Dahil sa gayong nangyayari, guinagamit ni capitang Basilio ang canyang mainam na
mg

a pananalita, at ng

huwag ng

ipagpatuloy ng

ibang mg

a causapin ang canilang mg

a
cacaibang adhica, at sa canila'y sinasabi:
Maniwala cayo sa akin: sa mg

a usapin ang nananalo'y siyang nahuhubdan!

Datapwa't wala siyang mapahinuhod na sino man, baga man canyang sinasambit
ang mg

a romano.
Ng

macatapos ng

macainom ng

chocolate, napilitan ang ating mg

a cabataang
pakingan ang pianong tinutugtog ng

organista ng

bayan.
Pagca siya'y pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig acong
magsayaw; ng

ayong piano ang canyang tinutugtog ang naiisipan co nama'y magdasal.

Dahil dito'y sasama ac sa iny.
Ibig p ba nnyng pumarito sa amin ng

ayong gabi?ang inianas ni capitang

Basilio sa taing

a ni Ibarra ng

ito'y magpaalam namaglalagay si pari Damaso ng

isang maliit na bang

c.
Ng

umit si Ibarra at sumagot ng

isang tang

ng

ulo, na mangyayaring ang

maguing cahuluga'y pagsang-ayon, at mangyayari namang hind pagsang-ayon.
Sino ba iyan?ang tanng ni Mara Clara cay Victoria, na itinur sa isng
mabils na sulyp ang isng binatang sa canil'y sumusunod.
Iyan ... iya'y isng pinsan co,ang isinagt na halos nagugulumihanan.
At ang is?
Iya'y hind co pinsan.ang dalidaling isinagot ni Sinang;iya'y isang anac ng

aking ta.
Nagdaan sila sa harapan ng

conventong tahanan ng

cura, na ang catotohanan ay

hind sahol sa mg

a ibang lugar sa casayahan. Hind napiguilan ni Sinang ang isang

sigaw ng

pangguiguilalas ng

canyang makitang may mg

a ilaw Phin 231ang mg

a
lampara, mg

a lamparang ang mg

a anyo'y sa caunaunahan pa, na hind pinababayaan

cailan man ni pari Salving siyang pag-ilawan at ng

huwag magcagugol sa petroleo.

May nang

ariring na mg

a sigawan at malalacas na halakhacan, napapanood na ang

mg

a Iraile'y lumalacad ng

mahina, at iguinagalaw ang ulo ng

ayon sa compas, at
malaking tabaco ang napapamuti sa mg

a labi. Pinagsisicapan ng

hind paring sa
canila'y nakikipanayam, na canilang gagarin ang lahat ng

guinagawa ng

mg

a mababait
na Iraile. Ayon sa mg

a damit europeong canilang casuutan, marahil sila'y mg

a cawani
(empleado) ng

gobierno o mg

a punong lalawigan.
Natanawan ni Maria Clara ang mabilog na pang

ang

atawan ni pari Damaso sa tabi

ng

makisig na tindig ni pari Sibyla. Hind cumikilos sa canyang kinalalagyan ang

matalinghaga at mapanglawing si par Salv.
Nalulungcot!ang ipinahiwatig ni Sinang;canyng pinag-iisip-isip ang
canyng magugugol sa gayng caraming mg

a panauhin. Ng

uni't makikita rin ninyong

hind siya ang magbabayad cung hind ang mg

a sacristan. Sa tuwituwi na'y cumacain

ang canyang mg

a panauhin sa ibang lugar.

Sinang!ang ipinagwic sa cany ni Victoria.
Totong aco'y galt sa cany mul ng

iwasac ang "Rueda de la Fortuna," hind

na aco mang

ung

umpisal sa canya.
Natang

sa lahat ng

mg

a bahay ang isang walang cailaw-ilaw, at hind man

lamang bucas ang mg

a bintana; ang bahay na iyon ang sa alIerez. Nagtaca sa bagay na

it si Mara Clara.
Ang asuang! ang Musa ng

Guardia Civil, ang wica ng

a ng

matandang
lalaki!ang biglang sinabi ng

catacot tacot na si Sinang.Ano ang ipakikialam niya

sa ating mg

a catuwaan? Marahil ay nagng

ang

alit! Pabayaan mong dumating ang

clera at makikita mong siya'y mag-aanyaya.
Cailan ma'y kinasusutan co siya, at lalonglalo na ng

guluhin ang ating

pagcacatuwa sa pamamag-itan ng

canyang mg

a guardia civil. Cung Arzobispo lamang

aco'y ipacacasal co ang babaeng iyn cay par Salvi.... makikita mo cung ano ang
canilang maguiguing mg

a anac! Sucat bang ipahuli ang caawaawang piloto, na

sumugb sa tubig macapagbigay loob lamang....
Hind niya natapos ang sinasabi; sa suloc ng

plaza na pinagcacantahan ng

isang
bulg na lalak, na isng guitarra ang catono, ng

casaysayang ucol sa mg

a isda, may
isng hind caraniwang napapanood.
Yayo'y isang lalaking ang nacapatong sa ulo'y isang malapad na salacot na dahon
ng

buli, at dukhang totoo ang pananamit. Ang suut niya'y isang gulaguPhin 232lanit na
levita at salawal na maluang, na cawang

is ng

salawal ng

mg

a insic, na punit sa iba't

ibang lugar. Carukharukhaang mg

a panyapac ang nacasuut sa canyang mg

a paa.
Sumasadilim ang canyang mukh dahil sa canyang salacot; ng

uni't manacanacang
nagmumul sa cadilimng iyon ang dalawang kislap, na pagdaca'y napapawi. Siya'y
matangcad, at napagkikikilalang siya'y bata pa, dahil sa canyang mg

a galaw.
Inilalagay sa lupa ang isang baculan, at pagcatapos ay lumalayo't nagsasalit ng

mg

a
cacaibang tnig na hind mawatasan; nananatiling nacatindig, lubos ang pagcalay sa
mg

a iba, na anaki'y siya at ang caramihang tao'y talagang nang

agpapang

ilagan ang
isa't isa. Pagcacagayo'y nang

agsisilapit ang ilang mg

a babae sa canyang baculan at

inilalagay doon ang mg

a bung

ang cahoy, isd, bigas at iba pa. Pagc wal ng

lumalapit na sino man, nang

agsisilabas sa mg

a cadilimang iyon ang ibang mg

a tinig
na lalong malulungccot, ng

uni't hind na totoong nacalulunos, napasasalamat marahil;

dinarampot ang canyang baculan at sac lumalay upang ulitin ang gayn ding gaw
sa ibng lugar naman.
Nagunit ni Mara Clara sa gayng nakita ang isng sacun, at pinagsumakitang
itanng cung an an nangyayari sa cacaibng tong iyn.
Iyan ang sanlzarohin,ang isinagt ni Iday.May apat na tan na ng

ayong
kinapitan siya ng

sakit na iyan: ang wica ng

iba'y dahil sa pag-aalaga, sa canyang ina,

at anang iba nama'y dahil sa pagcapiit niya sa malamig na bilangguan. Siya'y doon
tumatahan sa cabukiran, sa malapit na sa libing

an ng

mg

a insic; hind siya nakikipag-

abot-usap canino man, nang

agsisilayong lahat sa canya sa tacot na baca mahawahan.

Cung makita mo sana ang canyang damp! Iyon ang damp ni Guiring-guiring: ang
hang

in, ang ulan at ang araw ay pawang pumapasoc at lumalabas na catulad ng

carayom sa damit. Ipinagbawal sa canyang humipo ng

ano mang bagay na pag-aari ng

sino mang tao. Nahulog isang araw sa sang

ha ang isang bata; hind naman malalim

ang sang

ha, datapuwa't nagcataong siya'y dumaraan doon, ang guinaw niya'y

tinulung

an niya ang bata sa pag-ahon doon. Napagtant ng

ama ng

bata ang
nangyaring iyon, pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapalo siya nito ng

anim sa
guitna ng

daan at sac ipinasunog pagcatapos ang yantoc. Cakilakilabot iyon!

Tumatacb sa pagtacas ang sanlazarohin, hinahabol siya ng

tagapalo at sinisigawan
siya ng

gobernadorcillo: "Mag-aral ca! mabuti pang malunod na ng

a ang isang tao,

huwag lamang magcasakit na gaya ng

sakit mo."
Tunay ng

!ang ibinulng ni Mara Clara.

At hind nalalaman ang canyang guinagawa'y dalidaling lumapit sa baculan ng

culang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa lamang cahahandog sa canya
ng

canyang ama.
Phin 233Ano ang guinaw mo?ang sa canya'y itinanong ng

canyang mg

a
caibigang babae.
Wal acng ibang sucat maibigay!ang isinagot, at canyang inilihim sa
pamamag-itan ng

isang tawa ang luha ng

canyang mg

a mata.
At ano ang canyang gagawin sa iyong relicario?ang sa canya'y sinabi ni
Victoria.Binigyan siya isang araw ng

salap. Ng

uni't ang guinaw ng

sanlazarohin
ay inilay sa canya ang salaping iyon sa pamamag-itan ng

isang patpat: ano ang

gagawin niya sa salap sa gayong wal sino mang tumangap ng

ano mang bagay na

gling sa cany? Cung macacain sana ang relicario!
Tiningnan ni Maria Clara ng

boong pananaghili ang mg

a babaeng nagbibili ng

mg

a cacanin, at ikinibit ang mg

a balicat.
Ng

uni't lumapit ang sanlazarohin sa baculan, kinuha ang hiyas na cuminang sa

canyang mg

a camay, lumuhod, hinagcan ang hiyas na iyon, at saca nagpugay at bago

isinubsob ang canyang noo sa alaboc ng

bacas ng

dalaga.
Ikinubli ni Maria Clara ang canyang mukh sa canyang abanico at dinala ang
pany sa canyang mg

a mata.
Samantala'y lamapit ang isng babae sa culang palad na anaki'y nagdrasal.
Lugy at gusamt ang canyang mahabang buhoc, at sa liwanag ng

ilaw ng

mg

a Iarol
ay napanood ang payat at namumutl ng

mainam na pagmumukh ng

ul-ol na si Sisa.
Ng

maramdaman ng

sanlazarohin ang paghipo sa canya, nagpacasigawsigaw, at

tumindig sa isang lucso. Ng

uni't humawac sa canyang bisig ang ul-ol na babae, sa

guitn ng

malaking pang

ing

ilabot ng

tao, at ito ang canyang sinabi:

Magdasal tayo! magdasal tayo! Ng

ayon ang caarawan ng

mg

a patay! Ang
mg

a ilaw na iya'y siyang mg

a buhay ng

mg

a tao; ipagdasal natin ang aking mg

a anac
na lalaki!
Ilay ninyo ang babaeng iyan, papaglayuin ninyo sila! sa pagca't mahahawa
ang ul-ol na babae!ang sigawan ng

caramihang tao, datapwa't walang mang

ahas na
lumapit sino man.
Nakikita mo ba ang ilaw na iyn sa campanario? Ang ilaw na iyon ang aking
anac na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan ng

isang lubid! Nakikita mo ba ang

ilaw na iyon na convento? Ang ilaw na iyon ang aking anac na si Crispin, ng

uni't
hind co sil paroroonan sa pagca't may sakit ang cura at siya'y maraming mg

a onza,
at ang mg

a onza'y nang

awawal. Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluwa ng

cura! Dinadalhan co siya ng

amargoso at zazalidas; punongpun ang aking halamanan

ng

mg

a bulaclac at dating may Phin 234dalawa acong anc na lalaki. Dati acong may
halamanan, nag-aalaga aco mg

a bulaclac at dating may dalawa acong anac na lalaki!

At binitawan ang sanlazarohin at lumayng cumacant:
Dating may halamanan aco't mg

a bulaclac, aco'y dating may mg

a anac na
lalaki, halamanan at mg

a bulaclac!
An na ba ang nagaw mong magaling sa cahabghabg na babaeng iyn?
ang tanng ni Mara Clara cay Ibarra.
Wal pa! siya'y nawala ng

mg

a araw na ito sa bayan at hindi nangyaring siya'y

masumpung

an!ang isinagot ng

binatang nagdadalang cahihiyanBucod sa roo'y

totoong marami ang aking guinaw, ng

uni't huwag ca sanang mahapis; ipinang

aco sa
akin ng

curang tutulung

an niya aco, tuloy ipinagtagubilin niya sa akin ang malaking

pag-iing

at at paglilihim sa pagca't tila mandin isang cagagawan ng

guardia civil
Totoong ipinagmamalasakit ng

cura ang babaeng iyan!

Hind ba sinasabi ng

alIerez na canyang ipahahanap ang mg

a bata?
Oo, ng

uni't ng

sabihin iyo'y may caunting....calang

uhan siya!
Casasabi pa ng

gayong bagay ng

canilang makitang hind inihahatid cung di

kinacaladcad ang ul-ol na babae ng

isang soldado: aayaw sumama si Sisa.

Bkit ba niny hinuli ang babaeng iyn? An ang canyng guinaw? ang
tanong ni Ibarra.
Cung bkit? Hind ba niny nakita cung paano ang guingaw niyang pag-
iing

ay?ang sagot ng

tagapag-ing

at ng

catahimican ng

bayan.
Dalidaling kinuha ng

sanlazarohin ang canyang baculan at lumay.

Minagalng ni Mara Clarang umuw na, sa pagca't lumipas sa cany ang tuw at
casayahan.
Mayroon din palang mg

a taong hind lumiligaya! ang canyng ibinulng.

Pagdating niya sa pintuan ng

canyang bahay, canyang naramdamang naragdagan

ang canyang capanglawan, ng

canyang mahiwatigang aayaw pumanhic at

nagpapaalam ang nang

ing

ibig sa canya.
Kinacailang

an!ang sabi ng

binata.
Pumanhic sa hagdanan si Maria Clarang ang sumasaisip ay totoong nacayayamot
ang mg

a araw ng

Iiesta, pagca dumarating ang mg

a panauhing tagaibang bayan.

Phin 235

XXVIII.

Ang bawa't tao'y nagsasaysay
ayon sa kinasasapitan
sa fiestang pinaroroonan.
Sa pagca't walang ano mang mahalagang nangyayari sa mg

a taong sinasaysay
natin ang buhay na pinagdaanan, sa gabi ng

sinusundang araw ng

Iiesta at gayon din

sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang araw na ito ng

pagsasaya, cung di
lamang inaacala naming baca sacali hang

aring maalaman ng

sino mang bumabasang

taga ibang lupain cung paano ang guinagawa ng

mg

a Iilipino sa canilang mg

a
pagpifiesta. Sa ganitng cadahilana'y sisipiin naming hind daragdaga't hind
babawasan ang ilang mg

a sulat, na ang isa sa canila'y ang sa "corresponsal" ng

isang
pamahayagang matimtiman at tinatang

i sa Maynila, na cagalanggalang dahil sa

canyang cataasan at cahigpitang manalita. Ang mg

a bumabasa sa amin ang siya ng

bahalang magpun sa ilang maliliit at calacarang mg

a cauculan.
Narito ang sulat ng

carapatdapat na "corresponsal" ng

mahal na pamahayagan:
"Guinoong Namamatnugot....
"Tang

i cong caibigan: cailan ma'y hind pa aco nacapapanood, at inaacala cong

hind na ac macapapanod pa sa mg

a lalawigan ng

isang Iiestang tungcol sa religiong

totoong dakila, maningning at nacababagbag ng

loob, na gaya ng

pagsasayang
guinagawa sa bayang ito ng

mg

a totoong cagalanggalang at mg

a banal na mg

a paring
Franciscano."
"Pagcaramirami ng

dumalo: nagtamo aco rito ng

ligayang bumati sa halos lahat

ng

mg

a castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong cagalanggalang na mg

a Paring
Agustino na na sa lalawigang Batang

an, sa dalawang cagalanggalang na mg

a Paring
Dominico, na ang is sa canila'y ang totoong cagalanggalang na Phin 236si Pari Fray
Hernando de la Sibyla, nasa canyang pagparito'y canyang pinaunlacan ang bayang ito,
bagay na hind dapat calimutan magpacailan man ng

mg

a carapatdapat na mg

a
tagarito. Nakita co rin naman ang lubhang maraming mg

a caguinoohang taga
lalawigang Tang

uay, Capangpang

an, ang maraming mayayamang mg

a taga Maynila
at maraming mg

a banda ng

musica, at ang isa sa canila'y ang lubhang mainam na

banda sa Pagsanghan, pag-aari ng

guinoong Escribanong si guinoong Miguel Guevara

at ang caramihang mg

a insic at mg

a indio, na taglay ng

mg

a insic ang canilang

talagang dating caugaliang pagca maibiguing macakita ng

iba't ibang bagay, at ng

mg

a indio ang canilang asal na mapamintacasi, hinihintay nila ng

maalab na
pagmimith ang pagdating ng

araw na ipagsasaya ang dakilang Iiesta, upang canilang

mapanood ang palalabasing "comico-mimico-lirico-coreograIico-dramatico," at ng

magawa ang bagay na ito'y sila'y nagtayo ng

isang malaki at maluang na tablado sa

guitn ng

plaza."
"Ng

icasiyam na oras ng

gabi ng

araw na icasamp nitong buwan, araw na

sinusundan ng

Iiesta, pagcatapos ng

isang masarap at saganang hapunang inihandog

sa amin ng

Hermano Mayor, tinakhan naming lahat na mg

a castila't mg

a Iraileng na sa
convento, ang caaliw-aliw na tugtog ng

musicang may casabay na nagsisiksicang

caramihang tao at ng

ugong ng

mg

a cohete at malalaking bomba, at

pinamamatnugutan ng

mg

a guinoo ng

bayan, ang tinutung

o'y ang convento upang

cami'y sunduin at ihatid sa lugar na nahahand at iniuucol sa amin at ng

doo'y
panoorin namin ang catuwaang palalabasin."
"Napilitan caming pahinunod sa gayong magandang anyaya, baga man lalo
sanang minamagaling co pa ang magpahing

alay sa mg

a bisig ni MorIeo, at
pagcalooban ng

masanghayang pagpahing

alay ang aking nananakit na mg

a laman at
buto, salamat sa nilundaglundag ng

lulanang sa ami'y ipinagcaloob ng

Gobernadorcilio sa bayan ng

B."
"Nanaog ng

a cami at aming hinanap ang aming mg

a casamang humahapon bahay

na pag-aari rito ng

mapamintacasi at mayamang si don Santiago de los Santos. Ang

totoong cagalanggalang na si Pari Fray Bernardo Salvi na cura nitong bayan, at ang
totoong cagalanggalang na si Pari Fray Damaso Verdolagas, na sa tanging biyaya ng

Cataastaasan ay magaling na sa dinaramdam na sa canya'y guinawa ng

camay na
pusong, na ang casama'y ang totoong cagalanggalang na si Pari Fray Hernando de la
Sibyla at ang banal na cura sa Tanawan at iba pang mg

a castila, ang siyang mg

a
panauhin ng

mayamang Iilipino. Diya'y nagtamo caming capalarang pangguilalasan,

hind lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at cagaling

ang magpamuti ng

may-ari ng

Phin 237bagay, bagay na hind caraniwan sa mg

a taong tubo rito, cung di

naman ang camahlmahalan, cgandagandahan at mayamang dalagang magmamana,
na nagpakilalang siya'y tunay at ganap na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugtog ng

lalong caayaayang musicang likha ng

mg

a aleman at ng

mg

a italiano, sa canyang
mainam na piano, na an pa't ang canyng cagaling

ang tumugtog ay nagpaalaala sa

akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman naman ang gayong lubos sa
cagaling

ang binibini, at inililihim ang canyang mg

a carapatan sa madlang
caguinoohang pawang pagpupuri lamang ang sa canya'y handg. Hind co dapat iwan
sa tintero, na sa bahay ng

nag-anyaya'y pinainom cami ng

champaa at masasarap na
mg

a licor ng

boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hind

nagbabago ng

kilalang mamumuhunan."
"Pinanood namin ang palabs. Kilala na po ninyo ang ating mg

a artistang si na
Ratia, Carvajal at Fernandez; cami lamang ang nacaunawa ng

canilang carikitang
lumabas, sa pagca't ang mg

a taong walang pinag-arala'y walang napagtant cahi't

babahagya. Magaling ang pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may
caunting pamamaos nila: isang pagcantang hidwa ng

caunti sa musica ang guinawa ni

Balbino, datapuwa't catacataca ang cabooan at ang canilang pagpupumilit sa mabuting
pagganap. Lubhang naibigan ng

mg

a indio at lalong-lalo na ng

gobernadorcillo ang
comediang tagalog: nagpakita ng

malaking catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi

sa aming syang daw at hindi pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya'y
umagaw, bagay na sa canyng balac ay lal sanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung
hind mangyaring talban ang gigante cung di sa pusod lamang, na gaya baga ng

isang
nagng

ang

alang Ferragus, ayon sa nababasa sa casaysayan ng

buhay ng

Doce Pares.
Nakikisang-ayon sa acala ng

gobernadorcillo ang totoong cagalanggalang na si Pari

Fray Damaso, taglay iyang cagandahan ng

pusong siyang ikinatatangi niya, at ang

idinagdag pa'y cung sacali't magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap ng

paraan
at ng

canyang masunduan ang pusod ng

gigante upang sa gayo'y canyang mapatay."

"Hind co p kinacailang

ang sabihin sa inyong samantalang guinagaw ang

pagpapalabas ay di itinulot ng

Rothschild na Iilipinong magculang ng

ano man sa
cagandahan ng

canyang loob: ang mg

a sorbete, mg

a limonada gaseosa, mg

a reIresco,
mg

a matamis, mg

a alac at iba't iba pa'y saganang ipinamamahagui sa aming lahat na

nangaroon. Ininong totoo, at na sa catuwiran ng

a ang gayong pag-ino, ang pagcawala

roon ng

kilala at marunong na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa

talos na ninyo, ay dapat na siyng mangul bPhin 238cas sa pagbebendicion ng

unang
bato na nauucol sa dakilang "monumento" na canyang ipinatatayo sa udyoc ng

malaking nais na macagaw ng

magaling. Ang carapatdapat na calahing ito ng

mg

a
Pelayo at ng

mg

a Elcano, (sa pagca't ayon sa napagtanto co'y tubo sa ating bayani at

uring mahal na mg

a lalawigan sa dacong Timugan ng

Espaa ang isa sa canyang mg

a
nuno sa ama, na marahil ay isa sa mg

a unang kinasama ni Magallanes o ni Legaspi)

ay hindi rin napakita sa mg

a nalalabing oras ng

araw, dahil sa caunting sakit na

canyang dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa mg

a bibig ang canyang pang

alang
ipinang

ung

usap lamang upang purihin, mg

a pagpupuring hind mangyayaring di

mauuw sa icararang

al ng

Espaa at ng

tunay na mg

a castilang gaya na ng

natin, na
cailan ma'y hind natin pinasisinung

aling

an cailan man ang ating dug, cahit

magpacaramirami ang mg

a maguing cahalo."
"Napanood namin ng

ayong icalabing isa ng

buwan, sa dacong umaga, ang isang

nangyaring lubhang nacababagbag ng

loob. Hayag ng

at talastas ng

lahat na sa araw
na ito'y caIiestahan ng

Virgen de la Paz (Virgen ng

Capayapaan), at ito'y ipinagsasaya

ng

mg

a Hermano (capatid) ng

Santisimo Rosario Bucas ang caIiestahan ng

Pintacasing si San Diego, at sa fiestang iya'y lubhang nakikitulong ang mg

a Hermano
ng

V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pang

atlong Hanay). May

isng malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang it sa paglilingcd sa
Dios, at dumaratng ang ganitng gawng cabanalan hanggang sa panggaling

an ng

santong pagcacasamaan ng

loob nila, gaya na ng

nitong huling nangyari dahil sa

pakikipagtalo sa salitaan ng

dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang balita, na

hind iba't ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si Pari
Fray Damaso, na siyang lalagay bucas sa sadyang licmuan ng

Espiritu Santo, at ayon

sa maacala ng

lahat ay hind malilimutang paunlacan ng

religion at ng

literatura."
"Alinsunod ng

sa aming sinasaysay, napanood namin ang isang nangyaring

lubhang nacapagtuturo at nacababagabag ng

loob. Lumabas sa sacrista ang anim na

mg

a bata pang mg

a "religioso" (Iraile), ang tatlo sa canila'y upang mangagmisa at ang

tatlo ng

mag-"acolito", nanicluhod sila sa harap ng

altar, at kinanta ng

"celebrante"
(ang magmimisa) na ito ng

a'y ang totoong cagalanggalang na si pari Fray Hernando

Sibyla, ang "Surge Domme", na siyang dapat maging pasimul ng

procesion sa
paliguid ng

simbahan, taglay yaong mainam na voces at anyong mataimtin na sa

canya'y kinikilala ng

lahat at siyang lubos na ipinaguiguing dapat niya sa

pangguiguilalas ng

madla. Pagca tapos ng

"Surge Domine", pinasimulan ang

procesion ng

gobernadorcillo, na nacaIrac, dala ang "guion" Phin 239at may casunod

na apat na sacristang may hawac na mg

a insensario. Sumusunod sa canilang licuran

ang mg

a cirial na pilac, ang caguinoohan ng

bayan, ang mahahalagang mg

a larawang
nasusuutan ng

sutlang raso at guint ni na Santo Domingo at San Diego, at ng

Virgen
de la Paz na may isng carikitdikitang balabal (manto) na azul at may mg

a planchang
pilac na dinorado, handog ng

banal na capitang paradong si don Santiago de los

Santos, na totoong carapatdapt uliranin at hind casiya ang siy'y ibantog
magpacailn man. Nalululan ang laht ng

mg

a larawang ito sa mg

a carrong pilac.
Sumusunod caming mg

a castila at ang ibang mg

a religioso sa licuran ng

Ina ng

Dios:
tinatangkililc ng

isang paliong dala ng

mg

a cabeza de barangay ang "oIiciante" at ang

wacas ng

procesio'y ang may mabuting carapatang capisanan ng

Guardia Civil.
Inaacala cong hind na cailang

ang sabihing caramihang mg

a "indio" ang siyang

bumubuo ng

dalawang hanay ng

procesion, na pawang may tang

ang candilang may

ning

as at taglay ang boong pamimintacasi. Tumutugtog ang musica ng

mg

a marcha
religiosa; ulit-ulit na putoc ang siyang guinagawa ng

mg

a bomba at ng

mg

a apoy na
rueda. Nacapangguiguilalas ang panonood ng

cahinhinan at ning

as ng

loob na
iniuudioc sa puso ng

mg

a nanampalataya sa canilang wagas at malaking pananalig sa

Virgen de la Paz ang pagdiriwang na lubos at marubdob na pamimintacasing
guinagaw nating nagtamo ng

palad na ipang

anac sa lilim ng

casantasantahan at
walang bahid na dung

is na bandera ng

Espaa sa ganitong mg

a caIiestahan."
"Ng

matapos ang procesio'y pinasimulan ang misa, na sinasaliwan ng

orquesta at
ng

mg

a artista ng

teatro. Ng

matapos na ang Evangelio'y pumanhik sa pulpito ang

totoong cagalanggalang na si Pari Fray Manuel Martin, agustinong nanggaling sa
lalawigang Batang

an, na pinagtakhan ng

mg

a nakikinig na pawang nang

abitin sa
canyang pananalit, lalonglalo na ang mg

a castila, sa pagpapasimul ng

pang

ang

aral
ng

wicang castila, na sinaysay ng

boong cabayanihan sa mg

a pananalitang magagaang
ang pagcacataglay, at totoong angcap na ancap, na ano pa't pinupuspos ang aming
mg

a puso ng

mataimtim na pamimintacasi at pag-aalab. Ang ganitong pang

ung

usap
ng

ang siyang marapat ilagd sa dinaramdam, o ating dinaramdam pagc nauucol

ang sinasaysay sa Vrgen sa ating sinisintang Espaa, at lalonglalo na pagc
naisasal-it sa sinasabi, yamang mangyayari naman sa bagay na ito, ang mg

a caisipan
ng

isang principe ng

Iglesia, na si "seor Monescillo," na mapapagtitibay na siyang

dinaramdam ng

lahat ng

mg

a castila."
"Ng

matapos ang misa'y pumanhic caming lahat sa convento, na casama ng

mg

a
caguinoohan sa bayan at iba pang mahahalagang mg

a tao, at doo'y Phin 240hinandugan

sila ng

boong cagandahan ng

loob, pagpipitagan at casaganaang siyang kinaugalian ng

totoong cagalanggalang na si Pari Fray Salvi, na inalayan nila ng

mg

a tabaco at mg

a
pagcaing inihand ng

Hermano Mayor sa silong ng

Convento na hand sa lahat ng

mg

a nagcacailang

ang patahimikin ang mg

a pang

ang

ailang

an ng

sicmura."
"Walng nagung caculang

ang ano man sa loob ng

maghapon upang bigyang

casiyahan ang Iiesta at ng

upang manatili ang masayang caasalan ng

mg

a castila, na sa
mg

a gayong capanahuna'y hind mangyaring mapiguilan, na ipinakikilala, cung

minsa'y sa mg

a "cancion" o mg

a sayaw, at cung minsa'y sa mg

a walang cahulugan at
masayang mg

a paglilibang, palibhasa'y may mg

a pusong mahal at malacas, na ano

pa't hind nacararaig sa canila ang mg

a pighati, at sucat na ang magcapisan ang tatlong

castil sa alin mang lugar, upang doo'y tumacas ang calungcutan at sam ng

loob.
Pinag-alayan ng

sa maraming bahay si Terpsicore datapuwa't lalonglalo na sa

marilag na cayamanyamanang Iilipino na pinagpiguing

an sa amin sa pagcain. Hind

co na kinacailang

ang sabihin p sa inyong lubhang masagana at masarap ang mg

a
ipinacain sa piguing na iyon, na masasabing pang

alawa na ng

mg

a piguing sa casalan
sa Cana o cay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa mandin. Samantalang
nagtatamasa cami ng

mg

a caligayahan ng

pagcaing pinamamatnubayan ng

isang
tagaluto ng

"La Campana," tumutugtog naman ang orquesta ng

mg

a cawiliwiling
tinig. Taglay ng

cagandagandahang dalaga sa bahay, ang isang casuutang mestiza, at

isang wari'y agos ng

mg

a brillante, at siya ng

, ayon sa pinagcaratihan na, ang reina

ng

Iiesta. Dinamdam naming lahat na dahil sa isang hind naman malubhang

pagcapatapiloc ng

canyang magandang paa'y hind siya nangyaring nagcamit ng

mg

a
ligaya sa pagsasayaw, sa pagca't cung ayon sa aming nahiwatigang siya'y ganap sa
cagaling

ang gumaw ng

ano man, ang guinoong binibining de los Santos, cung

sumayaw marahil ay catulad ng

isang "silIide"."
"Dumating ng

hapong ito ang Alcalde ng

lalawigan, upang bigyan ng

cadakilaan
sa canyng pagharp ang gagawing "ceremonia" bcas. Dinamdm niy ang pagsam
ng

damdam ng

hirang na mamumuhunang si guinoong Ibarra, na salamat sa Dios, at

ayon sa sabihana'y magalng na."
"Nagcaroon ng

gabing ito ng

mainam na procesion, datapuwa't sasabihin co na

ang bagay na it sa aking sulat bcas, sa pagca't bucd sa mg

a malalaking bombang
sa aki'y nacatulig at halos nacabing

i, aco'y totoong pagod at nahahapay na aco sa pag-

aantoc. Samantalang binabawi co ang lacas sa mg

a bisig ni MorIeo, sa macatuwid

baga'y sa catre ng

convento, hinahang

ad co, tang

i Phin 241cong caibigang cayo'y

matamo ng

magandang gabi at hanggang bucas, isang araw na dakila."

"Ang mairuguin ninyng catotong nakikiram'y.
"Ang Corresponsal.
San Diego, 11 ng

Noviembre."
Ito ang isinulat ng

mabait na corresponsal. Tingnan naman natin ng

ayon cung ano

ang isinulat ni capitang Martn sa canyng catotong si Luis Chiquito.
"Minamahal cong Choy: Magmadal cang pumarni, cung mangyayari; sapagca't
ang fiesta'y totoong masay; scat ang matant mong hlos natumb ang bangc ni
capitang Joaquin: macaitlong pinagulong ni capitang Tiago ang canyang tay, at sa
tatlong iyo'y tumama, at pint ng

pintong palagui, caya't sa gayong nangyari lalong

nangliliit sa catuwan si cabezang Manuel na may ari ng

bahay. Binasag ni Pari

Dmaso, sa isng dagoc, ang isang ilawan, sa pagca't hangga ng

ayo'y hind pa siya

tumatama miminsan man lamang. Natalo ang Consul sa canyang mg

a sasabung

in, at
natalo sa bangc ang lahat ng

pinanalunan sa atin sa Iiesta ng

Binyang at sa Iiesta ng

Pilar, sa Santa Cruz."
"Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang canyang
mamanugang

in, ang mayamang nagmana cay Don RaIael, datapuwa't wari'y ibig
manding tumulad sa canyang ama, sa pagca't hind man lamang napakita Sayang! Sa
masid co'y hind siya pakikinabang

an cailan man."
"Malaking totoong cayamanan ang nakikita ng

insic na si Carlos sa "liampo";

naghihinala acong may taglay siyang ano mang lihim, isang bato-balani marahil:
walang tiguil ang canyang pagdaing ng

sakit ng

ulo, na may taling pany pagc

tumitiguil na ng

untiunt ang umiikit na sangkap ng

"liampo," pagcacagayo'y
tumutung

o siya ng

mainam hanggang sa halos mapabungg na sa canyang noo, na

anaki'y ibig na totoong hiwatigan ang pag-inog na iyn. Nagcuculang tiwal ac,
dahil sa may nalalaman acong mg

a cawang

is ng

bagay na iyong guinagaw."

"Paalam, Choy; magaling ang calagayan ng

aking mg

a sasabung

in, at ang aking

asawa'y masay at naglilibang."
"Ang iyng catotoo.
Martn Aristorenas."
Tumanggap naman si Ibarra ng

isang maliit na liham na may pabang

o, na
ibinigay sa canya ng

gabi ng

unang araw ng

Iiesta ni Andeng, na capatid sa suso ni

Maria Clara. Ganito ang sab ng

liham:
"Crisostomo: Mahiguit ng

isang araw na hind ca napakikita; nahiguing

an
cong Phin 242may caunting dinaramdam icaw, cata'y ipinagdasal at ipinagsindi cata ng

dalawang malalaking candila, baga man sinasabi ng

tatay na hind raw mabigat naman

ang sakit mo. Totoong niyamot nila aco cagabi at ng

ayon; pinatutugtog nila aco ng

piano at canil acng inaanyayahang sumayaw. Hind co nalalamang lubhang marami
sa ibabaw ng

lupa ang mg

a nacapagbibigay yamot. Cung hind lamang cay Pari

Damaso na pinagpipilitang aco'y libang

in sa pagsasaysay ng

maraming bagay, aco

sana'y magcuculng sa aking sild upang matulog. Isulat mo sa akin cung ano ang
dinaramdam mo, sa pagca't sasabihin co sa tatay na icaw ay dalawin. Samantala'y
inutusan cong pumaryan sa iyo si Andeng, at ng

ipagluto ca ng

cha; magaling siyang

magluto at marahil ay daig ang iyong mg

a alila."
"MARIA CLARA."
"Pahabol. Pagca hind ca naparini bcas, hind ac paparoon sa ceremonia.
Calakip."


Phin 243

XXIX.
ANG UMAGA.
Tinugtog ng

mg

a banda ng

musica ang "diana" sa unang pagsilang ng

liwayway,
na ano pa't pinucaw ng

masasayang tugtuguin ang mg

a pagal na mg

a mamamayan.
Nanag-uli ang buhay at casayahan, muling nirepique ang mg

a campana at
nagpasimul ang mg

a putucan.
Yaon ang catapusang araw ng

Iiesta, yaon ang tunay na araw ng

caIiestahan.
Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higut pa sa nacaraang araw. Lalong
marami ang mg

a "manong" ng

V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalanggalang na

Pang

atlong Hanay) cay sa mg

a manong ng

Santisimo Rosario, at nang

agsising

it ng

boong cabanalan ang mg

a manong na iyon ni San Francisco, sa canilang paniniwalang

sa gayo'y canilang mahihiy, ang canilang mg

a capang

agaw. Lalong marami ang

bilang ng

mg

a candilang canilang binili: nag-ani ng

malaking pakinabang ang mg

a
insc na magcacandil, at nangag-iisip silng pabinyag upang mipakilala nil ang
canilang pagtumbas, baga man sinanabi ng

ilang yao'y hind raw sa canilang

pananampalataya sa pagca catolico cung d sa canilang nais na macapag-asawa.
Datapawa't sa gayo'y sumasagot ang mg

a babaeng banal:
Cahi't magcagayon man, hind mangyayaring hind maguing isang himala ang
sabaysabay na pag-aasawa ng

gayong caraming mg

a insic; papagbabaliking loob na

sila ng

canicanilang mg

a esposa.
Isinuot ng

mg

a tao ang canilang lalong magagaling na mg

a bihisan; lumabas sa
kinatataguang mg

a cajita ang lahat ng

mg

a hiyas. Samp ng

mg

a "tahur" at ng

mg

a
sugarol ay nagbihis ng

mg

a barong bordado na may malalaking brillante, mabibigat

na tanicalang (cadena) guint at mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandng
filsofo lamang ang nananatili sa dating suot; ang baro'y sinamay na may mg

a guhit
na itim, nabobotones hanggang sa liig Phin 244maluang na zapatos at malapad na
sombrerong fieltro na culay ab.
Ng

ayo'y lalo pa manding mapanglaw cayo cay sa dati!ang sabi sa canya ng

teniente mayor,aayaw p ba cayong manacanac tayong magsaya, yamang
maraming tayong lubhang sucat na itang

is?
Hind ang cahulugan ng

pagsasaya'y dapat na gumaw ng

mg

a caululan!ang
isinagot ng

matand.Ito rin ang haling na pagtatapon ng

salap sa tan-tan! At ang

lahat ng

ito'y bakit? iwaldas ang salap, sa gayong macapal na totoo ang carukhan at
mg

a pang

ang

ailang

an. Aba! nalalaman co na; ito ang pagtatapon, ang maruming

paggagalac upang matacpan ang mg

a caraing

an ng

lahat!
Nalalaman na p ninyng sumasang-ayon aco sa inyong mg

a caisipan,ang
muling sinabi ni don Filipo, na tila ibig magpakitang galit at tila ng

uming

iti.Cay'y
aking ipinagsasanggalang, datapuwa't an ang aking magagagaw sa gobernadorcillo
at sa cura?
Magbitiw ng

tungcolang sinundan ng

IilosoIo, at saca lumayo.

Natigagal si Don Filipo, at sinundan ng

mata ang matand.

Magbitiw ng

tungcol!ang ibinubulong, samantalang tumutung

o sa
simbahan,magbitiw! Oo! cung isa sanang bagay na nagbibigay dang

al ang
tungcling it at hind isng pas-anin, oo, bibitiwan co!
Pun ng

tao ang patio ng

simbahan: mg

a lalaki't mg

a babae, mg

a bata't mg

a
matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na nang

agcacahalo-halo,
pumapasoc at lumalabas sa makikipot na mg

a pintuan. Amoy polvora, amoy bulaclac,

amoy incienso, amoy pabang

o; pinatatacbo at pinasisigaw ang mg

a babae at
pinapagtatawa ang mg

a bat ng

mg

a bomba, ng

mg

a cohete at ng

mg

a buscapies.
Isang banda ng

musica ang tumutugtog sa tapat ng

convento, isang banda naman ang

naghahatid sa mg

a nang

ang

atungculan sa bayan, ang mg

a ibang banda'y naglilibot sa

mg

a daang kinalaladlaran at winawagaywayan ng

maraming mg

a bandera.
Lumilibang sa paning

in ang liwanag at culay na sarisari, at sa pangpakinig nama'y

mg

a tinig at mg

a ugong. Hind nagtitiguil ang mg

a campana ng

carerepique,
nagcacasalasalabat ang mg

a coche at mg

a calesa, na manacanacang ang mg

a
cabayong humihila sa canila'y nangaguiguitla dumadamba, humuhulay, mg

a bagay na
bag man hind casangcp sa palatuntunan ng

Iiesta, gayon ma'y naguiguing isang

pnooring hind pinagbabayaran at siyng lalong mahalaga.
Nag-utos ang Hermano Mayor sa araw na ito ng

mg

a alila upang mang

aghanap
sa mg

a daan ng

mg

a inaanyayahan, tulad sa nagpiguing na sinasabi sa atin ng

EvanPhin 245gelio. Halos sapilitan ang pag-aanyaya upang uminom ng

chocolate,
caIe, cha, cumain ng

matamis, at iba pa. Madalas na naguiguing cawang

is ng

isang
pakikipagcagalt ang guinagawang pag-aanyaya.
Ggawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na "de dalmatica", catulad ng

misa cahapong sinasaysay ng

carapatdapat na corresponsal, at ang bilang caibhan

lamang, ang magmimisa ng

ayo'y si Pari Salvi, at sa mg

a taong makikinig ng

misa
ng

ayo'y casama ang Alcalde ng

lalawigan, caacbay ang maraming mg

a castila at mg

a
taong marurunong, upang pakinggan si Pari Damaso na totoong bantog sa lalawigan.
Samp ng

alIerez, baga man siya'y lubhang dala na sa mg

a pang

ang

aral ni Pari Salvi,

pumaroon din, sa pagpapatotoo niya ng

cagaling

an ng

canyang loob at ng

cung
mangyayari, macapanghiganti siya sa mg

a pagbibigay galit na sa canya'y guinaw ng

cura. Sa calakhan ng

pagcabantog ni Pari Damaso'y ipinag-pauna na ng

corresponsal
ang pagsulat namamatnugot ng

pamahayagan ng

sumusunod:
"Alinsunod sa aking ipinagpauna na sa inyo sa walang wast cong mg

a talata
cahapo'y gayon ng

a ang nangyari. Nagcamit cami ng

tang

ing capalarang mapakinggan

ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Damaso Verdolagas, na nagcurang malaon
sa bayang it, at ng

ayo'y inilipat sa lalong malaki, bilang ganting pala sa canyang

mabuting pagtupad sa canyang mg

a catungculan. Lumagay ang maningning na

mananalumpati ng

mg

a mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang nagtuturo, at

nagsaysay ng

carikitdikitan at calalim-lalimang sermon, na nagbigay cabanalan sa

madl at pinagtakhan ng

lahat ng

mg

a binyagang naghihintay ng

boong pagmimith
ng

pagsilang sa lubhang mapagbung

ang mg

a labi ng

nacaguiguinhawang bucal ng

walng hanggng-bhay. Cadakilaan sa mg

a cahulugan, capang

ahasan sa mg

a
munacala, mg

a bagong pananalit, cagandahan sa any, catutubong mg

a galaw,
pagsasaysay na calugodlugod, calusugan ng

mg

a adhic, narito ang mg

a hiyas ng

Bossuet na castila, na talagang carapatdapat ng

a ang canyang malaking pagcabantog

hind lamang sa mg

a marurunong na mg

a castila, cung di naman sa mg

a walang
pinag-aralang mg

a "indio" at sa mg

a mapanglinlang na mg

a anac ng

"calang

itang
imperio" (imperio ng

cainsican)."
Gayon man, unti ng

mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal na canyang

sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni Pari Damaso ang isang
magaang na sipong canyang nasaguip ng

gabing nagdaan: pagcatapos na siya'y

macapagcanta ng

masasayang mg

a "petenera", (caraniwang kinacanta sa mg

a
lalawigang andalus, sa Espaa), siya'y uminom ng

a tatlong vasong sorPhin 246bete at

sandali siyang nanood ng

pinalalabas sa teatro. Dahil sa bagay na ito'y ibig sana

niyang magbitiw ng

pagca tagasalit ng

mg

a wica ng

Dios sa mg

a tao, ng

uni't
sapagca't walang ibang makitang nacacaalam ng

buhay at mg

a himal ni San
Diego,tunay ng

a't natatalos ang mg

a bagay na ito ng

cura, ng

uni't kinacailang

ang
siya'y magmisa,pinagcaisahan ng

ibang mg

a Iraile na wal ng

gagaling pa sa tinig
ng

voces ni Pari Damaso, at lubhang tunay na cahinahinayang na huwag italumpati

ang totoong mainam na sermong gaya na ng

a ng

naisulat at naisaulo na. Dahil dito'y

ang babaeng dating tagapag-ing

at ng

susi'y siya'y ipinaghand ng

mg

a limonada,
pinahiran ang canyang dibdib at liig ng

mg

a unguente at mg

a lang

is, binalot siya ng

maiinit na mg

a cumot, siya'y hinilot at iba pa. Uminom si Par Damaso ng

hilaw na
itlg na binati sa lac, at sa boong umaga'y hind nagsalit at hind man lamang nag-
agahan; bahagy na uminom ng

isang vasong gatas, isang tazang chocolate at lalabin-

dalawang biscocho, na ano pa't tiniis niya ng

boong cabayanihang huwag cumain ng

isng sisiw na frito at calahating quesong gawang Laguna, na canyang kinaugaliang
canin pagcacaumaga, sapagca't ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring
macapagpaub ang sisiw at ang queso, dahil sa capuw may asin at may tab.
Guinagawa ang lahat ng

ito't ng

camtan natin ang calang

itan at magbalic loob

tayo!ang sabi ng

mg

a Hermana ng

V.O.T., ng

canilang maalaman ang ganitong

canyang mg

a pagpapacahirap.
Siya'y pinarurasahan ng

Virgen de la Paz!ang ibinubulong naman ng

mg

a
Hermana ng

Santisimo Rosario, palibhasa'y hind nila maipatawad ang canyang

pagkiling sa canilang mg

a caaway na capuw babae.

Lumabas ang procesion pagca alas ocho y media sa lilim ng

mg

a toldang lona.
Nacacahawig din ng

guinaw, cahapon, baga man may isang bagay na nabago: ang

mg

a Hermano ng

V.O.T., na mg

a matatandang lalaki't babae, casama ang ilang mg

a
dalagang patungo na sa pagtanda, ang pananamit na dala'y mahahabang habitong
guingon: damit na guingong magaspang ang sa mg

a mahihirap, at ang sa mg

a
mayayama'y guingng sutl, sa macatuwid baga'y ang tinatawag na "guingng
franciscano", sa pagca't siyang lalong caraniwang gamitin ng

mg

a cagalanggalang na
mg

a Iraileng Iranciscano. Ang lahat ng

mg

a mahal na habitong iyo'y mg

a dalisay, sa
pagca't pawang galing sa convento sa Maynila, na siyang kinucunan ng

mg

a
mamamayan sa lims na ang capalit ay salaping isinasang-ayon sa taning na halagang
hind natatawaran, cung baga mangyayaring sabihing cawang

is ng

sa isang tindahan.
Ang halagang itng hind nabaPhin 247bawasa'y mangyaring maragdagan, ng

uni't
hind nababawasan. Tulad sa mg

a habitong ito'y nagbibili ng

gayon ding mg

a habito
sa monasterio ng

Santa Clara, na taglay, bucod ang mg

a tang

ing biyayang
nacapagbibigay ng

maraming mg

a indulgencia sa mg

a patay na pinagsasaputan, ang

biyayang lalo pa manding tang

i: na lalo pang mahal ang halaga paga lalong luma,

gulanit at hind na magagamit. Itinititic namin ito at baca sacaling banal na
bumabasang nagcacailang

an ng

gayong mg

a mahal na "reliquia" (ano mang bagay na

guinamit o linangcap na ng

a iba), o baca caya may matalas na isip casam-ang

mamumulot ng

mg

a basahang taga Europa, na ibig yumaman sa pagdadala sa

Filipinas ng

isang "cargamento"" (maraming yacos na catatagang lulan sa isang

daong) ng

mg

a habitong masurot at malibag, sa pagca't nagcacahalaga ng

labing anim
na pso higuit pa, ayon sa calakhan ng

pagcalibaguing humiguit cumulang.

Nacapatong si San Diego de Alcala sa isang carrong napapamutihan ng

mg

a
planchang plac na nabuburdahan. May malaking capayatn ang Santo, garing mul sa
lo hanggng bay-awang, magagalitn at nacacaaalang-alang ang any ng

pagmumukh, baga man culot ang buhoc sa ulo, na catulad ng

mg

a ita. Sutlang raso

na nabuburdahan ng

guint ang canyang pananamit.

Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco, pagcatapos ay
ang Virgeng gaya cahapon, ang caibhan lamang ay si Pari Salvi ng

ayon ang
sumasailalim ng

palio at hind ang makisig na si Pari Sibyla na mainam cumiya.

Ng

uni't cung di taglay ni Pari Salvi ang magandang any ni Pari Sibyla, datapuwa't
nagcacanlalabis naman sa cany ang pagca anyong banal: nacatung

o ang mg

a mata;
nacadoop ang mg

a camay na ang anyo'y matimtiman at lumalacad na nacayucod. Ang

mg

a may dala ng

palio'y yaon ding dating mg

a cabeza de barangay, na nagpapawis ng

boong ligaya, sa canilng panunungcl na nakikisacristan, bucod sa sila'y manining

il
ng

buwis, manunubos ng

mg

a taong lagalag at mg

a dukh, sa macatuwid baga'y mg

a
Cristong nagbibigay ng

dug dahil sa mg

a casalanan ng

mg

a iba. Ang coadjutor, na

nacasobrepelliz, ay nagpaparoo't parito sa iba't ibang mg

a carro, na dala ang

incensario, at canyang manacanacang hinahandugan ng

usoc nito ang pang

amoy ng

cura, na pagca nagcacagayo'y lalong lalong ng

nagmumukhang caaway ng

tawa at
magagalitn.
Dahandahan ng

a at matimtiman ang lacad ng

procesiong inaacbayan ng

ugong ng

mg

a bomba at ng

tinig ng

mg

a canta at musicang tungcol sa religiong ilinalaganap sa

impapawid ng

mg

a banda ng

musicang sumusunod sa licuran ng

bawa't carro.
Samantala'y napakasipag na totoo ang pamamahagui ng

Hermano Mayor ng

malalaking mg

a candila, na ang marami sa mg

a nakipagPhin 248procesio'y nag-uwi sa

canilang mg

a bahay ng

maipag-iilaw sa apat na gabi samantalang nang

agsusugal.
Nagsisiluhod ng

boong galang ang mg

a nanonood pagca nagdaraan ang carro ng

Ina
ng

Dios at nang

agdarasal sila ng

taimtim sa loob ng

mg

a Sumasampalataya o ng

mg

a
Aba p.
Tumiguil ang carro sa tapat ng

isang bahay na sa mg

a bintanang napapamutihan
ng

maririkit na mg

a pangsampay (colgadura) ay nacasung

aw ang Alcalde, si capitang

Tiago, si Maria Clara, si Ibarra, ilang mg

a castila at mg

a dalaga; nagcataong
tumunghay si Pari Salvi, datapuwa't hind gumaw ng

cahi't munting kilos na

magpahalatang siya'y bumabati o nakikilala niya sila; ang tang

ing guinawa niya'y

lumindg lamang, tinuid ang catawan at sa gayo'y sumabalicat niya ng

lalong
caayusan at gand ang "capa pluvial."
Sa dacong ibab ng

bintana'y may isang dalagang nacalulugod ang ganda ng

mukh, mahalag ang suut na damt at may klic na isng musms na lalaki. Marahil
siya'y sisiwa o taga pag-alaga lamang, sa pagca't ang sanggol na iyo'y maputi at
mapula ang buhoc, samantalang ang dalaga'y caymanggui at mahiguit pa sa caitiman
ng

azabache ang canyang mg

a buhoc.
Pagcakita sa cura, iniunat ng

musmos ang canyang maliliit na bisig, tumawa

niyang tawang hind nacapagbibigay sakit at hind naman pighati ang
nacapagpapatawa, at sumigaw ng

pautal sa guitna ng

isang sandaling catahimican: Ta

...tay! Tatay! Tatay!
Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa ibabaw ng

bibig ng

sanggol na lalaki at patacbong lumay roong taglay ang totoong malaking

cahihiyan. Umiyc ang bt.
Nang

agkindatan ang mg

a mapaghinala, at nang

agsing

iti ang mg

a castilang
nacamasid ng

gayong maicling pangyayari. Naguing pul ang catutubong pamumutla

ni Pr Salv.
At gayon ma'y wala sa catuwiran ang tao: hind man lamang nakikilala ng

cura
ang babaeng iyn, siya'y taga-ibang bayan.

Phin 249

XXX.
SA SIMBAHAN.
Mul sa is hanggang sa cabilng dlo'y pun ang camalig na ipinalalaga'y ng

mg

a taong yao'y bahay ng

Lumalang sa lahat.
Nang

agtutulacan, nagsisicsican, nang

agdudurugan ang isa't isa, at

nang

agdaraing

an ang ilang lumalabas at ang maraming nagsisipasoc. Malayo pa'y

iniuunat na ang camy sa pagbabas ng

mg

a daliri ng

tubig na bendita, ng

uni't
caguinsaguinsa'y dumarating ang isang alon ng

pagtutulacan at napapalay ang

camay: Nariring

ig pagca nagcacagayon ang isang ang

il, nagmumura ang isang

babaeng nayapacan, datapuwa't hind tumitiguil ang pagtutulacan. Ang ilang
matandang lalaking naisasawsaw ang mg

a daliri sa tubig na iyong culay pusali na,

palibhasa'y naghugas ng

camay roon ang boong bayan, bucod pa sa mg

a taga-ibang
bayang doo'y dumarayo, ipinapahid ang tubig na iyon ng

boong pamimintacasi, baga

man sila'y nahihirapan dahil sa casicpan, sa canilang batoc, sa puyo, sa noo, sa ilong,
sa baba, sa dibdib at sa pusod, sa canilang pananalig na sa gayo'y canilang
nabebendita ang mg

a bahaguing iyon ng

catawan, bucod sa hind sila magcacasakit ng

paninigas ng

liig, ng

sakit ng

ulo, ng

pagcatuy, ng

hind pagcatunaw ng

kinacain.
Ang mg

a cabataan, marahil sa sila'y hind totoong masasactin o baca cay naman

hind sil naniniwala sa mahal na gamt na yn, bahagy na nilng binabas ang
cduloduluhan ng

canilang daliriat ng

walang ano mang masabi sa canila ang mg

a
mapamintacasing tao,at cunuwa'y canilang ipinapahid sa canilang noo, na, ang
catotohana'y hind nila isinasayad. "Marahil ng

a'y bendita ang tubig na iyan at taglay

ang laht ng

mg

a sinasabi",ang iniisip marahil ng

sino mang dalaga,"ng

uni't may
isng culay na" ...!
Bahagy na macahing

a roon, mainit at amoy hayop na dalawa ang paa;

datapuwa't catumbas ng

laha't ng

pagcacahirap na iyon ang magsesermong as Phin

250sermng yao'y dalawang daa't limampung piso ang bayad ng

bayan. Ito ang sinabi

ng

matandang Tasio.
Dalawang daa't limampung piso ang bayad sa isang sermn! Isa lamang tao
at sa minsan lamang na paggaw! Ang icatlong bahagui ng

ibinabayad sa mg

a
comediante na mangagpapagal sa loob ng

tatlong gabi!... Tunay ng

a marahil na
cayo'y mayayaman!
At bakit naman mawawang

is ang bagay na iyan sa isang comedia?ang

isinagot na masama ang loob ng

mapusoc na maestro ng

mg

a Hermano ng

V.O.T.;
nacahuhulog ng

mg

a caluluwa sa inIierno ang comedia, at nacapapasalang

it ang
sermon! Cung huming

i siya ng

sanglibo'y babayaran din namin, at kikilalanin pa

naming utang na loob ...
Cahi ma't comedia, cung sa ganang akin!ang isinisigaw naman sa galit ng

is.
Naniniwala aco, palibhasa'y magaling na totoo ang inyong pagca unawa sa
kinauuculan ng

comedia at ng

sermon!
At yumao ang pusong, na hind inalumana ang guinagaw ng

magagaliting
maestro na mg

a paglait at masasamang hulang mangyayari sa daratning buhay ni

matandng Tasio sa hinaharp na panahn.
Samantalang hinihintay ang Alcalde, nagpapawis at naghihicab ang mg

a tao;
iguinagalaw sa hang

in ang mg

a paypay, mg

a sombrero at mg

a pany;
nang

agsisigawan at nang

ag-iiyacan ang mg

a bata, bagay nagbibigay pagal sa mg

a
sacristan na pagpapalabas sa mg

a batang iyon sa simbahan. Ang gawang ito'y siyang

umaakit sa pagdidilidili ng

matalas na caisipan at malumanay na maestro ng

CoIradia
ng

Santisimo Rosario:
"Pabayaan ninyong lumapit sa akin ang mg

a bata," anang ating Pang

inoong
Jesucristo, ng

uni't dito'y dapat ng

unawaing yao'y ucol lamang "sa mg

a batang hind
umiiyac."
Ganito ang sinasabi ng

isa sa mg

a matatandang babaeng nananamit ng

guingon, si
Hermana Pute bag, sa isng babaeng may anim na tan na ang glang na canyng
ap, na nacaluhd sa canyng tabi:
Condenada! itahimic mo ang iyong isip, at macaririnig ca ng

isang sermong
gaya ng

sa Viernes Santo!
At sac pinacacurotcurot, na ano pa't pinucaw ang cabanalan ng

batang babae, na
ikinibit ang mukh, pinahaba ang ng

uso at pinapagcunot ang mg

a kilay.
Humihimlay ang ilang mg

a lalaking nacapaningkayad sa tabi ng

mg

a conPhin
251Iesionario. Ang acala ng

ating matandang babaeng nagng

ung

ung

uya ng

mg

a dasal
at pinatatacbo sa canyang mg

a daliri ang mg

a butil ng

canyang cuintas, na ang

guinagawang pagtang

ng

isang matandang lalaking malaki ang pag-aantoc, ay

talagang gayon ang lalong magaling na pagsang-ayon sa mg

a calooban ng

Lang

it,
caya't ang guinaw niya'y untitunti niyng guinagd ang gayng any.
Na sa isang sloc si Ibarra; nacaluhod si Maria Clara sa malapit sa altar mayor, sa
isang lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan ng

mg

a tao sa pamamag-itan
ng

mg

a sacristan. Nacaup si capitang Tiagong nacasuot ng

Irac sa isa sa mg

a
bangcong laan sa mg

a pinuno, dahil sa bagay na ito'y ang isip ng

mg

a insic na sa
canya'y hind nacakikilala'y gobernadorcillo rin siya caya't hind nang

ang

ahas na sa
cany'y lumapit.
Sa cawacasa'y dumating ang Alcalde na casama ang canyng Estado Mayor, (ang
mg

a guinoong sa canya'y umaacbay), doon sa sacristia sila nagmula at siya'y lumucloc

sa isa sa mg

a maiinam na mg

a sillong nacapatong sa ibabaw ng

isang alIombra.
Pangdakila ang casuutan ng

Alcalde at sa canya'y nacalagay ang banda ni Carlos III at

apat o limang mg

a condecoracion (mg

a saguisag na inilalagay sa dibdib, tand ng

sa
nagdadala'y pagbibigay unlac ng

isang hari o ng

cataastaasang pno sa isang nacion.)

Hind siya nakikilala ng

bayan.
Aba!ang biglang sinabi ng

isang tagabukid; isng civil na nacasuot

comediante!
Tanga!ang isinagot ng

canyang calapit at siya'y sinico;iyn ang principe

Villardo na ating nakita cagab sa teatro!
Tumaas ng

ang calagayan ng

Alcalde sa mg

a mata ng

bayan at siya'y ipinalagay

na encantadong principe, na nacapanalo sa mg

a gigante.
Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang mg

a nauup, ang mg

a natutulog ay
nang

aguising dahil sa cacacampanilla at sa matunog na voces ng

mg

a cantor. Tila
totoong natutuw si Pr Salv, baga man siy'y may mukhang walang caibigan, sa
pagca't sa cany'y naglilingcd na dicono at subdicono ang dalaw pa namng
agustino.
Bawa't isa'y nagcant, ng

dumating ang ucol na panahon, baga man humiguit

cmulang na nagdaraan sa ilng ang canilng voces at malabo ang pang

ung

usap, liban
na lamang sa nagmimisa na may pagca nang

ing

inig ang voces at hind mamacailang

nasira ang tono, na ano pa't malaki ang ipinagtataca ng

mg

a taong sa canya'y
nacakikilala. Gayon ma'y gumagalaw siya ng

makinig na any at hind nag-aang-ang;

ikinacanta ang "Dominus vobiseum" ng

taimtim Phin 252sa loob, ikinikiling ng

caunti
ang ulo at tumiting

ala sa "boveda," (bubung

an ng

simbahan). Sa pagmamasid ng

pagtanggap niya ng

aso ng

incienso, masasabing totoo ng

ang sabi ni Galeno, na

naniniwalang pumapasoc daw ang usoc sa bao ng

ulo, pagcaraan sa butas ng

ilong na
ang tuloy ay sa salaang but-o, sa pagca't siya'y lumilindig, iniiling-ay ang ulo sa licod,
pagcatapos ay lumalacad na patung

o sa guitn ng

altar ng

lubhang malaking
pagmamakisig at caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa
cagaling

ang cumiya ang comedianteng insic ng

gabing nagdaang nacadamit

emperador, may pinta ang mukh may maliliit na bandera sa licod, ang balbas ay
buntot ng

cabayo at macapal ang "suclas" ng

sapin.
Hind ng

mapag-alinlang

anan, higuit ang camahalang umany ng

isang cura
namin cay sa lahat ng

mg

a emperador.
Sa cawacasa'y dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si Pari
Damaso. Nang

agsiup sa canilang mg

a sillon ang tatlong sacerdote, na ang anyo'y

nacapag-bibigay uliran sa cahinhinan, ayon sa sasabihin marahil ng

may malinis na
caloobang "corresponsal;" tinularan sila ng

Alcalde at iba pang mg

a taong may vara at

may bastn; humint ang msica:
Pamucaw ang paghaliling iyon ng

catahimican sa ugong sa ating matandang

Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa musica. Tulad cay Segismundo o gaya ng

"cocinero" sa kinathang bhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa pagcaguising ay
tuctucan ang canyng apong babae, na nacatulog din. Ito'y umatung

al, datapuwa't
pagdaca'y nalibang ng

makitang nagdaragoc sa dibdib ang isang babae sa lubos na

pananalig at sa caalaban ng

loob.
Pinagsicapan ng

lahat na maipacaguinhawa ng

any; naningcayad ang mg

a
walng bangc, umup sa lupa o sa canilang sariling paa ang mg

a babae.
Tinahac ang caramihan ni Pari Damaso, na pinang

ung

unahan ng

dalawang
sacristan at sinusundan ng

isang capuwa niya Iraileng may dalang isang malaking

cuaderno. Nawala siy pagpanhc sa hagdanang palicawlicaw, ng

uni't pagdaca'y
muling sumipot ang canyang mabilog na ulo, pagcatapos ay ang canyang macacapal
na batoc at sumunod agad-agad ang canyang catawan. Tuming

in sa magcabicabila ng

boong capanatagan ng

loob at uubo-ub; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa

isang tang

ing kirap, na hind calilimutan sa canyang mg

a pananalang

in ang casintahan
ni Maria Clara; tinitigan ng

ting

ing may towa si Pari Sibyla at saca niya sinulyap ng

ting

ing calakip ang pagpapawalang halaga si Pari Manuel Marsing cahapo'y

nagsermon. Ng

matapos ang ganitong pagsisiyasat; lining

on ang casama ng

paalimis
at sa cany'y sinabi: "MagpacaPhin 253talino, capatid!Binucsan nit ang cuaderno.
Datapuwa't carapatdapat na isaysay sa isng bahaguing bucd ang sermong ito.
Isang binatang nag aaral ng

panahong iyon ng

taquigraIia at malaking totoo ang

pagcalugod sa mg

a dakilang mananalumpati ang siyang umalalay ng

pagtititic
samantalang nagsasaysay si Pr Dmaso; at salamat sa ganitng guinawa'y
mailalagd namin dito ang isang bahagui ng

pang

ang

aral tungcol sa religion sa mg

a
lupaing iyn.


Phin 254

XXXI.
ANG SERMON.
Nagpasimul si Pari Damaso, ng

madalang at mahinang pang

ung

usap:
"Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non prohibuisti
ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti"."At ibinigay mo sa canila ang espiritu
mong magaling upang canilang ituro at hind mo inalis sa canilang bibig ang iyong
mana at binigyan mo sila ng

tubig sa canilang pagcauhaw!"

"Mg

a salitang ipinang

usap ng

Pang

inoon sa pamamag-itan ng

bibig ni Esdras,
icalawng aclt, icasym na bahagui, icadalawampong tul."
Sa udyoc ng

pangguiguilalas ay sinulyap ni Pari Sibyla ang nagsesermon;

namutla at lumun-oc ng

laway sa Pari Manuel Martin: marikit ang sermng iyn cay

sa canyng sermn.
Ayawan cong nahiwatigan ni Pari Damaso ang gayong bagay o baca cay naman
talagang namamaos pa, datapuwa't ang guinawa niya'y umubong macailan at ikinapit
ang dalawang camay sa palababahan ng

pulpitong mahal. Sumasa tapat ng

canyang
lo ang Espiritu Santo na bago lamang cappinta: maputi, malinis at culay rosa ang
maliliit na paa at ang tuc.
"Carilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cabanalbanalang mg

a sacerdote, mg

a
cristiano, mg

a capatid cay Jesucristo!"

Gumawa rito ng

dakilang paghint, at maling inilacad niya ang canyang paning

in
sa mg

a nakikinig, at sa canya'y nacagalac ang pag-ulinig sa canya at canilang taimtim

na pagtahimic.
Wicang castila ang unang bahagui ng

canyang sermon at wicang tagalog ang

icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas".
Pagcatapos ng

mg

a oh! at ng

paghinto dakilang iniunat niya ang canyang Phin

255canang camay sa dacong altar at tumitig sa Alcalde, naghalukipkip pagcatapos, na
walang ano mang sinasabi; ng

uni't caguinsaguinsa'y inihalili sa mahinhing kilos ang

cagalawan, iniling-ay sa licod ang ulo, itinuro ang dacong pintong malaki na pinutol
ang hang

in sa pamamag-itan ng

taguiliran ng

camay ng

boong cabilisan, hanggang sa

acalain ng

mg

a sacristang ang cahulugan ng

gayong galaw ay ipinag-uutos sa canilang

isara ang mg

a pinto, at gayon ng

a ang canilang guinaw; nagdamdam ligalig ang

alIerez at nag-alinlang

an cung siya'y lalabas o hind; datapuwa't nagpapasimula na ang

nagsesermon ng

pananalitang malacas, pun at mataguinting: tunay ng

a pala namang
totoong matalin sa panggagamt ang dating canyng tagaalagang babae.
"Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pint, ang hang

in
ang sasacyan ng

santong wica ng

Dios na bubucal sa aking bibig, pakinggan ng

a
ninyo ng

mg

a pangding

ig ng

caluluwa at ng

puso at ng

hind mang

alaglag ang mg

a
salit ng

Pang

inoon sa lupang batuhan at canin ng

mg

a ibon sa InIierno, cung d ang

cayo'y lumag at sumibol na catulad ng

isang santong binh sa linang ng

ating
cagalanggalang at huwad sa seraIing Amang si San Francisco! Cayong mg

a
malalaking macasalanan, mg

a bihag ng

mg

a moro ng

calolowa, na siyang
lumalaganap sa mg

a dagat ng

walang hanggang buhay, na pawang nacalulan sa

macapangyarihang mg

a sasacyan ng

sa taong catawan at ng

mg

a lugod sa buhay na
ito, cayong hind magcandadala ng

mg

a tanical ng

mahahalay na hilig at ng

mg

a
calibugan, at nang

agsisigaod sa daong ng

taga InIiernong si Satan, masdan ninyo

riyan ng

mapitagang pagcahiy ang tumutubos sa mg

a calolowa sa pagcabihag ng

demonio, ang matapang na Gedeon, ang malacas na loob na David, ang
mapagwaguing Roldan ng

cacristianohan, ang tagalang

it na guardia civil, na higuit

ang catapang

an sa lahat ng

mg

a guardia civil cahi't pagsamasamahin ang mg

a guardia
civil ng

ayon at ang sa bucas pa".(Pinapagcunot ng

alIerez ang noo)"Siya ng

,
guinoong alIerez, higuit ang canyang tapang at lacas, na cahi't wal siyang Iusil cung
di isang cruz na cahoy, canyang guinagahis ng

boong cabayanihan ang walang

hanggang tulisan ng

mg

a cadiliman, at gayon din ang lahat ng

mg

a cacampi ni Luzbel,
at cung d lamang hind nang

amamatay ang mg

a espiritu, silang lahat ay nang

alipol na
magpacailan man! Ang caguilaguilalas na lalang na ito ng

Dios, itong hind

mapaglirip na himal ay ang maluwalhating si Diego de Alcala, na, gagamit aco ng

isang pagsusumag, sa pagca't nacatutulong na magaling ang mg

a pagsusumag sa
pagca unawa ng

mg

a bagay na hind mapag-abot ng

isip, ayon sa wica ng

ng

iba,
sinasabi co ng

a na ang dakilang santong ito'y isang catapustapusang Phin 256cawal,

isang "ranchero" (tagapagpacain) lamang sa aming lubhang macapangyarihang
hucbong pinag-uutusan ng

aming tulad sa seraIing Amang si San Francisco, na siyang

ikinararang

al cong kinapapanigang aco'y cabo o sargento sa talaga't awa ng

Dios."
Ang mg

a hang

al na "indio", ayon sa sabi ng

"corresponsal", walang nabingwit sa

sinaysay na iyon, liban na lamang sa mg

a salitang "guardia civil", "tulisan", "San

Diego" at "San Francisco"; namasid nila ang pagsama ng

mukha ng

alIerez, ang
anyong bayani ng

nagsesermon, at sa gayo'y inacala nilang kinagagalitan ng

Pari ang
alIerez dahil sa hind niya inuusig ang mg

a tulisan. Si San Diego at si San Francisco

ang gaganap ng

bagay na iyon, at sila ng

a ang tunay na macagagawa, tulad sa

pinatototohanan ng

isang pinturang na sa convento ng

Maynila, na sa pamamag-itan
lamang ng

canyang cordon ay nahadlang

an ni San Francisco ang paglusob ng

mg

a
insic ng

mg

a unang taon ng

pagcatuclas sa Filipinas ng

mg

a castila. Hindi ng

a
cacaunti ang catuwaang tinamo o ng

mg

a namimintacasi, kinilala nilang utang na loob

sa Dios ang ganitong tulong, at hind sila nag-aalinlang

an sa paniniwalang pagca wal

ng

mg

a tulisan, ang mg

a guardia civil naman ang lilipulin ni San Francisco. Lalong

pinagbuti ng

a nila ang pakikinig, sinundan nila ang mg

a sinasaysay ni Pari Damaso,

na nagpatuloy ng

pananalit:
"Carilagdilagang guinoo: Ang malalaking mg

a bagay talagang malalaking mg

a
bagay cahi't na sa tabi ng

mg

a maliliit, at ang mg

a maliliit cailan ma'y maliliit din na

sa siping man ng

mg

a malalaki. Ito ang sabi ng

Casaysayan, (Historia), at sa pagca't

ang Casaysayan, sa sandaang palo'y is lamang ang tumatam, palibhasa'y bagay na
gaw ng

mg

a tao, at ang mg

a tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa sabi

ni Ciceron, ang may dila ay nahihidw, ayon sa casabihan sa aking bayan, ang
nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang hind sinasabi ng

Historia. Ang
mg

a catotohanang ito, Carilagdilagang Guinoo, ay sinabi ng

Espiritu Santo, sa
canyang cataastaasang carunung

ang cailan ma'y hind naabot ng

pag iisip ng

tao mul
pa sa mg

a panahon, ni Seneca at ni Aristoteles, iyang mg

a pantas na mg

a Iraile ng

unang panahn hanggang sa macasalanang mg

a panahon natin ng

ayon, at ang mg

a
catotohanang ito'y hind ng

iba cung di hind palaguing ang mg

a maliliit na bagay ay
maliliit ng

a, cung di pawang malalaki, hind cung isusumag sa mg

a mumunt, cung di
cung isusumag sa lalong malalaki sa lupa at sa lang

it at sa hang

in at sa mg

a
pang

anurin at sa mg

a tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa camatayan.

Siya nawa!ang isinagot ng

maestro ng

V.O.T., at saca nagcruz.

Phin 257Ibig ni Pr Dmasong papangguilalasin ang mg

a nakikinig sa ganitong
any ng

pananalitang canyang napag-aralan sa isang dakilang tagapagsermon sa

Maynila, at siya ng

ang nangyari, na sa pagcapatang

a sa gayong caraming mg

a
catotohanan, kinailang

an niyang dunggulin ng

paa ang canyang "espiritu santo" (ang

fraile bagng sa cany'y tagadict) upang sa cany'y maipaalaala ang canyng
catungculan.
Maliwanag na nakikita ng

inyong mg

a mata!ang sinabi ng

"espiritu" buhat
sa ibab.
"Maliwanag na nakikita ng

inyong mg

a mata ang sumasacsing ganap at

napapaukit na itong walang hanggang catotohanang naalinsunod sa FilosoIia!
Maliwanag na nakikita iyang araw ng

mg

a cabanalan, at sinabi cong araw at hind

buwan, sa pagca't walang malaking carapatang numingning ang buwan sa boong gab;
sa lupa ng

mg

a bulag ang dalawang mata'y hari ang bulag ang isang mata lamang
(nacapangyayari sa bayan ng

mg

a hang

al ang may caunting dunong na pinag-aralan);

mangyayaring numingnng ang isng law cung gab, ang isng maliit na bituin; ang
lalong mahalaga'y ang macapagningning cahi't catanghaliang tulad sa guinagaw ng

araw: ganito ng

a ang pagniningning ng

capatid na si Diego cahi't sa guitna ng

lalong
mg

a dakilang santo! Nariya't nacahayag sa inyong mg

a mata, sa inyong pusong na

hind pananampalataya sa ulirang gawa ng

Cataastaasan upang mabigyang cahihiyan

ang lalong mg

a dakila sa lupa; oo, mg

a capatid co, hayag, hayag sa lahat, hayag!"

Nagtindg ang isng lalaking namumutl at nanginginig at nagtag sa isng
conIesionario. Siya'y isang maglalaco ng

alac na nag-aagaw-tulog at nananag-inip na

hinihing

an siya ng

mg

a caribinero ng

"patente" na hind niya taglay. Hind na raw siya

umals sa canyng pinagtaguan hanggang sa hind natapos ang sermn.
[258]

"Mapagpacumbaba at maligpiting santo, ang iyong cruz na cahoy"(ang dala
ng

larawan ni San Diego'y cruz na pilac),"ang iyong mahinhing habito'y pawang

nagbibigay dang

al sa dakilang si Francisco, na cami canyang mg

a Phin 258anac at
nakikiwang

is sa canyang mg

a guinagawa! Inilalaganap namin ang layong santong lahi

sa boong daigdig, sa lahat ng

mg

a suloc, sa mg

a ciudad, sa mg

a bayan at hind namin

tiniting

ang maputi sa maitim"(piniguil ng

Alcalde ang canyang paghing

a)"sa
pagtitiis ng

hind pagcain at ng

mg

a pagpapacahirap, santong lahi mo na sa

pananampalataya at sa religiong may taglay na sandata"(Ah! ang hining

a ng

Alcalde)"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na calagayan at pumipiguil
na mabulid sa malalim na bang

in ng

capahamacan!"
Untiunting naghihicab ang mg

a nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hind

pinakikinggan ni Mara Clara ang sermn: nalalaman niyang malapit sa canyng
kinalalagyn si Ibarra at siyng sumasaisip niya, samantalang siya'y nag-aabanico at
canyang minamasdan ang toro ng

isa sa mg

a Evangelista, na walang pinag-ibhan sa

anyo ng

isang calabaw na maliit.

"Dapat nating masaulong lahat ang mg

a Santong Casulatan, ang buhay ng

mg

a
santo, at sa ganit'y hind co kinacailang

ang sa inyo'y mang

aral, mg

a macasalanan;
dapat ninyong maalaman ang mg

a bagay na itong totoong mahalaga at kinacailang

ang
gaya ng

pagcasaulo sa Ama namin, baga man nacalimutan na ninyo ito at nagbubuhay

protestante hereje na cayo, na hind nagsisigalang sa mg

a ministro (cawani ng

Dios,
na gaya ng

mg

a insic), ng

uni't cayo'y mang

agpapacasama, lalo ng

mang

apapahamac
cayo, mg

a sinumpa!"
Ab, cosa ese pale Lmaso, ese! (Ab an ba namn ang pr Dmasong
iyn)ang ibinulng ng

insic na si Carlos, na iniirapan ang nagsesermong

nagpapatuloy ng

mg

a pananalitang naiisip niya ng

sandaling iyon, at nagbububuga

siya ng

mg

a licaw-licaw na mg

a paglait at pagmumura.
"Mamamatay cayong hind macapagsisisi ng

inyong mg

a casalanan, mg

a lahi ng

mg

a hereje! Mul pa rito sa lupa'y pinarurusahan na cayo ng

Dios ng

mg

a pagcapiit at
pagcabilangg! Ang mg

a mag-amag-anac, ang mg

a babae ay dapat lumay sa inyo:

dapat cayong bitaying lahat ng

mg

a namummun at ng

hind lumaganap ang binh ni

Satanas sa halamanan ng

Pang

inoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cayo'y may

masamang casangcapan ng

catawang humihicayat sa inyo sa pagcacasala, putulin

niny, iabsng niny sa apy!..."
Nang

ing

inig si Iray Damaso, nalimutan niya ang canyng sermn at ang maayos
na pananalit.
Narinig mo ba?ang itinanong sa canyang casama ng

isang binatang
estudianteng taga Maynl;puputulin mo ba ang iyo?
Ca! siya na muna ang magputol!ang isinagot ng

causap, na itinuturo Phin

259ang nagsesermon.
Naligalig si Ibarra; luming

ap sa canyang paliguid at humahanap ng

alin mang
suloc, datapwa't punngpun ang boong simbahan. Walang narrinig at walang
nakikita si Maria Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro ng

pinagpalang mg

a caluluwa sa
Purgatorio, mg

a caluluwang ang anyo'y mg

a lalaki't mg

a babaeng hubo't hubad na

may nacapatong sa ulong "mitra," (sombrero ng

papa,) "capelo" (sombrero ng

cardenal), o "toca" (talucbong ng

monja), na nang

aiihaw sa apoy at nang

agsisicapit sa
cordn ni San Francisco, na hind nalalagot cahi't lubhang napacabig-at ang mg

a
nacabiting iyn.
Sa gayong pagdaragdag ni Fray Damaso ng

canyang mg

a naisipa'y nag-caligaw-
ligaw ang espiritu santong Iraile sa pagcacasunodsunod ng

sermon hanggang sa siya'y

lumactaw ng

tatlong mahahabang pangcat at sumam ang pagdidicta cay Pari

Damaso, na humihing

al at nagpapahing

a sa canyang maalab na pagmumura.

"Sino sa inyo, mg

a makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa mg

a sugat
ng

isang dukh at libaguing magpapalimos? Sino? Sumagot at itaas ang camay cung
sino! Wal sino man! Dati co nang nalalaman; wal ng

ang macagagaw ng

gayon
cung d ang isng santong gaya ni Diego de Alcal; canyng hinimuran ang boong
cabulucn, at tuly sinabi niy sa isang capatid na nangguiguilalas; Ganito ang
paggamot sa may sakit na ito! Oh pagcacacawang gaw ng

cristiano! Oh
pagcahabag na walang cahulililip! Oh cabanalan ng

mg

a cabanalan! Oh
cagalinggaling

ang hind matutularan! Oh walang bahid na lunas!...."

At ipinagpatuloy ang isang mahabang tanicalang mg

a oh! na idiniripa ang mg

a
camay, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na lumipad o bumugaw ng

mg

a
ibon.
"Nagsalit siy ng

latin bago mamatay, baga man dating hind murunong ng

latin! Mangguilalas cayo mg

a macasalanan! Hind cay macapagsasalit ng

latin,
baga man pinag aaralan ninyo, at sa pag aaral na ito'y pinapalo cayo, hind cayo
macapagsasalit ng

latin, mamamatay cayong hind macapaglalatin! Isang biyaya ng

Dios ang macapagwicang latin, cay nagsasalita ng

latin ang Iglesia! Aco ma'y

nagwiwicang latin din! Bakit ipagkakait ng

Dios ang caaliwang ito ng

loob sa
canyang minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyang mamatay, mapababayaan ba
siyang hind nagwiwicang latin? Hind ng

a mangyayari! Cung magcagayo'y hind

gaganap sa catuwiran ang Dios, hind sa totohanang siya'y Dios! Nagwicang latin ng

siya at nagpapatotoo ang mg

a sumulat ng

aclat ng

mg

a panahong iyon!" At canyang

binigyng wacs ang canPhin 260yang pasimula ng

pang

ang

aral ng

lalong
pinaghirapan niya na canyang inumit sa titic ng

isang dakilang manunulat, na si

Guinoong Sinibaldo de Ms.
"Binabati ng

cata, marilag na Diego, dang

al ng

aming samahan! Puspos ca ng

cabanalan, mahinhing may capurihn; mapagpacumbabang may camahalan;
masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na mapagmithi; caaway na
tapt ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng lubhng maselang;
mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalang walng mlay; walng bahid
calupaang sumisinta; hind maimiking may tinagong lihim; mapagtiis na matiyaga;
matapang na natatacot; mapagpiguil na may calooban; mapang

ahas na masulong;
mapanalimang nagpapacatin; mahiyaing may carang

alan; mapag-ing

at ng

iyong pag-
aaring hind mahinayang

in; maliksing taglay ang caya; mapagbigay galang na

marunong makipagkapuwa-tao; matalas ang isip na ma-ing

at; mahabaguing may awa,

matimtimang may hiy; mapanghigantng matapang; sa casipaga'y dukh na
mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; walng malay na nacacatals;
mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithing matuto:
linalang ca ng

Dios upang camtan ang mg

a caayaayang lugod ng

pagsintang
malamlam!...Tulung

an mo acong umawit ng

iyong mg

a cadakilaan at ng

ang iyong
pang

ala'y lalong mataas cay sa mg

a bituin at lalong lumiwanag cay sa araw na

umiinog sa iyong paanan! Tulung

an ninyo acong huming

i sa Dios ng

cauculang talas
ng

isip, sa pamamag-itan ng

pagdarasal ng

isang Aba Guinoong Maria!...

Nang

agsiluhod na lahat at bumang

on ang isang hgong na catulad ng

sabay-
sabay na hugong ng

sanglibong bubuyog. Iniluhod ng

Alcalde ng

malaking pag-
hihirap ang isang paa, na iniiiling ang ulo sa sam ng

loob; namutla at nagsisisi ng

taimtim sa ps ang alfrez.
Napacadiablo ang curang iyn!ang ibinulong ng

isa sa mg

a binatang galing
Maynl.
Huwag cang maing

ay!ang sagot ng

casama,naririnig tayo ng

canyang
asawa.
Samantala'y hind ang pagdarasal ng

Aba Guinoong Maria ang guinagaw ni Pari

Dmaso, cung d ang pag-away sa canyng "espritu santo," dahil sa paglactaw na
guinaw sa tatlong pinacamainam na pangcat ng

canyang sermon, sac cumain ng

tatlong merengue at uminom ng

isang vasong alac na Malaga, sa canyang lubos na

pananalig na masusundan niy sa canyng kinin at ininm na iyon ang magagaling
na salitang canyang sasaysayin, ng

higuit sa maibubulong sa canya ng

lahat ng

mg

a
"espiritu santong" choy na may anyng calapati Phin 261o may but-o't may lamang
may anyong malibang

ing Iraile. Pasisimulan niya na ang sermong wicang tagalog.

Tinuctucan ng

matandang mapamintacasi ang canyang apong babae, na naguising

na masam ang loob at nagtanng:
Dumating na ba ang oras ng

pag-iyc?
Hind pa, ng

uni't huwag cang matulog "condenada"!ang isinagot ng

mabait
na nnong babae.
Babahagy lamang ang naitanda namin sa pang

alawang bahagui ng

sermon, sa
macatwid baga'y ang sa wicang tagalog. Hind nagsasaulo ng

pinag-ayos sa wicang
tagalog si Pari Damaso, cung d ang maisipan na lamang niya sa oras ng

pagsesermon,
hind sa dahilng malak ang dunong niya sa pananagalog cay sa pang

ang

astila, cung
d palibhasa'y ipinalalagay niyang pawang hang

al ang mg

a Iilipinong mg

a taga
lalawigan sa maayos na pananalit, hind siya nang

ang

anib macapagsalit ng

mg

a
caul-uln sa harp nil. Sa mg

a castila'y iba ng

bagay, may naringgan siyang may

palatuntunan daw na sinusunod sa magaling na pananalumpati, at hind ng

malayong
magcaroon sa mg

a nakikinig ng

isa man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil

ang guinoong Alcalde Mayor ang isa sa canila; at dahilan dito'y isinusulat muna niya
ang canyang mg

a sermon, pinagsisicapang pagbutihin, kinikikil at sac isinasaulo

pagcatapos, at guinagaw niya ang pagsasanay sa loob ng

mg

a dalawang araw bago

dumatng ang pagsesermn.
Nagung cabalitaang sino man sa nakikinig ay hind nacaunawa ng

cabooan ng

sermong iyon: at gayon ang nangyari, palibhasa'y mapupurol ang canilang isip at
totoong malalalim ang mg

a sinabi ng

nagsermon, ang sabi ng

a ni Hermana RuIa, cay

ng

a't nasayang lamang ang paghihintay ng

mg

a nakikinig ng

pagdating ng

mg

a
pananalitang kinararapatang iyacan, at bucod pa sa roo'y muling natulog ang
"condenadang" apo ng

matandang mapagbanal.
Gayon man, itong huling bahaguing ito'y namung

ang hind gaya, ng

una, cahi't sa
mg

a tang

ing nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa dacong susunod.

Nagpasimul ng

isang: "Mana capatir con cristiano", at saca isinunod dito ang

dugyong-dugyong mg

a salitang hind maihuhulog sa an mang wica; nagsalita ng

tungcl sa cluluwa, sa InIierno, sa "mahal na santo pintacasi, sa mg

a macasalanang
mg

a "indio" at sa mg

a banal na mg

a Paring Franciscano.
Menche!anang isa sa dalawang mg

a walang galang na taga Maynila sa

canyang casama:wicang griego sa ganang akin ang lahat ng

iyan, yayao na ac.

Phin 262At sa pagca't nakita niyang nacasara ang lahat ng

pintuan, doon siya

lumabas sa sacristia, na ano pa't malaking totoo ang ipinagcasala ng

mg

a tao at ng

nagsesermn, sa dahil sa gayo'y namutl at itiniguil ni Pr Dmaso sa calahati ang
isang salit niya; inacala ng

ilang magsasalit siya ng

isang mabalasic na mura,

ng

uni't nagcasiya na lamang si Pari Damaso na pasundan niya ng

ting

in ang umalis, at
sac ipinagpatloy ang pagsesermn.
Ibinulusoc niya ang mg

a sump laban sa lacad ng

mg

a caasalan ng

sangcataohan,
laban sa pagwawalang galang, laban sa bagong sumisilang na paglabag sa religion.
Tila mandn ang ganitong bagay ang siyang totoong canyang caya, sa pagca't nag-
aalab ang canyang isip, at nagsasalit ng

boong cariinan at caliwanagan. Tinucoy ng

canyang pananalit ang mg

a macasalanang, hind nagsisipang

umpisal, na
nang

amamatay sa bilangguang hind nacatatanggap ng

mg

a sacramento, ng

mg

a
Iamiliang sinump ng

Dios, ng

mg

a palalo't mg

a sopladong "mesticillo" ng

mg

a
binatang nagdudunongdunung

an, mg

a "IilosoIillo" o "pilosopillo", ng

mg

a
"abogadillo", mg

a "estudiantillo" at iba pa. Hind cail ang caugalang taglay ng

marami, pagca ibig nilang libakin ang canilang mg

a caaway: dinuduluhan nila ang

mg

a pananalit ng

"illo", palibhasa'y wal na manding mapig sa canilang utac, at sa

ganitng gaw'y lubos na silng lumiligaya.
Naririnig na lahat ni Ibarra at canyang nalalaman ang mg

a pasaring na iyon.
Nananatili sa canya ang paimbabaw na catahimican ng

loob, hinahanap ng

canyang
mg

a mata ang Dios at ang mg

a punong may capangyarihan, datapuwa't doo'y wala

cung d mg

a larawan ng

mg

a santo at ang humihimlay na Alcalde.

Samantala'y nararagdagan ng

nararagdagan ang silacbo ng

alab ng

loob ng

nagsesermon. Sinasabi niyang ng

mg

a unang panahon daw, ang lahat ng

Iilipino, cung
nacacasalubong ang isang sacerdote ay nagpupugay, iniluluhod ang isang paa sa lupa
at hinahagcan ang camay ng

pari."Datapua, gayn, ang idinugtngan gawa nnyo

lman, inalis nnyo an salcot an "sombrero de castorillo", na nalalgay nnyo
nacakilin sa ibabaw nan nyo lo, para hwac masisra ang sclay nan nyon bhoc!
Hsto na sabihin nnyo: Magandanaraw, "amon"! at may man palalo, na man
"estudiantillos de poco latin", na dahil sila naaral sa Manila sa Europa, acala na nla
mayron na sila catuwiran makicmay sla sa min, sa lugar na sla mahahlic nan
cmay sa amin ...Ah! madli na darsin an paghuhcom, matatpos an mndo,
maram man snto an huhla nto ulan nan poy, bto, sca bo, para parusahan an
capalaluan nnyo!"
Phin 263At bago niya iniaral sa bayang huag tularan ang gayong mg

a "salvaje",
cung d bagcos pang lumay at casusutan ang gayong mg

a tao, sa pagca't sila'y

pawang mg

a "excomulgado."
"Din-guin ninyo an sabi nan man "santos concillos!"anya"Cun
nasasalbun nan san indio sa calle an san cura, itutn-go an lo, ihahnda an cnyan
lilo, at nan an amon ay cumapt don; pcca nacacabayo capuwa, an cura saca an
indio, pacca gyon, hihinto an indio, mapupgay nan salcot sombrero nan boon
glan; sa catapsan, cun an indio nacacabyo at nadlalcat an cura, ibis sa cabayo an
indio at hind sascay li hngan hnd nasasbi sa cnya nan cura slon! cun totoo
malyo na an cura. Man sabi ito ng

santos concillos, at an hind nasusunod, siya

maguiguin "excomulgado."
At pagca ang sinasacyan ng

isa'y isang calabaw?ang tanong ng

isang
masuring magsasac sa canyng calapt.
Cung gay'y ... macapagpapatuloy ca!ang isinagt nit na totoong
marnong umbag.
Datapuwa't marami ring nacacatulog o nalilibang, baga man nagsisisigaw ang
nagsesermon at cumikiyang magaling; paano'y iyon ng

iyon ang isenesermon sa ano

mang araw at sa ano mang bagay: nawalan ng

cabuluhang magbuntong-hining

a at
magtang

istang

isan ang ilang mapagbanal na babae, dahil sa mg

a casalanan ng

mg

a
pusong, napilitang itiguil nila ang canilang gaw dahil sa wal sino mang sa canila'y
makisapi. Si Hermana Put ma'y laban doon ang iniisip. Nacatulog ng

mainam ang
isng lalaking nacaup sa canyang tabi, na walang ano-ano'y natumba sa canyang
ibabaw, na ano pa't nalucot ang canyang habito: dinampot ng

mabait na matandang
babae ang canyang bacy at guinising sa cahahampas ang lalaking iyon, casabay ng

sigaw na:
Ay! lyas, salvaje, hyop, demonio, calabw, so, condenado!
Nagcagulo ng

a dahil dito. Humint ang nagsesermon, itinaas ang mg

a kilay, sa
pagtataca niya sa gayong calaking caligaligan. Linunod ng

cagalitan ang salit sa

canyang lalamnan, caya't wal siyang nagaw cung d umatung

al at, suntukin ang

palababahan ng

pulpito. Namung

a ang gayong gaw: binitiwan ng

matandang babae
ang bacy, nagbubulong at pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhod siya ng

boong cataimtiman.
"Aaah! aaah! ang sarisawa'y!naisigaw ng

nagagalit na sacerdote, na
naghalukpkip at naipailng-ilng;sa ganyan baga cun caya ac nangagaral dito sa
iny sa boon umaga, man salvajes! Dito sa bahy nan Dios cyo naaway at cayo
nasasbi nan man salitan masasma, man walan hya! Aaaah! cayo Phin 264wla
nan iguingalan!....Ito an man gawa nan calibugan at nan hind paglayo sa calupaan
nan panahon ito! Sinasabi co na sa inyo aah!
At ipinatuloy niya ang pagsesermon tungcol sa bagay na ito sa loob ng

calahating
oras. Humihilic na ang Alcalde, tatang

otang

o na si Maria Clara sa pagcaantoc, hind

na mapaglabanan ng

abang dalaga ang pagtutuca, palibhasa'y wal ng

ano mang
pintura at ano mang larawan man lamang na mapagsiyasat sa mapaglibang

an. Hind
na nacalingit cay Ibarra ang mg

a sinasabi at gayon din ang mg

a pasaring; ang canyang

iniisip ng

ayo'y isang maliit na bahay sa taluctoc ng

isang bundoc, at doo'y nakikita

niyang si Maria Clara'y na na sa halamanan. Anong masakit sa canya cung doon sa
capataga'y gumagapang ang mg

a tao sa canilang mg

a imbing bayan!
Macaalawang ipinatugtog ni Pari Sibyla ang campanilla, ng

uni't ito'y parang

guinagatung

an ng

cahoy ang apoy: palibhasa'y "tercero" si Iray Damaso'y lalo nang

pinahaba niya ang sermon, Nang

ang

agat-labi si Fray Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti

niya ang canyang salamin sa matang "cristal de roca", na guint ang kinacacabitan. Si
Fray Manuel Martin ang tang

ing tila mandin nakikinig ng

boong ligaya, sa pagca't

ng

uming

iti.
Sa cawacasa'y sinabi ng

Dios na siya na, napagal ang nagsesermn at nanaog sa

plpito.
Nang

agsiluhod ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscos ng

Alcalde ang
canyang mg

a mata, inunat niya ang isang brazo na para manding nag-iinat, nagbitiw
ng

isang malalim na "ah"! at naghicab.

Ipinagpatuloy ang misa.
Nang cantahin na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est", ng

magasiluhod
na ang lahat, at ng

magsitung

o na ang mg

a sacerdote, ibinulong ng

isang lalaki sa
taing

a ni Ibarra ang ganito:"Sa ceremonia ng

bendicion ay huwag p cayong lalay

sa cura, huwag cayong lulusong sa hucay, huwag cayong lalapit sa bato;
mapapang

anyaya ang inyong buhay cung di ninyo aco sundin!".

Nakita ni Ibarrang nawal si Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya ng

bagay na
iyn.


Phin 265

XXXII.
ANG "CABRIA".
Guinanap ng

taong naninilaw ang canyang pang

aco: hind isang madaling wariing

"cabria" (pangbab o pangtaas ng

ano mang bagay na mabigat) ang itinay sa ibabaw

ng

nacabucas na hucay upang ibab roon ang lubhang malaking batong "granito";
hind ang panukalang "tripode" (tatlong tungcong calang mg

a mahahabang cahoy) ni
or Juan, upang ibitin sa dulo niya ang isang "polea," yao'y mahiguit, yao'y bucod sa
isang maquina'y isang pamuti, ng

uni't isang dakila at nacahahang

ang pamuti.
Sa ibbaw ng

walong metro ang taas ay natatay roon ang totoong magulo at

mahirap na liriping mg

a "andamlo": apat na malalaking cahoy na nacabaon sa lupa

ang siyang mg

a pinacahaligui, na nagcacacabitcabit sa pamamag-itan ng

mg

a
malalakng cahab ang pahalng, na nagcacacabit cabit naman sa pamamag-tan ng

malalaking pacong hanggang sa calahati lamang ang nacabaon, marahil sa pagca't
aalisin din lamang agad ang bagay na iyon, ay ng

magaang na mapagcalas-cals. Ang

malPhin 266alaking mg

a lubid na nacabitin sa lahat ng

mg

a panig, ang siyang

nacapagbibigay anyong catibayan at cadakilan ng

caboang nacocoronahan doon sa

itaas ng

mg

a banderang may sarisaring culay; mang

a gallardete na nagsisiwagayway
at lubhang malalaking mg

a guirnaldang bulaclac at mg

a dahong totong nacalulugod

panoorin.
Doon sa caitaasan, sa lilim ng

mg

a anino ng

mg

a malalaking cahoy, ng

mg

a
guirnalda at ng

mg

a bandera, nacabiting ang tali ay mg

a lubid at mg

a ganchong bacal,
ang isng pagclakilakng "polea" na may tatlng "rueda," at sa mg

a nagniningning na
taguiliran nito'y nacasulot at nacasacay ang tatlong lubid na lalo pa manding malalaki
cay sa mg

a iba, at nacabitin sa tatlong pagsalalaking mg

a lubid na ito ang isang

pagclakilaking "sillar" na bu na may hucay sa dcong guitn, na cung itama sa
capuw guang ng

isang batong capapatung

ang na sa ilalim na ng

hucay, siyang
maguiguing guang na laang paglalagyan ng

casaysayang casalucuyan, ng

mg

a
pamahayagan, ng

mg

a casulatan, ng

mg

a salapi, ng

mg

a medalla at iba pa, at ng

maibalita ang mg

a bagay na iyn sa mg

a taong mabubuhay sa cahulihulihang

panahon. Nagmumul ang mg

a malalaking lubid na ito sa itaas na patung

o sa ibaba, at
nasusulot sa isa pang "poleang" malaki ring nacagapos sa paanan ng

"aparatong" iyon,
at ang dacong dulo ng

mg

a lubid na iyo'y nacabilibid sa "cilindro" ng

isang "torno",
na nacapaco sa lupa ng

malalaking cahoy. Ang tornong ito, na napagagalaw sa

pamamag-itan ng

"dalawang manubrio" ay nagdaragdag sa lacas ng

tao ng

macasandaang ibayo, dahil sa nagcaca-cama-camang mg

a ruedang may ng

ipin, baga
man ang nasusunduang lacs ay naguiguing cabawasn namn sa catulnan.
Tingnan p ninyo,ang sabi ng

taong naninilaw samantalang pinipihit ang

"manubrio;"tingnn p niny, or Juan, cung di sa lacas co lamang ay laking
naitataas at naibabab ang calakilakihang bato.... Napaca buti ang pagcacaany-any,
na ayon sa maibigan co'y aking naitataas o naibabab ng

isa ng

isang dali, at ng

magaw ng

boong caal-wanan ng

isang taong nasasailalim ng

hcay ang paglalapat ng

dalawang bato, samantalang aking pinang

ang

asiwaan buhat dito.

Hind ng

mangyayaring d pangguilalasan ni or Juan ang taong ng

uming

iti ng

anyong totoong cacaiba. Nang

ag-uusap-usapan ang mg

a nanonood, at canilang
pinupuri ang lalaking naninilaw.
Sino po b ang nagturo sa inyo ng

"maquinaria?"ang tanng sa cany ni or

Juan.
Ang aking ama, ang aking nasirang ama!ang sagot na casabay ang canyang
cacatuwang ng

it.
At sa inyng am?...
Si Don Saturnino, ang nn ni Don Crisstomo.
Hind co nalalamang si Don Saturnino'y....
Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hind lamang mainam mamalo
at ibinibilad sa araw ang canyang mg

a trabajador; bucod sa roo'y marunong pumucaw

sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating ang panahong inyo ring
makikita cung ano ang itinuro sa akin ng

aking ama,makikita rin p niny!

At ng

uming

it ang lalaking naninilaw, ng

uni't sa isang cacatuwang anyo.

Phin 267Sa ibabaw ng

isang masang natatacpan nang isang "lapiz" (pangladlad sa

mg

a dingding o pangtakip sa mg

a mesa) na galing sa Persia'y nacalagay roon ang

cawang

is ng

hihip na tingg, at ang mg

a bagay na iing

atan sa pinacalibing

ang iyon:
isang caja na ang mg

a pinacadingding ay macacapal na cristal ang siyang paglalagyan

ng

pinacabangcay na iyong hind mabubuloc ng

isang panahon at siyang caliligpitan

ng

mg

a macapagpapaalaala sa mg

a tao sa haharaping panahon ng

mg

a bagay na ucol
sa isang panahong nacaraan na. Ito ang ibinubulong ng

IilosoIo Tasio na doroon

naglalacadlacad.
Marahil isang araw, pagca ang gawang nagpapasimula ng

ayon ng

pagsilang sa
maliwanag ay cung matand na at maguib dahil sa ilang mg

a sacunang sa canya'y
nagdaan, cung magcabihira'y dahil sa mg

a pagpapagpag (paglindol) ng

Naturaleza,
cung magcabihira'y dahil sa mapagwasac na camay ng

tao, at sumibol sa ibabaw ng

mg

a casangcapan ng

guibang ito ang damo at baguing; at pagcatapos, cung pugnawin

na ng

panahon ang damo, ang baguing at ang mg

a sirang casangcapan ng

bahay na
it, at catcatin sa mg

a dahon ng

Casaysayan (Historia) ang sa canya'y gunit, at gayon

din ang mg

a gumaw sa canya, na malaon ng

panahong nawal sa alaala ng

mg

a tao:
marahil, cung napalibing na o nawala na ang mg

a lahing casama ng

mg

a pinacabalat
ng

lupa, sa isa lamang pagcacataon, cung pasilang

in ang tilamsic ng

apoy sa batong
matigas ng

pico ng

sino mang manghuhucay ng

mina, mangyayaring masunduan sa

sinapupunan ng

malaking bato ang mg

a talinghaga at mg

a lihim. Marahil ang mg

a
pantas ng

isang naciong dito'y tumira'y mang

agsisicap, na gaya naman ng

pagsisicap
ng

ayon ng

mg

a "egiptologo" (ang mg

a malulugdin sa mg

a bagay na na sa Egipto) sa
nang

atirang bagay ng

isang dakilang "civilizaciong" nagpagal sa pagsisiyasat ng

walng hanggan, at hind sinapantahang sa canya'y bababa ang isang
pagcahabahabang gabi. Marahil sabihin ng

isang paham na "proIesor" (tagapagturo)

sa canyang mg

a alagad, na may lima hanggang pitong taon, sa isang wicang siyang

sinasalita ng

lahat ng

mg

a tao;"Mga guinoo! Pagcatapos na matingnan at

mapagsiyasat ng

boong catiyagaan ang mg

a bagay na nasumpung

an sa ilalim nitong
ating lupa, pagcatapos na mausisa ang cahulugan ng

ilang mg

a tanda, at pagcatapos na
maihulog sa wica natin ang ilang mg

a salit, masasapantah nating walang ano mang

tacot na magcamal, na nauucol ang mg

a bagay na iyon sa panahon nang

cahunghang

an nang tao, sa madilim na panahong caraniwan nating tawaguing

panaguinip nang isip. Tunay ng

a, mg

a guinoo; sucat na ang sabihin sa inyo, upang

mapagcurocuro ninyo cung gaano ang cahang

alan ng

mg

a canunonunuan natin, na
ang tumira rito'y hind Phin 268lamang cumikilala pa sila ng

mg

a hari, cung di upang

macapagpasiy sila ng

ano mang bagay na nauucol sa pamamahal sa canilang

sariling bayan, kinacailang

an pa nilang dumalo sa cabilang dulo ng

daigdig, na ano
pa't masasabi nating sila'y catulad ng

isang catawang upang gumalaw ay

kinacailang

ang magtanong sa canyang ulo, na na sa cabilang ibayo ng

Sanglibutan,
marahil sa mg

a lupaing itinatago ng

ayon ng

mg

a alon. Itong di mandin

mapaniniwalaang cahidwaan ng

isip, cahi't acalain ninyong hindi sucat mangyari,

inyong kilalaning gayon ng

a cung didilidilihin ang calagayan ng

mg

a kinapal na iyong
bahagy na lamang nang

ang

ahas acong tawaguing tao! Ng

mg

a caunaunahang
panahong iyon, ang mg

a kinapal na ito'y nakipag-uusap pa (ganito marahil ang

canilang boong acala) sa Lumikh sa canila, sa pagca't sila'y may mg

a kinikilalang
mg

a Ministro (kinacatawan) ng

Lumikha iyan, mg

a kinapal na iba cay sa mg

a iba na
canilang sa tuwi na'y pinang

ang

alanan ng

mg

a talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa

pagbibigay cahulugan sa mg

a letrang ito'y hind nang

agcacaisa ang ating mg

a
marurunong. Alinsunod sa pangcaraniwang proIesor ng

mg

a wica, sa pagca't wala

cung di sasandaan lamang ang mg

a proIesor ng

mg

a wicang malaki ang caculang

an
na siyang gamit ng

nacaraang panahon, marahil "Muy Rico Propietario" daw ang

cahulugan ng

M. R. P., sa pagca't may pagca pang

alawang Dios ang mg

a Ministrong
ito, mg

a cabanalbanalan mg

a cagaling galing

ang mananalumpati, mg

a carunong-
dunung

an, at baga man totoong malaki ang canilang capangyarihan at sa canila'y

pagcaaalang-alang, cailan ma'y hindi sila gumagaw ng

cahi't babahagyang
capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin ng

paniniwala sa aking sapantahang hind

cawang

is ang canilang pagcatao sa pagcatao ng

ib. At cung hind maguing casucatan

it upang mapapagtibay ang aking panucal may natitir pang isng catuwirang hind
sinasalansang nino man at bawa't araw na nagdaraa'y lalo at lalong nagtutumibay, na
pinapananaog ng

mg

a talinghagang kinapal na iyon ang Dios sa ibabaw ng

lupa,
sabihin lamang nila ang ilang wica, na hind nasasalita ng

Dios cung d sa pamamag-

itan ng

canilang bibig, at ang Dios na iya'y canilang kinacain, iniinom nila ang
canyang dug at madalas na ipinacacain nila naman sa mg

a taong caraniwan."
Ito'y iba pang mg

a bagay ang inilalagay ng

hindi mapaniwalaing IilosoIo sa bibig

ng

mg

a may buloc na pusong mg

a tao sa panahong sasapit. Marahil mag-camali ang

matandang Tasio, bagay na hind ng

a totoong malayo ng

uni't pag-balican natin ang

ating sinasaysay. Inihahanda ng

ayon ang pagcaing masarap sa mg

a kioskong
kinakitaan natin camacalawa sa maestro at sa mg

a alagad. Gayon, ma'y sa mesang

hand sa mg

a bata'y wala isa man lamang botella ng

alac, Phin 269ng

uni't ang cahalili

nama'y ang lalong sumasaganang ang mg

a bung

a ng

cahoy. Sa lilim ng

balag na
siyang naghuhugpong sa dalawang kiosko'y naroroon ang mg

a upuan ng

mg

a musico,
at saca isang mesang nalalaganapan ng

mg

a matamis, ng

mg

a "cosIitura", ng

mg

a
Irasco ng

tubig na nacocoronahan ng

mg

a dahon at mg

a bulaclac na inihahand sa
mauhaw na mg

a taong dadalo roon.

Nagpatay ang maestro ng

escuela ng

mg

a palosebo, ng

mg

a lucsuhan at
nagpabitin ng

mg

a cawali't mg

a palayoc na iniuucol sa catuwatuwang mg

a lar.
Nang

agluluponlupon sa lilim ng

mg

a cahoy o sa ilalim ng

balag ang caramihang

taong masasayang mg

a culay ang damit na bihis, at sila'y nang

agsisitacas sa
maningning na araw. Nang

agsisipanhic ang mg

a bata sa mg

a sang

a ng

mg

a cahoy o sa
ibabaw ng

mg

a bato, sa pagcaibig nilang makitang magaling ang "ceremonia", at sa

gayo'y narurugtung

an nila ang cababaan ng

canilang taas; minamasdan nila ng

boong
pananaghili ang mg

a batang pumapasoc sa escuelang malilinis at magaling ang

pananamit na nang

aroroon sa lugar na sa canila'y laan. Malaking di ano lamang ang

galac ng

mg

a magugulang; baga man sila'y abang mg

a tagabukid, sa pagca't
mapapanood nilang cumacain ang canilang mg

a anac sa mesang natatacpan ng

maputing mantel, na halos mawawang

is sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin

ang mg

a bagay na iyon upang huwag magdamdam gutom, at ang gayong pangyayari'y

pagsasabisabihanan ng

salinsaling maguiguing tao sa ibabaw ng

lupa.
Hind nalao't narinig ang malayong mg

a tinig ng

musical ang nang

ung

una'y isang
pulutong ng

sarisaring tao, na ang bumubuo'y taglay ang lahat ng

mg

a gulang at
taglay ng

pananamit ang lahat ng

mg

a culay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at

siniyasat ang boong "aparato" niya ng

isang sulyap. Sinusundan ang canyang mata at

hinihiwatigan ang lahat niyang mg

a kilos ng

isang mapag-usisang tagabukid: yao'y si

Elias na dumalo rin doo't ng

panoorin ang "ceremonia"; halos hind siya makilala

dahil sa canyang salacot at sa any ng

canyang pananamit. Pinagpilitan niyang siya'y

mapalagay sa lalong magaling na lugar, halos sa siping ng

torno, sa pampang ng

hcay.
Casama ng

musicang dumating ang Alcalde, ang mg

a namumunong guinoo sa
bayan, ang mg

a Iraile at ang mg

a castilang may mg

a catungculan, liban na lamang cay

Pari Damaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyang totoong naguing caibigan,
mula ng

canyang handugan siya ng

ilang maaayos na pagpuri, dahil sa canyang mg

a
condecoracion at mg

a banda: ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang

panghina ng

loob ng

marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alIerez at

ilang mayayaman, ng

maningning na cawan Phin 270ng

mg

a dalagang may dalang

payong na sutl. Sumusunod si Pari Salvi na walang kib at anyong nag-iisipisip, na
gaya ng

dating canyang ugali.

Umasa p cayo sa aking tulong cailan ma't ucol sa isang mabuting gaw,ang
sabi ng

Alcalde cay Ibarra;ibibigay co sa iny ang lahat ninyong cacailang

anin, o
pabibigyan co cay cay sa ib.
Samantalang sila'y napapalapit, nararamdaman ng

binatang tumatahip ang

canyang puso. Hind niya sinasadya'y tinung

o ng

canyang mg

a mata ang cacaibang

mg

a andamio na doo'y nacatay; nakita niyang sa canya'y yumuyucod ng

boong
galang ang lalaking naninilaw at siya'y tinitigang sandal. Pinagtakhan niya ang
pagcasumpong doon cay Elias, na sa pamamag-itan ng

isang macahulugang kirap ay

ipinaunaw sa canyng alalahanin ang sa cany'y sinabi sa simbahan.
Isinuot ng

cura ang mg

a pananamit ng

pagcacaserdote at pinasimulaan ang

"ceremonia": tang

an ng

sacristan mayor na bulag ang isang mata, ang libro, at tang

an
naman ang isang monagulilo ang pangwisic at lalagyan ng

tubig na bendita. Na sa
paliguid ang mg

a iba, nacatayo at pawang nacapugay, napacalaki ang canilang

catahimican, na ano pa't baga man ang pagbasa'y mahina napagwawaring nang

ing

inig
ang voces ni Pri Salvi.
Samantala'y inilagay sa cajang cristal ang lahat ng

bagay na doo'y ilalaman, gaya

baga ng

mg

a sulat camay, mg

a pamahayagan, mg

a medalla, mg

a salapi at iba pa, at

ang lahat ng

iyo'y isinuot sa parang hihip na tingg at inihinang na magaling ang

takip.
Guinoong Ibarra, ibig p ba ninyng ipasoc ang caja sa dapat calagyan?
Hinihintay ng

Cura!ang inianas ng

Alcalde sa taing

a ng

binata.
Malaking totoo p ang aking pagcaibig,ng

isinagot ni Ibarra,ng

unit cung
magcagay'y cacamcamin co ang nacauunlac na tungculing iyan sa guinoong
Escribano; ang guinoong Escribano ang siyang marapat magpatotoo ng

guinagawang
it!
Kinuha ng

Escribano ang cajang iyon, nanaog sa hagdanang nalalatagan ng

alIombra na patung

o sa hucay, at inilagay ng

cadakilaang marapat sa guang ng

bato.
Ng

magcagayo'y dinampot ng

cura ang "hisopo" at winiligan ang bato ng

tubig sa
bendita.
Dumating ang sandaling dapat na maglagay ang bawa't isa ng

isang cucharang
"lechada" sa ibabaw ng

sillar na nacalagay sa hucay at ng

lumapat na magaling at
cumapit ang isng manggagaling sa itaas.
Inihandg ni Ibarra sa Alcalde ang isang cucharang albail, na sa malapad na
dahong pilac niyo'y nacaukit ang bilang ng

araw na iyon: ng

uni't nagtalumPhin 271pati

muna ng

wicang castila ang mahal na Alcalde.

"Mg

a taga San Diego!"anya sa salitng cagalanggalang:May capurihan

caming siyang mang

ulo sa isang "ceremonia", na ang cahalagaha'y matatant na ninyo

cahi't hind co sabihin. Itinatatag ang isang escuela; ang escuela'y siyang patuunan ng

pamamayan, ang escuela'y siyng aclat na kinatatalaan ng

icagagaling ng

mg

a bayan
sa panahong sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela ng

isang bayan at sasabihin

namin sa iny cung an ang bayang iyan."
"Mg

a taga San Diego! Pasalamatan ninyo ang Dios na sa inyo'y nagbigay ng

mg

a banal na sacerdote, at ang Pamahalaan ng

Inang Bayang naglalaganap na di

napapagal ng

"civilisacion" sa masaganang mg

a pulong ito, na inaampon ng

canyang
maluwalhating balabal! Purihin ninyo ang Dios na nagdala sa inyo rito nitong mg

a
mapagpacumbabang mg

a sacerdote, na sa inyo'y nang

agbibigay liwanag at nagtuturo

sa inyo ng

wica ng

Dios! Purihin ninyo ang Pamahalaang gumaw, gumagaw at

gagaw ng

mg

a pagpapacahirap sa icagagaling ninyo at sa icagagaling ng

inyong mg

a
anc!"
"At ng

ayong benebendita ang unang bato nitong lubhang macahulugang bahay,

cami, Alcalde Mayor nitong lalawigan, sa pang

alan ng

dakilang Hari, na ing

atan nawa
ng

Dios, ng

Hari sa mg

a Espaa, sa pang

alan ng

maluningning na Pamahalaang
castila at sa ilalim ng

pagtatangkilik ng

canyang walang bahid at cailan ma'y

mapagdiwang na bandera, binibigyan namin ng

dakilang cahulugan ang guinawang

ito at sinimulaan namin ang paggaw ng

escuelahang ito."
"Mg

a taga San Diego, mabuhay ang Hari! Mabuhay ang Espaa! mang

abuhay
ang mg

a Iraile! Mabuhay ang Religin catlica!"

Mabuhay! mabuhay!ang isinagot ng

maraming voces,mabuhay ang

guinoong Alcalde!
Ito'y nanaog, pagcatapos, ng

boong cahinhinang madakila, casabay ng

mg

a tinig
ng

musicang nagpasimul ng

pagtugtog; naglagay ng

ilang cucharang lechada sa

ibabaw ng

bato, at catulad din ng

madakilang cahinhinang gaya ng

siya'y pumanhic.
Nang

agpacpacan ang mg

a nang

ang

atungculan sa pamahalaan.
Iniabot ni Ibarra ang isa pang cucharang pilac sa Cura, na ng

macatitig na
sumandal sa canya'y marahang nanaog. Ng

na sa calahat na ng

hagdana'y tuming

al
upang tingnan ang nabibiting batong nacatali sa matitibay na mg

a lubid, datapuwa't
ang pagting

ing yao'y sandaling sandal lamang at nagpatuloy ng

pananaog. Gumaw
rin siya ng

gaya ng

guinaw ng

Alcalde, ng

uni't ng

ayo'y lalong marami ang

nang

agsipacpac: nakisama sa pagpacpac ang mg

a Iraile at si capitang Tiago.

Phin 272Tila mandin humahanap si Pari Salvi ng

mapagbigyan ng

cuchara;
tiningnan niy si Mara Clara at anaki'y nag-aalinlang

an; ng

uni't nagbago ng

panucala
at ang guinawa'y sa escribano niya ibinigay. Ito'y sa pagbibigay loob, lumapit cay
Maria Clara, datapuwa't ito'y tumangguing ng

uming

iti. Nagsunodsunod nanaog ang

mg

a Iraile, ang mg

a empleyado at ang alfrez. Hind nalimutan si capitang Tiago.

Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa naninilaw na taong
pababain na ang bato, ng

maalaala ng

cura ang binata, na pinagsabihan ng

anyong
nagbibir at taglay ang pambabw na sa cany'y pagpapalagay na catotong tunay:
Hind p ba issaloc niny ang iny namang cuchara, guinoong Ibarra?
Cung magcagayo'y aking gagagarin si Juan Palomo aco ang nagluluto't aco rin
ang cumacain!ang isinagot nito ng

gayon din any ng

pananalit.
Lacad na cay!anang Alcalde sa canya, saca siya marahang itinulac;cung
hind, mag-uutos acong huwag pababain ang bato at matitira tayo rito hanggang sa
caarawan ng

paghuhucom.
Napilitan si Ibarrang tumalim dahil sa ganitng cakilakilabot na bl. Hinalinhan
niya ang maliit na cucharang pilac ng

isang malaking cucharang bacal, bagay na

nagpang

iti sa ilang mg

a tao, at mapayapang lumacad. Tinitingnan ng

naninilaw na tao
ang bang

ing na sa tabi ng

canyang mg

a paa.
Pagcatapos na matingnan ng

mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa tabi ng

canyang ulo, si Elias at ang lalaking naninilaw, nagsalit siya cay or Juan, na ang
canyang voces ay nang

ing

inig ng

caunt:
Ibigay p ninyo sa akin iyang timb at ihanap ninyo aco sa itaas ng

ibang
cuchara!
Napag-is ang binata. Hind na siya minamasdan ni Elias; ang mg

a mata nito'y
nacapaco sa lalaking naninilaw, na nacadung

aw sa hucay at sinusundan ang mg

a kilos
ng

binata.
Naririnig ang ing

ay na guinagaw ng

cuchara sa paghalo ng

pinagsamang
buhang

in at apog na nakikisaliw sa hugong ng

mahinang pagsasalita ng

mg

a cawani
ng

gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang talumpati.

Caring

atding

at ay bumugs ang isang lagapac; umilandang ang poleang (cal)

nacatali sa puno ng

cabris, at saca sumunod ang terno na humahampas sa aparatong

tulad sa isang panghataw: nang

agsigalaw ang mg

a malalaking cahoy, lumipad ang

mg

a gapos at sa isang kisap mata'y nalugsong lahat, na casabay ang kakilakilabot na

ugong Sumilakb ang isng alapaap na alikabk; pinuspos Phin 273ang alang-alang ng

isang sigaw sa panghihilacbot ng

libolibong voces. Tumacas at nang

agsitacbo halos
ang lahat, babahagy na ang nang

agmadaling lumusong sa hucay. Si Maria Clara at si

Pari Salvi ang nang

agsipanatili lamang sa canilang kinalalagyan, sa pagca't hind sila

mang

acagalaw, nang

amumul at hind mang

apagsalit.

Nang mapawi-pawi na ang sumilacbong alicaboc, nakita nilang nacatayo si Ibarra
sa guitna ng

mg

a cahabaan, mg

a cawayan, malalaking mg

a lubid, sa pag-itan ng

torno
at ng

malaking bato, na sa pagbab ng

gayong cabilis, ang lahat ay ipinagpag at

pinisa. Tang

an pa sa camay ng

binata ang cuchara at canyang minamasdan ng

mg

a
matang gulat ang bangcay ng

isang taong nacatimbuang sa canyang paanan, na halos

nalilibing sa guitn ng

mg

a cahabaan.
Hindi p ba cayo namatay? Buhay pa ba cayo? Alang-alang sa Dios,
magsalita p cayo!ang sabi ng

ilang mg

a empleadong punong-puno ng

tacot at
pagmamalasakit.
Himala! himala!ang isinisigaw ng

ilan.
Hali cay at inyng alisin sa pagca dang

an ang bangcay ng

sawing palad na
it!ani Ibarrang anaki'y nguising sa isng pagcacatulog.
Ng

marinig ang canyang voces, naramdaman ni Maria Clarang pinapanawan siya

ng

lacas, hanggang siya'y natimbuang sa mg

a camay ng

canyang mg

a catotong babae.
Malaking caguluhan ang naghahari: sabay-sabay na nang

agsasalit,
nang

agcumpascumpas ang mg

a camay, nang

agtatacbuhan sa magcabicabila,
nang

ahahambal na lahat.
Sino ba ang namatay? Buhay pa ba?ang mg

a tanong ng

alIerez.
Canilng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatay sa tabi ng

torno ang
siyng bangcay.
Pag-usiguin sa harap ng

mg

a tribunal ng

Justicia ang "maestro de obras" (ang

namamatnugot sa gaw)!ang siyang unang nasabi ng

Alcalde.
Canilng siniyasat ang calagayan ng

bangcay, tinutop nila ang dibdib, datapuwa't

hindi na tumitiboc ang puso. Inabot siya ng

hampas sa ulo at nilalabasan ng

dug ang
dalawang butas ng

ilong, ang bibig at ang mg

a taing

a. Canilang nakita sa canyang liig

ang mg

a bacas na cacaiba: apat na malalalim na lub sa isang daco at isa sa cabilang

daco, baga man ito'y may calakhan: sino mang macakita niyo'y wiwicaing sinacal siya
ng

sipit na bacal.
Binabati ng

boong galac ng

mg

a sacerdote ang binata at pinipisil nila ang

canyang mg

a camay. Ganito ang sabing nagcacang-iiyac ng

Iranciscanong may Phin

274mapagpacumbabang any na siyang umeespiritu santo cay Pri Dmaso.
Banal ang Dios, magaling ang Dios!
Pagca nadidilidili cong bahagy lamang ang panahong pag-itan mul ng

aco'y
mpalagay sa lugar na iyanang sabi ng

isa sa mg

a empleado cay Ibarra,nac!

cung ac ang naguing cahulihulihan sa laht, Jess!
Naninindig ang aking mg

a buhoc!anang isng pawin at bahagy na ang

buhc.
At mabuti't sa iny nangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!ang
ibinubulong ng

isang matandang lalaking nang

ing

inig pa.
Don Pascual!ang biglang sinabing malacas ng

ilang mg

a castila.
Mg

a guinoo, gayon ang sabi co, sa pagca't hind namatay ang guinoong ito;
cung sa aki'y hind man ac napis, mamamatay rin ac pagcatapos, madilidili co
lamang ang bagay na iyn.
Datapuwa't malay na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni Mara
Clara.
Hind dapat maguing cadahilanan ang bagay na it upang hind mtuloy ang
fiesta, guinoong Ibarra!anang Alcalde;purihin natin ang Dios! Hindi sacerdote at
hind man lamang castila ang namatay! Kinacailang

an nating ipagdiwang ang

pagcaligtas p ninyo! Ano caya ang mangyayari sa inyo cung nadag-anan cayo ng

bat!
Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!ang isinisigaw ng

escribano;sinasabi co na! hind masigl ang paglusong sa hcay ni guinoong
Ibarra, Nakikita co na!
Isang "Indio" naman lamang ang siyng namaty!
Ipagpatuloy ang Iiesta! Musica! hind mabubuhay ng

capanglawan ang
namatay! Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!... Pumarito ang directorcillo!....
Piitin ang "maestro de obras"!
Ipang

aw siya!
Ipang

aw! Eh! musica! musica! Ipang

aw ang maestrillo!
Guinoong Alcalde,ang itinutol ng

boong catigasan ng

loob ni Ibarra;cung
hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, lalo ng

hindi macabubuhay ang

pagcabilangg ng

isang tao, na hindi pa natin nalalaman cung may sala siya o wal.
Nananagot p aco sa canyang calagayan at hinihing

cong pawal-an siya, sa mg

a araw
na it man lamang.
Sang-ayon! sang-ayon! ng

uni't huwag na lamang siya uuli!

Sarisaring mg

a salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan ng

isang himal Phin

275ang nangyaring iyn. Gayn ma'y tila mandin hind totong natutuw si Pri Salvi
sa himalang sinasapantahang guinaw ng

isang santo ng

canyang capisanan at ng

canyang ping

anang

asiwaang bayan.
Hind nagculang ng

nagdagdag na canyang nakitang lumusong sa hucay ang

isang nacasuot ng

pananamit na itimang catulad ng

sa mg

a Iranciscano. Hind ng

mapag-aalinlang

anan: si San Diego ang nanaog na iyon. Napagtant rin namang

nakinig ng

misa si Ibarra, at ang lalaking naninilaw ay hind; ito'y maliwanag na

cawang

is ng

sicat ng

araw.
Nakita mo na? ayaw cang magsisimb,anang isang ina sa canyang anac
cung di cata napalo upang icaw ay aking pilitin, ng

ayo'y pasasatribunal cang

nacalulan sa cangga na gaya naman niyan!
At siya ng

naman: hatid sa tribunal na nacabalot sa isang banig ang lalaking

nannilaw ang canyng bangcay.
Umuwing patacb sa canyng bhay si Ibarra upang magbihis.
Masamang pasimul, hm!ang sinabi ng

matandang Tasio na doo'y

lumalay.


Phin 276

XXXIII.
LAYANG-CAISIPAN.
Nagtatapos na si Ibarra ng

paghuhusay ng

catawan ng

sa canya'y ipagbigay alam

ng

isang allang lalaking may isang lalaking tagabukid na nagtatanong cung siya'y
naroroon.
Sa pagsasapantaha niyang marahil ang nagtatanong ay isa sa canyang mg

a
casama sa bukid, ipinagutos niyng papasukin ang taong iyn sa canyng "despacho",
silid na aralan, ligpitan ng

mg

a aclat at laboratorio quimico tuloy.

Ng

uni't sinadya mandin upang siya'y lubhang mangguilalas, ang nasumpung

an
niya'y ang mabalasic at matalinghagang any ni Elias.
Iniligtas niny ang aking bhayang sinabi nit sa wicang tagalog, dahil sa
pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;binayaran co ng

caunti ang aking utang at wal

ng

cayong sucat kilalaning utang na loob sa akin, tumbalic, aco ang ma'y kinikilalang
utang na loob. Naparito p aco't ng

makiusap sa inyo tungcol sa isng bagay.

Magsalita p cayo!ang sagot ng

binata sa wicang tagalog din, taglay ang

pangguiguilalas sa mabalasic na any ng

tagabukid na iyon.
Sandaling tinitigan ni Elias ang mg

a mata ni Ibarra, at nagpatuloy ng

pananalita:
Sacali't ibiguin ng

justicia ng

mg

a taong liwanaguin ang talinghagang ito,

ipinamamanhic co p sa inyong huwag ninyng sasabihin canino man ang tagubiling
sinabi co sa iny sa simbahan.
Huwag p cayong mabahala,ang isinagot ng

binata sa isang anyon

nagpapakilala ng

sama ng

loob;talastas cong cay'y pinag-uusig, datapuwa't ac'y

hind marunong magcanul canino man.
Phin 277Oh, hind dahil sa akin, hind dahil sa akin!ang madaling isinagot ni
Elias, na nagpapahalat ng

caalaban ng

loob at pagcahind maalam magpacababa

ito'y dahil p sa inyo: wal caunt mang tacot aco sa mg

a tao.
Naragdagan ang pangguiguilalas ng

binata: bago ang any ng

pananalit nang
tagabukid ng

iyong ng

unang daco'y piloto, at tila mandin hind agpang sa canyang

anyo at gayn din sa canyang pamumuhay.
Ano p ba ang ibig ninyong sabihin?ang tanong sa lalaking talinghagang
iyon, na pinagsisiyasat ng

canyang paning

in.
Ang pananalit co po'y hind palaisipan, pinagsisicapan cong magsabi ng

maliwanag. Sa icapapanatag p ninyo kinacailang

ang sapantahain ng

inyong mg

a
caaway na cay'y hind nag-aalap-ap at palagay ang loob niny:
Umudlt si Ibarra.
Ang aking mg

a caaway? May mg

a caaway ba aco?
May caaway p tayong laht, guinoo, mul sa lalong maliit na hayop
hanggang sa tao, mul sa lalong dukh hanggang sa lalong mayaman at
macapangyarihan! Ang pagcacaroon ng

caaway ang siyang talagang cautusan ng

buhay!
Walang imc na tinitigan ni Ibarra si Elas.
Cay po'y hind piloto at hind cay tagabukid!ang canyng ibinulng.
May mg

a caaway p cayo sa mg

a matataas at mababang tao,ang

ipinagpatuloy ni Elias na hind pinansin ang mg

a sinalit ng

binata;nais p ninyong
ituloy ang isang panucalang dakila, may pinagdaanan p cayo, nagcaroon ng

mg

a
caaway ang inyng nunong lalaki at ang inyong ama, sila'y may mg

a kinahiligan ng

puso, at sa pamumuhay hind ang mg

a tampalasa't masasamang tao ang lalong

nacapupucaw ng

maalab na mg

a pagtatanim ng

galit, cung hind ang mg

a taong may
malilinis na calooban.
Nakikilala p ba niny ang aking mg

a caaway?
Hind sumagt pagdaca si Elas, at ang guinawa'y naglininglining.
Nakikilala co ang isa, iyong namatay,ang isinagot. Napagtalastas co
cagabing may isang bagay na canilang inaacalang laban po sa inyo, dahil sa ilang mg

a
salitang canyang isinagot sa isang lalaking hind co kilala na nawal sa cadiliman.
"Hind ito cacanin ng

mg

a isdang catulad ng

canyang ama: makikita p ninyo

bucas",anya,Ang mg

a salitang ito'y siyang nacahicayat sa aking pagdidilidili,

hind lamang sa taglay na canyang cahulugan, cung hind sa taong nagsalit, na
niyong araw pa'y nagcusang humarap sa "maestro de obras" at canyang sinabi ang
canyang hang

ad na siya na ang mamamatnugot ng

mg

a gawain sa paglalagay ng

unang bato, na hind huming

i ng

malaking bayad, at Phin 278ipinagbabansag ang

malalaking canyang mg

a caalaman. Wal acong pagsaligang casucatan upang

masapantala co ang canyang masamang calooban, ng

uni't may isang caunting bagay

na nagsasabi sa aking ang mg

a sapantaha co'y catotohanan, at dahil dito'y aking

hinirang upang cayo'y pagbilinan, ang isang sandal at isang calagayang ucol at
angcap upang cayo po'y huwag macapagtatanong sa akin. Ang mg

a ibang nangyari'y
nakita na p niny.
Malaon nang hind nagsasalit si Elas, at gayn ma'y hind sumasagot at hind pa
nagsasalit ng

ano man si Ibarra. Siya'y naggugunamgunam.

Dinaramdam co na ang taong iya'y namatay!ang sa cawacasa'y nasabi
niya;marahil sa canya'y may napag-usisa pang caunting mg

a bagay!
Cung siy'y nabhay marahil siy'y nacawal sa nang

ing

nig na camay ng

bulag
na justicia ng

tao. Hinatulan siya ng

Dios, pinatay siya ng

Dios, ang Dios ang siyang

tang

ing humucom sa canya!

Minasdang sandal ni Crisostomo ang lalaking nagsasalita sa canya ng

gayon, at
canyng nakita ang mg

a batibot na mg

a braso nito, na punong-pun ng

mg

a pasa at
malalakng bugbg.
Cayo p ba'y nananampalataya naman sa mg

a himala?ang sinabing
ng

uming

it;tingnan p ninyo ang himalang sinasabi ng

bayan!
Cung nananampalataya p aco sa mg

a himala'y hind aco mananampalataya sa

Dios: sasampalataya aco sa isang taong naguing dios, sasampalataya acong tunay
ng

ang linalang ng

tao ang Dios alinsunod sa canyang larawan at calagayan;

datapawa't sumasampalataya ac sa Cany; hind miminsang nramdaman co ang
canyang camay. Nang lumulugso na ang lahat, na ano pa't nang

ang

anib malipol ang

lahat ng

nang

aroroon sa lugar na iyon, aco, aco ang pumiguil sa tampalasan, lumagay

ac sa canyng tab; siya ang nasugatan at aco'y nacaligts at hind nasactn.
Cay? sa macatuwid pala'y cay?...
Op! hinawacan co siya ng

nag-iibig ng

tumacas, pagcatapos na mapasimulan

niya ang gawang pangpahamac; nakita co ang caniyang pananampalasan. Sinasabi co
p sa inyo; ang Dios na ng

p lamang ang siyang tang

ing maguing hucom sa mg

a
tao, siya na ng

lamang ang tang

ing magcaroon ng

capangyarihan sa buhay; na cailan

ma'y huwag isiping siya'y halinhan ng

tao!
At gayon man ng

ayon po'y cayo'y....

Hind p!ang isinalabat ni Elas, palibhasa'y nahulaan niy ang tutol, hind
nagcacawang

is.Pagca hinahatulan ng

tao ang ibang mg

a tao sa camatayan o sa
capahamacan ng

pagcabuhay magpacailan man sa hinaharap na panaPhin 279hon,

guinagawa ang gayong paghatol na hind siya lumagay sa pang

anib, at gumagamit
siy ng

lacas ng

ibang mg

a tao upang ganapin ang canyang mg

a hatol, na sa lahat ng

ito'y mangyayaring pawang camalian o lihis sa catuwiran. Datapuwa't aco, sa aking
paglalagay sa tampalasan sa gayon ding pang

anib na canyang inilaan sa mg

a iba,
nalalakip din aco sa gayon din capang

aniban. Siya'y hind co pinatay, pinabayaan

cong patayin siya ng

camay ng

Dios.
Hind p ba cay sumasampalataya sa pagcacataon?
Pagca nanampalataya sa pagcacatao'y para ring nanampalataya sa mg

a himala;
ang nananampalataya sa dalawang bagay na ito'y naniniwala namang hind natatalos
ng

Dios ang mg

a mangyayari sa panahong sasapit. Ano ang pagcacataon? Isang

bagay na nangyaring sino ma'y hind nacaaalam ng

mangyayar. Ano ang himala?

Isang casalangsang

an, isang pagcacasir-sira ng

lacad na tacda sa mg

a kinapal. Isang
caculang

an ng

laan sa mangyayari at isang casalangsang

ang ang cahuluga'y dalawang

malalaking capintasan sa isip na namamatnubay sa maquina ng

daigdig.
Sino p ba cay?ang mulng itinanng ni Ibarra na ma'y halong tacot;
cay p ba'y nag-aral?
Napilitan acong sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagca't pumanaw sa akin
ang pananalig sa mg

a tao,ang isinagot ng

piloto, na ano pa't iniwasan ang pagsagot

sa tanng.
Ang isip ni Ibarra'y canyng napag-unawa, ang caisipan ng

pinag-uusig na
binatang iyon: hind niya kinikilala ang catuwiran ng

taong maglagd ng

cahatulan sa
canyang mg

a capuwa, tumututol siya laban sa lacas at cataasan ng

calagayan ng

mg

a
tang

ing pulutong na tao sa ibang mg

a pulutong.
Datapuwa't kinacailang

ang sumang-ayon cayo sa pang

ang

ailang

an ng

lalarong
timbang

ang tao, cahi man lubh ang capintasan at mg

a caculang

an nitoang itinutol
niya.Cahi't anong dami ng

mg

a kinacatawan ng

Dios sa lupa'y hind mangyayar, sa

macatuwid baga'y hind sinasabi ng

boong caliwanagan ang canyang pasya upang

mabigyang cahatulang ang yutayutang mg

a pagaalit-alit na ibinabalangcas ng

mg

a
hidw nating budh. Nauucol, kinacailang

an sumasacatwirang manacanaca'y humatol

ang tao sa canyng mg

a capuwa.
Tunay ng

, datapuwa't ng

upang gawin ang cagaling

an, hind ang casam-an;

upang sumawat ng

lihis at magpabuti, hind ng

macapagwasac, sa pagca't cung hind

matuntong sa matuwid ang canyang mg

a pasya'y wal siyang capangyarihang

mabigyang cagamutan ang masamang canyang guinaw. Ng

uni't higuit sa aking caya

ang pagmamatuwirang ito,ang canyang idinugtong at binago ang any ng

Phin
280pananalita,at nililibang co po sayo ng

ayong cayo'y hinihintay; Huwag p

ninyng calimutan ang casasabi co pa sa iny: may mg

a caaway cay; magpacabuhay

p cay sa icagagaling ng

inyong tinubuang bayan.

At nagpaalam.
Cailn co p cay makikita uli?ang tanng ni Ibarra.
Cailan man p't ibiguin niny at cailn mang ma'y magagaw acng inyng
pakikinabang

an. May utang pa p aco sa iny.

Phin 281

XXXIV.
ANG PAGCAIN.
Nang

agasisicain sa ilalim ng

pinamutihang kiosko ang mg

a mahal na tao sa
lalawigan.
Na sa isang duyo ng

mesa ang Alcalde; sa cabilang duyo naman naroon si Ibarra.

Nacaup sa dacong canan ng

binata si Maria Clara, at sa dacong caliwa, niya ang

escribano. Si capitang Tiago, ang alIerez, ang gobernadorcillo, ang mg

a Iraile, ang
mg

a cawani ng

pamahalaan at ang ilang mg

a dalagang nang

asira'y nang

agsiup, hind
ayon sa canicanilng calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicanilng hilig.
May catamtamang saya at galac ang cainan, datapuwa't ng

nang

ang

alahati na'y
siyang pagdating ng

isang cawani sa telegraIo na si capitang Tiago ang hanap upang

ibigay sa cany ang isang telegrama. Ayon sa caugalia'y huming

i ng

ang pahintulot si
capitang Tiago upang basahin ang telegramang iyon, at ayon sa caugalian naman ay
ipinamanhic ng

lahat na canyang basahin.

Pinapagcunot muna ng

carapatdapat na Capitan ang canyang mg

a kilay, itinas
pagcatapos, namutl ang canyng mukh, nagliwanag, dinlidalng tiniclp ang papel
at sac nagtindig.
Mg

a guinoo,ang sinabing nagmamamadal,darating ng

ayong hapon ang

carang

aldang

alang Capitang General upang paunlacan ang aking bahay!

At saca biglang nagtatacbong dala ang telegrama at ang servilleta, ng

uni't walang
sombrero, na pinag-uusig ng

mg

a hiyawan at mg

a tanng.
Cung ang pagdating ng

mg

a tulisan ang ibinalita'y gayon na ng

lamang ang
ligalig na mangyayari.
Ng

uni't pakinggan p niny!cailan daratng?Sabihin niny sa amin!

Ang Cpitan General!
Phin 282Malyo na si Cpitang Tiago.
Darating ang Capitan General at doon tutuloy sa bahay ni Capitan Tiago!ang
sigawan ng

ilan, na ano pa't hind na nila dinidili-diling naroroon ang anac na babae't
ang canyang mamanugang

in.
Hind macahihirang ng

lalalo pa sa galing!ang itinutol ni Ibarra.

Nang

agtiting

inan ang mg

a Iraile: ito ang cahulugan ng

canilang ting

inan:
"Gumagaw ang Capitan General ng

isa sa canyang mg

a capaslang

an, inaalipusta niya

tayo, dapat na sa convento siya tumuloy",datapuwa't sa pagca't gayon din ang
iniisip ng

lahat, sila'y hind umiimic at hind sinasaysay nino man ang canyang
caisipan.
May nang

agsabi na sa akin sa hapon ng

bagay na iyan, datapuwa't hind pa

nalalaman ng

Capitan General cung siya'y matutuloy.

Nalalaman p ba ng

camahalan ninyo, guinoong Alcalde, cung hanggang

cailan matitira rito ang Capitan General?ang tanong ng

alIerez na nang

ang

anib.
Hind co talastas na maigui; maibiguin ang Capitan General na mangbigl.
Narito ang ibang mg

a telegrama!
Ang mg

a telegramang iyo'y sa Alcalde, sa alIerez at sa gobernadorcillo;

namamasid na magaling ng

mg

a Iraileng wal isa man lamang telegramang ucol sa

cura.
Drating ang Capitan General sa icapat na oras ng

hapon, mg

a guinoo!
anang Alcalde ng

pananalitang madakila;macacacain tayo ng

boong catahimican.
Hind macapagsasabi ng

hihiguit pa sa rito sa cagaling

an si Leonidas sa
Termopilas: "Ng

ayong gabi'y hahapon tayong casama ni Plutn!"

Nanag-uli ang salitaan sa lacad na caugalian.
Namamasid cong wal rito ang ating dakilang mang

ang

aral!ang kiming
sinalita ng

isa sa mg

a naroroong cawani ng

gobierno, na mahinhin ang any at hind

binubucsn ang bibig hanggang sa oras ng

pagcain, at sa boong umaga'y ng

ayon ng

lmang nagsalit.
Ang lahat ng

nacaaalam ng

mg

a nangyari sa ama ni Crisostomo'y cumilos at

cumindt, na ang cahuluga'y:"Hal cay! Sa unang hacbng pa lmang ay cayo'y
nsilat na!Datapuwa't sumagt ang ilng mapagmagandang loob:
Marahil napapagal siya ng

caunti....
Anong caunti lamang?ang biglang sinabi ng

alIerez;pagd na pagd Phin

283marahil, at ayon sa casabihan dito'y "malunqueado" (bugbog na bugbog ang
catawan). Nacu ang pang

aral na iyn!
Isng mainam na sermn, cadakidakilaan!anang escribano.
Marang

al, malalim!ang idinugtong ng

corresponsal.
Upang macapagsalita ng

gayong catagal, kinacailang

ang magcaroon ng

lalamunang gaya ng

canyang lalamunan,ang ipinahiwatig ni pr Manuel Martn.

Walng pinupur ang agustino cung di ang lalamunan lmang niy.
Nalalaman ba ninyng si guinoong Ibarra'y siyng lalong may magalng na
tagapaglut sa boong lalawigan?anang Alcalde upang putulin ang salitaan.
Iyan ng

ang sinasabi co, datapuwa't ang magandang babaeng canyang calapit

ay aayaw paunlacan ang hayin, sa pagca't bahagy na lamang tiniticman ang
pagcain,ang tutol ng

isa sa mg

a cawani ng

gobierno.
Nagdamdam cahihiyan si Maria Clara.
Napassalamat ac sa guinoo ... napacalabis naman ang canyang pang

ang

asiwa
sa aking cataohan,ang kiming sinalit ng

pautal,datapuwa't....
Datapuwa't pinauunlacan p ninyo ng

malaki ang pagsasalosalong ito sa inyo

lamang pagparito,ang sinabing pangwacas sa salita ng

Alcaldeng maling

ap sa
babae, at sac humarap cay pr Salv.
Pr Cura,ang malacs na idinugtng,nmamasid co pong sa maghapo'y
hind cay umimic at may inisip....
Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!ang biglng sinabi
sa isng cacaibng any ni pr Sibyla.
Ito na ang aking ugali,ang pautal na sinabi ng

Iranciscano;ibig co pang
makinig cay sa magsalit.
Ang pinagsisicapang lagui ng

camahalan p ninyo'y ang makinabang at

huwag mang

ulugui!ang sinabi ng

alIerez, na aglah ang any ng

pananalita.
Hind inaring bir ang bagay na iyon ni pari Salvi; sandaling numingning ang
canyang paning

in, at saca sumagot:

Magaling ang pagcatalastas ng

guinoong alIerez na sa mg

a araw na ito'y hind

ng

aco ang lalong nakikinabang o nang

ung

ulugui!
Hind inalumana ng

alIerez ang dagoc na iyon sa pamamag-itan ng

isang cunua'y
tawa, at winalang bahal ang pasaring na iyn.
Ng

uni, mg

a guinoo, hind co mapagwari cung bakit macapagsasalitaan ng

mg

a
pakikinabang o mg

a pang

ung

ulugui,ang isinabat ng

Alcalde;ano ang mawiwica

sa atin ng

mg

a magagandang loob at matatalinong binibining nang

aritong nagbibigay
unlac sa atin ng

canilang pakikipanayam? Sa ganang akin, Phin 284ang mg

a dalaga'y
tulad sa mg

a taguinting ng

arpa ng

calang

itan sa guitna ng

gabi! kinacailang

ang
pacauliniguin at sila'y pakinggan, at ng

ang mg

a caayaayang tinig nilang

nagpapailanglang sa calolowa sa calang

itang kinarorooran ng

walang hanggan at ng

lalong cagandagandahan....
Naghahanay ang camahalan p ninyo ng

mg

a matitimyas na sasay!anang
escribano ng

boong galac, at ininom niya at ng

Alcalde ang alac na na sa canicanilang

copa.
Hind mangyaring hind co gawin,anang Alcalde, na pinapahid ang canyang
mg

a labi;cung hind laguing gumagaw ng

magnanacaw ang capanahunan, ay

gumagaw naman ng

manunul. Ng

cabataan co'y cumath aco ng

mg

a tul, na hind
namn masasam.
Sa macatuwid po'y naglilo ang inyong camahalan sa mg

a Musa upang
sumunod cay Themis!ang sinaysay ng

ating "corresponsal" na mahiliguin sa mg

a
diosa ng

panahong una.
Psch! anong ibig ninyong aking gawin? Sa tuwi na'y naguing hilig co ang
aking mapagkilala ang lahat ng

calagayan ng

pamumuhay. Namumupol aco cahapon

ng

mg

a bulaclac, ng

ayo'y aking hawac naman ang tungcod ng

Justicia at naglilingcd
ac sa sangcataohan, bcas....
Bucas ay ihahaguis ng

camahalan p ninyo ang tungcod na iyan sa apoy at ng

inyong mapainit ang maguinaw na dacong hapon ng

buhay, at ang cucunin p naman

ninyo'y ang catungculang pagca ministro,ang idinugtng ni pr Sibyla.
Psch! oo ... hind ... ang maguing ministro'y hind siyang lalong aking
pinacahahangad na camtan: sino mang walang carapata'y naguiguing ministro. Isang
mainam na bahay sa dacong timugan ng

Espaa at ng

matirahan cung panahng tag-

init, isang malaking bahay sa Madrid at tahanan at mg

a lupain sa Andalusia cung

panahong tag-lamig ... Hind ng

masasabi sa akin ni Voltaire: "Nous n'avons jamais

t chez ces peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier".
Ang boong isip ng

mg

a cawani ng

gobierno'y nagsalita ang Alcalde ng

isang
catatawanan, caya't nagtawanan sila't ng

bigyang capurihan ang gayong pagpapatawa;

sila'y guinayahan ng

mg

a Iraile, palibhasa'y hind nila talos na si Voltaire ay yaong

Voltaireng hind mamacailang canilang sinump at inilagay sa inIierno. Ng

uni, sa
pagca't nalalaman ni pari Sibyla cung sino si Voltaire, siya'y magpakilang galit, sa
pagsasapantaha niyang nagsalit ang Alcalde ng

isang laban o paglabag sa religion.

Phin 285Nagsisicain naman sa isng "kiosko" ang mg

a batang lalaki, na ang

canilang maestro ang sa canila'y nang

ung

ulo.
Gumagaw sila ng

malaking caing

ayan, gayong sila'y mg

a batang Iilipino,
sapagca't ang caraniwan, cung ang mg

a batang Iilipino'y na sa pagcain at na sa harap

ng

ibang mg

a tao'y hind ang cagaslawan ang canilang naguiguing caculang

an, cung
di ang cakimian. Ang isa'y nagcacamali ng

paggamit ng

mg

a "cubierto" at sa gayo'y
sinasala ng

calapit; dito'y nagmumul ang isang pagmamatuwiran, at ang dalawang

nagtatalo'y nagcacaroon ng

canicaniyang mg

a cacampi: ang wica ng

iba'y ang
cuchara, anang iba nama'y ang tenedor o ang cuchillo, at sa pagca't wal silang
kinikilalang capuwa batang lalong marunong cay sa ib, doo'y nang

agcacaing

ay ng

di
sapal, , sa lalong maliwanag na sabi, sila'y nang

agmamatuwirang wang

is sa
pagtatalo ng

mg

a teologo.
Ang mg

a magugulang ay nang

agkikindatan, nang

agsisicuhan, nang

aghuhudyatan,
at nababasa sa canilang mg

a pagng

it na sa sila'y lumiligaya.
Aba!ang sabi ng

isang babaeng tagabukid sa isang matandang lalaking

nagdidicdic ng

hitso sa canyang calicot;magpapari ang aking si Andoy, cahi't

aayaw ang aking asawa. Tunay ng

a't mg

a dukh cami, ng

uni't cami'y magsisipag sa

paghahanap buhay, at cami'y magpapalimos cung cacailang

anin. Hind nawawalan ng

nagbibigay ng

salapi at ng

macapagpari ang mg

a mahihirap. Hind ba sinasabi ni

hermano Mateo, taong hind nagsisinung

aling, na si papa Sixto'y isang pastol lamang

ng

calabaw sa Batang

an? Tingnan na ng lamang ninyo ang aking si Andoy, tingnan

niny siy cung d camukh na ni San Vicente!
At cumacayat ang laway ng

mabait na ina sa panonood sa canyang anac na

hinahawacan ang tenedor ng

dalawang camay.
Tulung

an nawa siya ng

Dios!ang idinugtong ng

matandang lalaki, na
ng

inung

uy ang sapa;cung maguing papa si Andoy, cami pa sa sa Roma je!je!

nacalalacad pa acng mabuti. At cung sacali't mamatay ac ... jeje!
Huwag p cayong mabahala, incong! Hind malilimot ni Andoy na tinuruan
ninyo siya ng

paglala ng

mg

a bilao at ng

dikin.
Tunay ang sabi mo Petra; aco ma'y naniniwala ang anac mo'y nagcacaroon ng

mataas na catungculan ... ang cababaa'y patriarca. Hind pa aco nacacakita ng

batang
hiniguit sa canya sa cadaliang natuto ng

hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya aco,

cung siya'y papa na u obispo at maglibang sa paggawa ng

mg

a bilauhang gagamitin
ng

canyang tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa ng

a niy ang aking calolowa, jeje!

At taglay ng

mabait na matanda ang ganitong pag asa'y sinicsicang maiPhin

286nam ng

maraming hitso ang canyang calicot.

Cung pakikinggan ng

Dios ang aking mg

a pagsamo at magaganap ang aking

mg

a pag-asa, sasabihin co cay Andoy: "Anac, pawiin mo sa amin ang lahat ng

casalanan at ipadala mo cami sa lang

it". Hind na tayo mang

ang

ailang

ang magdasal,
mag ayuno o bumili pa ng

mg

a bula. Maaari ng

gumaw ng

mg

a casalanan ang may

isng anc na santo papa!
Paparoonin mo siya sa bahay bucas, Petra,anang matandang lalaki na
totoong nagagalac;tuturuan co siya ng

pagcacayas ng

nito!
Hmjo! aba! Ano p ba, incong ang pagcaalam ninyo? Inaacala p ba
ninyong iguinagalaw pa ng

mg

a papa ang canilang mg

a camay? Ang cura ng

,
gayng siya'y cura lamang, cay lamang nagpapagal ay cung nagmimisa, pagca
nagpapapihitpihit! Ang arzobispo'y hind na pumipihit, paup cung magmisa; cay
ng

't ang papa ... ang papa'y nacahiga cung magmisa, at may abanico pa! Ano p ba
ang sip niny?
Hind isang calabisan, Petra, ang canyang malaman cung paano ang
guinagawang paghahand ng

nito. Mabuti na ng ang siya'y macapagbili ng

mg

a
salacot at mg

a petaca at ng

huwag macailang

ang magpalimos na gaya ng

guinagaw
rito ng

cura sa taon-taon sa pang

alan ng

a papa. Nahahabag acong makita ang isang

santong pulubi, caya't aking ibinibigay ang lahat cong nalimpoc.
Lumapit ang isng tagabukid at nagsalit.
Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac, wal ng

magaling
na gaya ng

doctor!
Doctor! huwag ng

cayong maing

ay, cumpare;ang sagot ni Petra;wal

ng

magaling na gaya ng

magcura!
Cura? prr! Sumising

il ng

maraming salap ang doctor; sila'y sinasamba ng

maysakt, cumare!
Magnilaynilay cayo! Sucat ng

magpapihitpihit ng

macaatlo o macaapat ang

cura at magsalita ng

"deminus pabiscum," upang canin ang Dios at tumangap ng

salap. Sinsabi ng

lahat sa canya, pati ng

mg

a babae, ang canilang mg

a lihim.
At ang doctor? At ano bang acala ninyo sa doctor? Nakikita ng

doctor na
lahat, pati ng

itinatago ninyng mg

a babae, pumupulso sa mg

a dalaga.... Ibig cong

maguing doctor isng lingg man lamang!
At ang cura? hind ba nakikita ng

cura ang nakikita ng

inyong doctor? At
magaling pa sa riyan! Nlalaman na niny ang casabihan; "sa cura ang matatabang
inahing manc at gayn din ang binting mabilog!"
Phin 287At ano, cumacain ba ang mg

a manggagamot ng

tuyong lawlaw?
nasasactan ba ang mg

a daliri sa pagdidildil ng

asin?
Narurumhan ba ang camay ng

cura na gaya ng

mg

a camay ng

manggagamot?
Ng

huwag magcagayo'y may malalaking hacienda sila, at sacali't gumagaw,

gumagawang may musica at siya'y tinutulung

an pa ng

mg

a sacristan!
At ang cumumpisl cumare? Hind ba pagpapagal ang cumumpisl?
Nacu, ang pagpapagal na iyan! Ang pagcaibig ninyong sa inyo'y
mang

umpisal ang lahat ng

tao! Diyata't nagcacapagod at nagcacapangpapawis pa ng

tayo sa pagcaibig nating masiyasat cung ano ang mg

a gaw ng

mg

a lalaki't mg

a babae
at cung ano ang mg

a gaw ng

ating mg

a capit-bahay! Walng guinagaw ang cura

cung d maupo, at pagdaca'y sinasabi na sa canya ang lahat; cung minsa'y nacacatulog,
datapuwa't sucat na ang maggawad ng

dalawa o tatlong benedicion upang tayo'y

maguing anac uli ng

Dios! Maanong maguing cura na ng

lamang aco sa isang hapon

ng

cuaresma!
At ang ... ang magsermn? sasabihin naman ninyo sa aking iya'y hind
pagpapagod? Nakita na ninyo cung paano ang pagpapawis ng

curang malaki
caninang umaga!ang itinututol ng

lalaking nacacaramdam na siya'y nalulupig sa

matuwiranan.
Ang magsermn? Isng pagpapagal ba ang magsermn? Saan naroon ang
inyong pag-iisip? Maanong macapagsasalit na ng

a aco hanggang tanghali, mula sa

pulpito, na aking macagalitan at mapagwicaan ang lahat, na sino ma'y walang
macapang

ahas na tumutol, at pagbabayaran pa aco sa gayong gaw! Maanong

maguing cura na ng

aco isang umagang nang

agsisimba ang mg

a may utang sa akin!

Pagmasdan niny cung paano ang pagtab ni pr Dmaso sa canyng capagmumur
at capapal!
At dumarating ng

naman si pari Damaso, taglay ang paglacad ng

taong mataba,
na halos nacang

iti, ng

uni't sa isang anyong nagpapakilala ng

pang

it niyang caisipan,
caya't pagcakita sa cany ni Ibarra'y nalit sa canyng pagtatalumpat.
Binati nila si pari Damaso, baga man may halong pagtataca, datapuwa't nagpakita
ang lahat ng

galac sa canyang pagdating, liban na lamang cay Ibarra.

Nang

aghihimagas na at bumubul na ang sa mg

a copa ang "champaa".

Naowi sa pang

ang

atal ang ng

it ni pari Damaso, ng

canyang mamasdan si Maria

Clarang nacaup sa dacong canan ni Crisostomo; ng

uni't umup siya sa isang silla sa

tabi ng

Alcalde, at saca tumanong sa guitna ng

isang macahulugang catahimican:

Phin 288May pinag-uusapan ba cayong ano man, mg

a guinoo? Ipagpatuloy
niny ang salitaan!
Nang

agtatalumpatian,ang sagot, ng

Alcalde. Binabangguit ni guinoong

Ibarra ang lahat ng

sa canya'y tumulong sa adhicang icagagaling ng

madla, at
sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, ng

ang camahalan p ninyo'y....

Hind ng

aco nacacamuang ng

tungcol sa arquitectura,ang isinalabat ni pr

Dmaso,datapuwa't tinatawanan co ang mg

a arquitecto at gayon din ang mg

a
tang

ang tumatacb sa canila. Nariyan, aco ang gumuhit ng

piano ng

simbahang iyan,
at lubos sa cagaling

an ang pagsacagaw: ganyan ang sabi sa akin ng

isang ingles na
maglalaco ng

mg

a hiyas, na tumuloy isang araw sa convento. Sucat ng

magcaroon ng

dalawang daling noo upang macagaw ng

piano!
Gayon man,ang muling isinagot ng

Alcalde, ng

mamasid niyang hind

umiimic si Ibarra,pagca nauucol na sa mg

a tang

ing bahay, gaya na ng

baga ng

isang escuela, sa halimbawa, nagcacailang

an tayo ng

isang "perito" (isang taong

pantas sa paggaw ng

ano man).
Ano bang "perito ni peritas"!ang sinabing malacas na palibac ni pari
Damaso.Ang nagcacailang

an ng

mg

a "perito" ay isang "perrito" (tuta o maliit na

aso)! Kinacailang

ang maguing hayop pa cay sa mg

a "indio", na gumagawang mag isa

ng

canilang mg

a bahay, upang hind matutong magpagaw ng

apat na pader at saca

patung

an sa ibabaw ng

isang tangkil, na siya ng

ang isang tunay na escuela!

Tuming

ing lahat cay Ibarra, datapuwa't ito'y baga man lalong namutla,
nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay Mara Clara.
Ng

uni't dilidilihin p ninyong....

Tingnan p ninyo,ang ipinagpatuloy na sabi ng

Iranciscano, na ayaw
papagsalitain ang Alcalde,tingnan p ninyo cung paano ang guinaw ng

isang
"lego" namin, na siyang lalong pinacahayop sa lahat naming mg

a lego, na yumari ng

isng magalng, mabuti at murang hospital. Marunong magpagawang magalng at
hind nagbabayad cung d walong cuarta lmang sa araw-araw sa bawa't isa sa mg

a
taong nanggagaling pa sa ibang bayan. Nalalaman ng

legong iyan cung paano ang

nauucol na pakikisama sa mg

a "indio", na hind gaya ng

maraming mg

a haling at mg

a
"mesticillo", na nagpapasam sa mg

a taong iyan sa pagbabayad sa canila ng

tatlong
bahagui isng salap.
Ang wica p ba ninyo'y walong cuarta lamang ang ibinabayad? Hind
mangyayari!Ibig ng

Alcaldeng baguhin ang lacad ng

salitaan.
Phin 289Tunay p, at iyan ang dapat uliranin ng

mg

a nagpapanggap na
magagaling na mg

a castila. Nakikita na ng

, na buhat ng

mabucsan ang Canal ng

Suez
ay sumapit dito ang cahalayang asal. Ng

una, ng

kinacailang

an nating lumigoy sa
Cabo, hind nacararating dito ang lubhang maraming; mg

a may masasamang
caugalian, at hind naman nacapaglacbay roon ang mg

a iba upang mang

agasam!
Datapuwa't pr Damaso!...
Nakikilala na p ninyo cung ano ang "indio"; bahagy pa lamang nacacaalam
ng

caunt ay nagmamarunong na. Ang lahat ng

mg

a uhuguing iyang napapasa

Europa'y....
Ng

uni't pakinggan p ninyo!...ang isinasalabat ng

Alcalde, na nababalisa
dahil sa masasakit na mg

a pasaring na iyon.
Magcacaroon sila ng

wacas ayon sa canicanilang carapatanang ipinagpatuloy

na pr Dmaso;nkikita sa calaguitnaan ang camy ng

Dios, kinacailang

ang
maguing bulag upang huwag mamasdan. Tumatanggap na sa buhay pang ito ang mg

a
magulang ng

gayong mg

a ahas ... nang

amamatay sa bilangguan je! je! at masasabi

nating walng sucat na....
Datapuwa't hind natapos ang sinasabi. Sinusundan siya ng

mata ni Ibarrang
nang

ing

itimng

itim ang pula ng

mukh sa malaking galit; at pagcarinig ng

pasaring sa
canyang ama'y nagtindig, at sa isang lundag ay ilinagpac ang canyang batibot na
camay sa ibabaw ng

ulo ng

sacerdote, na natihay at tulg.

Sa lubos na pagcagulat at pagcatacot, sino ma'y walang nang

ahas mamaguitna.
Lay cayo!ang sigaw ng

binata ng

tinig na cagulatgulat, at inabot ang

matalas na sundang samantalang iniipit ng

canyang paa ang liig ng

Iraile, na
nahihimsmasan sa canyng pagcatulg;ang ayaw mamaty ay huwag lumapit!
Pinagdirimlan si Ibarra: nang

ang

atal ang canyang catawan umiinog sa

kinalalagyan ang canyang mg

a matang nang

agbabala. Nagpumilit si Fr. Damasong

bumang

on at tumindig; datapuwa't hinawacan siy sa liig ni Ibarra, saca siy

ipinagwas-wsan hanggang sa siy'y mapaluhod at mabaluctoc:
Guinoong Ibarra! guinoong Ibarra!ang pautal na sinabi ng

ilan.
Datapuwa't sino man, cahi man ang alIerez ay ayaw mang

ahas lumapit at
canilng nmamasdan ang kislap ng

sundang at nababalac nila ang lacas at calagayan

ng

binata. Nang

atitigagal na lahat.
Cayo'y diyan! hind cayo nang

agsisiimic, ng

ayo'y aco ang marapat na Phin

290mang cumilos. Siya'y iniilagan co, dinala sa akin siya ng

Dios, ang Dios ang

siyng humatol!
Nahihirapan ng

paghing

a ang binata, datapuwa't ang canyang bisig na basal ay

nagpapatuloy ng

pagpiguil sa Iranciscano, na hind macawal cahi't nagpupumiglas ng

d cawas.
Tahimic na tumitibc ang aking pus, hind mabibig ang aking camy!...
At tuming

in sa paliguid niya't nagsalit;Makinig muna cayo, mayroon bagang

isa man lamang sa inyo na umibig sa canyang ama, na nagtamin ng

malalim na galit
sa canyang pinagcacautang

an ng

buhay, isa man lamang na ipinang

anac sa cahihiyan
at sa caimbihan?... Nakita mo na? Nariring mo baga ang hind nila pag-imic na
iyan? Sacerdote ng

isang Dios ng

capayapaan, puspos ang bibig mo ng

cabanalan at
religion, at ang puso'y pun ng

mg

a carumhan, hind mo marahil nalalaman cung ano

ang isng ama!... cung guinugunit mo sana ang iyong ama! Nakita mo na? Sa
guitn ng

caramihang iyang pinawawalan mong halaga, wal cahi't isa man lamang
na catulad mo! Nahatulan ca na!
Ang mg

a taong sa canya'y nacaliliguid, sa pagcaisip nilang doo'y gagaw ng

isang cusang pagpatay, sila'y nang

agsikilos.
Lumay cayo!ang muling isinigaw na nagbabala ang tinig; ano?
nang

ang

anib ba cayong dumham co ang aking camay ng

maruming dugo? Hind ba

sinabi co na sa inyng tiwasay na tumitiboc ang aking pus? Lumayo cayo sa amin!
Pakinggan ninyo mg

a sacerdote, mg

a hucom, na ang boong acala ninyo'y hind cayo

cawang

is ng

ibang mg

a tao at nagbibigay cayo sa inyong sarili ng

ibang mg

a
catuwiran! Ang aking am'y isng taong may malinis na capurihn, ipagtanong ninyo
diyan sa bayang lubos na iguinagalang ang pagaalaala sa canya. Ang aking ama'y
isang mabait na mayaman: inihandog niya ang canyang pagpapacahirap sa akin at sa
icagagaling ng

canyang bayan. Laguing bucas ang canyang bahay, laguing hand ang
canyang dulang sa taga-ibang lupain o sa pinapanaw sa canyang kinaguisnang lup,
na sa udyoc ng

caralitaa'y tumatacbo sa canya! Siya'y mabuting cristiano: lagui ng

guinagaw niya ang cagaling

an at cailan ma'y hind siya umapi sa mahinang

naguiguipit at hind siya humabag sa na sa malaking carukhaan.... Binucsan niya sa
taong sumasadalit ang mg

a pintuan ng

canyang bahay, pinaup niya at pinacain sa

canyang dulang at canyang pinang

alanang caibigan. Ano ang pagtumbas na sa

cany'y guinaw? Siya'y pinaratang

an, pinag-usig, pinapanandata ng

laban sa canya
ang camamangmang

an at siya'y pinag-usig hanggang sa libing

ang pinagpapaPhin
291hing

alayan ng

mg

a patay. At, hind pa nagcacasiya sa ganitong mg

a gawa'y pinag-
uusig naman ng

ayon ang anac na lalaki! Aco'y tumacas sa canya, iniilagan cong siya'y
aking macaharap ... Naring ninyo siya caninang umaga na hind pinagpacundang

anan
ang pulpito, idinalir aco sa haling na pananampalataya ng

mg

a taong hang

al sa bayan,
ng

uni't hind aco umimic. Ng

ayo'y naparito't aco'y hinahamit; nagtiis aco sa hind pag-

imic na inyong pinangguilalasan, datapuwa't muling linait ang lalong pinacamamahal
ng

lahat ng

mg

a anac sa caibuturan ng

canilang alaala ... Cayong mg

a naririto, mg

a
sacerdote, mg

a hucom, nakita baga ninyo ang pagpapacacasipag sa paggaw ng

matand ninyong ama, at ng

masunduan ang inyong icagagaling, mamatay sa hapis

ang amang iyan sa isang bilangguan, na nagbubuntong hinng

a sa pagmimithing
cayo'y mayacap; na humahanap ng

isang taong sa canyang umaliw, nag iisa, may

sakit, samantalang cayo'y na sa ibang lupain?... Narinig ba ninyo pagcatapos na
siniraan ng

puri ang canyang pang

alan, nasumpung

an baga ninyong walang laman ang

sa canya'y pinaglibing

an ng

pumaroon cayo at ang talaga ninyo'y manalang

in sa
ibabaw ng

baunang iyon? Hind? Hind cayo umiimc? cung gayo'y hinahatulan

ninyong tunay ng

siyang masam!
Iniang

at ang bisig; datapawa't malicsing tulad sa cabilisan ng

sinag ng

liwanag,
pagdaca'y napagutn ang isng dalaga at piniguil ng

canyang linalic na camay ang

mapaghigantng bsig: ang dalagang iyo'y si Mara Clara.
Tiningnan siya ni Ibarra ng

isang titig na wari'y nang

ang

anno ang casiraan ng

isip. Unt unting lumuag ang pagcahawac ng

mg

a naninigas na mg

a daliri ng

canyang
mg

a camay at pinabayaang lumagpac ang catawan ng

Iranciscano't ang sundang,

tinacpn ang mukha't tumacas na sinagal ang caramihang tao.


Phin 292

XXXV.
MGA SALISALITAAN.
Pagdaca'y lumaganap sa bayan ang balita ng

nangyaring iyon. Ng

bagobago'y
ayaw maniwal sino man, ng

uni't sa pang

ang

ailang

ang pahinuhod sa catotohanan,

nang

ag-iinaman ang lahat sa pagsigaw ng

pagtataca.
Bawa't isa'y nagbubulaybulay alinsunod sa abot ng

cataasan ng

canicanilang
calinisan ng

budh.
Si pr Damaso'y namatay!ang sabihan ng

mg

a iilan;ng

itindig nila siya'y

naliligo ang canyang mukh ng

dug at hind humihing

a.
Magpahing

alay naw siya sa capayapaan, ng

uni't walang guinaw sa canya

cung d papagbayarin lamang ng

canyang utangang malacas na sabi ng

isang
binataWariin ninyong walang sucat maipang

alan sa guinaw niya caninang umaga

sa convento.
An ba ang guinaw? Mul bang sinuntc ang coadjutor?
An ba ang guinaw? Ating tingnn! Sabihin mo sa amin!
Nakita ba ninyo ng

umagang it ang isng mestizong castl na lumabs sa

dcong sacrista samantalang nagssermon?
Oo! oo ng

, siya'y nakita namin! Pinagmasdan siya ni pari Damaso.

Ang nangyari'y ... pagcatapos ng

sermon, siya'y ipinatawag at tinanong cung

anng dahil sa siya'y lumabas."Hind p aco maalam ng

wicang tagalog, padre",

ang isinagt."At bakt ca nanglibc, na sinabi mong wicang griego iyn?ang
isinigw sa cany ni pr Dmaso, at tuloy sinampl siy. Gumant ang binta,
nagpanuntc ang dalaw, hanggng sa sil'y pinag-awatanan.
Cung sa akin mangyari ang gayong bagay!...ang ibinulong ng

marahan ng

isng estudiante.
Phin 293Hind co minamagaling ang guinaw ng

Iranciscano,ang idinugtong
naman ng

isa,sa pagca't hind dapat ipagpilitan ang Religing parang isang parusa o
isang pahirap; datapuwa't halos ikinatutuw co, sa pagca't nakikilala co ang binatang
iyan; siya'y taga San Pedro Macati at maigui siyang magwicang tagalog. Ng

ayo'y ibig
niyng siy'y ipalagy na bgong gling sa Rusia, at ipinagmmapuri ang
pagpapacunuwaring hind niya nalalaman ang wica ng

canyang mg

a magugulang.
Cung gayo'y linilikh sila ng

Dios at sila'y nang

agsusuntucan!
Gayon ma'y dapat tayong tumutol sa cagagawang iyan,ang sabing malacas
ng

isang estudiante naman;ang d pag-imic ay parang isang pag-sangayon, at ang

guinawang iyo'y mangyayaring gawin naman sa alin man sa atin. Nanunumbalic tayo
sa mg

a panahon ni Neron!
Nagcacamal ca!ang tutol ng

isa;si Nern ay isng daklang artista, at si

pr Dmaso'y isng casamasamaang magsesermn!
Iba naman ang salisalitaan ng

mg

a taong may catandaan na.

Samantalang hinihintay nila sa isang maliit na bahay, na na sa labas ng

bayan ang
pagdating ng

Capitan General, ito ang sinasabi ng

Gobernadorcillo:
Hind ng

bagay na magang sabhin cung sno ang may catuwran at cung sno
ang wal, datapuwa't cung nacapagmunimuni sna si guinoong Ibarra....
Cung nagcaroon sana si pari Damnaso ng

calahat man lamang ng

pagmumunimuni ni guinong Ibarra, ang talagng ibig p ninyong sabihin marahil?
ang isinalabat ni don Filipo,Ang casamaa'y nagpalit sila ng

catungculan: ang bata

ang nag sal matand at ang matand ang nag-sal bt.
At ang sabi p ninyo'y wal sno mang dumal upng sil'y awatin, liban na
lmang sa anc na babae ni capitang Tiago?ang tanong ni capitang Martin. Sino
man sa mg

a Iraile, cahi't ang Alcalde man lamang? Hm! Lalo pa ng

ang masama!
Hind co nanasaing aking casapitan ang calagayan ng

binat. Sino ma'y walang

macapagpapatawad sa gayng sa cany'y pagcatacot. Lalo pa ng

ang masama! Hm!

Sa acala cay ninyo?ang tanong ni capitang Basilio, na totoong malaki ang
hang

ad na macatalastas.
Umaasa aco,ani don Felipong nakipagsulyapan cay capitang Basilio,na
hind siya pababayaan ng

bayan. Dapat nating alalahanin ang guinaw ng

canyang
mg

a magugulang at ang canyang casalucuyang guinagaw ng

ayon. At Phin 294sacali't

hindi umimic ang bayan, dahil sa pagcatacot, ang canyang mg

a caibiga'y....
Ng

uni, mg

a guinoo,ang isinalabat ng

gobernadorcillo,ano baga ang ating

magagawa? ano ang magagawa ng

bayan? Mangyari ang ano mang mangyari'y ang

mg

a Iraile ang siyang "lagui" ng

na sa catuwiran!
"Lagui" na silang na sa catuwiran, sa pagca't "lagui" ng

binibigyang cabuluran
natin sila; minsan man lamang ay magbigay tayong catuwiran sa ating sarili, at
pagsacagayo'y saca tayo mag-usap!
Kinamot ng

gobernadorcillo ang canyang ulo, tuming

ala sa bubung

an at saca
nagsalita na ang tinig ay masaclap:
Ay! ang init ng

dugo! Tila mandin hind ninyo nalalaman ang lupaing

kinalagayan natin; hind ninyo nakikilala ang mg

a cababayan natin. Ang mg

a Iraile'y
mayayaman at nang

acacaisa; tayo'y nagcacawasac wasac at mg

a dukha. Siya ng

a!
ticman ninyong siya'y inyng ipagmalasakit, at makikita ninyng cayo'y pababayaan
ng

ating mg

a cababayang mag-isa sa mg

a sagutin!
Siya ng

a!ang biglang sinabi ni don Filipo ng

boong saclap,mangyayari
ng

a ang gayon samantalang ganyan ang pinagiisip, samantalang totoong

nagcacahawig ang tacot at ang pagiing

at. Lalo pang pinapansin ang isang

capahamacang hind pa nalalaman cung mangyayari ng

a, cay sa kinacailang

ang
pagcpacagaling; pagdaca'y dinaramdam ang tcot, sa hind ang pananalig; bawa't
isa'y walang iniisip cung d ang ganang canya, sino ma'y hind nag-iisip ng

ganang sa
mg

a iba, caya mahihina tayong lahat!

Cung gayo'y isipin na muna ninyo ang sa ganang mg

a iba, at bago ninyo isipin

ang sa ganng iny, at makikita niny cung pano ang pagpapabayang sa iny'y
gagawin. Hindi ba niny nalalaman ang casabihang castil: "na nag-pasimula sa
sarling catawn ang mahsay na pagcacaawang gaw"?
Ang lalong magaling na inyong masasabiang sagot na pagalit ng

teniente
mayorna nagsisimul ang mahusay na caruwagan sa malabis na pag-ibig sa sariling
catawan, sa nawawacasan sa pagcawala ng

cahihiyan! Ng

ayon di'y ihaharap co sa

Alcalde ang pagbibitiw ng

aking catungculan; bundat na aco ng

paglagay sa
cahihiyan, na canino ma'y wala acong nagagawang cagaling

an. Paalam!
Iba naman ang mg

a panucala ng

mg

a babae.
Ay! ang buntong hining

a ng

isang babae na ang anyo'y mabait;cailan ma'y

ganyan ang mg

a cabataan! Cung nabubuhay ang canyang mabait na ina'y anong

sasabihin? Ay, Dios! Pagca napag-iisip co na maaaring magcaganPhin 295yan din ang
king anc na lalki, na mainit din namn ang lo ...ay Jess! halos pinananaghilian
co ang canyng nasirang in..,mamamtay ac sa dalamhti!
Ng

uni't aco'y hind ang sagot naman ng

isang babae,hind ac
magdadalamhti cung sacali't magcacaganyan din ang king dalawng anc na lalki.
Ano p ang sinasabi ninyo, capitana Maria?ang sabing malacas ng

unang
babaeng nagsalita, na pinagduduop ang mg

a camay.
Ibig cong matuto ang mg

a anac na nagsasanggalang ng

capurihan ng

namatay
ng

mg

a magugulang nila, capitana Tinay; ano p ang wiwicain ninyo cung isang
araw na cayo'y bao na marinig ninyong pinaguupasalaan ang inyong asawa, at itung

o
ng

inyong anac sa Antonio ang ulo at huwag umimic?

Ipagcacait co sa canya ang aking bendicion!ang sabing malacas ng

pang

atlong babae, na ito'y si hermana Rufadatapuwa't....

Hind co maipagcacait ang aking bendicion cailan man!ang isinalabat ng

mabait na si capitana Tinay;hind dapat sabihin ng

isang ina iyan ...datapuwa't hind

co maalaman ang aking gagawin ... hind co maalaman ... sa acala co'y aco'y
mamamatay..siya'y ...hindi! Dios co! datapuwa't hind co na marahil iibiguing
muling makita co pa siya ... ng

uni't cung ano-ano ang mg

a iniisip ninyo, capitana

Maria?
Datapuwa't gayn man,ang dugtng ni hermana Rufa,hind dapat limuting
isang malaking casalanan ang magbuhat ng

camay sa isang taong "sagrado."

Lalo ng

"sagrado" ang pagmamalasakit sa capurihan ng

namatay na mg

a
maguglang!ang itintol ni capitana Maria.Walng macapagwwalang galang sa
canilang santong capurihan, cahi man ang Papa, at lalo ng

hind si pari Damaso!

Tunay ng

a!ang bulong ni capitana Tinay, na nagtataca sa carunung

an ng

dalawa;saan ninyo kinucuha ang ganyang pagcagagaling na mg

a
pang

ang

atuwiran?
Ng

uni't ang "excomunion" at ang pagcapacasama?ang itinututol naman ng

RuIa.Ano ang capacanan ng

mg

a dang

al at ng

capurihan sa buhay na ito cung

mapapasasama naman tayo sa cabilang bhay? Dumaraang madali ang lahat ...
datapuwa't ang excomunin ... sumirang pri sa isang kinacatawan ni Jesucristo ...
iya'y ang Papa lamang ang nacapapapatawad!
Ipatatawad ng

Dios na nag-uutos na igalang ang ama't ina; hind siya

eexcomulgahin ng

Dios! At ito ang sinasabi co sa inyo, na cung pumaroon sa Phin

296aking bahay ang binatang iyan, siya'y aking patutuluyin at cacausapin; at iibiguin
cong siya'y aking maging mangang, cung mayroon sana acng anac na babae; ang
mabat na anac ay maguiguing mabat namang asawa at mabat na ama; maniwal
cay, hermana Rufa!
Hind gayn naman ang aking acala, sabihin na niny ang ibig ninyng
sabihin; at cahi man tila mandn cay ang sumasacatuwiran, ang cura rin ang siyang
paniniwalaan co cailan man. Ang unana'y ililigtas co mna ang aking caluluwa, an
p ang sabi niny, capitana Tinay?
Ah, an ang ibig ninyong aking sabihin! Capuwa cayo sumasacatuwiran;
sumasacatuwiran ang cura, datapuwa't dapat ding magcaroon ng

catuwiran ang Dios!

Ayawan co, aco'y isang tang

a lamang ... Sasabihin co sa aking anac na lalaking huwag

ng

mag-aral, ang siya cong gagawin! Namamatay daw sa bibitayan ang mg

a
marurunong! Maria Santisima, ibig pa naman pa sa Europa ng

aking anac na lalaki!

An p ang inaacala ninyng gawin?
Sasabihin co sa canyang manatili na lamang siya sa aking tabi, an't iibiguin
pa niyang maragdagan ang canyang dunong? Bucas macalawa'y mamamatay rin cami,
namamatay ang marunong na gawa rin ng

mangmang ... ang kinacailang

a'y mamuhay
ng

payapa.
At nagbubuntong hining

a ang mabait na babae at itiniting

ala sa lang

it ang mg

a
mat.
Ac naman,ang sabi ng

boong cataimtiman ni capitana Maria,cung aco

ang gaya ninyong mayaman, pababayaan cong maglacbaybayan ang aking mg

a
anac; sila'y mg

a bata, at darating ang araw na sila'y mang

agcacagulang cacaunti ng

panahn ang aking icabubuhay ... magkikita na cami sa cabilang buhay ... dapat
magmithi ng

lalong mataas na calagayan ang mg

a anac cay sa calagayang inabot ng

canilang mg

a ama, at wala tayong naituturo sa canila, cung sila'y na sa ating

sinapupunan, cung d ang pagcamusms.
Ay, cacatuw namang totoo ang mg

a caisipan pala ninyo!ang biglang sinabi

ni capitana Tinay, na pinagduduop ang mg

a camay;tila mandin hind ninyo

pinaghirapan ang pang

ang

anac sa inyong cambal na mg

a anac, na lalaki!
Dahilan ng

sa sila'y pinaghirapan co ng

pang

ang

anac, inalagaan at
pinapagaral, cahi man cami dukh, hind co ibig na pagcatapos ng

lubhang maraming
capagalang sa canila'y aking guingol, ay walng cahinatnan sila cung d maguing
calahating tao lamang.
Phin 297Sa king palagy hind p ninyo iniibig ang inyong mg

a anac ng

alinsunod sa ipinag-uutos ng

Dios!ang may cahigpitang sbi ni hermna Rufa.

Ipatawad p ninyo, umiibig bawa't ina sa canyang mg

a anac ng

alinsunod sa
canyang adhic; may mg

a inang umiibig sa canyang mg

a anac at ng

canilang
pakinabang

an, ang iba nama'y umiibig sa canyang mg

a anac dahil sa pag-ibig nila sa

sarili, at umiibig naman ang iba sa icagagaling ng

canila ring mg

a anac. Aco'y
nabibilang dito sa mg

a huling sinabi co, ganito ang itinuro sa akin ng

aking aswa.
Hind totoong nababagay sa atas ng

religion, capitana Maria, ang lahat ninyong

mg

a iniisip; cayo'y masoc ng

pagca hermana sa Santisimo Rosario, cay San

Francisco, cay Santa Rita, cay Santa Clara!ang sabi ni hermana Rufa, na ang
anyo'y prang nagsesermn.
Hermana RuIa, pagca carapatdapat na acong maguing capatid (hermana) ng

mg

a tao, aking sisicaping aco'y maguing capatid naman ng

mg

a santo!ang canyang
sagot na ng

uming

it.
Upang mabigyang wacas ang bahaguing itong nauucol sa mg

a salisalitaan ng

bayan; at ng

mapagwari man lamang ng

mg

a bumabasa cung ano cay ang iniisip ng

mg

a walang malay na mg

a tagabukid sa nangyari, pumaroon tayo sa lilim ng

tolda ng

plaza, at pakinggan natin, ang mg

a salitaan ng

ilang nang

aroroon, ang isa sa canila'y

cakilala natin, na d iba cung d ang nananaguinip sa mg

a doctor sa panggagamot.
Ang llong dinramdam co'y hind n mayayari ang paralan!ang sinasabi
nit.
Bakit? bakit?ang tanung

an ng

mg

a nakikinig malaki ang pagpipilit na

macalam.
Hind na maguiguing doctor ang king anc, siya'y maguiguing magcacaritn
na lamang! Wal! Hind na magcacaparalan!
Sino ang nagsabing hind na magcacapaaralan?ang tanong ng

isang hang

al
at matabang tagabukid, na malalaki ang mg

a pang

a at makitid ang bao ng

ulo.
Aco! Pinang

alanang "plibastiero" si don Crisostomo ng

mg

a paring
mapuput! Hind na magcacaparalan!
Nagtatanung

an ang lahat sa pagsusulyapan. Nababago sa canila ang pang

alang
iyn.
At masam b ang pang

alang iyan?ang ipinang

ahas na itinanong ng

hang

al
na tagabkid.
Phin 298Iyan ang lalong masamang masasabi ng

isang cristiano sa capuwa

niy!
Masam pa b iyn sa "tarantado" at sa "saragate"?
Ah, cung sana'y ganyan na ng

lamang! Hind mamacailang tinawag aco ng

ganyn ay hindi man lmang sumakt ang king sicmr.
Datapuwa't marahil nama'y hindi na sasam pa sa "indio", na sinasabi ng

alIerez!
Ang nagsabing magcacaroon ng

isang anac na lalaking carretonero'y lalo pang

nagpakita ng

calungcutan; nagcamot namn sa lo ang is at nag-isip isip.

Cung gayo'y marahil catulad ng

"betelapora" na sinasabi ng

matandang babae
ng

alIerez! Ang masam pa sa riya'y ang lumura sa hostia.

Talastasn mong masam pa sa lumur sa hostia cung viernes santo, ang
isinagt ng

boong cataimtiman. Naaalaala na ninyo ang salitang "ispichoso", na sucat

ng

icapit sa isang tao, upang siya'y dalhin ng

mg

a civil ni Villa Abrillo sa tapunan o sa

bilangguan; unawin ninyng ll pa manding masam ang "plibustiero." Ayon sa
sbi ng

telegraIista at ng

directorcillo, cung sabihin daw ng

isang cristiano, ng

isang
cura o ng

isang castila, sa isang cristianong gaya natin ay nacacawang

is ng

"santusdeus" na may "requimiternam;" sa minsng tawaguin cang "plibastiero,"
mangyayari ca ng

magcumpisal at magbayad ng

iyong mg

a utang sa pagca't wal

magagaw cung di ang pabitay ca na lamang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam
ang directorcillo at ang telegraIista: nakikipag-usap ang isa sa mg

a cawad, at
marunong naman ang isa ng

castila at wal ng

gamit cung di ang pluma.

Pwang nangllumo ang laht.
Pilitin na acong papagsuutin ng

zapatos at huwag acong painumin sa boong

aking buhay cung di iyan lamang ihi ng

cabayo na cung tawagui'y cerveza, capag

napatawag aco cailaan man ng

"pelbistero!"ang sumpang sinabi ng

tagabukid, na
nacasuntoc ang mg

a camay.Sino? Aco, mayamang gaya ni don Crisostomo,

marunong ng

castilang gaya niya, at nacapagdadali-dali ng

pagcaing may cuchillo at

cuchara? magtatawa aco cahit sa limang mg

a cura!
Tatawaguin cong "palabistero" ang unang civil na aking makitang nagnanacaw
ng

inahing manoc!... at pagdaca'y magcucumpisal aco!ang bulong na marahan ng

isa sa mg

a tagabukid, na pagdaca'y lumay sa pulutong.

Phin 299

XXXVI.
ANG UNANG DILIM
Hindi sahol ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa caguluhan ng

pag-isip ng

mg

a tao. Walang guinagaw si Maria Clara cung d tumang

is at ayaw
pakinggan ang mg

a salitang pang-aliw ng

canyang tia at ni Andeng na canyang

capatd sa gtas. Ipinagbawal sa canya ng

canyang ama ang pakikipag-usap cay

Ibarra, samantalang hind kinacalagan ito ng

mg

a sacerdote ng

"excomunion."
Si capitang Tiago na totoong maraming guinagaw sa paghahand ng

canyang
bahay, upang matanggap doon ng

carapatdapat ang Capitn General ay tinawag sa

convento.
Huwag cang umiyac anac co!ang sinasabi ni tia Isabel, na pinupunasan ng

gamuza ang maniningning na mg

a salaming pang

aninuhan; siya'y cacalagan ng

excomunion, mang

agsisisulat sa Santo Papa ... magbibigay tayo ng

malaking limos ...

Hinimaty lamang si pr Damaso ... hind namtay!
Huwag cang umiyac!ang sabi sa canya ni Andeng ng

paanas;gagaw ac
ng

paraan upang siya'y iyong macausap; anong cadahilana't itinatag ang

conIesionario, cung d ng

gumawa ng

casalanan? Sucat na ang sabihin cura sa upang

ipatawad na laht!
Sa cawacasa'y nagbalic si capitang Tiago! Hinanap ng

mg

a babae sa mukha niya

ang casagutan sa maraming tanong; datapuwa't nagbabalita ang mukha ni capitang
Tiago ng

panglulupaypay ng

loob. Nagpapawis ang abang lalaki, hinahaplos ang noo

at hind macapang

usap ng

isang salita man lamang.

Phin 300Ano ang nangyari, Santiago?ang tanng ni tia Isabel na malaki ang
pagmimithi.
Sumagot ito ng

isang buntong-hining

a, at pinahid ang isng lh.

Alang-alang sa Dios, magsalit ca! An ang nagyayari?
Ang aking ipinang

ang

anib na ng

a!ang sa cawacasa'y sinabing pabulalas na

halos umiiyac. Napahamac ng

lahat! Iniuutos ni pari Damaso na sirain ang mg

a
salitaan, sa pagca't cung hind'y mapapacasama raw aco sa buhay na ito at sa cabilang
buhay! Gayon din ang sabi sa akin ng

lahat, pati ni pari Sibyla! Hind co dapat

papanhikin siy sa aking bhay, at may tang ac sa canyang mahiguit na limampng
libong pso! Sinabi co it sa mg

a pari, dapuwa't hind nila aco pinansin: Alin ba ang

ibig mong mawal, ang sabi nila sa akin,limampng libong pso ang iyong bhay
at ang iyng cluluwa? Ay, San Antonio! cung nalalaman co lmang ang gayn!
cung nalalaman co lamang ang gayn!
Humhagulgol si Mara Clara.
Huwag cang umiyac, anac co,ang idinugtong at lining

on niya ito;hind ca
gaya ng

nanay mong hind umiiyac cailan man ... hind umiiyac cung d sa paglilihi ...
Sinasabi sa kin ni pr Dmasong dumating na raw ang isng camag-anac niyang
galing sa Espaa na siyang itinatalagang mang

ibig sa iyo ...

Tinacpan ni Maria Clara ang canyang mg

a taing

a.
Ng

uni, Santiago, nasisira na ba ang isip mo?ang sigaw ni tia Isabel; dapat
bang magsabi ca sa canya ang ibang mang

ing

ibig? Inaacala mo bang nagbabago ang

anac mo ng

mg

a mang

ing

ibig na gaya ng

pagbabago ng

baro?
Iyan din ng

a ang iniisip co Isabel; si don Crisostomo'y mayaman ...cay

lamang nagaasawa ang mg

a castila'y sa pag-ibig sa salapi ... datapuwa't an ang ibig

mong aking gawin? Pinagbalaan nila acng lapatan ng

isa ring excomunion ...

sinasabi nilang lubh raw nang

ang

anib, hind lamang ang aking caluluwa, cung d

namn ang aking catawn ...ang catawn! naririnig mo? ang catawn!
Ng

uni't wal cang guinagaw cung d pasama-in ang loob ng

iyong anac!
Hind ba caibigan mo ang Arzobispo? Bkit hind ca sumlat sa cany?
Ang Arzobispo'y Iraile rin, walang guinagaw ang Arzobispo cung d ang
sinasabi ng

mg

a Iraileng canyang gawin. Ng

uni, Maria, huwag cang umiyac; darating

ang Capitan General, nanasain cang makita, at mamumula ang mg

a mata mo ... Ay!

ang isip co pa nama'y magtatamo aco ng

isang hapong maligaya ... cung d lamang

itong nngyaring malakng casacunang ito'y ac snaPhin 301ang llong maligaya sa
lahat ng

mg

a tao at mananagbili sa akin ang lahat ... Tumiwasay ca, anac co; higuit
ang casaliwng palad co cay sa iyo ay hind aco umiiyac! Maaaring magcaroon ca ng

mang

ing

ibig na lalong magaling, datapuwa't aco'y mawawalan ng

limampong libong
piso! Ay, Virgen sa Antipolo, cung magcaroon man lamang sana aco ng

magandang
palad sa gabing it!
Mg

a patoc, gulong ng

mg

a coche, tacbuhan ng

mg

a cabayo, musicang
tumutugtog ng

marcha real ay nang

agbalitang dumating na ang mahal na Gobernador

General ng

Kapuluhang Filipinas. Tumacbo si Maria Clara at nagtago sa canyang

tinutulugang cabahayan ... cahabaghabag na dalaga! pinaglalaruan ang iyong pus
ng

mg

a magagaspang na mg

a camay na hind nacakikilala ng

canyang mg

a
maseselang na mg

a cuerdas!
Samantalang napupuno ng

tao ang bahay at umaaling

awng

aw sa lahat ng

mg

a
panig ang malalacas na yabag ng

mg

a lumalacad, ng

mg

a tinig na naguutos, calampag

ng

mg

a sable at ng

mg

a espuela, nahahandusay namang halos nacaluhod ang lipos

pighating dalaga sa harapan ng

isang estempa ng

Virgen, na ang pagcacalarawa'y

yaong any ng

cahapishapis na pang

ung

ulila, na si Delaroche lamang ang natutong

macasip ng

gayong damdamin, na wari'y napanood nito ng

manggaling na si
Guinoong Santa Maria sa pinaglilibing

an ng

canyang Anac. Hind ang pighati ng

Inang iyon ang siyang iniisip ni Maria Clara, ang iniisip niya'y ang sariling
capighatan. Sa pagclung

ayng

ay ng

ulo sa dibdib at sa pagcatiin ng

mg

a camay sa
sahig na tabla, ang azucenang hinutoc ng

malacas na hang

in ang canyang nacacatulad.

Isang hinaharap na panahong pinanag-inip at hinimashimas na malaon, mg

a sapantaha
ng

budhing sumilang sa camusmusan at lumagong casabay ng

canyang paglaki at
siyang nabibigay casiglahn sa caibuturan ng

canyang cataohan, acalaing catcatin

ng

ayon sa bait at sa puso sa isa lamang salita. Macacawang

is ito cung patiguilin ng

tiboc ng

puso at bawian ang bait ng

canyang liwanag!
Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni Mara Clara sa canyng pagcabinyagan,
gayon din ang canyang pagcamasintahin sa canyang mg

a magugulang. Hind lamang

nacapagbibigay tacot sa canya ang excomunion ang utos ng

canyang ama't ang

pinagbabalaang catiwasayan nito'y pawang humihing

ing inisin niya ang canyang

pagsint at ihayin sa gayong mg

a dakilang catungculan. Dinaramdam niya ang boong

lacas ng

pagsinta cay Ibarra, na hanggang sa sandaling iyo'y hind man lamang niya
hinihinala. Ng

minsa'y isang ilog na umaagos ng

boong cahinhinan; mababang

ong
mg

a bulaclac ang siyang nacalaPhin 302latag sa canyang mg

a pampang

in. Bahagya na
napaaalon-alon ng

bang

in ang canyang agos; cung panonoori'y masasabing

tumitining. Datapuwa't d caguinsaguinsa'y cumipot ang dinaraanan ng

agos,
magagaspang na mg

a malalaking bato ang siyang humahadlang sa canyang paglacad,

matatandang mg

a puno ng

cahoy ang siyang nacahalang na sumasala, ah, ng

magcagayo'y umatung

al ang ilog, tumindig, cumul ang mg

a alon, nagwagwag ng

mandal ng

mg

a bul, hinampas ang malalaking mg

a bato at lumundag sa malalim na

bang

in!
Ibig niya sanang manalang

in, ng

unit sino ang macapananalang

in pagca
nagng

ing

itng

it sa malaking hirap? Nananalang

in pagca may pag-asa, at cung wala'y

nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan ng

mg

a buntong hining

a."Dios co! ang

sigaw ng

canyang puso,bakit inihihiwalay mo ng

ganyan ang isang tao, bakit

ikinacait mo sa canya ang pagsinta ng

mg

a iba? Hind mo ikinacait sa canya ang

iyong araw, ang iyong hang

in at hind mo man lamang itinatago sa canyang mg

a mata
ang iyong lang

it, bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta, gayong wal mang

lang

it, wal mang hang

in at wal mang araw ay mangyayaring mabuhay, datapuwa't

cung walang pagsinta'y hind mangyayari cailan man?
Dumarating cay sa trono ng

Dios ang gayong mg

a sigaw na hind naririnig ng

mg

a tao? Naririnig cay ang mg

a sigaw na iyon ng

Ina ng

mg

a sawing palad?
Ay! ang cahabaghabag ng

dalagang hind nacakilala ng

isang ina'y nang

ang

ahas
ipagcatiwala ang mg

a dalamhating itong nagbubuhat sa mg

a pagsinta sa ibabaw ng

lupa doon sa calinislinisang puso na walang nakilala cung di ang pag-ibig ng

anac sa
ina at ang pag-ibig sa ina sa anac; tumatacbo siya, sa canyang mg

a cahapisan, diyan sa
larawan ng

babaeng dinidios, sa mithing lalong cagandagandahan sa lahat ng

mg

a
mithi ng

mg

a kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha ng

religion ni Cristo, na
natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong cagandagandahang calagayan ng

babae, virgen at ina, na hind nalahiran ng

cahi't babahagyang dung

is, na tinatawang
nating Mara.
Ina!, Ina!ang canyang hibic.
Lumapit si tia Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayong pighati. Dumating
ang ilang canyang caibigang babae at ibig ng

Capitan General na siya'y makita.

Ta, sabhin p ninyng ac'y may sakit!ang ipinakiusap ng

dalagang
nagugulat;patutugtugin nila aco ng

piano at pacacantahin!
Phin 303Nagtindig si Maria Clara, tiningnan ang canyang tia, pinilipit ang canyang
magagandang bisig at nagsasalit ng

pautal:
Oh, cung mayroon sana acng!...
Ng

uni't hind tinapos ang salit, at nagpasimul ng

paghuhusay ng

canyang
sarling catawan.


Phin 304

XXXVII.
ANG GOBERNADOR GENERAL
Ibig cong causapin ang binatang iyan!ang sabi ng

Gobernador General sa
isang ayudante;pincaw niyang toto ang aking nasang siya'y makilala.
May nang

agsilacad na p upang siya'y hanapin, aking general! Datapuwa't

dito'y may isang binatang taga Maynila, na mapilit ang hing

ing siya'y papasukin dito.

Sinabi p namin sa canyang walang panahon ang camahalan ninyo, at cayo'y hind
naparito upang duming

ig ng

mg

a pagsasacdal, cung d ng

tingnan ang bayan at ang

procesion; ng

uni't sumagot, na sa tuwituw na'y may panahon daw na magagamit ang

camahalan p ninyo upang gumaw ng

nauucol sa catuwiran....
Lining

on ng

Gobernador General na nagtataca ang Alcalde.

Cung hind p aco nagcacamal,ang sagot ng

Alcaldeng yumucod ng

caunt,iyan ang binatang cannang umaga'y nacagalt ni par Damaso, dahil sa
sermn.
Diyata't mayroon pang iba pala? Sinasady manding talaga ng

Iraileng iyang
guluhn ang lalawgan, baca cay ang sip niya'y siya ang nacapangyayari rito?
Sabhin p niny sa binatang siya'y magtuloy!
Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dulo ng

salas ang Gobernador

General, na nang

ang

atal sa galit.
Sa "antesala" (panig ng

bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay may ilang mg

a
castila na nahahalo sa mg

a militar, mg

a namumuno sa bayan ng

San Diego at mg

a
mamamayan; sila'y nagsasalitaan nagmamatuwrang nagcacalpon sa iba't ibang
pangcat. Nang

aroroon din naman ang lahat ng

mg

a Phin 305Iraile, liban na lamang kay

pari Damaso, at ibig nilang pumasok upang maghandog ng

galang sa Gobernador
General.
Ipinamamanhic sa mg

a camahalan p ninyong mang

aghintay ng

sandali
anang ayudande;pumasoc p cay, binat!
Namumutla at nang

ang

atal na pumasoc ang binatang iyong taga Maynila na

madalas mmali sa pananalita na pinaghahal ang griego at ang tagalog.
Pawang napuspos ng

pangguilalas ang lahat marahil, ng

a'y totoong malaki ang

galit ng

Gobernador General upang mang

ahas na papaghintayin ang mg

a Iraile.
Nagsalita si pri Sibyla:
Aco'y walang ano mang sasabihin sa canya!... nagsasayang aco rito ng

panahon!
Gayon din ang wica co,ang dugtong ng

isang agustino;tyo na?

Hind cay lalong magaling na ating siyasatin cung papaano ang canyang
iniisip?ang tanong ni pari Salvi;sa ganya'y maiilagan natin ang mg

a upasala ng

mg

a macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya ... ang canyang mg

a catungculan ...sa
Religin,..
Magtuloy p ang mg

a camahalan ninyo, cung inyong ibig!anang ayudante,

na hatid ang binatang hind nacauunawa ng

griego, na ng

ayo'y lumalabas na taglay

ang isang pagmumukhang kinikinang

an ng

catuwaan.
Naunang pumasoc si pr Sibyla; sa licura'y sumsunod si pari Salvi, si pari
Manuel Martin at ang iba pang mg

a Iraile. Sila'y nang

agsiyucod ng

bong
capacumbabaan, liban na lamang cay pari Sibyla, na pinapanatili, samp sa canyang
pagyucod, ang tang

ing any ng

isang nacatataas cay sa iba; na ano pa't baligtad sa

guinaw ni pr Salvi, na halos hinutoc ang bayawang.
Sino p sa mg

a camahalan ninyo si pari Damaso?ang biglang itinanong ng

Gobernador General, na hind man lamang sil pinaup, hind sil kinumusta, at hind
sila pinagsabihan niyang mg

a salitang pangpapuri na pinagcaugaliang tanggapin ng

gayong mg

a catataas na uring mg

a tao.
Hind p, guinoo, casama namin si pari Damaso!ang sagot ni pari Sibyla ng

halos gayn ding masaclp na pananalit.
Nacahig p sa bang at may sakit ang lingcd ng

camahalan ninyo!ang
idinugtng na boong capacumbabaan ni pari Salvi;pagcatapos na magtamo ng

lugod na macabati p sa inyo at macumusta namin ang inyong calagayan, ayon sa
nararapat gawin ng

lahat ng

mababait na mg

a lingcod ng

Hari at ng

lahat ng

taong
may pinag-aralan, naparito p naman cami sa ng

alan ng

mapitagang lingcod ninyo, na

may casaliwang palad na....
Phin 306Oh!ang isinalabat ng

Capitan General, na pinipihit ang silla sa

pamamag-itan ng

isang paa nito at saca ng

umiting nang

ang

atal,cung ang lahat ng

mg

a lingcod ng

aking camahalan ay catulad ng

camahalan ni pari Damaso, lalong

iibiguin co pang ac na ang maglingcd sa akin ding camahalan!
Ang mg

a cagalangalang na mg

a Iraile na pawang nacatayo ang catawan ay

nang

agsisitay naman ang canilng cluluwa sa ganitng pagcasasalabat.

Cayo po'y mang

agsiup!ang idinugtong ng

Capitan General, pagcatapos ng

sumandaling pagtiguil, at pinatamis ng

caunti ang canyang pang

ung

usap.
Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacaIrac; hatid niya't tang

an sa camay
ni Maria Ciara, na pumasoc na halos hind macahacbang at kiming kimi. Gayon ma'y
gumamit ng

calugod-lugd at mapitagang pagyucd.

Ang guinoong binibini p bang ito ang anac ninyo?ang tanong na nagtataca
ng

Capitn General.
At inyo p, aking General!ang sagot ni capitang Tiago ng

boong
cataimtiman.
Nang

asidilat ang Alcalde at ang mg

a ayudante; datapuwa't nanatili sa hind

pagng

igiti ang Capitan General, iniabot ang camay sa binibini at sa canya'y sinabi ng

matimys na pananalit:
Mapapalad ang mg

a magugulang na may mg

a anac na babaeng gaya p ninyo,

guinoong binibini! Cayo po'y ibinalita sa aking carapatdapat na cayo'y pagpitaganan
at pangguilalasan ... hinang

ad co cayong makita upang cayo'y pasalamatan dahil sa

magandang guinaw p ninyo ng

ayong araw na ito. Nalalaman cong "lahat" at hind

co lilimutin ang marang

al ninyong inasal pagsulat co sa Gobierno ng

Har.
Samantala'y itulot p ninyo, guinoong binibini, na pang

alan ng

dakilang Har na dito'y

aking ipinakikiharap, at umiibig ng

"capayapaan" at "capanatagan" ng

canyang mg

a
tapat na loob na nasasacop, at sa pang

alan co naman, na pang

alan ng

isang amang
may mg

a anac na babaeng casing gulang p ninyo, na cayo'y pasalamatan ng

boong
ligaya, at ipagtagubiling bigyan ng

isang ganting pala!

Guinoo!...ang tugon ni Maria Clarang nang

ang

atal.
Nahulaan ng

Capitan General cung ano ang talagang ibig niyang sabihin at

sumagt:
Toto pong magaling, guinoong binibini, na cay'y magcasiya sa galak ng

inyong sariling budh at sa pagmamahal ng

inyong mg

a cababayan, na ang catunaya'y

siya ng

ang lalong magaling na ganting pala, at hindi na tayo dapat Phin 307huming

i pa
ng

iba. Datapuwa't huwag po ninyong ikait sa akin ang magandang pagcacataong

aking maipakilala na, cung marunong magparusa ang Justicia'y marunong di namang
gumanting pla, at siya'y hind parating "bulg."
Sinalita ng

Capitan General sa isang paraang macahulugan at lalong malacas ang

lahat ng

mg

a salitang napapaguitanan ng

lambl na coma.
Naghihintay po ng

mg

a utos ng

camahalan ninyo si guinoong Juan Crisostomo

Ibarra!ang malacas na sabi ng

isang ayudante.
Nang

atal si Maria Clara.

Ah!ang biglang sinabi ng

Capitan General,tulot po ninyo, guinoong

binibini, na sa layo'y sabihin ang aking nais na cayo'y muli cong makita bago co iwan
ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong mahahalagang bagay na sa inyo'y aking
sasabihin. Guinoong Alcalde, sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na
ibig cong gawing lcad, pagcatapos ng

pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na

cami lamang dalawa ang mag-uusap.
Itulot p ng

camahalan ninyo,ani pari Salvi ng

boong capacumbabaan, na sa
inyo'y ipaalaalang si guinoong Ibarra'y excomulgado....
Sinalabat siya ng

Capitan General at ito ang sinabi:

Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang
calagayan ni pari Damaso, na aking hinahang

ad ng

"taimtim sa aking loob" na siya'y

"ganap na gumaling," sa pagca't hindi marahil lubhang macapagpapasaya ng

loob sa
canyang gulang ang isang "paglalacbay sa Espaa," dahil sa caramdaman ng

canyang
catawan. Datapuwa't ito'y maalinsunod sa canya ... at samantala'y ing

atan naw ng

Dios ang inyong mg

a camahalan!
Nang

agsialis ang isa't isa.

At tunay ng

ang maaalinsunod sa canya!ang ibinbulong ni pr Salvi,

paglabs.
Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!ang Idinugtong
ng

isa pang Iranciscano.

Yayao aco ng

ayon din!ang sabing masama ang loob ni pr Sibyla.

At cami paparoon sa aming lalawigan!ang sinabi ng

mg

a agustino.
Hindi matiis ng

isa't isa, sa dahil na masamang cagagawan ng

isang Iranciscano'y
kinausap sila ng

Capitan General ng

malaking calamigan.
Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila'y nagpacaing iilan pa lamang
ang oras na nacararaan. Hind sila nagbatian, ng

uni't nagcaroon ng

mg

a ting

inang
lubhang marami ang sinasaysay.
Iba naman ang guinawa ng

Alcalde; ng

wal na roon ang mg

a Iralle'y biPhin
308nati siy at maguiliw na iniabot sa canya ang camy, datapuwa't hind sila
nacapagsalitaan ng

ano man, dahil sa pagdating ng

ayudante.
Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang mg

a sinabi
ng

titigang guinawa ng

dalawa, ng

uni't ibang iba sa mg

a sinalita ng

mg

a mata ng

mg

a
fraile.
Humacbang ng

ilang patung

o sa canya ang Capitan General.

Lubos na lubos ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa inyo,
guinoong Ibarra. Itulot p ninyo sa aking cayo'y tanggapin co ng

boong pagpapalagay
ng

loob.
Tunay ng

a namang pinanonood at pinagmamasid ang binata ng

Capitan General
na napagkikilala ang canyang catuwaan.
Guinoo ... ang ganyang pagcalakilaking cagandahan ng

loob....
Nacasusugat sa akin ang inyng pagtataca, inyng ipinakikilala sa aking hind
niny inaasahang cayo'y pagpapakitaan co ng

magandang loob sa pagtanggap co sa

iny: it'y pagcuculang tiwal sa aking pagmamahal sa catuwiran.
Hind p pagbibigay ng

catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang ng

loob ang
isng pagtanggapcatoto sa isang gaya cong walang ano man cahulugang
sumasailalim ng

capangyarihan ng

mahal na Hari.
Mabuti, mabuti!anang Gobernador General na naupo at tuloy itinuro sa
canya ang isang upuan;bayaan ninyong aco'y magtamo ng

sandaling pagbubucas ng

pus; totoong malaki ang aking pagcalugod sa inyong caasalan; caya ng

a't cayo'y
inihing

i co na sa Gobierno ng

Hari ng

isang ganting palang dang

al (condecoracion),
dahil sa caisipan ninyong pagcacaawang gawang pagtatayo ng

isang paaralan ... Cung

nagsalit lamang cay sa akin, pinanood co sana ng

boong tuw ang pagdidiwang na

guinaw at marahil ay nailigtas co cayo sa isang sama ng

loob.
Sa ganang aki'y ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhic,ang isinagot
ng

binata,na hindi co inacalang may cauculng carapatan upang abalahin co ang

inyong caisipan na lubhang maraming pinang

ang

asiwaan; bucod sa ang catungculan

co'y sa unang puno ng

aking lalawigan magsalit muna.

Iguinalaw ng

Capitan General ang canyang ulo, na nagpapakilala ng

canyang
ligaya, at nalalao'y lalong gumagamit ng

anyong pagpapalagay ng

loob, at nagpatuloy
ng

pananalita:
Tungcol sa samaan ng

loob na nangyari sa inyo at kay pari Damaso, huwag p

cayong matatacot at huwag din namang mag-iing

at ng

pagtatanim Phin 309hind

sasalang

in ang isa man lamang buhoc ninyo sa ulo samantalang aco ang namamahala
sa Kapuluan, at tungcol naman sa excomunion, cacausapin co na ang Arzobispo, sa
pagca't kinacailang

ang makibagay tayo sa lacad ng

panahon: dito'y hind tayo

macapagtatawa sa mg

a bagay na ito sa hayagang gaya sa Espaa o sa paham na

Europa. Gayon ma'y dapat cayong magpacaing

at sa hinaharap na panahon;
nakipagtunggali cayo ng

paharapan sa mg

a capisanang dahil sa canilang cahulugan at

cayamana'y kinacailang

ang siya'y igalang. Ng

uni't cayo'y aking tatangkilikin, sa

pagca't kinalulugdan co ang mg

a mababait na anac, kinalulugdan co ang magbigay

unlac sa capurihan ng

mg

a namatay ng

magulang; aco man nama'y umibig din sa

aking mg

a magugulang, at tulung

an aco ng

Dios! hind co maalaman ang aking

gagawin sa calagayan p niny!....
At biglng biglng binago ang salitaan, at tumanng:
Ibinalit sa aking galing daw p cay sa Europa, ntira ba cay sa Madrid?
Op, natira acng ilng buwn doon.
Hind ba ninyo naririnig sa mg

a salitaan doon ang aking Iamilia?

Bagong caaalis pa po ninyo ng

aco'y magtamo ng

capurihang ipakilala sa
inyong familia.
At cung gayo'y bakit naparito cayo ng

walang dala na ano mang sulat na

pangtagubilin sa akin at ng

cayo'y aking tangkilikin?

Guinoo,ang sagt ni Ibarrang casabay ang pagyucod,sa pagca't hind tuly
tuly na galing aco sa Espaa, at sa pagca't palibhasa'y sinabi sa akin cung an po ang
caugalian niny, inaaala cong hind lamang walang cabuluhan ang isng sulat na
pangtagubilin sa inyng ac'y inyng tangkilikin, cung d naman isang capaslang

an
p sa inyo: talagang natatagubilin sa inyo caming mg

a Iilipinong lahat.
Nasnaw ang isang ng

iti sa mg

a labi ng

matandang militar, na madalang na muling

sumagot, na anaki'y sinusucat at tinitimbang ang canyang mg

a salita.
Ikinaliligaya cong umisip cayo ng

papaganyan, at ... ganyan ng

a sana! Gayon
man, binata, dapat p ninyong maalaman cung ano ang mg

a mabibigat na bagay na
pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito'y caming mg

a matatandang mg

a militar,
kinacaliang

ang gawin namin at lumagay cami sa lahat; Hari, Ministro ng

Estado, ng

Guerra, ng

Gobernacion, ng

Fomento, ng

Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang

masama'y kinacailang

an naming ipagtanong ang bawa't bagay sa malayong Inang

Bayan, na sinasang-ayunan o minamasama, ng

Phin 310papikit cung minsan, ayon sa

casalucuyang panahon, ang aming mg

a panucalang cahing

ian. At bago sasabihin

namin mg

a castilang; Ang yumayacap ng

malaki'y hind nacapipisil na mabuti! Bucod

sa rito'y ang caraniwan, napaparito caming bahagya na napagkikilala ang lupaing ito,
at iniiwan namin pagpapasimula naming makilala.Sa inyo'y macapagsasalita aco ng

walang ligoyligoy, sa pagca't walang cabuluhang magpacunuwari aco ng

ibang bagay.
Caya ng

a cung sa Espaa, na bawa't bagay may ucol na canyang ministro, na

ipinang

anac at lumaki rin sa lupaing iyon; na may mg

a pamahayagan at napagkikilala
ang munacala ng

mg

a mamamayan, na iminumulat at ipinauunawa sa Gobierno ang

canyang mg

a camalian ng

canya ring mg

a camay, gayon ma'y hind wast at

maraming totoo ang mg

a caculang

an, isang himala na dito'y hind magcagulo-gulong

lahat, sa caculang

an ng

mg

a cagaling

ang sinabi co na, bucod sa rito'y may isang

macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong Kapuluan
at lumulubid sa cadiliman ng

icahihinto nito sa pagsulong sa guinhawa at dang

al.
Hind nagcuculang ng

magagandang panucala ang mg

a namamamahala, ng

uni't
napipilitan caming gumamit ng

mg

a mata at mg

a bisig ng

iba na ang caraniwa'y hind

namin kilala, na marahil hind ang paglilingcod sa canyang sariling Bayan ang
guinagaw, cung d ang paglilingcod lamang sa sariling iguiguinhawa. Ito'y hind
casalanan namin, cung d sa calacaran ng

panahon; hind cacaunti ang naitutulong sa

amin ng

mg

a Iraile, datapuwa't hind na macasasapat sila ... Ibig cong ipagmalasakit

cayo, at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa inyo ng

ano man ang mg

a
caculang

an ng

casalucuyang sinusunod naming pamamahala ... hind co mangyaring

maampon ang lahat, at hindi naman macapagsacdal na lahat sa akin. May magagaw
p ba aco sa inyong mapakikinabang

an ninyo cahi't cacaunti? mayroon p ba cayong

ano mang ibig hing

i sa akin?
Nagnilay-nilay si Ibarra.
Guinoo,ang isinagt,ang lalong malaking nais co'y ang ililigaya nitong
aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautang

an niya sa Inang Bayan, at sa

pagpupumilit ng

aking mg

a cababayan, at mabigkisan ang Inang Bayan at ang aking

mg

a cababayan ng

walang hanggang tali ng

nagcacaisang mg

a adhica at ng

nagcacaisang mg

a pag-aari. Ang Gobierno lamang ang macapagbibigay ng

aking
cahing

ian, pagcatapos ng

mahabang panahong laguing pagsusumakit at ng

tapat na
mg

a pagbabago ng

mg

a cautusan.
Tinitigang sandal ng

Capitan General, titig na tinumbasan ni Ibarra ng

gayon din
catagal na titig.
Phin 311Cay p ang unang lalaking nacausap co sa lupaing it!ang biglng
sinabi at iniabot sa cany ang camy.
Wal p cayong nakikita cung d ang mg

a taong dito sa ciudad ay humihilahod,

hind p niny nadadalaw ang pinararatang

ang mg

a dampa sa aming mg

a bayan; cung
mamasid p sana ninyo sila'y macacakita cayo ng

tunay na may magandang puso at

mg

a dalisay na caasalan.
Nagtindig ang Capitan Ganeral at nagpasyal ng

pacabicabila sa salas.
Guinong Ibarra,ang pagdaca'y sinabi, na biglang tumiguil,ang binata'y
tumindig;marahil yayao aco sa loob ng

isang buwan; hind nauucol sa inyong bayan

ang patacbo ng

inyong isip at ang inyong pinag-aralan. Ipagbili p ninyo ang lahat

ninyong mg

a ariarian, paghusayin ninyo ang inyong caban ng

damit at sumama cayo

sa akin sa Europa; ang sing

aw ng

lupa roo'y macagagaling sa inyo.

Hind co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita sa
akin ng

inyo pong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag ng

caunti ang
calooban;datapuwa't dapat acong tumira sa lupaing kinabuhayan ng

aking mg

a
magugulang.....
Kinamatayn nil, ang lalong carapatdapat ninyng sabhin! Maniwal p
cay sa akin, marahil higut ang aking pagcakilala sa inyng lupan cay sa inyo ...
Ah! maalaala co pala,ang canyang biglang sinabi na nagbago ng

any ng

pananalit,cayo'y mag-aasawa sa isang dalagang carapatdapat sambahin, ay
binibinbin sa cayo dito! Humayo cayo! humayo cayo sa canyang tabi at ng

lalo
cayong magcaroon ng

calayaan ay paparituhin ninyo sa akin ang canyang ama,ang

idinagdag na nacang

it.Gayn ma'y huwg ninyng lilimuting ibig cong samhan

niny ac sa pagpapasyl.
Yumucd si Ibarra at yumo.
Tinawag ng

Capitan General ang canyang ayudante.

Naggalac acoanya, na tinatapictapic ang balicat ng

ayudante;ng

ayon co
lamang nakita cung paano ang paraan upang maguing isang magaling na castila, na
hind kinacailang

ang talicdan ang pagca magaling na Iilipino, at sintahin ang canyang

sariling byan; sa cawacasa'y naipakilala co ng

ayon sa mg

a Iraile na hind laran nila

ang lahat sa atin; binigyang butas aco ng

binatang ito sa paggawa ng

gayon, at hind
malalao't mabibigyan co ng

tapat na tumbas ang Iraile! Sayang at ang binatang iya'y

balang araw ay ... datapuwa't paparituhin mo ang Alcalde sa akin!
Humarp caracaraca sa cany ang Alcalde.
Phin 312Guinoong Alcalde,ang sinabi sa canya pagpasoc niya,ng

mailagang mangyari uli ang "napanood" ng

camahalan p ninyong mg

a "cagagawan",
mg

a cagagawang dinaramdam co, palibhasa'y "nacasisirang puri" sa Gobierno at sa

lahat ng

mg

a castila, nang

ang

ahas acong ipagbilin sa inyo ng

"totoong mahigpit" si
guinoong Ibarra, upang hind lamang ipagcaloob ninyo sa canya ang mg

a
kinacailang

an at ng

maganap niya ang canyang mg

a panucalang nauucol sa
icapagcacapuri ng

Inang-Bayan, cung d naman ipang

ilag ninyo sa hinaharap na

panahong siya'y bagabaguin ng

taong sino man at sa dahilang paano mang paraan.

Napag unawa ng

Alcalde ang sa canya'y pagsisi, caya ng

a't siya'y yumucod upang

mailihim ang cagulumihanan ng

canyang loob.
Ipasabi p ninyo ang gayn din sa alIerez na siyang nag-uutos dito sa "seccion",
at inyo pong siyasatin cung tunay ng

ang may mg

a tang

ing cagagawang sarili ang

guinong iyan, na hind sinasabi ng

mg

a "reglamento": hind lamang iisang caraing

an
ang aking naring

ig tungcol sa ganitong bagay.

Humarap si capitang Tiagong matigas ang damt na magaling ang pagcacaprinsa.
Don Santiago,ang sa canya'y sinabi ng

capitan General sa salitang mairog,

hind pa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa inyo ng

galac, dahil sa
pagcacapalad ninyong magcaroon ng

isang anac na babaeng gaya na ng

baga ng

binibining de los Santos, ng

ayo'y nakikisama naman aco sa galac ninyo, dahil sa

nyong mamanugang

in: ang catotohanan ng

a'y ang lalong mabait sa mg

a anac na
babae ay carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas. Hind
p ba mangyaring aking maalaman sa iny cung cailang cay ipagsasaya ang canilang
pagcacasal?
!Guino!...ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang pawis na
umaagos sa canyang no.
Aba! ayon sa masid co'y wala pang matibayang taning! Sacali't culang ng

mg

a padrino'y aking icagagalac ng

malaki na aco ay maguing isa sa canila. Ito'y ng

mapawi ang aking masamang pakilasa sa maraming casalang linabasan co rito ng

padrino hangga ng

ayon!ang idinugtng, na ang Alcalde ang pinagsasabihan.

Siya ng

p!ang isinagot ni Capitang Tiago, casabay ang isang ng

iting
nacaaakit sa pagcahabag sa canya.
Pinaroonan si Maria Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad: maraming
lubhang sasabihin at isasaysay niya sa caniyang casintahan. Nacaring

ig Phin 313siya
ng

masasayang voces sa is sa mg

a tahanan ng

bahay, caya't siya'y marahang

tumwag sa pintan.
Sinong tumatwag?ani Mara Clara.
Aco!
Tumahimic ang mg

a voces at ang pintua'y....hind nabucsan.

Aco ang tumatawag, macapapasoc ba aco?ang tanong ng

binata, na ang
puso'y tumitiboc ng

lubhang malacas.
Nanatili ang catahimican. Ng

macaraan ang sandali'y mararahang mg

a hacbang
ang nang

agsilapit sa pinto, at ibinulong sa butas ng

susian ng

masayang voces ni
Snang.
Crisostomo, pasasa teatro cami ng

ayong gabi; isulat mo ang ibig mong sabihin

cay Maria Clara.
At nang

agsilayo ang mg

a hacbang na matulin ding gaya ng

pagcalapit.
An ang cahulugan cay nito?ang ibinulong ni Ibarrang naglilining-lining
at untiunting lumlay sa pintan.


Phin 314

XXXVIII.
ANG PROCESION.
Paggabi, at ng

nasisindi ng

lahat ang mg

a Iarol sa mg

a bintana, guinaw ang

icaapat na paglabas ng

procesion, na sinasabayan ng

REPIQUE ng

mg

a campana at ng

talastas ng

dating mg

a putucan.
Ang Capitan General na nagpapasyal ng

lacad, na caacbay ang canyang dalawang

ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang AlIerez at si Ibarra, na
pinang

ung

unahan ng

mg

a guardia civil at ng

mg

a punong-bayan, na siyang
nang

agwawahi ng

daan at nagpapatabi sa tao, inanyayahan silang doon manood ng

pagdaan ng

procesin sa bahay ng

Gobernadorcillo, na nagpatayo sa harapan ng

isang
tablado, upang doon saysayn ang isang LOA (pagpupuri) sa pag bibigay dang

al sa
Santong Patrn.
Tinalicdan marahil ng

boong galac ni Ibarra ang pakikinig ng

tulang iyon,
palibhasa'y llong minmagaling pa niyng doon na manod ng

procesion sa bahay ni
Capitang Tiago, na kinatitirahan ni Maria at ng

caniyang mg

a caibigang babae, ng

uni't
sa pagca't ibig ng

Capitan General na mapakinggan ang LOA, napiltan siyng mag-

alw na lmang sa pag-sang si Mara Clara'y canyng makikita sa teatro.
Ang pasimula ng

procesio'y mg

a "ciriales" na pilac, na taglay ng

tatlong mg

a
sacristang nang

acaguantes, sumusunod ang mg

a bata sa paaralang casama ang

canilang maestro; pagcatapos ay ang mg

a batang may dalang mg

a Iarol na papel, na
iba't iba ang mg

a culay at any, nacalagay sa dulo ng

isang tiking humiguit cumulang

ang haba sa napapamutihan ng

alinsunod sa naisipan ng

mg

a bata, sa pagca't ang

nagcacagugol ng

pag-ilaw na ito'y ang mg

a musmos sa nayon at ang nayon, at ang

pinabahalaan. Maligayang guinaganap nila ang tungculing itong iniatang sa canila
ng

MATANDA SA NAYON; Phin 315bawa't isa'y nagmumunacala at gumagawa ng

canyang Iarol, pinapamutihan ng

magaling

in nilang mg

a sabit at ng

maliliit na mg

a
bandl, alinsunod naman sa calagayan ng

canilang bulsa, at sac iniilawan ng

isang
upos ng

candila, sacali't macapanghing

i sila sa isang caibigan o camag-anac na

sacristan, o cung dili caya'y bumibili sila ng

isang maliit na candilang mapula, na

guinagamit ng

mg

a insic sa canilang mg

a altar.
Sa calaguitnaa'y nagpaparoo't parito ang mg

a alguacil at mg

a teniente ng

justicia,
upang pang

asiwaang huwag magcawatac-watac ang mg

a hanay at huwag
magcabunton-bunton ang mg

a tao, at sa ganitong cadahilana'y guinagawa nilang

tagapamag-itan ang canilng VARAS, sa pagcat sa mg

a panghahampas nila nito, na

ipinamamahagui nila ng

ucol at catatagang lacas nasusunduan nila ang pagcaunlac at

carikitan ng

mg

a procecion, sa icababanal ng

mg

a caluluwa at ininingning ng

mg

a
pagdiriwang ng

religin!
Samantalang ipinamamahagui ng

walang bayad ng

mg

a alguacil ang ganitong

pangbanal na mg

a palo ng

yantoc, ang iba nama'y namimigay rin ng

walang bayad ng

malalaki't maliliit na mg

a candila, at ng

sa gayo'y canilang maaliw ang mg

a pinal.
Guinoong Alcalde,ani Ibarra, ng

sabing mahina,guinagawa po ba ang mg

a
pamamalong iyan upang mabigyang caparusahan ang mg

a macasalanan, o dahilan
lmang na canilang naibigan?
Sumasacatuwiran p cay, guinoong Ibarra!ang sagot ng

Capitan General
na naring

ig ang gayong catanung

an:nacapagtataca ang ganitong napapanood na ...

catampalasanan sa bawa't maparitong taga ibang lupain. Nararapat ng

ang ipagbawal.
Hind maalaman cung ano ang dahil at cung bakit ang nang

ung

unang santo'y si
San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan niya'y masasabing hind totoong
kinalulugdan ng

mg

a tao ang mg

a cagagawan ng

pinsan ng

ating Pang

inoong
Jesucristo; tunay ng

a't siya'y may mg

a paa't binting dalaga, at may pagmumukhang

ermitao, datapuwa't ang kinalalagyan niya'y isang lumang andas na cahoy, at siya'y
dinidimlan ng

ilang mg

a batang may mg

a dalang Iarol na papel na walang

law, NA nang

agpapaluan nang lihim ng

canicanilang Iarol ang isa't isa.

Culang palad!ang ibinubulong ng

IilosoIo Tasio, na pinanonood ang

prosecion mula sa daan;hind macapagbibigay cagaling

an sa iyo ang icaw ang

naunang nagsaysay ng

Magandang Balita, at ang cahi't yumucod sa iyo Phin 316si

Jesus! hind nacapagbibigay cagaling

an sa iyo ang inyong malaking

pananampalataya't ang iyong pagpapacahirap, at ang iyo man lamang pagcamatay
dahil sa pagwalanggalang mo ng

catotohanan at ng

iyong pinananaligan; linilimot ang

lahat ng

ito ng

mg

a tao, pagca walang taglay cung di ang sarling mg

a carapatan!
Lalong magaling pa ang magsermon sa mg

a simbahan cay sa maguing cawiliwiling

tinig na sumisigaw sa mg

a ilang, nagpapakilala sa iyo ang mg

a bagay na ito cung ano

ang Filipinas. Cung pano sana ang iyong kinain at hind mg

a balang, cung ang dinamit

mo sana'y sutl at hind balat ng

mg

a hayop, cung nakipanig ca sa isang Capisanan ng

mg

a Iraile....
Ng

uni't inihint ng

matandang lalaki ang canyang mg

a pagsisi, sa pagca't
dumrating si San Francsco.
Hind ba sinabi co na ng

a?ang itinuloy na ng

uming

it ng

patuy;ito'y na
sa isang carro at Santo Dios! gaano caraming mg

a ilaw at gaano caraming mg

a Iarol
na cristal! Cailan ma'y hind ca naliguid ng

ganyang caraming mg

a pangliwanag,
Giovanni Bernardone! At pagcagalinggaling na musical ibang mg

a tinig ang
ipinaring

ig ng

mg

a anac mo ng

mamatay na icaw! Datapuwa, cagalanggalang at

mapacumbabang nagtay ng

isang Capisanan, cung mabuhay cang mag-ul ng

ayon,
wal cang ibang makikita cung d ng

a haling na Eliasis de Cortona, at sacali't makilala

ca ng

iyong mg

a anac, ibibilangg icaw at marahil ay mawang

is ca sa kinaratnan ni
Cesario de Speyer!
Sumusunod sa musica ang isang estandarte na kinalalarawanan ng

santo ring
iyon, datapuwa't may pitong pacpac. Dala ang estandarteng iyon ng

mg

a "hermano
tercero," na nacahabitng guingon at nagdarasal ng

malacas at sa anyong caawa-

awang tinig.Ayawan cung ano ang dahil ng

pagcacagayon, sumusunod doon si

Santa Maria Magdalena, na pagcagandagandang larawang may saganang buhoc, may
panyong pinyang bordado sa mg

a daliring pun ng

mg

a singsing, at nararamtan ng

damit na sutlang may pamuting mg

a malalapad na guinto. Naliliguid siya ng

mg

a ilaw
at ng

incienso; nang

ang

anino sa canyang mg

a luhang virdrio ang mg

a culay ng

mg

a
law "bengala," na nagbibigay sa procesion ng

anyong cahimahimala, caya ng

a't cung
minsa'y lumuluha ang santang macasalanan ng

verde, cung minsa'y pul, minsa'y azul

at iba pa. Hind nagpapasimula ang mg

a bahay ng

pagpapaning

as na mg

a ilaw na ito
cung d cung nagdaraan si San Francisco; hind tinatamo ni San Juan Bautista ang
ganitong mg

a carang

alan, caya't dalidaling nagdaraan, na canPhin 317yang pagcahiya

na siya lamang ang bucod na ang pananamit ay balat ng

mg

a hayop sa guitn ng

gayong caraming mg

a taong lipos ng

guint at mg

a mahalagang bato.
Nariyan na ang ating santa!anang anac na babae ng

gobernadorcillo sa
canyang mg

a panauhin; ipinahiram co sa canya ang aking mg

a singsing, ng

uni't ng

aco'y magtamo ng

lang

it.
Nang

agsisitiguil ang mg

a nang

agsisi ilaw sa paliquid ng

tablado upang
mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gayon din ang guinagawa ng

mg

a santo; ibig na
man nila o ng

sa canila'y nang

agdadalang makinig ng

mg

a tula. Sa pagca pagod ng

cahihintay ng

mg

a nang

agdadala cay San Juan, sila'y nang

agsiupo ng

patingcayad, at
pinagcaisahan nilang ilagay muna sa lupa ang santo.
Baca maggalit ang aguacil ang tutol ng

isa.
Hes! diyata't sa sacristia'y inilalagay lamang siya sa isang suloc na may mg

a
bahay ng

gagamba!
At ng

mapalagay na sa lupa si San Juan, siya'y nagmukhang tila isa sa mg

a taong-
bayan.
Nagpapasimula ang hanay ng

mg

a babae buhat cay Magdalena, ang caibhn

lamang ay hind nagsisimula muna sa hanay ng

mg

a batang babae, na gaya ng

mg

a
lalaki, cung di ang mg

a matatandang babae ang nang

ung

una at sumusunod ang mg

a
dalaga na siyang nang

asahuli ng

procesion hanggang sa carro ng

Virgen na
sinusundan ng

cura na napapandung

an ng

palio. Pacana ang caugaliang ito ni pari

Damaso, na siyang may sabi: "Hind ang mg

a matatandang babae ang kinalulugdan ng

Virgen cung di ang mg

a dalaga", bagy na isinasama ng

mukha ng

maraming babaeng
mapag-anyong banal, ng

uni't sumasang-ayon sila at ng

mapagbigyang loob ang

Virgen.
Sumsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hind niya ikinatutuwa
ang gayong calagayan, sa pagca't nananatili sa canyang mukha ang cahapisan, na gaya
rin caninang umaga ng

sumusunod siya sa licuran ni San Francisco. Anim na mg

a
"hermana tercera" ang humihila sa canyang carro, dahil sa cung anong pang

aco o
pagcacaramdam; ang catotohana'y sila ang humihila, at taglay nila ang boong
pagsusumipag. Huminto si San Diego sa harap ng

tablado at naghihintay na siya'y

handugan ng

bati.
Datapuwa't kinakailangang hintayin ang carro ng

Virgeng pinang

ung

unahan ng

mg

a taong suot "Iantasma" o multo, na nacagugulat sa mg

a bata; caya ng

a't naririnig
ang iyacan at sigawan ng

mg

a sanggol na mg

a haling ang caisipan. Gayon man, sa

guitna ng

madilim na pulutong na iyon ng

mg

a Phin 318habito, mg

a capuchon, mg

a
cordon (lubid) at mg

a lambong, na caalacbay yaong dasal na pahumal at hindi

nagbabago ang tinig, na papanood na wang

is sa mg

a mapuputing mg

a jazmin, tulad sa
mg

a sariwang sampaga nahahalo sa mg

a lumang mg

a basahan, ang labing dalawang

batang babaeng nagagayasan ng

puti, nacocoronahan ng

mg

a bulaclac, culot ang

buhoc, nagniningning ang mg

a matang cahuad ng

canilang mg

a collar; walang pinag-

ibhan sa mg

a angel ng

caliwanagang napipilit ng

mg

a multo. Sila'y pawang nacacapit

sa dalawang mg

a sintas na azul na nacatali sa carro ng

Virgen, na nagpapaalaala sa
mg

a calapating humihila sa "Primavera" (larawan ng

pasimula ng

tag-araw.)
Pawang handa na sa pakikinig ang lahat ng

mg

a larawan, na nagcacadaidaiti sila

sa pag-ulinig ng

mg

a tula; nacatitig ang lahat sa nacasiwang na cortina (tabing ng

pintuan); sa cawacasa'y isang "aaah!" ng

pangguiguilalas ang nagpumiglas sa mg

a
labi ng

lahat.
At carapatdapat ng

ang pangguilalasan: siya'y isang malakilaki ng

batang lalaking
may mg

a pacpac, "botas" na pangpang

abayo, banda, cinturon at sombrerong may mg

a
plumaje.
Ang seor Alcalde mayor!ang sigaw ng

isa; datapuwa't nagsimula ang himala

ng

mg

a kinapal ng

pagsasaysay ng

isang tulang cawang

is din niya, at hind niya

isinama ng

loob ang sa canya'y pagtutulad sa Alcalde.

Bakin pa sasaysayin dito ang mg

a sinabi sa wicang latin, tagalog at wicang

castila, na pawang tinula, ng

caawaawang binigyang pahirap ng

gobernadorcillo?
Linasap na ng

mg

a bumabasa sa amin ang sermon ni pari Damaso caninang umaga, at

ayaw ng

a caming sila'y lubhang palayawin ng

napacarami namang mg

a
caguilaguilalas na mg

a bagay, bucod sa baca pa sumama ang loob sa amin ng

Iranciscano cung siya'y ihanap namin ng

isang macacapang

agaw, at ito ang aayaw

cami, palibhasa'y cami taong payapa, sa cagaling

an ng

aming capalaran.
Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesion: ipinagpatuloy ni San Juan ang malabis
ng

saclap na canyang paglalacad.

Ng

magdaan ang Virgen sa tapat ng

bahay ni capitang Tiago'y isang awit-

calang

itan ang sa canya'y bumati ng

mg

a sinalita ng

Arcangel. Yao'y isang tinig na

caayaaya, matining, mataguinting, nagmamacaawa, itinatang

is war ang "Ave Maria"

ni Gounod, na sinasaliwan ng

pianong siya rin ang tumutugtog at caacbay niyang

dumadalang

in. Nagpacapipi ang musica ng

procesion, huminto ang pagdarasal at

tumiguil pati ni pari Salvi. Nang

ang

aPhin 319tal ang voces at bumubunglos ng

mg

a
luha: higuit sa isang pagbati, ang sinasaysay niya'y isang mataos na dalang

in, isang
caraing

an.
Narinig ni Ibarra ang tinig mula sa kinalalagyang durung

awan, at nanaog sa
ibabaw ng

canyang puso ang pang

ing

ilabot at calungcutan. Napagkilala niya ang sa

caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay sa isang pag-awit, at nang

anib siyang
magtanong sa sarili ng

cadahilanan ng

gayong pagpipighati.
Mapanglaw at nag-iisip-isip ng

siya'y masumpong ng

Capitan General.
Sasamahan ninyo aco sa pagcain sa mesa; pagsasalitaanan natin doon ang
nauucol sa mg

a batang nang

awala, ang sa canya'y sinabi.

Ac caya baga ang pinagcacadahilanan?ang ibinulong ng

binata, na baga
man tinitingnan niya'y hindi niya nakikita ang Capitan General, na canyang sinundan
ng

wala sa canyang loob.

Phin 320

XXXIX.
SI DONA CONSOLACION.
Bakit nacasara ang mg

a bintana ng

bahay ng

alIerez? saan naroroon,

samantalang nagdaraan ang procesion, ang mukhang lalaki't nacabarong Irancia na
Medusa o Musa ng

Guardia Civil? Napagkilala caya ni doa Consolaciong lubhang

nacasususot ang canyang noong nababalatayan ng

mg

a malalaking ugt, na wari'y

siyang pinagdaraanan, hind ng

dugo, cung di ng

suca at apdo; ang malaking tabaco,

carapatdapat na pamuti ng

caniyang moradong mg

a labi, at ang canyang mainguiting

titig, na sa canyang pagsang-ayon sa isang magandang udyoc ay hind niya inibig na
gambalain sa canyang calaguimlaguim na pagsung

aw, ang mg

a catuwaan ng

caramihang tao.
Ay! sa ganang canya'y nagnawnaw lamang, ng

panahon na naghahari ang

caligayahan, ang mg

a magagandang udiyoc ng

budhi.
Mapang

law ang bahay, sa pagca't nagcacatuw ang bayan,na gaya na ng

ng

sinasabi ni Sinang; walang mg

a Iarol at mg

a bandera. Cung d lamang sa centinela

(bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan, mawiwicang walang to sa bhay.
Isng malamlm na ilaw ang siyang lumiliwanag sa walang cahusayang salas, at
siyang nagpapang

aninag sa mg

a maruruming capis na kinapitan ng

mg

a bahay-
gagamba at dinikitan ng

alaboc. Ang ginoong babae, ayon sa canyang pinagcaratihang

huwg gumaw at cakilakilabot; walng pamuti ang Phin 321canyang buhoc liban na
lamang sa isang panyong nacatali sa canyang ulo, na doo'y pinababayaang macatacas
ang mg

a maninipis at maiicling tungcos ng

mg

a gusamot na buhoc ang barong

Iranelang asul, na siyang na sa ibabaw ng

isa pang barong marahil ng

una'y put, at
isang sayang cupas, na siyang bumabalot at nagpapahalat ng

mg

a payat at lapad na
mg

a hita, na nagcacapatong at ipinag-gagalawan ng

mainam. Lumalabas sa canyang

bibig ang bugal-bugal na aso, na ibinubuga ng

boong pagcayamot sa alang-alang, na

canyang tinitingnan-pagca ibinubucas ang mg

a mata. Cung napanood sana siya ni don

Francisco Caamaque, marahil ipinalagay na siya'y isang hariharian sa bayan, cung
dilcaya'y mangcuculam, at pinamutihan pagca tapos ang caniyang pagcatuclas na
iyon ng

mg

a pagwawariwari sa wicang tinda, na siya ang may likh upang canyang

maguing sariling gamit.
Hindi nagsimba ng

umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil sa siya'y

aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siya'y pakita sa caramihan at makinig ng

sermon, ng

uni't hindi siya pinahintulutan ng

canyang asawa, at ang pagbabawal ay

may calakip, na gaya ng

kinauugalian, na dalawa o tatlong lait, mg

a tung

ayaw at mg

a
sicad. Napagkikilala ng

alIerez na totoong catawatawang manamit ang canyang babae,

na naaamoy sa canya yaong tinatawag ng

madlang "calunya ng

mg

a sundalo," at hindi
ng

a magaling na siya'y ilantad sa mg

a mata ng

mg

a matataas na tao sa pang

ulong
bayan ng

lalawigan, at cahi't sa mg

a taga ibang bayang doo'y nang

agsidalo.
Datapuwa't hindi gayon ang pinag-iisip ng

babae. Talos niyang siya'y maganda,

na siya'y may pagca anyong reina at malaki ang cahigtan niya cay Maria Clara sa
cagaling

ang manamit at gayon din sa karikitan ng

caniyang mg

a damit: si Maria
Clara'y nagtatapis, siya'y hindi't naca "saya suelta." Kinailang

ang sa caniya'y sabihin

ng

alIerez: "o itatahimic mo ang iyong bibig o ipadadala cata sa bayan mo sa

casisicad!"
Hindi ibig ni doa Consolaciong umuwi sa canyang bayan sa casisicad, ng

uni't
umisip siya ng

gagawing panghihiganti.
Cailan ma'y hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man ng

pagpapalagay
ng

loob ang marilim na pagmumukh ng

guinoong babaeng ito, cahi't cung siya'y

nagpipinta, ng

canyang mukh, ng

uni siya'y totoong nacapagbigay balisa ng

umagang
iyon, lalong lalo na ng

siya'y mapanood na magpabalicbalic ng

paglacad sa
magcabicabilang dulo ng

bahay, na walang imic at wari mandi'y nagbabalacbalac ng

isang bagay na cagulatgulat o macapapahamac: taglay ng

canyang paning

in
iyang Phin 322sinag na ibinubuga ng

isang ahas pagca inaacmaang lusayin cung siya'y

nahuhuli; ang paning

ing yao'y malamig, nagninining, tumataos at may caduling

asan,
carumaldumal, malupit.
Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi sinasadyang
alatiit, humuhugot sa canya ng

isang salaula at napacaimbing lait na sumasampal sa

caluluwa; datapuwa't sino ma'y walang sumasagot: maguiguing isa pang malaking
casalanan ang mahinahong pakikiusap.
Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasa'y walang ano mang
nacahahadlang sa canyasapagca't piniguing ang canyang asawa,ang budhi niya'y
pinupuno ng

guiyaguis: masasabing untiunting pinupuspos ang canyang mg

a silacbo
ng

tilamsic at init ng

lintic at nang

agbabalang magsambulat ng

isang imbing unos.

Nang

agsisiyucod na lahat sa canyang paliguid, tulad sa mg

a uhay sa unang hihip ng

bagyo: walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod ng

ano mang dulo o

catayugang sucat mapagbuntuhan ng

canyang cayamutan; nanghihinuyo at

nang

ang

ayupapang lahat ang mg

a sundalo at mg

a alila sa paliguidliguid niya.

Ipinasara niya ang mg

a bintana upang huwag niyang maring

ig ang mg

a
pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin ang sino man.
Nagbigkis ng

isang panyo sa ulo at ng

wari'y ito'y mailagang huwag sumambulat, at

pinasindihan ang mg

a ilaw baga man may sicat pa ang araw.

Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa catiwasayan ng

bayan at inihatid sa cuartel. Niyo'y wala roon ang alfrez, caya napilitan ang
cahabaghabag na babaeng maglamay na magdamag na nacaupo sa isang bangco, na
walang diwa ang titig. Nakita siya kinabucasan ng

alIerez, at sa pagcaibig na siya'y

maipang

ilag sa ano mang casacunaan sa mg

a araw na iyon ng

caguluhan, at sa
caayawan namang huwag magcaroon ng

ano mang hindi calugodlugod panoorin,

ipinagbilin ng

alIerez sa mg

a sundalong alagaan si Sisa, caawaang pagpakitaan ng

maguiliw na calooban at pacanin. Gayon ang naguing calagayan sa loob ng

dalawang
araw ng

babaeng sira ang pag-iisip.

Ng

gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon ng

bahay ni capitang Tiago'y

dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta ni Maria Clara, o cung dili
caya'y pinucaw ng

ibang mg

a tinig ang pagcaalaala niya ng

canyang mg

a dating canta,
sa papaano man ang dahil, pinasimulaan niyang cantahin ang mg

a "cundiman" nang
canyang cabataan. Pinakikinggan siya nang mg

a sundalo at hindi nang

agsisiimic: ay!
sa canila'y nagpapagunit ang mg

a Phin 323tinig na iyon ng

mg

a panahong una, yaong

mg

a gunit ng

panahong hindi pa narurung

isan ang calinisan ng

canilang budh.
Narinig din siya ni doa Consolacion sa oras na iyon ng

canyang cainipan, at ng

canyng maalaman cung sino ang cumacanta'y nag-utos:
Papanhikin niny siy agad-agad!ang canyang sinabi pagcaraan ng

ilang
sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na nacacahuwad ng

ng

iti ang siyang

nasnaw sa canyang tuyong mg

a labi.
Ipinanhic doon si Sisa, na humarap na d nagulomihanan, na hind nagpahalata ng

pagtataca o tacot: tila mandin wala siyang nakikitang sino mang guinoong babae. Ito'y
nacasugat sa loob ng

mapagmataas na Musa, na ang boong acala'y nacaaakit sa

paggalang at pagcagulat ang canyng calagayan.
Umubo ang alIereza, humudyat sa mg

a sundalong mang

agsiya-o, kinuha ang

latigo ng

canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita ng

mabang

is na tinig sa babaeng
sira ang isip:
"Vamos, magcantar icaw!"
Isa sa mg

a magagandang caugalian ng

guinoong babaeng ito ang

magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog, o cung dili ma'y
nagpapacunwaring hind niya nalalaman ang tagalog na ano pa't sinasadyang
magpautal-utal at magpamalimali ng

pananalita: sa gayo'y magagawa niya ang pag-

aanyo ng

tunay na "oroIea", na gaya ng

caniyang caraniwang sabihin. At magaling

ng

a naman ang canyang guinagawa! sa pagca't cung pinahihirapan niya ang wicang
tagalog, ang wicang castila'y hindi lumiligtas sa gayong catampalasanan, sa nauucol
sa gramatica at gayon din sa pang

ung

usap. At gayon man'y guinawa ng

canyang
asawa, ng

mg

a silla at ng

mg

a zapatos ang boong caya upang siya'y maturuan! Isa sa

mg

a salitang lalong pinagcahirapang totoo niya, na ano pa't daig ang pagcacahirap ni
Champollion sa mg

a gerogliIico, ay ang sabing "Filipinas."

Ayon sa sabihanan, kinabucasan ng

araw ng

sa canila'y pagcacasal, sa pakikipag-

usap sa canyang asawa, na ng

panahong iyo'y cabo pa lamang, sinabi ni doa

Consolaciong "Pilipinas"; inacala ng

cabong catungculan niyang ipakilala ang

pagcacamali at turuan, caya ng

a't canyang tinuctucan at pinagsabihan:"Sabihin

mong Felipinas, babae, huwag ca sanang hayop. Hindi mo ba nalalamang ganyan
ang pang

alan ng

iyong p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?" Ang babaeng

pinapanaguinip ang matimyas na lugod ng

pagcabagong casal, inibig sumunod at

sinabing; "Felepinas". Inacala ng

cabong nacalalapitlapit na, caya dinagdagan ang

mg

a pagtuctoc, at sinigawan"Datapuwa, baPhin 324bae, hindi mo ba masabi: Felipe?

Huwag mong calimutan, talastasin mong ang haring Felipe ... quinto.... Sabihin mong
Felipe, at saca mo iragdag ang "nas" na ang cahulugan sa wicang latin ay mg

a pulo ng

mg

a indio, at masusunduan mo ang pang

alan ng

iyong rep-bayan!
Hinihipohipo ni Consolacion, na ng

panahong iyo'y lavandera, ang bucol o ang

mg

a bucol ng

canyang ulo, at inulit, bagaman nagpapasimula na ang pagcaubos ng

canyng pagtitiis:
"Fe ...lipe, Felipe ...nas, Felipenas, gayon ng

a ba?
Nangguilalas ng

di ano lamang ang cabo. Bakit baga't "Felipenas" ang

kinalabasan at hindi "Felipinas"? Alin sa dalawa: sasabihing "Felipenas" dapat
sabihing "Felipi"?
Minagaling ng

cabong huwag ng

umimic ng

araw na iyon, iniwan ang canyang

asawa at maing

at na nuhang tanong sa mg

a limbag. Dito'y napuspos ng

hindi cawasa
ang canyng pagtatac; kinust ang canyang mg

a mata:Tingnan nating ... marahan!

"Filipinas" ang siyang saysay ng

lahat ng

mg

a limbag, cung wicaing isa-isa ang mg

a
letra; ang canyng asawa at siy ay cacapuwa wala sa catuwiran.
Bakit?ang ibinubulong,macapagsisinung

aling baga ang Historia? Hindi

baga sinasabi sa librong ito, na ang pang

alang ito'y siyang dito'y ikinapit, alang-alang

sa inIante na si don Felipe? Bakit caya nagcapaapaano ang pang

alang ito? Baca caya

naman isang indio ang Alonso Saavedrang iyn?...
Isinangguni ang canyang mg

a pag-aalinlang

an cay sargento Gomez, na ng

panahon ng

canyang cabataa'y naghang

ad na magpari. Hindi man lamang

pinapaguingdapat ng

sargentong tingnan ang cabo, nagpalabas sa bibig ng

isang
cumpol na aso at sinagot siya ng

lalong malaking pagmamayabang:

Ng

mg

a panahong una'y hindi sinasabing Felipe cung hindi Filipi: tayong mg

a
tao ng

ayon, palibhasa'y naguiguing "Iranchute" (nakikigagad ng

ugali sa mg

a
Irances), hindi natin matiis na magcasunod ang dalawang "i". Caya ng

a ang taong
may pinag-aralan, lalong lalo na sa Madrid, hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang
taong may pinag-aralan ang wica co, nagpapasimula na ng

pananalita ng

ganito:
"menistro", "enritacin", "embitacin", "endino", at iba pa, sa pagca't ito ang
tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad ng

caugalian.
Hindi napaparoon sa Madrid cailan man ang cabo, ito ang cadahilana't Phin
325hindi niya nalalaman ang cung bakin gayon ang pananalit. Pagcalalaking bagay
ang natututuhan sa Madrid!
Sa macatuwid ng

ayon ang dapat na pananalita'y?...

Ayon sa pananalita ng

una, alam mo na? Ang lupaing ito'y hindi pa pantas,

iayon mo sa caugalian ng

una: Filipinas!ang tugon ni Gomez ng

boong
pagpapawalang halaga.
Sacali't masama ang pagcatanto ng

cabo sa mg

a sarisaring wica, ang capalit

nama'y magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-aralan ay dapat maalaman
naman ng

canyang asawa, caya't ipinagpatuloy niya ang pagtuturo.

Consola, ano ang tawag mo sa iyong pbayan?
Ano ang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa akin Felifenas!
Haguisin cata ng

silla, p-!,cahapo'y magalinggaling na ang pagsasalita mo

ng

pang

alang iyan, sa pagca't naaayon sa bagong caugalian; datapuwa't ng

ayo'y dapat
mong sabihin ng

alinsunod sa matandang ugali Feli, hindi pala, Filipinas!

Tingnan mo, hindi pa ac luma! ano ba ang pagca isip mo?
Hindi cailang

an! sabihin mong Filipinas!

Ayaw aco! Aco'y hindi isang lumang casangcapan ... bahagya pa lamang
nacagaganap aco ng

tatlompong taon!ang isinagot na naglilis ng

mangas na parang
naghahanda sa pakikiaway.
Sabihin mo, napacap, o babalabaguin cata ng

silla!
Namasdan ni Consolasion ang galaw, nagdilidili at nagsabi ng

pautal, na
humihing

a ng

malacas:
Feli ...Fele ...File ...
Pum! erraes! ang silla ang siyang tumapos sa pananalita.
At ang kinawacasan ng

pagtuturo'y suntucan, calmusan, mg

a sampalan.
Binuhucan siya ng

cabo, tinangnan naman ng

babae ang balbas ng

lalaki at ang isang

bahagui ng

catawanhindi macapang

agat sa pagca't umuugang lahat ang caniyang

mg

a ng

ipin,bumigay ng

sigaw ang cabo, binitiwan siya ng

babae, huming

ing tawad
sa lalaki, umagos ang dugo, nagcaroon ng

isang matang mahiguit ang capulahan cay

sa isa, isang barong gulagulanit, lumabas ang maraming mg

a casangcapan sa canilang
pinagtataguan, datapua't ang Filipinas ay hindi lumabas.
Mg

a cawang

is ng

ganitong bagay ang mg

a nangyari cailan man at caniPhin

326lang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalita. Binabalac ng

cabo ng

sakit ng

loob, sa caniyang pagcamasid sa pagsulong ng

pagcatututo ng

pagsasalita ng

caniyang
asawa, na sa loob ng

sampong tao'y hindi na ito macapagsasabi ng

ano man. Gayon

ng

a naman ang nangyari. Ng

sila'y icasal, nacacawatas pa ang canyang asawa ng

wicang tagalog, at nacapagsasalita pa ng

wicang castila upang siya'y mawatasan;

ng

ayon, dito sa panahon ng

pangyayari ng

aming mg

a sinasaysay, hindi na siya

nacapagsasalita ng

ano mang wica: totoong nawili na siya sa pagsasalita ng

pacumpas-cumpas, patang

o-tang

o at pailing-iling na lamang, na ano pa't canyang

hinihirang pa naman yaong mg

a sabing maririin at maiing

ay, caya ng

a't linaluan pa
niya ng

hindi ano lamang ang nagmunacala ng

"Volapuk".
Nagcapalad ng

a si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat ng

caunti ang cunot ng

mg

a kilay ng

alIereza, isang ng

iti ng

catuwaan ang siyang nagbigay saya sa caniyang

mukha: hindi na ng

a mapag-aalinlang

anang hindi siya marunong ng

wicang tagalog,
"orofea" na siya.
Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na siya'y cumanta!
hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong ng

castila!
Nawatasan ni Sisa ang asistente at kinanta niya ang cancion ng

Gabi.
Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac, ng

uni't untiunting
nawala sa canyang mg

a labi ang tawa, pinakinggang magaling, at ng

malao'y
lumungcot at nag anyong nag-iisip ng

caunti. Ang tinig, ang cahulugan ng

mg

a tul at
pati ng

canta'y tumatalab sa canya. Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw

sa ulan ang pusong iyong mabato at tuy, ayon sa "cundiman", tila baga mandin ay
nanaog naman sa ibabaw ng

canyang puso:
"Ang calungcuta't guinaw at ang calamigang
sa lang

it ay buhat, putos ng

balabal
ng

gabing marilim at labis ng

panglaw"....
"Ang lanta at cupas na abang bulaclac
sa boong maghapo'y nagladlad ng

dilag
sa nais na camtam pagpuring maalab
sa udyoc ng

dib-dib na mapagmataas."
"Pagdating ng

hapon pawang cahapisan

ang inaning bung

a sa hang

ad na dang

al,
Phin 327at ang pagsisisi ang taglay na lamang
sa mg

a nagawang lihis sa catuwiran."

"Pinagpipilitang itaas sa lang

it
ang pinacadahong lanta na't gulanit,
at caunting dilim ang hing

i ng

hibic
upang maitago ang puring naamis."
"At mamatay siyang hindi namamasdan
ng

nacapanood na sicat ng

araw,
ng

ningning ng

caniyang naamis na dang

al
at ng

hindi wastong mataas na asal."

"Mataos ding hing

i ng

canyang dalang

in
cay Bathalang Poong lubhang mahabaguin,
ang canyang libing

a'y mangyaring diliguin

ng

hamog na luhang sa lang

it ay galing."
"Ang ibong panggabi'y sadyang iniiwan
ang lubhang maluncot na canyang tahanan
sa matandang cahoy na lihim na guang
at liniligalig tahimic na parang..."
Huwag, huwag ca ng

cumanta!ang sigaw ng

alIereza, sa ganap na wicang

tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; huwag ca ng

cumanta! nacalalaguim sa
akin ang mg

a tulang iyan!
Tumiguil ang ul-ol na babae ng

pagcacanta: nagbitiw ang asistente ng

isang:
Aba! sabe pala tagalog! (marunong pala ng

tagalog) at nacatung

ang

ang tinitingnan
ang guinoong babae na puspos ng

pagtataca.
Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan; nahiya at palibhasa'y
hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin, ang cahihiya'y nauwi sa masilacbong
galit at pagtatanim. Itinuro ang pintuan sa hindi marunong mag-ing

at na asistente, at
sa isang sicad ay sinarhan ang pinto, pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid,
na pinipilipit ng

nang

ing

ilis niyang mg

a camay ang latigo, tumiguil na bigla sa tapat

ng

ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang castil;Sayaw!

Hindi cumilos si Sisa.
Sayaw, sayaw!ang inulit-ulit ng

tinig na nacalalaguim.
Tiningnan siya ng

ulol na babae ng

titig na walang diwa, walang cahulugan;

itinaas ng

alIereza ang caniyang isang bisig, at ang isa namang bisig Phin
328pagcatapos, at saca ipinagpag ang dalawang bisig: wal ring naguing cabuluhan.
Hindi nacacawatas si Sisa.
Siya'y naglulucso, naggagalaw, ibig niyang sa gayong gawa'y gagarin siya ni
Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang musica ng

procesiong tumutugtog ng

isang
marchang malungct at dakila, datapuwa't naglulucso ang guinoong babae ng

catacot
tacot na ang sinusunod ay ibang compas, ibang musica ang tumutunog sa loob ng

canyang budhi. Tinititigan siya ni Sisang hindi gumagalaw; isang wangki sa pagtataca
ang naguhit sa canyang mg

a mata, at isang bahagyang ng

iti ang siyang nagpapagalaw

sa canyang mg

a putlaing mg

a labi: kinalulugdan niya ang sayaw ng

guinoong babae.
Huminto ito at tila mandin nahihiy, iniyaang ang latigo, yaong calaguim laguim
na latigong kilala ng

mg

a magnanacaw at ng

mg

a sundalo, na gawa sa Ulang

o at
pinag-inam ng

alIerez sa pamamag-itan ng

mg

a cawad na doo'y ipinulupot, at

nagsalita:
Icaw naman ang nauucol sumayaw ng

ayon!... sayaw!
At pinasimulang paluin ng

marahan ang walang ano mang takip na mg

a paa ng

ul-ol na babae, hanggang sa magcang

iwing

iwi ang pagmumukha nito sa sakit, na ano

pa't pinilit niyang magsanggalang ng

mg

a camay.
Aj! nagpapasimula ca na!ang isinigaw na taglay ang catuwaang malupit,
at mula sa "lento" (madalang) ay iniuwi sa isang "allegro vivace" (masaya at
madalas).
Sumigaw ang cahabaghabag na babae ng

isang daing sa sakit, at dalidaling itinaas

ang paa.
Sasayaw ca ba, p-india?ang sinasabi ng

guinoong babae, at tumutunog at

humahaguinit ang latigo.
Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan ng

dalawang camay ang mg

a binti, at
tinitigan ang canyang verdugo ng

mg

a matang nacatiric. Dalawang malacas na

hagupit ng

latigo sa licod ang pilit sa canyang tumindig, at hindi na isang daing, cung
di dalawang atung

al ang siyang isinigaw ng

culang palad na sira ang isip. Nawalat ang

canyang manipis na bar, pumutoc ang balat at bumalong ang dug.
Nacapagpapagalac ng

mainam sa tigre ang pagcakita ng

dug: nagpasilacbo ng

loob ni doa Consolacion ang dugo ng

canyang pinahihirapan.
Sayaw, sayaw, condenada, maldita! Mapacasama nawa ang inang nang

anac
sa iyo!ang isinigaw;sayaw o papatayin cata sa capapalo ng

latigo.
Phin 329At ang canyang guinawa'y hinawacan niya ng

isang camay ang babaeng

ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at ng

canyang isang camay, at

nagpasimula siya ng

paglukso at pagsayaw.
Sa cawacasa'y napagkilala ng

ulol na babae ang sa canya'y ibig, caya ng

a't
ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto ng

canyang mg

a bisig. Isang ng

iti
ng

ligaya ang siyang nagpacubot sa mg

a labi ng

maestra, ng

iti ng

isang MeIistoIeles
na babae na nangyaring nacapag-anyo ng

isang alagad; ang ng

iting iyo'y may taglay

na pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwa't walang
magsasabing yao'y may cahalong halakhac.
At sa pagcatigagal ng

pagtatamong lugod sa caniyang gawa'y hindi niya naring

ig
ang pagdating ng

canyang esposo, hangang sa biglang nabucsan ng

malaking ing

ay
ang pinto sa isang tadyac.
Sumipot doon ang alfrez na namumutla't marilim ang mukh; napanood ang
doo'y nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang isang catacottacot na titig. Ito'y
hindi cumilos sa kinalalagyan at nanatiling nacang

iti ng

boong pagcawalang
kinahihiyaan.
Inilagay ng

alIerez ng

lubos na pagpapacamairuguin ang canyang camay sa

balicat ng

magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na tumiguil ng

pagsayaw.
Huming

a ang ulol na babae at dahandahang naupo sa lapag na narurumhan ng

canya
ring dug.
Nagpatuloy ang catahimican: humihing

asing ng

malacas ang alIerez; kinuha ang

latigo ng

babaeng sa canya'y humihiwatig at tumiting

in ng

mg

a matang wari'y
tumatanong, at saca sa canya'y nagsabi ng

tinig na payapa at madalangdalang:

Phin 330Ano ang nangyayari sa iyo? Hindi ca man lamang nagbigay sa akin
ng

magandang gabi!
Hindi sumagot ang alfrez, at ang guinawa'y tinawag ang "asistente."
Dalhin mo ang babaeng ito,anya;pabigyan mo siya cay Marta ng

ibang
baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo siyang magaling at bigyan mo ng

isang magaling na higaan ... icaw ang bahala, pagca siya'y inyong pinaglupitan!
Bucas ay ihahatid siya sa bahay ni guinoong Ibarra.
Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc at saca lumapit
sa canyang asawa.
Naghahanp icaw na basaguin co ang mukha mo!ang sa canya'y sinabing
nacasuntoc ang mg

a camay.
Ano ang nangyayari sa iyo?ang tanong ng

babae na tumindig at umurong.

Ano ang nangyayari sa akin?ang sigaw ng

tinig na cahawig ng

culog,
casabay ng

isang tung

ayaw, at pagcatapos na maituro sa babae ang isang papel na

puspos ng

sulat na tila cahig ng

manoc, ay nagpatuloy ng

pananalita:
Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong sinabing
pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal, babaeng p? Aywan co cung
bakit hindi pa kita linlusay!
Tingnan natin! tingnan natin cung macapang

ang

ahas ca!ang sinabi sa

canya ng

babaeng nagtatawa't siya'y linilibac;ang lulusay sa aki'y isang malaking

totoo ang cahigtan ng

pagcalalaki sa iyo!
Narinig ng

alIerez: ang gayong alimura, ng

uni't namasdan niya ang latigo.

Dumampot ng

isang pinggan sa mg

a na sa ibabaw ng

isang mesa, at ipinukol sa ulo ng

asawa: ang babaeng dating bihasa na sa ganitong pakikiaway, agad-agad yumucod, at
ang pingga'y sa pader tumama at doon nabasag; gayon din ang kinahangganan ng

isang mangcoc at ng

isang cuchillo.
Duwag!ang sigaw ng

babae,hindi ca macapang

ahas lumapit!
At linurhan ang alIerez upang ito'y lalong magng

itng

it. Pinagdimlan ang lalaki at

umaatung

al na hinandulong ang babae; ng

uni't hinaplit nito ng

caguilaguilalas na
caliksihan ang mukha ng

lalaki at saca sumagasang tumacbong tuloytuloy sa canyang

silid, at biglang sinarhan ng

malacas ang pinto. Hinabol siya ng

alIerez, na humahagoc
sa galit at sa sakit ng

palong tinanggap, ng

uni't walang nasunduan cung di

mapahampas sa pinto, bagay na sa canya'y nagpabulalas ng

mg

a tung

ayaw.
Sumpain nawa ang iyong angcan, babaeng baboy! Bucsan mo, pp,
bucsan mo, sa pagca't cung hindi'y babasaguin co ang iyong bung

!ang iniaatung

al,
at kinacalabog ang pinto ng

canyang mg

a suntoc at sicad.
Hindi sumasagot si doa Consolacion. Nariring

ig sa dacong loob ang calampagan

ng

mg

a silla at mg

a baul, na anaki mandin nagtatayo ng

isang cuta sa pamamag-itan

ng

mg

a casangcapang-bahay. Yumayanig ang bahay sa mg

a sicad at mg

a tung

ayaw
ng

lalaki.
Huwag cang pumasoc! huwag cang pumasoc!ang sabi ng

maasim na tinig
ng

babae; papuputucan co icaw pagca sumung

aw ca!
Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na lamang siya sa
magpalacadlacad ng

paroo't parito sa magcabicabilang dulo ng

salas, na ang isang

halimaw na na sa sa jaula ang catulad.
Phin 331Pasalansang

an ca't magpalamig icaw ng

ulo!ang patuloy na paglibac

ng

babae, na tila mandin nacatapos na ng

pagtatayo ng

caniyang pangsangalang na
cut.
Isinusumpa co sa iyo, na pagca kita'y nahaguip, cahi't ang Dios ay hindi ca
makikita, salaulang babaeng p!
Oo! masasabi mo na ang ibiguin!... aayaw cang aco'y magsimba! aayaw mo
acong bayaang gumanap sa Dios!ang sabi ng

boong capalibhasaang siya lamang

ang marunong gumaw.
Dinampot ng

alIerez ang canyang capacete, naghusay ng

caunti, at saca umalis na

ang hakbang ay malalaki, datapwa't pagcaraan ng

ilang sandali'y dahandahang

bumalic: siya'y nag-alis ng

canyang mg

a bota. Palibhasa'y bihasang macapanood ang

mg

a alila roon ng

mg

a ganitong pangyayari, caraniwang sila'y inaabot ng

yamot,
ng

uni't canilang pinagtakhan ang pag-aalis ng

mg

a bota, bagay na hindi dating

guinagawa, caya't nang

agkindatan ang isa't isa.

Naupo ang alIerez sa isang silla, sa tabi ng

dakilang pinto, at nacapagtiis na

maghintay roon ng

mahiguit na calahating oras.

Tunay bagang umalis ca na o naririyan ca pa, lalaking cambing?ang tanong
na manacanaca ng

tinig, na pinagbabagobago ang lait, ng

uni't nalalao'y ilinalacas.

Sa cawacasa'y untiunting inalis niya ang mg

a casangcapang ibinunton sa tabi ng

pinto: naririnig ng

lalaki ang calampag, caya't siya'y ng

uming

iti.
Asistente! umalis na ba ang pang

inoon mo?ang sigaw ni doa

Consolacin.
Sumagot ang asistente sa isang hudyat ng

alIerez:
Oo po, guinoo, umalis na.
Naring

ig ang masayang tawa ng

babae, at saca hinugot ang talasoc ng

pinto ...
Isang sigaw, ang calabog ng

catawang natutumba, mg

a sumpa, atung

alan, mg

a
tung

ayaw, mg

a hampas, mg

a tinig na paos ... Sino ang macapagsasaysay ng

nangyari
sa cariliman ng

silid na tulugan?
Ang asistente ay napasapanig ng

bahay na pinaglulutuan, at nagbigay sa

tagapagluto ng

isang hudyat na macahulugan.

At icaw ang magbabayad!ang sinabi sa asistente ng

tagapagluto.
Aco? Cung sacali'y ang bayan ang siyang magbabayad! Itinanong niya sa
akin kung umalis na: tunay; ng

uni't bumalik.


Phin 332

XL.
ANG CATUWIRA'T ANG LACAS.
Niyao'y may icasampong oras na ng

gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog at

nagnining sa madilim na lang

it ang ilang globong papel, na ipinaitaas sa pamamag-

itan ng

aso at ng

hang

ing pinainit. Ang ilang mg

a globong pinamutihan ng

mg

a
bomba't coetes ay nang

asunog at isinasapang

anib ang lahat ng

bahay; dahil dito'y may

nakikita pang mg

a tao sa mg

a palupo, na may mg

a dalang isang mahabang cawayang

sa dulo'y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig. Naaaninagnagan ang
maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag ng

impapawid, at ang cahalimbawa

nila'y mg

a Iantasmang mula sa alang-alang na nanaog upang manood ng

mg

a
casayahan ng

mg

a tao. Sinusuhan din naman ang maraming mg

a "rueda", mg

a
"castillo", mg

a toro o mg

a calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at

cadakilaa'y linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon ng

mg

a
taga San Diego.
Ng

ayo'y tumutung

o ang caramihang mg

a tao sa dacong plaza ng

bayan, upang
panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y may nakikitang mg

a ilaw ng

Bengala (luces de Bengala), na siyang lumiliwanag ng

catacataca sa masasayang mg

a
pulutong; gumagamit ang mg

a bata ng

mg

a sigsig sa paghahanap ng

mg

a bombang
hindi pumutoc, at iba pang mg

a labi na mangyayari pang gamitin, datapuwa't

tumugtog ang musica ng

isang palatandaan, at ng

magcagayo'y linisan ng

lahat ang
capatagang iyon.
Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong mg

a ilaw ang
nacaliliguid sa mg

a haligui, nacabitin sa bubung

an, at nasasabog sa sahig na masinsin

ang pagcacapulupulutong. Isang alguacil ang siyang nag-aalaga ng

mg

a ilaw na iyon,
at pagca napaparoon at ng

mapagbuti ang mg

a ilaw na cucutapcutap, siya'y

pinagsusutsutanan at sinisigawan ng

madla;Nariyan na, nariyan na siy!

Phin 333Sa harap ng

escenario (palabasan) ay pinagtotonotono ng

orquesta ang
canilang mg

a instrumento, ipinariring

ig ang mg

a pang

unahin ng

mg

a tugtuguin; sa
licuran ng

orquesta'y naroroon ang lugar na sinasabi ng

corresponsal sa canyang sulat.

Ang caguinoohan sa bayan, ang mg

a castila at ang mg

a mayayamang dayo'y
nang

agsisiupo na sa nahahanay na mg

a silla. Ang bayan, ang mg

a taong walang
catungculan at walang mg

a dang

al na caloob ng

pamahalaa'y siyang nacalalaganap sa

nang

atitirang lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang mg

a iba, na ang caraniwa'y

hindi ng

upuan cung di ng

bigyang cagamutan ang pagca pandac: pinanggagaling

an
ang ganitong gaw ng

maiing

ay na mg

a pagtutol ng

mg

a walang bangco;
pagcacagayo'y nang

agsisipanaog agad-agad ang mg

a nacatayo sa bangco; ng

uni't
hindi nalalao't sila'y muling pumapanhic, na parang walang ano mang nangyari.
Mg

a pagpaparoo't parito, mg

a sigawan, mg

a ing

ayan sa pagtataca, mg

a
halakhacan, isng huli na sa panahng "buscapi", isang "reventador" ang siyang
nang

agdaragdag ng

caing

ayan. Sa daco rito'y may nababaling paa ng

isang bangco at
nang

ahuhulog sa lupa, sa guitna ng

tawanan ng

caramihan, ang mg

a taong nanggaling
sa malayo at ng

macapanood ay ng

ayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y

nang

ag-aaway sa pagpapang

agaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y may nariring

ig
na isang calampagan ng

nababasag na mg

a copa at mg

a botella: yao'y si Andeng na

may dalang mg

a alac at mg

a pangpatid uhaw; maing

at na tang

an ng

dalawang camay
ang malapad na bandeja, ng

uni't canyang nacasalubong ang sa canya'y nang

ing

ibig, na
nag-acalang magsamantala ng

gayong calagayan ...

Nang

ung

ulo sa pamamanihala at cahusayan ng

panoorin ang teniente mayor na si

don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni
don Filipo cay matandang Tasio:
Ano caya ang mabuti cong gawin?ang sabi niya;hindi tinanggap ng

Alcalde ang pagbibitiw co ng

catungculan;"inaacala po ba ninyng sal't cay sa

lacs sa pagganap ng

inyong mg

a catungculan?"ang itinanng sa akin.

At ano ang inyong isinagot?
Guinoong Alcalde!ang aking isinagot;ang mg

a lacas ng

isang teniente
mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang catulad ng

mg

a lacas ng

lahat
ng

mg

a pinuno: nanggagaling ang mg

a lacas na iyan sa mg

a matataas na pinuno.
Tinatanggap ng

cahi't hari man ang canyang mg

a lacas sa bayan at tinatanggap Phin

334naman ng

bayan sa Dios ang canyang lacas. Itong bagay na ito pa naman ang wala
sa akin, guinoong Alcalde!Datapuwa't hindi aco pinakingan ng

Alcalde, at sinabi sa
aking pag-uusapan na raw namin ang mg

a bagay na ito pagca tapos ng

mg

a Iiesta.
Cung gayo'y tulung

an nawa cayo ng

Dios!ang sinabi ng

matanda, at nag-
acalang umalis.
Aayaw po ba cayong manood ng

palabas?
Salamat! hindi co kinacailang

an ang sino man sa pananaguinip at sa paggawa

ng

mg

a caululan, sucat na acong mag-isa,ang isinagot ng

IilosoIong calakip ang

isang tawang palibac;datapuwa't ng

ayo'y naalaala co, hindi ba tinatawag ang

inyong paglilining ng

caugalia't hilig ng

ating bayan? Payapa, ng

uni't malulugdin sa
mg

a panooring nauucol sa mg

a pagbabaca at sa mg

a labanang sumasabog ang dugo,

ibig ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa mg

a emperador, sa mg

a
hari at sa mg

a principe; hindi mapagpitagan sa religion, ng

uni't iniwawaldas ang

pamumuhay sa mg

a walang cabuluhang pag paparang

alan sa mg

a Iiesta; ang mg

a
babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas, ng

uni't nang

ahahaling pagca
nacacakita ng

isang princesang nagpapa-ikit ng

sibat ... nalalaman po ba ninyo cung

ano ang cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa....
Pinutol ang canilang salitaan ng

pagdating ni Maria Clara at ng

canyang mg

a
caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan sila sa canicanilang
upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang isa pang Iranciscano't ilang
mg

a castila. Casama rin naman ng

cura ang ilang mg

a mamamayang ang hanap-buhay

umalacbay tuwina sa mg

a Iraile.
Bigyang pala nawa sila ng

Dios naman sa cabilang buhay!anang matandang

Tasio, samantalang lumalayo.
Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta ng

"Crispino e la comare". May mg

a mata at may pakinig ang lahat ng

na sa escenario,
liban lamang sa is: si pari Salvi. Tila mandin walang sinady ng

nagbibigay paroon
cung di bantayan si Maria Clara, na ang tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa
canyang cagandahan ng

isang anyong cahimahimala sa ningning at cahalagahan, na

ano pa't napagwawaring tunay ng

ang may catuwirang siya'y panoorin ng

boong
pagliyag. Ng

uni't hindi nang

agsasaysay ng

pagliyag ang mg

a mata ng

Iranciscano, na
lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan ng

canyang mg

a paning

in;
nababasa sa mg

a titig na iyon ang isang Phin 335bagay na cahapisang may malaking

pagng

ing

itng

it: gayon marahil ang mg

a mata ni Cain sa panonood, buhat sa malayo,

ng

Paraiso, ng

mg

a caligayahan, doo'y ipinakilala sa canya ng

canyang ina!
Nagtatapos na ang "acto" (bahagui) ng

pumasoc si Ibarra; pinanggaling

an ang
pagdating niya roon ng

isang bulungbulung

an: siya at ang cura ang siyang

pinagtining

an ng

pagpansin ng

lahat.
Datapuwa't parang hindi nahiwatigan ng

binata ang bagay na iyon, sa pagca't

bumati siya ng

walang kimi cay Maria Clara at sa canyang mg

a caibigang babae, at
naupo sa tabi ng

canyang casintahan. Si Sinang ang tang

ing nagsalit:
Pinanood mo ba ang volcan?ang initanong.
Hindi caibigan? ako'y napilitang aking samahan ang Capitan General.
Cung gayo'y sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang mg

a
naguing buhay ng

mg

a napacasama; nakita mo na? tacutin cami at ng

huwag caming
macapagsaya, nakita mo na?
Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang
pinakipagtalunan ng

masilacbo. Mainit ang pananalita ng

cura, mahinusay naman at

mahina ang pananalita ni don Filipo.
Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni don
Filipo;si guinoong Ibarra'y isa sa mg

a lalong malalaki ang ambag, at may

catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo ng

capayapaan.
Ng

uni't hindi ba panggugulo ng

capayapaan ang magbigay casalanan sa

mabubuting mg

a cristiano? Iya'y isang pagpapabayang macapasoc ang isang lobo sa

cawan ng

mg

a mababait na tupa. Sasagot ca sa bagay na ito sa harap ng

Dios at sa
harap ng

mg

a matataas na puno!
Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat ng

mg

a gawang bucal sa aking

sariling calooban,ang isinagot ni don Filipo na yumucod ng

caunti;datapuwa't
hindi binibigyang pahintulot aco ng

aking maliit na capangyarihang makialam sa mg

a
bagay na nauucol sa religion. Ang mg

a nag-iibig mang

ilag na canyang macapanayam

ay huwag makipagsalitaan sa canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino
man.
Ng

uni't isang pagbibigay puang sa pang

anib, at cung sino ang umiibig sa

pang

anib ay sa pang

anib namamatay!
Wala acong nakikitang ano mang pang

anib, padre: ang guinoong Alcalde at

ang Capitan General, na aking mg

a punong matataas, capuwa nakipag-usap Phin 336sa

cany sa boong hapong ito, at hindi ng

a aco ang sa canila'y magpapakilalang masama

ang canilang guinawa.
Cung hindi mo siy palalayasin dito'y cami aalis.
Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco macapagpapalayas dito sa
canino man.
Nagsisi ang cura sa sinabi, ng

uni't wala ng

magawa. Humudyat sa canyang

casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis. Guinagad sila ng

mg

a taong canilang cacampi, baga man inirapan muna nila ng

boong pagtatanim si
Ibarra.
Napuspos ang ugong ng

mg

a bulungbulung

an at salisalitaan: ng

magcagayo'y
nang

agsilapit at nang

agsibati sa binatang si Ibarra ang ilang mg

a tao, at sinabi sa
cany:
Sumasainyo cami; huag po ninyong pansinin ang mg

a iyan!
Sinong mg

a "iyan"?ang itinanong na nagttaca.

Iyang mg

a nagsialis at ng

mapang

ilagan ang macapanayam po ninyo!

At ng

mapang

ilagan ang aking pakikipanayam? ang aking pakikipanayam?

Opo! anila'y excomulgado raw po cay!
Sa pagtataca ni Ibarra'y hindi naalaman cung ano ang sasabihin, at luming

ap sa
canyang paliguid. Canyang nakita si Maria Clara na tinatacpan ang mukha ng

canyang
abanico.
Ng

uni't ito baga'y dapat cayang mangyari?ang sa cawacasa'y biglang sinabi

ng

malacas;casalucuyan bang na sa unang panahon tayo ng

cadiliman? Sa
macatuwid baga'y....
At lumapit sa mg

a dalaga, at binago ang anyo ng

pananalit.
Pagpaumanhinan ninyo aco,anya,nacalilimot acong mayroon palang sa
aki'y naghihintay na aking catipan; magbabalic aco at ng

cayo'y aking masamahan.

Huwag cang umals!ang sa canya'y sinabi ni Sinang;sasayaw si Yeyeng
sa "La Calandria"; totoong calugodlugod sumayaw!
Hindi maaari, caibigan co, datapuwa't aco'y bbalic.
Lalong lumala ang mg

a bulungbulung

an.
Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da uste su
permiso?" ("Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?") at sinasagot siya ni
Carvajal ng

"Pase uste adelante" ("Tumuloy po cayo") at iba pa, nang

agsilapit ang
dalawang sundalo ng

guardia civil cay don Filipo Phin 337at hinihing

ing ihinto ang

pagpapalabas.
At bakit?ang tanong ni don Filipo na nagtataca.
Sa pagca't nagsuntucan ang alfrez at ang guinoong babae ay hindi sila
macatulog.
Sabihin po ninyo sa alIerez, na binigyan cami ng

capahintulutan ng

Alcalde
Mayor, at "wala sino man" sa bayang may capangyarihan sumalangsang sa
capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man, na siyang tang

i cong mataas na
puno.
Talastasin ninyong kinakailang

ang itiguil ang palabas!ang inulit ng

mg

a
sundalo.
Tinalicdan sila ni don Filipo. Nang

agsialis ang mg

a guardia.
Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at ng

huwag magulo
ang catahimican.
Ng

matapos na ang bahaguing iyon ng

zarzuela na totoong pinagpurihanan,

lumabas naman ang Principe Villardo, at hinahamon ng

away ang lahat ng

mg

a
morong pumipiit sa canyang ama; pinagbabalaan sila ng

bayaning puputlan silang

lahat ng

ulo, at ang mg

a ulong ito'y ipadadala sa buwan. Sa cagaling

ang palad ng

mg

a
moro, na nang

agsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan ng

"himno de Riego", ay
siyang pagcacaroon ng

isang gulo. Biglang nagsihinto ng

pagtugtog ang mg

a
bumubuo ng

orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos maipaghaguisan ang

canilang mg

a instrumento. Ang matapang na si Villardo, na hindi inaacalang

mang

agsisirating ang mg

a taong iyong, canyang ipinalagay na cacampi ng

mg

a moro,
inihaguis naman ang canyang espada at escudo at saca bumigay ng

tacbo; nang makita

ng

mg

a morong tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila nag-

alinlang

ang siya'y canilang gagarin: may nariring

ig na mg

a sigawan, mg

a daing,
tung

ayawan, mg

a salitang capusung

an, nagtatacbuhan ang mg

a tao, nang

amatay ang
mg

a ilaw, ipinaghahaguisan sa impapawid ang mg

a vaso ng

ilaw, at iba pa.Mg

a
tulisan! Mg

a tulisan!ang sigaw ng

mg

a iba.Sunog! sunog! mg

a
magnanacaw!ang sigawan naman ng

mg

a iba; nang

agsisitang

is ang mg

a babae't
ang mg

a musmos, gumugulong sa lupa ang mg

a banco at ang mg

a nanonood, sa
guitna ng

ligalig, pagcacaing

ay at caguluhan.
Ano ang nangyari?
Ilinagad ng

dalawang guardia civil na may tang

ang pamalo ang mg

a musico at ng

pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man nagsisilaban, Phin 338ng

teniente
mayor, na casama ang caniyang mg

a cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang

mg

a lumang sable.
Inyong ihatid sila sa tribunal!ang sigaw ni don Filipo,cay ang bahala
pagca sila'y nacawala!
Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si Maria Clara. Nang

agsicapit sa canya
ang natatacot na mg

a dalagang pawang nang

ang

atal at nang

amumutla; dinarasal ni tia

Isabel ang mg

a letania sa wicang latin.

Ng

pagbalicang loob ng

caunti ang mg

a tao sa pagcagulat, at ng

canilang
matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat ng

mg

a dibdib. Umulan
ang mg

a bato sa pulutong ng

mg

a cuadrillerong naghahatid sa dalawang guardia civil;

may isang nagyayacag na silabin ang cuartel at iihaw roon si doa Consolacing
casama ang alfrez.
Sa ganyan lamang sila pinakikinabang

an!ang sigaw ng

isang babaeng
naglililis ng

canyang mangas at iniunat ang canyang mg

a bisig;panggugulo ng

bayan! Wala silang nalalamang pag-usiguin cung di ang mababait na mg

a tao!
Nariyan ang mg

a tulisan at ang mg

a magsusugal! Sunuguin natin ang cuartel!

Hinihipo ng

isa ang canyang bisig at humihing

ng

conIesion; cahabaghabag na
mg

a taghoy ang lumalabas sa ilalim ng

mg

a bangcong nang

atumba: yao'y isang

caawaawang musico. Punongpuno ang escenario ng

mg

a artista at ng

mg

a taong
bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot ng

Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan

ng

wicang tinda cay Ratia, na nacasuot maestro ng

escuela; si Yeyeng na nacabalot ng

malaking panyong sutla na na sa tabi ng

principe Villardo; pinagpipilitan ni Balbino't

ng

mg

a morong aliwin ang mg

a musicong may mg

a nasactan at hindi.
Nagpapacabicabila ang ilang mg

a castila at pinagsasabihan ang bawa't canilang

nasasalubong.
Datapuwa't may nagcacabilog ng

isang pulutong. Napag-unawa ni don Filipo ang

canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.
Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!ang isinisigaw ni don Filipo;
hihing

i tayo bucas ng

carapatang tumbas sa caguluhang canilang guinawa, bibigyan

tayo ng

nauucol sa ating catuwiran; nananagot aco sa inyong bibigyan tayo ng

nauucol sa ating catuwiran!
Hindi!ang isinasagot ng

ilan; gayon din ang guinawa sa Calamba (ng

1879), gayon din ang ipinang

aco, datapuwa't walang ano mang guinawa ang Alcalde!

Ibig naming gumawa ng

pagca justicia sa aming camay! Tayo na sa cuartel!

Phin 339Nawalang cabuluhan ang mg

a pakikiusap ng

teniente mayor;
nagpapatuloy ang pulutong sa canilang panucala. Luming

ap si don Filipo sa canyang

paliguid at humahanap ng

sa canya'y tumulong ay canyang nakita si Ibarra.

Guinoong Ibarra, para na ninyng awa! Sila'y inyong sansalain, samanatalang
humaharap aco ng

mg

a cuadrillero!
Ano ang aking magagawa?ang itinanong ng

binata, na natitigagal,
datapuwa't malayo na ang teniente mayor.
Si Ibarra naman ang nagling

ap-ling

ap sa canyang paliguid, at naghahanap siya ng

hindi nalalaman cung sino. Sa cagaling

ang palad ay anaki'y canyang nasuliapan si

Elas, na walang bahalang pinanonood ang gayng kilusan. Tinacb siya ni Ibarra,
hinawacan siy sa bisig at sinabi sa canya sa wikang castila:
Alang-alang sa Dios! gumawa po cayo ng

bahagya, sacali't may magagawa;

wala po acong magawang an man!
Tila mandin siya'y nawatasan ng

piloto, sapagca't nawala siya't sinuot ang mg

a
bumubuo ng

pulutong.
Naring

ig ang masilacbong pagmamatuwiran, mabilis na tutulan; pagcatapos ay

untiunting nagpasimula ng

paghihiwahiwalay ng

mg

a magcacapulutong, at naalis sa
bawa't is ang anyng may gagawing caguluhan.
At panahon na ng

a, sa pagca't lumalabas na ang mg

a sundalong may dalang mg

a
sandata at nacalagay sa dulo ng

Iusil ang bayoneta.

Samantala'y ano ang guinagawa ng

cura?
Hindi pa nahihiga si pari Salvi. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa mg

a
"persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at manacanacang pinatatacas
niya ang pinipiguil na buntong hining

a. Cung hindi sana napacadilim ang liwanag ng

canyang ilaw, marahil napagmasdang napupuno ng

mg

a luha ang canyang mg

a mata.
Gayon ang caniyang naguing anyo sa isang horas halos.
Pinucaw siya sa ganitong calagayan ng

pagcacagulo sa plaza. Sinundan ng

canyang mg

a matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo't parito ng

mg

a
tao, at ang mg

a tinig nila'y dumarating sa canyang hagawhaw na lamang.Isa sa mg

a
alilang dumating ang sa canya'y nagbigay alam ng

nangyayari.
Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna ng

mg

a caing

ayan at
caguluhan, sinasamantala ng

mg

a may mahahalay na budhi ang pagcagulat at

cahinaan ng

loob ng

mg

a babae; nang

asisisiticas at nang

agliligtas sa sarili, sino ma'y

walang nacacaalaala sa cang

ino man, hindi nariring

ig ang sigaw, hiPhin 340nihimatay

ang mg

a babae, nang

agcacasaguian, nang

asusung

aba; dahil sa pagcagulat at

pagcatacot ay hindi pinakikinggan ang hibik ng

capurihang nalulugso, at sa
calaguitnaan ng

gabi ... at pagca nagcacaibigan! Tila mandin nakikinikinita niyang

calong ni Crisostomo si Maria Clarang hindi nacamamalay-tao, at sila'y nang

awala sa
cadiliman.
Lumulucsong nanaog sa mg

a hagdanan, walang sombrero, walang baston at

parang sira ang isip na tinung

o ang plaza.
Nasumpung

an niya roon ang mg

a castilang pinagwiwicaan ang mg

a sundalo,
canyang tiningnan ang mg

a upuang kinalalagyan ni Maria Clara at ng

canyang mg

a
caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.
Padre Cura! padre Cura!ang sigawan sa canya ng

mg

a castila; ng

uni't hindi
niya pinansin sila. Doo'y nacahing

a siya: nakita niya sa manipis na tabing na naroon

ang isang anino, ang carapatdapat sambahing anino, ang puspos ng

biyaya at
calugodlugod na pang

ang

atawan ni Maria Clara, at ang sa canyang tia na may dalang

mg

a taza at mg

a copa.
Magaling na lamang!ang canyang ibinulong,tila mandin walang nangyari
cung di ang pagcacasakit lamang.
Sinarhan ni tia Isabel, pagcatapos ang mg

a capis ng

bintana, at hindi na napakita

ang caibig-ibig na anino.
Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang caramihan.
Nalaladlad sa harap ng

canyang mg

a mata ang cagandagandahang pang

ang

atawan ng

isang dalaga, na tumutulog at humihing

a ng

catamistamisan; naliliman ang bubong ng

mg

a mata ng

mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa mg

a pilicmata ng

mg

a Virgen ni RaIael; ng

uming

iti ang maliit na bibig; nalalarawan sa boo ng

pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas, ang pagca walang
malay casalanan; ang pagmumukhang iyo'y isang lubhang matimyas na panaguinip sa
guitna ng

maputing damit ng

canyang higaan, wang

is sa isang ulo ng

querubin sa
guitna ng

mg

a alapaap.
Nagpatuloy ng

pagcakita ang panimdim ni pari Salvi ng

iba't iba pang mg

a bagay
...; ng

uni't sino ang macapaglilipat sa papel ng

lahat ng

mapapanimdim ng

isang nag-
aalab na budhi?
Marahil ay ang Corresponsal ng

periodico, na winacasan ang pagsaysay ng

Iiesta
at ng

lahat ng

mg

a nangyari sa ganitong paraan:

"Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap na
pamamag-itan ng

totoong cagalanggalang na si pari Iray Bernardo Salvi, Phin 341na

hindi kinatacutan ang lahat ng

pang

anib, sa guitna ng

bayang iyong nagng

ing

itng

it ng

galit, sa guitna ng

caramihang wala ng

pinagpipitaganan; walang baston, walang

sombero'y pinayapa niya ang mg

a galit ng

caramihan, na walang ibang guinamit liban

na lamang sa canyang mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at
capangyarihang cailan ma'y hindi nagcuculang sa sacerdote ng

isang Religion ng

Capayapaan. Linisan ng

banal na religioso ang mg

a catamisan ng

pagcahimbing, na
tinatamasa ng

lahat ng

magandang diwa na gaya ng

canyang taglay, upang mailagang

mangyari ang isang munting casacunaan sa canyang mg

a oveja. Hindi ng

a marahil
calilimutan ng

mg

a mamamayan sa San Diego ang ganitong lubhang magaling na

guinawa niy at magpacailan ma'y kikilanlin sa canyang utang na loob!"


Phin 342

XLI.
DALAWANG PANAUHIN.
Dahil sa calagayan ng

calooban ni Ibarra'y hindi siya mangyaring macatulog,

caya ng

a't ng

upang libang

in ang canyang isip at ilayo ang mg

a malulungcot na
panimdim na lalong lumalaki ng

di cawasa cung gabi, nagtrabajo siya, sa napag-iisang

canyang "gabinete". Inabot siya ng

araw sa mg

a paghahalohalo at pagbabagaybagay,
na doo'y canyang inilulubog ang capucaputol na mg

a cawayan at mg

a iba pa, na
ipinapasoc pagcatapos sa mg

a Irascong may mg

a numero at natatacpan ng

lacre.
Ipinagbigay alam ng

isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating ng

isang taong
bukid.
Papasukin mo!ang canyang sinabi, na hindi man lamang luming

on.
Pumasoc si Elas, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic.
Ah! cayo po ba?ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, ng

siya'y
canyang makita;ipagpaumanhin po niny ang aking pagca pahintay sa iny, hindi
co napansin ang inyng pagdating: may guinagawa acong isang mahalagang
pagtikim....
Ayaw co pong cayo'y abalahin!ang isinagot ng

binatang piloto; ang unang

ipinarito co'y upang sa inyo'y itanong cung cayo'y may ipagbibiling ano man sa
lalawigang Batang

ang aking patutung

uhan ng

ayon din, at ang icalawa'y upang sabihin

co po sa inyo ang isang masamang balita....
Tinanong ni Ibarra ng

mata ang piloto.

May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,ang idinugtong ni Elias ng

sabing mahinahon,datapuwa't hindi malubha.
Iyang na ng

a ang aking ipinang

ang

anib!ang sinabi ng

marahan,
nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakt?
Phin 343Lagnat po! Ng

ayon, cung wala cayong ipag-uutos....

Salamat, caibigan co; hinahang

ad cong cayo'y magcaroon ng

maluwalhating
paglalacbay ...; datapuwa't bago cayo umalis, itulot po ninyo sa aking sa inyo'y
macapagtanong ng

isa; cung sacali't lihis sa tapat na pag-iing

at ng

lihim ay huwag
cayong sumagot.
Yumucod si Elias.
Paano ang inyong guinawa't inyong nasansala ang panucalang gulo cagabi?
ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.
Magaang na magaang!ang isinagot ni Elias ng

boong cahinhinan;ang
namamatnugot ng

gayong kilusa'y magcapatid na nang

ulila sa ama na pinatay ng

guardia civil sa capapalo; nagcapalad aco isang araw na mailigtas co sila sa mg

a
camay rin ng

mg

a iyong umamis sa buhay ng

canilang magulang, at dahil dito'y

capuwa cumikilala sa akin ng

utang na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap

cagabi, at sila naman ang sumaway na sa mg

a iba.
At ang magcapatid na iyan ang canilang ama'y pinatay sa capapalo?...
Ang cahahanggana'y cawang

is din ng

ama,ang isinagot ni Elias ng

marahang
tinig;pagca minsang tinatacan na ng

casacunaan ng

canyang tanda ang isang mag-

anac, kinacailang

ang mamatay ng

a ang lahat ng

bumubuo ng

mag-anac na iyan; pagca

tinatamaan ng

lintic ang isang cahoy ay naguiguing alaboc na lahat.

At sa pagca't namasdan ni Elias na si Ibarra'y hindi umiimic, siya'y nagpaalam.
Ng

nag-iisa na siya'y nawala ang anyong panatag ang loob na canyang naipakita
sa harap ng

piloto, at nang

ibabaw sa mukha ang sakit ng

canyang loob.
At aco! aco ang nagpahirap ng

di ano lamang sa babaeng iyan!ang

ibinulong.
Dalidaling nagbihis at nanaog sa hagdanan.
Bumati sa canya ng

boong capacumbabaan ang isang maliit na lalaking nacasuut

ng

lucsa at may isang malaking pilat sa caliwang pisng

i, at pinahinto siya sa paglacad.

Ano ba ang ibig niny?ang tanong ni Ibarra.
Guinoo, Lucas ang aking pang

alan, aco ang capatid ng

namatay cahapon.
Ah! Inihahandog co sa iny ang pakikisama sa inyng pighati!... at an pa?
Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyong ibabayad sa mag-anac na
nang

ulila sa aking capatid.

Phin 344Ibabayad?ang inulit ng

binata, na di napiguil ang sama ng

canyang
loob;pag-uusapan na natin ito. Bumalic po cayo ng

ayon hapon, sa pagca't

nagmamadali aco ng

ayon.
Sabihin po lamang niny cung gaano ang ibig ninyng ibayad!ang pinipilit
itanong ni Lucas.
Sinabi co na sa inyong mag-uusap na tayo sa ibang araw, ng

ayo'y wala acong

panahon!ani Ibarrang naiinip.
Wala po cayong panahon ng

ayon, guinoo?ang tanong ng

boong saclap ni
Lucas, na humalang sa harapan ni Ibarra;wala cayong panahon sa pakikialam sa
mg

a patay?
Pumarito na cayo ng

ayong hapon, cung ibig ninyong magbigay-loob!ang

inulit ni Ibarrang nagpipiguil;ng

ayo'y dadalawin co ang isang taong may sakit.

Ah! at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang mg

a patay?
Acala ba ninyo't cami'y mg

a ducha'y?...
Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita.
Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!ang sinabi ni
Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni Lucas ng

titig na may
calakip na ng

iting puspos ng

pagtatanim ng

galit.
Napagkikilalang icaw ang apo ng

nagbilad sa arao sa aking ama!ang

ibinulong;taglay mo pa ang gayon ding dugo!
At nagbago ng

anyo ng

pananalita, at idinugtong:
Datapuwa, cung magbayad ca ng

magaling ... tayo'y magcatoto!

Phin 345

XLII.
ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAA.
Nacaraan na ang Iiesta; muli na namang napag-unawa ng

mg

a mamamayan,
cawang

is din ng

lahat ng

taong nagdaan, na lalo ng

dukha ang caban, na sila'y

nang

agcapagod, nang

agpawis at totoong nang

agpuyat na hindi sila nang

acapagsaya,
hindi sila nang

agcamit ng

bagong mg

a caibigan, sa isang salita, mahal na totoo ang

canilang pagcabili sa mg

a caguluhan at sa mg

a basag-ulo. Datapuwa't hindi cailang

an;
gayon din ang gagawin sa taong darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon,
sa pagca't hangga ng

ayo'y ito ang siyang naguing caugalian.

Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan; nacasara ang
lahat ng

mg

a bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad ng

mg

a tao roon sa
sahig, sa cocina lamang nang

ang

ahas silang magsalita ng

malacas. Nararatay sa banig

at may sakit si Maria Clarang caluluwa ng

bahay; nababasa ang canyang calagayan sa

lahat ng

mg

a mukha, tulad naman sa pagcabasa sa pagmumukha ng

isang tao ng

mg

a
dinaramdam ng

canyang caluluwa.
Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos o sa Cruz sa
Matahong?ang marahang tanong ng

nababalisang ama.Lumalaki ang Cruz sa

Tunasan, datapuwa't pumapawis naman ang sa Matahong; alin caya sa acala mo ang
lalong mapaghimala?
Nag iisip-isip ang ta Isabel, iguinalaw ang ulo at bumulong:
Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis: nagpapawis
tayong lahat, ng

uni't tayong lahat ay hindi lumalaki.

Tunay ng

a, siya ng

a, Isabel, ng

uni't alalahanin mong ang magpawis.... Phin

346ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa ng

bangco ay hindi
cacaunting himala ... Aba! ang lalong mainam ay maglimos sa dalawang Cruz, sa
ganya'y walang maghihinanakit na sino man at lalong madaling gagaling si Maria
Clara ... Mabuti ba ang pagcacahanda ng

mg

a silid? Nalalaman mo ng

casama mag-
asawang doctor ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Damaso;
kinacailang

ang huwag magculang ng

ano man.
Na sa cabilang dulo ng

"comedor" ang magpinsang si Sinang at si Victoria, na

napaparoo't sinasamahan ang may sakit. Tinutulung

an sila ni Andeng sa paglilinis ng

mg

a cagamitang pilac sa pag-inom ng

cha.
Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaa?ang tanong na mahigpit cay
Victoria ng

capatid sa suso ni Maria Clara.

Hindi!anang tinatanong;ang tang

ing nalalaman co lamang sa canya'y

mahal na totoong suming

il, ayon cay capitang Tiago.

Marahil totoong magaling siya cung gayon!ani Andeng;mahal suming

il
ang bumutas ng

tiyan ni doa Maria, caya ng

a marunong.
Haling!ang biglang sinabi ni Sinang,hindi ang lahat ng

sumising

il ng

mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara; pagcatapos na di natutong
umalalay sa nang

ang

anac, hanggang sa putulin ang ulo ng

sanggol, sining

il ng

limampong piso ang nabaong lalaki ... suming

il ang siyang nalalaman.

Ano ang kinalaman mo?ang tanong sa canya ng

canyang pinsan at siya'y

sinic.
At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari ng

cahoy,
pagcatapos na siya'y mapang

ulila ng

canyang asawa, napilitan namang mawal-an siya

ng

bahay, sa pagca't pinilit siyang magbayad ng

Alcalde, na caibigan ng

doctor ...
bakit hindi co malalaman? Pinautang pa siya ng

aking ama upang macapasa Santa

Cruz
[259]
.
Isang cocheng tumiguil sa tapat ng

bahay ang siyang pumutol ng

lahat ng

mg

a
salitaan.
Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni tia
Isabel, upang salubung

in ang mg

a bagong dating.Ang mg

a nagsidating na ito'y ang

doctor na si don Tiburcio de Espadaa, ang canyang guinoong asawang; doctora na si
doa Victorina de los Reyes "de" de Espadaa at isang binatang castilang nacalulugod
ang mukha at maganda ang kiyas.
Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na nabuburdahan ng

Phin
347mg

a bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong "papagayo" na

halos nababayuot sa mg

a cintas na azul at pula; ang nang

agcacahalong alaboc ng

daan
at galapong ng

bigas sa canyang mg

a pisng

i ang siya manding nagdaragdag ng

canyang mg

a culubot; ng

ayo'y inaalalayan sa mg

a bisig ang canyang asawang pilay,

na gaya rin ng

siya'y makita natin sa Maynila.

Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don AlIonso Linares
de Espadaa!ani doa Victorina na itinuturo ang binata; ang guinoong ito'y inaanac
ng

isang camag-anac ni pari Damaso, tang

ing kalihim ng

lahat ng

mg

a ministro....
Bumati ng

calugodlugod ang binata; unti ng

hagcan ni capitang Tiago ang

canyang camay.
Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming mg

a "maleta" at mg

a "saco de
viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang mg

a silid, pag-
usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa mag-asawang ito, na bahagya na natin
napagsalitaanan sa mg

a unang bahagui ng

librong ito.
Si doa Victorina'y isang guinoong babaeng may taglay ng

mg

a apat na po't
limang agosto, na catumbas ng

tatlompo't dalawang abril ayon sa canyang balac sa

aritmetica. Maganda siya ng

panahong bata pa, malaman ang canyang catawan,

gayon ang madalas niyang sabihinng

uni't sa canyang pagcawili sa panonood sa

canyang sarili, pinawal-ang halaga niya ang maraming sa canya'y nang

ing

ibig na mg

a
filipino, palibhasa'y ang minimithi niya'y ang ibang lahi. Hindi niya inibig
ipagcatiwala cang

ino man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwa't hindi sa

pagcuculang tiwala, sa pagca't hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang lagalag na
mg

a tagaibang lupain at mg

a tagarito ng

mg

a pamuti at mg

a hiyas na hindi maulatan

ang cahalagahan.
Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin ng

ayon,
nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang panaguinip, ang panaguinip
ng

boong buhay niya, na dahilan dito'y pinawalang halaga niya ang mg

a pagsuyo ng

cabataan at sampo ng

mg

a pang

acong pagsinta ni capitang Tiago na ng

una'y
ibinubulong sa canyang taing

a o inaawit sa ilang mg

a pananapat. Lampas na ng

a sa
panahon ng

masunduan niya ang canyang mithi; ng

uni't palibhasa'y cahi't

pamalimali'y nagsasalita si doa Victorina ng

wicang castila, at higuit cay Agustina na

taga Zaragoza ang canyang pagca espaola, nalalaman niya yaong casabihang "Mas
vale tarde que nunca" (Magaling cay sa wala ang magcamit cahi't malaon), at siya rin
ang umaaliw sa sarili sa pagsasalita nito sa Phin 348canya rin."No hay felicidad
completa en la tierra" ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa
canyang buhay, sa pagca't hindi lumalabas sa canyang mg

a labi ang dalawang

casabihang ito sa harap ng

ibang mg

a tao.
Si doa Victorinang pinagdaanan na ng

una, pang

alawa, pang

atlo at pang-apat na
cabataan sa paglaladlad ng

canyang mg

a lambat upang mahuli sa dagat ng

daigdig ang
bagay na adhica ng

canyang mg

a hindi pagcacatulog, sa cawacasa'y napilitang

sumang-ayon sa ibig ng

capalarang sa canya'y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo't

isang abril sana ang canyng gulang, at hindi tatlompo't dalaw,ang layo'y totoong
malaki ayon sa canyng aritmtica.isinauli disin ng

cahabaghabag na babae sa
Capalaran ang inihahandog sa canyang huli sa lambat, upang maghintay ng

lalong
naaalinsunod sa canyang calooban. Ng

uni't palibhasa'y pinapanucala ng

tao at ang
pang

ang

ailang

an ang siyang nagpapasiya, siyang malaki ng

lubha ang
pang

ang

ailang

an ng

asawa, napilitang magaling

in na niya ang isang abang lalaki na

iniabsang ng

bayang Extremadura (Espaa), at pagcatapos na macapaglagalag sa

daigdig ng

anim o pitong taon, Ulisis na bago, sa cawacasa'y nasumpung

an niya sa
pulo ng

Lusong ang mapapanuluyan, salapi at isang panis ng

Calipso, na canyang-
cabiac dalandan ... ay! at ang dalanda'y maasim. Tiburcio Espadaa ang pang

alan ng

caawaawa, at baga man tatlompo't limang tan ang glang ay tila matanda na; gayon
ma'y lalong bata pa siya cay doa Victorina, na may tatlompo't dalawa lamang.
Magaang maunawa ang cadahilanan nito, ng

uni't pang

anib na sabihin.
Siya'y na pa sa Pilipinas na ang catungcula'y OIicial Quinto sa mg

a Aduana,
datapuwa't totoong napacalihis ang canyang palad, na bucod sa siya'y nahilong
mainam at nabalian siya ng

isang hita samantalang naglalacbay-dagat, binawian siya

ng

catungculan ng

macaraan ang labing limang araw mula ng

siya'y dumating,
pagbawing sa capanahuna'y dinala sa canya ng

"Salvadora", ng

wala na siya cahit

isang cuarta man lamang.
Sa canyang pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa Espaa hanggang
hindi siya yumayaman, at inisip niyang maghanap-buhay sa ano man. Ayaw itulot sa
canya ng

capalaluan ng

budhi ng

pagca castila ang paggugugol ng

lacas: hang

ad sana
ng

lalaking mamuhay siya sa isang paraang walang icapipintas ang sino man, ng

uni't
ayaw ipahintulot sa canya ng

capurihan ng

mg

a castila na gugulin niya ang lacas sa

paggawa, at hindi siya mailigtas sa mg

a pang

ang

ailang

an ng

capurihang iyon.
Phin 349Ng

mg

a unang araw ay nabubuhay siya sa gugol ng

ilang cababayan niya,

ng

uni't palibhasa'y marunong mahiya si Tiburcio, sa damdam niya'y masaclap ang

canyang kinakain, caya't hindi tumataba cung di bagcos pa ng

ang nang

ang

ayayat. Sa
pagca't wala siyang dunong, salapi o mataas na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa
canya ng

canyang mg

a cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa

pamumuhay na siya'y pa sa mg

a lalawigan at doo'y magpanggap siyang doctor sa

pangagamot. Ng

mg

a unang mula'y aayon sana ang lalaki, sa pagca't tunay ng

a't siya'y
naguing alila sa Hospital ng

San Carlos ng

uni't wala siyang natutuhang ano man sa

carunung

an tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo'y pagpagan ng

alaboc
ang mg

a bangco at papagning

asin ang mg

a bagang pangpainit, at ito'y hindi pa,

nalaon. Datapuwa't sa pagca't nalalao'y humihigpit ang caguipitan, at pinapawi ng

canyang mg

a caibigan ang mg

a pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa

cawacasan, siya'y na pa sa mg

a lalawigan, nagpasimula siya ng

pagdalaw sa ilang
mg

a may sakit, at sumising

il siya ng

alinsunod sa inihahatol sa canya ng

sariling
budhi. Datapuwa't ang nacawang

is niya'y ang binatang IilosoIo na sinasabi ni

Sameniego, sa cahulihuliha'y suming

il siya ng

mahal at linagyan niya ng

mataas na
halaga ang canyang mg

a dalaw sa mg

a may sakit; dahil dito'y ipinalagay siyang

dakilang manggagamot, at marahil siya sana'y yumaman, cung hindi nabalitaan ng

mg

a pang

ulong manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsing

il
at ang pakikipang

agaw na guinagawa sa mg

a ibang manggagamot.
Namag-itan sa canya ang mg

a walang catungculan at ang mg

a proIesor.
"Caibigan,ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang si Dr. C.,pabayaan
na ninyong siya'y macatipon ng

caunting puhunan, at pagca may anim o pitong libo na

siya'y macaoowi na sa canyang bayan at ng

doo'y mamuhay sa capayapaan. Sa

catotohana'y ano ang guinagawa sa inyong masama? na canyang dinaraya ang mg

a
hindi marunong mag-ing

at na mg

a "indio"? Sila'y magpacatalino. Siya'y isang

caawaawa; huwag po ninyong alisin sa canyang bibig ang pagcain; cayo sana'y mag-
asal mabait na castila!"
Palibhasa'y mabait ng

ang castila ang doctor, napahinuhod siyang magwalang

malay ng

cagagawang iyon; ng

uni't sa pagca't dumating sa taing

a ng

bayan ang
gayong balita, nagpasimula ng

pagcuculang tiwala sa canya, at hindi nalao't wala ng

pagamot cay don Tiburcio Espadaa at sa ganito'y napilitan na namang halos
magpalimos ng

kinakain sa araw-araw. Ng

panahong iyo'y nabalitaan sa isang

caibigan niya, na naguing matalic namang caibigan Phin 350ni doa Victorina, ang
malaking pang

ang

ailang

an ng

asawa ng

guinoong babaeng ito, ang canyang pagsinta

sa bayang Espaa at ang cagandahan ng

canyang puso. Natanawan ni don Tiburcio

roon ang isang capilas na lang

it, at ipinakiusap na siya'y ipakilala cay doa Victorina.

Nagkita si doa Victorina't si don Tiburcio. "Tarde venientibus ossa," ang
biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siya ng

latin! Si doa
Victorina'y di na masasabing maaariari pa, tunay na di na maaari; nauwi na lamang
ang canyang malagong buhoc sa isang pusod, na ayon sa sabi ng

canyang alilang
babae'y ang ulo ng

bawang ang nacacasinlaki raw, ang mg

a culubot ng

canyang
mukha'y tulad sa dinaanan ng

araro at nagpapasimula na ng

pag-uga ang canyang mg

a
ng

ipin, nang

agdaramdam na rin naman ang canyang mg

a mata, at malaki na ang

ipinagdamdam, caya't kinacailang

an na niyang ga ipikit na ng

caunti upang macakita

sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang niya ang tang

ing sa canya'y natira.

Nang

agcaunawaan ng

matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at

nang

agtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi napacapilay,
hindi totoong utal, hindi lubhang upawin, huwag napaca bung

i ang mg

a ng

ipin na
huwag mapacalabis ang pananambulat ng

laway cung nagsasalita, at magcaroon sana

ng

lalong malaking licsi at "categoria", na gaya ng

caraniwan niyang sabihin; ng

uni't
ang ganitong mg

a bagay na castila'y hindi lumapit cailan man sa canya upang

ipakiusap na sa canya'y pacasal. Hindi miminsang canyang naring

ig na "la ocasion la
pintan calva" (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang magaling na pagcacataon), at
inacala niya ng

taimtim sa loob na si don Tiburcio'y siyang tunay na magaling na

pagcacataon, sa pagca't salamat sa mg

a gabing lubhang mapighating canyang

dinaanan, maagang nangyayari sa canya ang pagcapanot ng

ulo. Sino ang babaeng

hindi matalino sa icatatlompo't dalawang tang gulang?
Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang canya, ng

hindi mawatasang
pamamanglaw ng

canyang dilidilihin ang mg

a unang buwan ng

canyang pag-aasawa
na ang caraniwa'y nagtatamasa ng

boong catamisan. Ng

uni't caniyang taglay ang

pagsang-ayon sa sawing capalaran, at huming

i siyang saclolo sa pag-aalaala sa

dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali. Cailan man ay hindi niya inisip ang
lumang

oy sa yaman o magtamo ng

mataas na catungculan, magagaang na camtan ang

canyang mg

a adhica ng

loob, hindi malalawac ang canyang mg

a mithi; datapuwa't ang

canyang pusong virgen pa ng

Phin 351mg

a panahong iyon ay naghang

ad ng

ibang
nacasisintahing lubh.Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa cagagawa,
pagcatapos na magawa niya ang dukhang paghapon, nagpapahing

alay siya sa
masamang hihigan upang tunawin ang "gazpacho", at natutulog siyang ang
napapanag-inip ay isang larawang nacang

iti at mapagbigay layaw. Pagcatapos, ng

maragdagan ang mg

a sama ng

loob at mg

a casalatan, nagdaan ang mg

a taon at hindi
dumating ang calugodlugod na larawan, ang inisip na lamang niya'y ang isang mabait
na babae, masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya ng

caunting salapi
sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa mg

a pagal ng

paggawa at
manacanacang siya'y cagalitan.tunay, ipinalalagay niyang isang caligayahan ang
mg

a pag-aaway ng

mag-asawa! Datapuwat ng

siya'y mapilitang maglagalag sa

bayanbayan, na ang hinahanap niya'y hindi na ang cayamanan cung hindi caunti man
lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa panahon canyang ipinananatili pa sa
daigdig; ng

pucawin sa canya ang pag-asang macakikita ng

caguinhawahan ng

mg

a
balibalitang bigay sa canya ng

canyang mg

a cababayang galing sa cabilang ibayo ng

dagat, lumulan siya sa isang sasacyang tung

o sa Filipinas, pinapamugad ng

layon sa
canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang magandang india na may
malalaking matang maitim, napuputos ng

sutla at mg

a nang

ang

aninag na mg

a damit,
tiguib ng

taglay na mg

a brillante at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang mg

a
coche, at iba pa. Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya'y nasunduan na niya
ang caganapan ng

canyang panag-inip, sa pagca't tinititigan siya ng

may halong
pagtataca ng

mg

a dalagang nacasacay sa mg

a cocheng plateadoong nagpapasial sa

Luneta at Malecon. Datapuwa't ng

siya'y bawian ng

catungculan, nawala sa canyang

panimdim ang mestiza o ang india, at linikha naman niya ng

boong hirap ang larawan

ng

isang bao, ng

uni't isang baong calugodlugod. Caya ng

a't ng

makita niyang
naguiguing catotohanan ang isang bahagui ng

canyang panaguinip, siya'y namanglaw

ng

uni't palibhasa'y taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa ano mang
nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: "Yao'y wala cung di isang panaguinip
lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa panaguinip"! Sa ganito'y binibigyan
niyang capasiyahan ang canyang mg

a pag-aalinlang

an: gumagamit siya ng

galapong
ng

bigas, pshe! cung macasal na sila'y ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na

marami ng

culubot ang balat, ng

uni't ang levita niya'y lalo ng

maraming guisi at mg

a
sursi, na yao'y isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at asal lalaki,
datapuwa't ang gutom ay lalo ng

asal lalaki, lalo ng

mapagpaPhin 352suco at lalo pa

manding mapagyabang, at bucod sa roo'y caya ng

a naman catutubo na niya ang

pagcamatimyas na ugali, at sino ang nacacaalam? binabago ng

pagsinta ang mg

a
caasalan; na totoong masamang mang

astila, siya man nama'y hindi rin magaling

mang

astila, ayon sa sinabi sa canya ng

puno ng

Negociado ng

ipagbigay alam sa
canya ang sa canya'y pagbawi ng

catugculan, at bucod sa roo'y ano baga iyon? na

ang babaeng iyo'y isang matandang pang

it at catawatawa? siya nama'y pilay, wala ng

ng

ipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don Tiburcio ang siya'y mag
alaga cay sa siya'y alagaan sa pagcacasakit sa gutom. Pagca linilibac siya ng

alin
mang caibigan niya, ito ang canyang isinasagot: "Bigyan mo aco ng

pagcain at
tawaguin mo acong tang

a".
Si don Tiburcio'y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa ng

masama
cahi't sa isang lang

aw: mahinhin at walang cayang magtaglay ng

isang masamang
caisipan, siya disi'y nagmisionero ng

mg

a unang panahon. Hindi nangyaring

nacapanagumpay sa canya ang lubos na paniniwala ng

malaking cataasan, ng

dakilang
camahalan at mataas na cahalagahang sa loob ng

ilang linggo'y cumacapit sa calooban

ng

pinacamalaking bahagui sa canyang mg

a cababayan. Hindi nagcasiya cailan man

sa canyang puso ang magtanim ng

galit; hindi pa siya nacasusumpong ng

isa man
lamang na "Iilibustero"; wala siyang nakikita cung hindi mg

a haling na isip na
kinakailang

ang agawan ng

pagcabuhay, sacali't aayaw na maguing haling pa cay sa

canila. Ng

pag-acalaang siya'y pag-usiguin sa harap ng

mg

a hucuman dahil sa
pagpapanggap niya ng

pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya

dumaing; kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagot:
Datapuwa't kinacailang

ang mabuhay!
Sila ng

a'y napacasal o nagsiluan ang isa't isa

[260]
, at na pa sa Santa Ana sila at ng

doon nila lasapin ang catimyasan ng

unang buwan ng

bagong casal; ng

uni't ng

gabi ng

sa canila'y pagcacasal, nagcasakit si doa Victorina, dahil sa catacottacot na hindi
pagcatunaw ng

kinain; si don Tiburcio'y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya'y

mairog at maiguing mag-alaga. Gayon man, ng

icalawang gabi'y ipinakilala niyang

siya'y lalaking marunong magmahal sa capurihan, at ng

manalamin siya ng

kinabucasan, ng

umiti ng

boong calungcutan hanggang sa ipakita niya ang canyang

mg

a ng

idng

id na walang ng

ipin: ang cauntia'y may sampong taon ang canyang

itinanda.
Phin 353Sa lubhang malaking pagcalugod ni doa Victorina sa canyang asawa,
ipinagpagawa niya siya ng

magagaling na mg

a ng

iping nailalagay at naaalis, ipinag-

utos sa lalong magagaling na mg

a sastre sa ciudad na igawa ang canyang asawa ng

lalong magagaling na mg

a casuutan; bumili ng

mg

a araa at mg

a calesa; nagbilin sa
Batang

an at sa Albay ng

lalong magagaling na mg

a "pareja" ng

mg

a cabayo, at
hanggang sa pinilit niya si don Tiburciong magcaroon ng

dalawang cabayong handa

sa mg

a tacbuhang darating.
Samantalang binabago niya ang calagayan ng

canyang asawa'y hindi niya

nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla at ang
barong pinya at ang guinamit niya'y ang pananamit europea; inihalili niya sa madaling
gawing puyod ng

mg

a Iilipina ang magdarayang mg

a "Ilequillo", at sa pamamag-itan
ng

canyang mg

a pananamit na cagulatgulat ang sa canya'y hindi pagcabagay,

binigyang niyang ligalig ang capayapaan ng

tahimic at walang guinagawang mg

a
mamamayan.
Ang canyang asawang cailan ma'y hindi umaalis na naglalakad,(aayaw si doa
Victorinang makita ang capilayan ng

canyang asawa),dinadala siya sa mg

a lugar na
walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni doa Victorina, palibhasa'y ang ibig
niya'y maipagparang

alan ang canyang asawa sa lalong hayag na mg

a paseo: ng

uni't
hindi siya umiimic sa pagpipitagan niya sa mg

a unang buwan ng

catamisan ng

mg

a
bagong casal.
Nagpasimula ang pagbabawas ng

timyas ng

canilang pagsasama, ng

acalain ng

canyang asawang siya'y pakiusapan tungcol sa "polvos de arroz" (galapong ng

bigas)
at sabihin sa canyang yao'y daya at hindi catutubo; pinapagcunot ni doa Victorina
ang canyang mg

a kilay, at siya'y tinitigan sa mg

a ng

iping nailalagay at naaalis. Hindi

na umimic ang lalaki, at napagwari ng

babae cung alin ang pangpahina sa canya ng

loob.
Hindi nalao't ang isip niya'y siya'y nagdadalang tao na, at canyang ipinamalita
ang gayong bagay sa lahat ng

canilang mg

a caibigan:
Ac at si de Espadaa'y cami pasasa "Peinsula" sa buwang darating; aayaw
acong ipang

anac dito ang aming anac at tatawaguing "revolucionario".

Nilagyan niya ng

isang "de" ang apellido ng

canyang asawa; hindi

pinagcacagugulan ng

ano man ang "de"; ng

uni't nacapagbibigay "categoria"

(camahalan sa pang

alan). Cung pumiIirma siya'y ganito ang inilalagay niya sa sariling

pang

alan: Victorina de los Reyas "de" de Espadaa; ang "de" de Espadaang ito ang
siyang ikinasisira ng

canyang isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canPhin

354yang ulo ng

litograIong gumawa ng

canyang mg

a tarjeta at ng

cahi't canyang
asawa.
Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang
"de", haling!ang sinabi sa canyang asawa.
Walang licat ang canyang pamamalita ng

guinagawa niyang mg

a paghahanda sa
paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang mg

a pang

alan ng

mg

a duong

ang
dinaraanan ng

mg

a sasacyang patung

o sa Espaa, at nacalulugod na pakinggan siya sa

pananalita:"Aking makikita ang ismo ng

canal ni Suez; sinasabi ni De Espadaang

siya raw lalong maganda, at nalibot ni De Espadaa ang boong daigdig. "" Marahil
ay hindi na aco uuwi dito sa lupain ng

mg

a taong gubat, "" Hindi aco ipinang

anac
upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa akin ang Aden Port Said:
musmos pa aco'y gayon na ang aking caisipan," at iba pa. Pinagbabahagui ni doa
Victorina ang daigdig, sa canyang "geograIia," sa Filipinas at Espaa, na naiiba
naman sa mg

a chulo (mg

a taong hang

al sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa

Espaa at America o China sa ibang pang

alan.
Nalalaman ng

canyang asawang ang ilang sa mg

a bigay na iyo'y mg

a cahaling

an,
ng

uni't hindi umiimic at ng

huwag siyang masigawan at maipamukha sa canya ang

canyng cautalan. Nagpacunwari si doa Victorinang siya'y naglilihi, at
nagpahumaling sa pagsusut ng

mg

a damit na sarisari ang mg

a culay, nagbalot ng

mg

a
bulaclac at ng

mg

a sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa't oh

casaliwaang palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa
pagca't wala ng

dapat ipang

ilag upang huwag maguing revolucionario ang anac na

lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang kinahiligan nama'y ang
pagtatanong sa mg

a manggagamot, mg

a hilot, mg

a matatandang babae't iba pa,

datapuwa't nawalang cabuluhan; siyang aayaw pasaclolo sa cang

ino mang santo o

santa, at canyang nililibac si San Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni
capitang Tiago; caya ng

a't sa canya'y sinabi ng

isang caibigan ng

canyang asawa:
Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may
"espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito!
Siya'y ng

umiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang "espiritu Iuerte" at
pagcagabi, sa oras ng

pagtulog, itinanong cung ano ang cahulugan niyon sa canyang

asawa.
Guiliw co,ang isinagot nito,ang nalalaman cong e ... espiritu Iuerte ay ang
"amoniaco;" isang "re ... retorica" (bulaclac ng

pananalita) lamang marahil Phin

355ang sinabi ng

aking caibigan.
Buhat niy'y sinasabi niya cailan ma't maaari:
Aco ang bugtong na amonaco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa
pananalitang retrica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular na totoong
mataas ang "categoria".
Ang bawa't maibigan niya'y kinacailang

ang gawin; totoong napasuco niyang

lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita ng

malaking pagsalangsang sa
canya, na ano pa't naguing cahalimbawang tunay ng

isang asong maliit na sumusunod

sa bawa't maibigan ni doa Victorina. Cung guinagalit siya'y hindi pinahihintulutang
siya'y macapagpasial, at cung totoong siya'y pinapagng

ing

itng

it, inaagaw cay don

Tiburcio ang postizong mg

a ng

ipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat

sa isa ilang araw caya, ayon sa maisipan.
Naisipan ni doa Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa Ciruga ang
canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay na ito.
Guiliw co! ibig mo bang aco'y dacpin?ang tanong na nagugulat.
Huwag ca sanang baliw, pabayaan mo't aco ang nacacaalam!ang isinagot,
hindi ca manggagamot cang

ino man, datapuwa't ibig cong tawaguin ca nilang doctor

ac'y doctora, hal!
At kinabucasa'y tumanggap si Rodoreda ng

biling iukit sa isang losa ng

maitim na
marmol ang ganito: Dr. DE ESPADAA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE
EMFERMEDADES (manggagamot na tang

i sa lahat ng

bagay na sakt).
Ipinag-utos sa lahat ng

mg

a lingcod nila sa bahay na itawag sa canila ang

canilang mg

a bagong titulo, at dahil dito'y naragdagan ang bilang ng

mg

a Ilequillo,
cumapal ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang mg

a cintas at ang mg

a encaje,
at lalo ng

tiningnang ng

malaking pagpapawalang halaga ang canyang mg

a aba at
culang palad na mg

a cababayang babae, na ang mg

a asawa'y mababa ang camahalan

cay sa canyang asawa. Bawa't araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong
naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang gayong
calacaran, paguiguing isang tao'y sasapantahain na niyang siya'y calahi ng

Dios.
Hindi nacahahadlang ang mg

a dakilang caisipang ito, na hanggang nagdaraan ang

araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang catawaPhin 356tawa. Cailan
mang masasalubong niya si capitang Tiago at maaalaala niyang nawalang cabuluhan
ang pang

ing

ibig sa canya nito, pagdaca'y nagpapadala siya ng

piso sa Simbahan sa
pamisa, bilang pasasalamat. Gayn ma'y iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang
canyang asawa dahil sa titulo na pagca manggagamot sa lahat ng

bagay na sakit, at
canyang pinakikinggang magaling ang mg

a ilang salitang canyang naipang

ung

usap
dahil sa canyang cautaln. Dahil dito, at dahil sa hindi dumadalaw ang manggagamot
na ito sa cang

ino man, hinirang siya ni capitang Tiago upang siyang gumamot sa

canyang anac na babae.
Cung tungcol sa binatang Linares ay iba na. Ng

gumagayac ng

pagpasa Espaa,
inacala ni doa Victorina ang maglagay ng

isang tagapang

asiwang castila, sa pagca't

walang tiwala siya sa mg

a Iilipino naalaala ng

canyang asawa ang isang pamangking

na sa Madrid, na nag-aaral ng

pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas

ang caisipan sa lahat ng

mg

a magcacamag-anac sinulatan ng

a siya, na ipinagpauna
ang bayad sa sasacyan ng

pagparito, at naglalacbay-dagat na siyang dito ang tumpa,

ng

mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa pagdadalang tao.

Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating.
Samantalang cumacain sila ng

pang

alawang agahan, dumating si pari Salvi, at sa

pagca't siya'y cakilala na ng

mag-asawa, ipinakilala nila sa canya, sampo ng

mg

a
taglay na carapatan ng

binatang si Linares, na nagdamdam cahihiyan.

Ayon sa caugalia'y si Mara Clara ang siyng pinag-usapan; ang dalaga'y
nagpapahing

alay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa paglalacbay:

ipinagparang

alan ni doa Victorina ang canyang catabilan sa pagpintas sa mg

a
tagalalawigan, sa canilang mg

a bahay na pawid, sa canilang mg

a tulay na cawayan, na
hindi kinalimutang sabihin sa cura ang pagca sila'y mg

a caibigan ng

Segundo Cabo,
ng

Alcaldeng si gayon, ng

Oldor na si ganyan, ng

Intendente at iba pa, mg

a taong
pawang matataas na totoong naaalang-alang sa canila.
Cung naparito po sana cayo camacalawa, doa Victorina,ang isinunod ni
capitang Tiago, pagcatapos ng

isang sandaling pagtahimic ng

usapan,iny po
sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan siya nacaupo.
An? Paano? Naparito ba ang capitang General? At dito sa inyong bahay?
Casinung

aling

an!
Phin 357Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito p sana
cay camacalawa....
Ah! syang na hindi nagcasakit agd si Clarita!ang biglng sinabi niyang
taglay ang tnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares:
Naring

ig mo na, pinsan? Dirito ang Capitan General! Nakita mo na cung

totoo ang sabi ni De Espadaa, ng

sabihin sa iyong ang paroroonan mo'y hindi bahay

ng

isang walang cabuluhang indio? Sa pagca't talastasin po ninyo na ang aming

pinsa'y ng

nasa Madrid ay caibigan ng

mg

a ministro at ng

mg

a duque, at doon
cumacain sa bahay ng

conde del Campanario.

Ng

duque de la Torre, Victorina,ang isinala ng

canyang asawa.
Gayon din lamang iyon, icaw pa ba naman ang magsasabi sa akin?...
Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?ang isinalabat ni
Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;malapit daw rito ang sabi sa akin.
Aba, naririto siya ng

ayon at hindi malalao't siya'y paririto,ang isinagot ng

cura.
Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa canya,ang
biglang sinabi ng

binata,at cung hindi lamang sa ganitong maligayang pagcacataon

ng

pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco ng

pagparito upang siya'y aking dalawin.

Samantala'y naguising ang "maligayang" pagcacataon.
De Espadaa?ani doa Victorina ng

matapus ang pagcain,ating titingnan

na si Clarita?At saca sinabi cay capitang Tiago: Dahil sa inyo lamang, don
Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang aking asawa cung di sa mg

a
matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon pa man! Hindi cawang

is ang aking
asawa ng

mg

a taga rito!... hindi siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa mg

a taong
matataas lamang.
Tinung

o nila ang kinalalagyan ng

may sakit na babae.

Halos ng

itng

it ng

dilim ang silid na kinalalagyan ng

may sakit, nacalapat ang mg

a
bintana, dahil sa pang

ang

anib sa hihip ng

hang

in, at nanggagaling ang bahagyang

liwanag doon sa dalawang malalaking candilang pagkit na nakatiric at nagnining

as sa
harap ng

isang larawan ng

Virgen sa Antipolo.
Nabibigkisan ang ulo ng

isang panyong basa ng

Agua de Colonia, nababalot na

mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang mg

a ticlop, na siyang
tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang dalaga sa canyang catreng
camagong na napapamutihan ng

mg

a cortinang jusi at pinya.

Phin 358Ang canyang mg

a buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang

nacararagdag ng

gayong nang

ang

aninag na pamumutla, na binibigyang buhay lamang

ng

malalaking mg

a matang puspos ng

calungcutan. Na sa canyang siping ang canyang

dalawang caibigang babae at si Andeng na may babae na isang sang

a ng

azucena.
Pinulsuhan siya ni De Espadaa, siniyasat ang canyang dila, tinanong siya ng

ilan, at saca nagsalitang iiling iling:
I ... ito'y may sakit, ng

uni't maaring gumaling!

Minasdan ni doa Victorina ng

boong calakhan ng

loob ang mg

a nalilimpi.
Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang pildora ng

sinoglosa!ang ipinag-utos ni De Espadaa.
Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,ang sabi ni doa Victorina na sa canya'y
lumapit; naparito cami't ng

gamutin icaw ... Ipakikilala co sa iyo ang pinsan namin!

Nawiwili si Linares sa panonood sa mg

a calugodlugod na mg

a mata ni Maria
Clara, na anaki'y may isang hinahanap, caya't hindi niya naring

ig ang sa canya'y
pagtawag ni doa Victorina.
Guinoong Linaresang sa canya'y sinabi ng

cura, na ano pa't pinucaw siya sa

canyang pagcawili sa panonood;narito na si pari Damaso.
At tunay ng

a namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at ga

nalulungcot na; pagbabang

on niya sa higaa'y si Maria Clara ang unang canyang

dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba at mapag-aglahi;
ng

ayo'y lumalacad na walang imic at anyong hahapayhapay.

Phin 359

XLIII.
MGA PANUCALA.
Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan ng

may sakit, at saca

niya hinawacan ang camay nito:
Maria!ang canyang sinabi ng

hindi maulatang pag-irog, at bumalong sa

canyang mg

a mata ang mg

a luha;Maria, anac co, hindi ca mamamatay!

Binucsan ni Maria ang canyang mg

a mata at tiningnan siya ng

tanging pagtataca.
Sino man sa mg

a nacacakilala sa Iranciscano'y hindi nang

aghihinala man lamang

na siya'y may taglay ng

gayong lubhang mg

a caguiliwguiliw na damdamin; hindi

inaacala ng

sino mang sa ilalim ng

gayong matigas at magaspang na anyo'y may

tangkilic na isang puso.
Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang musmos na lumayo
sa dalaga. Tinung

o niya ang "caida" upang doo'y maibulalas niya ang canyang

capighatian, sa lilim ng

mg

a gumagapang na halaman sa durung

awan ni Maria Clara.

Pagcalakilaki ng

canyang pag-ibig sa canyang inaanac!ang sapantaha ng

lahat.
Pinagmamasdan siya ni fray Salv na hindi cumikilos at hindi umiimic, at
nang

ang

agat labi ng

bahagya.
Ng

anyong natatahimic na si pari Damaso'y ipinakilala sa canya ni doa Victorina

ang binatang si Linares, na sa cany'y magalang na lumapit.
Walang imic na pinagmasdan siya ni pari Damaso, mula sa mg

a paa hangang lo,

inabot ang slat na sa canya'y iniabot ni Linares, at binasa ang lihim na iyng anaki'y
hindi napag-uunawa ang lamn, sa pagca't tumanng
At sino po ba cay?
Phin 360Aco po'y si AlIonso Linares, na inaanac ng

inyong bayaw ...ang

pautl na sinabi ng

binata.
Lumiyad si pari Dmaso, mulng minasdan ang binata, sumaya ang mukha at
nagtindg.
Aba, icaw pala ang inaanac ni Carlicos!ang biglang sinabi at siya'y niyacap;
halica't ng

kita'y mayacap ... may ilang, araw lamang na catatanggap co pa ng

canyang
sulat ... aba, icaw pala! Hindi cata nakikilala ... mangyari baga, hindi ca pa
ipinang

ang

anac ng

aking lisanin ang lupaing iyon; hindi cata nakilala!

At pinacahihigpit ng

canyang matatabang mg

a bisig ang binata, na namumula,

ayawan cung sa cahihiyan o sa pagcainis. Tila mandin nalimutan ng

lubos ni pari
Dmaso ang canyng pighati.
Ng

macaraan ang ilang sandali ng

pagpapakita ng

pagguiliw at pagtatanong sa
calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumanng si pari Dmaso:
At ng

ayon! an ang ibig ni Carlicos na gawin co sa iy?

Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay ...,ang muling sinabi ni
Linares ng

pautal.
Sa sulat? tingnan co? Aba, siya ng

a! At ang ibig ay ihanap cata ng

isang
catungculan at isng asawa! Hmm! Catungculan ... catungculan, magaang;
marunong ca bang bumasa't sumulat?
Tinanggp co ang pagca abogado sa Universidad Central!
Carambas! icaw pala'y isang picapleitos (mapang udyc sa pag-uusapin)
datapuwa't wala sa iyong pagmumukha ... tila ca isang mahinhing dalaga, ng

uni't
lalong magaling! Datapuwa't bigyan cata ng

isang asawa ... hm! hmm! isang

asawa....
Padre, hindi po ac lubhng nagdadalidali,ang sinabi ni Linares na nahihiya.
Datapuwa't si pari Dmaso'y nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dulo ng

caida, na ito ang ibinbulong:Isang asawa, isng asawa!
Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha; ng

ayo'y
nagpapakilala ng

malaking cataimtiman at wari'y may iniisip. Pinagmamasdan ni pari

Salvi ang lahat ng

ito mula sa malayo.

Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin ng

malaking capighatian ang bagay

na ito!ang ibinulong ni pari Damaso ng

tinig na tumatang

is;datapuwa't sa
dalawang casamaa'y dapat piliin ang pinacamaliit.
Phin 361At lumapit cay Linares at saca inilacas ang pananalita:
Halica, bata,anya:causapin nata si Santiago.
Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-iisipisip sa paglacad.
Ng

magcagayo'y humalili naman sa pagpaparoo't parito sa caida si pari Salvi, na

naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian.
Isang tinig na sa canya'y nagbibigay ng

magandang araw ang siyang nagpahinto

ng

canyang capaparoo't parito: tumunghay at ang nakita niya'y si Lucas, na sa canya'y

bumati ng

boong capacumbabaan.
An ang ibig mo?ang tanong ng

mg

a mata ng

cura.
Among, aco po ang capatid ng

namatay sa caarawan ng

Iiesta!ang sagot na
cahapishapis ni Lucas.
Umudlot si pari Salv.
At ano?ang ibinulong na bahagya na maring

ig.
Nagpupumilit umiyac si Lucas at pinapahid ng

panyo ang canyang mg

a mata.
Among,ang sinabing nagtutumang

is,naparoon po aco sa bahay ni don

Crisostomo upang huming

i ng

cabayaran sa buhay ..., ipinagtabuyan muna aco ng

sicad, at ang sabi'y aayaw raw siyang magbayad ng

ano man, sa pagca't nang

anib daw
siyang mamatay sa sala ng

aking guiliw at cahabaghabag na capatid. Nagbalic po aco

o cahapon, ng

uni't siya'y nacapasa Maynila na, at nag-iwan ng

limang daang piso

upang ibigay sa akin, parang isang caawang-gawa, at ipinagbiling huwag na raw
bumalic aco cailan man! Ah, among, limang daang piso sa aking caawa-awang
capatid, limang daang piso, ah! among!...
Ng

una'y pinakikinggan siya ng

cura na nagtataca at inuulinig ang canyang

pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang mg

a labi ang isang lubhang malaking

nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa pagcamasid ng

gayong daya at paglambang,

na cung nakita sana ni Lucas, marahil siya'y tumacas at nagtumacbo ng

boong tulin.
At ano ang ibig mo ng

ayon?ang itinanong na casabay ang sa canya'y

pagtalicod.
Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios, cung ano caya ang
dapat cung gawin; sa tuwi na'y nagbibigay ang among ng

mabubuting mg

a hatol....
Sino ang may sabi sa iyo? Hindi icaw tagarito....
Nakikilala ang among sa boong lalawigan!
Lumapit sa canya si pari Salvi na nanglilisic ang mg

a mata sa galit, itinuro

sa Phin 362canya ang lansang

an at saca sinabi sa gulat na si Lucas:

Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi ca
ipinabilanggo! Lumayas ca rito!
Nalimutan ni Lucas ang canyang pagpapacunwari at bumulong:
Ab ang isip co'y....
Lumayas ca rito!ang sigaw ni pari Salv na malaki ang galit.
Ibig co po sanang makipagkita cay pari Dmaso....
May gagawin si pari Dmaso ... lumayas ca rito!ang muling ipinagutos ng

matindi ng

cura.
Nanaog si Lucas na nagbububulong:
Isa pa naman ito ... pagca siya'y hindi nagbayad ng

magaling!... Cung sino ang

bumayad ng

magaling....
Nang

agsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac ng

cura, pati ni pari

Dmaso, ni capitan Tiago at ni Linares....
Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihing

i ng

limos at
aayaw magtrabajo!ang sinabi ni pari Salvi, na dinampot ang sombrero at baston at
tinung

o ang convento.


Phin 363

XLIV.
PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.
Mahabang araw at malulungcot na mg

a gabi ang guinawang pagtatanod sa ulunan

ng

hihigan; nabinat si Maria Clara caracaracang matapos macapagcumpisal, at wala

siyang sinasalita, sa boong canyang pagcahibang, cun di ang pang

alan ng

canyang ina,
na hindi niya nakikilala. Datapuwa't siya'y pinacaaalagaan ng

canyang mg

a caibigang
babae, ng

canyang ama at ng

canyang tia; nagpapadala ng

mg

a pamisa at ng

mg

a
limos sa lahat ng

mg

a larawang mapaghimala; nang

aco si capitan Tiagong

maghahandog ng

isang bastong guinto sa Virgen sa Antipolo, at sa cawacasa'y

nagpasimula ng

untiunting paghibas ng

lagnat ng

boong cahusayan.
Nangguiguilalas ang doctor de Espadaa sa mg

a cabisaan ng

jarabe de altea at ng

pinaglagaan ng

liquen, mg

a panggamot na hindi binabago. Sa laking pagcatuwa ni

doa Victorina sa canyang asawa, isang araw na natapacan nito ang cola ng

canyang
bata, hindi niya nilapatan ng

caugaliang parusang bawian ng

panglagay na ng

ipin, cun
di nagcasiya na lamang na sa canya'y sabihin:
Cung hindi ca pa naguing pilay, tatapacan mo pati ng

corse!
At hindi gumagamit ng

corse si doa Victorina!

Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang canilang
caibigan, nang

agsasalitaan naman sa comedor ang cura, si capitang Tiago at ang mag-

anac ni doa Victorina, hanggang sila'y nang

agmimirindal.
Tunay ng

ang aking dinaramdam ng

di cawasa,ang sinasabi ng

doctor;at
daramdamin din namang totoo ni pari Dmaso.
At saan po ang sabi ninyong siya'y ililipat nila?ang itinanong ni Linares sa
cura.
Sa lalawigang Tayabas!ang isinagot ng

cura ng

walang cabahalaan.
Phin 364Ang magdaramdam naman ng

malaki ay si Maria pagca canyang

nalaman,ani capitang Tiago;siya'y canyang kinaguiguiliwang parang isang ama.
Tiningnan siya ng

pasuliyap ni Iray Salvi.

Inaacala co po among,ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,sa nagbuhat
ang lahat ng

sakit na ito sa sama ng

loob na canyang tinanggap ng

araw ng

Iiesta.
Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo sa hindi
pagpapahintulot na siya'y causapin ni Guinoong Ibarra; siya sana'y lalo ng

lumubha.
At cung hindi sa amin,ang isinalabat ni doa Victorina,sumasalang

it na
sana si Clarita at nag-aawit na ng

mg

a pagpupuri sa Dios.
Amen Jesus!ang inacala ni capitan Tiagong marapat sabihin.
Inyo rin namang palad na hindi nagcaroon ang aking asawa ng

ibang may sakit

na lalong mataas ang uri, sa pagca't cung nagcagayo'y napilitan sana cayong tumawag
ng

iba, at dito'y pawang mg

a hang

al; ang aking asawa'y....

Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,ang isinalabat naman
sa canya ng

cura,na ang pagcapang

umpisal ni Maria Clara ang siyang pinagbuhatan

niyong magaling na pagbabago ng

canyang calagayan, na siyang sa canya'y

nacapagligtas ng

buhay. Higuit sa lahat ng

gamot ang isang concienciang malinis, at

pacaunawaing hindi co tinututulan ang capangyarihan ng

dunong, lalong-lalo na ang

dunong sa cirugia! ng

uni't ang isang malinis na conciencia'y ... Basahin ninyo ang

mg

a banal na libro, at inyong makikita cung gaano ang mg

a sakit na napagaling sa
pamamag-itan lamang ng

isang mabuting conIesion.

Ipatawad po ninyo,ang itinutol ni doa Victorina na nag-init,ang tungcol
diyan sa capangyarihan ng

conIesion.... gamutin ng

a po ninyo ang asawa ng

alIerez ng

isang confesin.
Isang sugat, guinoong babae,ay hindi isang sakit na may ikinapangyayari
ang conciencia!ang isinagot ni pari Salv, na may halong poot;gayon man, ang
isang mabuting confesin ay macapaglalayo sa canya sa pagtanggap ng

mg

a hampas
na gaya ng

canyang mg

a tinanggap caninang umaga.

Sa canya'y marapat!ang ipinagpatuloy ni doa Victorina, na parang hindi
niya naring

ig ang lahat ng

sinabi ng

pari Salvi.Napacawalang bait ang babaeng

iyan! Sa simbaha'y wala ng

guinagawa cung di masdan aco, mangyari baga! siya'y

isang babaeng walang capararacan; tatanung

in co na sana siya niyong linggo cung

mayroon acong mg

a tautauhan sa mukha, ng

uni't sino ang magcacapol ng

dumi sa
sarili sa pakikipag-usap sa taong walang uri?
Phin 365Sa ganang sa cura, nama'y parang hindi niya naring

ig ang lahat ng

mg

a
caltb na ito, at nagpatuloy:
Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; ng

malubos na gumaling ang inyong

anac ay kinacailang

ang makinabang bucas; dadalhan co siya rito ng

viatico ... inaacala

cong wala siyang ano mang dapat na ipang

umpisal, gayon man ... cung ibig niyang

mang

umpisal ng

sandali ng

ayong gabi....
Ayawan co,ang idinugtong agad ni doa Victorina, na sinamantala ang isang
patlang ng

salitaan,hindi co mapag-isip cung bakit may mg

a lalaking
nang

agcacaroon ng

pusong mag-asawa sa gayong mg

a panggulat, na gaya na ng

a ng

babaeng iyan; cahi't malayo'y namamasid cang saan siya nanggaling; napagkikilalang
namamatay siya ng

caingguitan; mangyari baga! gaano na ang sahod ng

isang
alfrez?
Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong pinsang ihanda
ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco ng

ayong gabi upang siya'y bigyang

capatawaran sa mumunting casalanan....
At sa pagca't nakita niyang lamalabas si ta Isabel, pinagsabihan niya ito sa
wicang tagalog:
Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pang

ung

umpisal ng

ayong gabi;
dadalhan co siya rito bucas ng

viatico; sa ganya'y lalong madadali ang canyang

paggaling.
Ng

uni, Padre,ang ipinang

ahas na itinutol ng

kimi ni Linares,baca po niya

acalaing siya'y nang

ang

anib na mamatay.
Huwag po cayong mabahala!ang sa canya'y isinagot na hindi siya
tinitingnan;nalalaman co ang aking guinagawa: marami ng

totoong may sakit ang

aking inalagaan. Bucod sa roo'y sasabihin niya cung ibig niya hinding makinabang,
at makikita ninyong siya'y paooo sa lahat.
Ang unauna'y napilitan si capitan Tiagong sa lahat ay paoo.
Pumasoc si tia Isabel sa silid na kinalalagyan ng

may sakit.
Nananatili sa hihigan si Mara Clara, namumutla, totoong namumutla; na sa
canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae.
Cumain ca pa ng

isang butil,ang sa canya'y sabi ni Sinang ng

paanas, at sa
canya'y ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa isang maliit na tubong
cristal;ang sabi niya'y pagca nacaramdam icaw ng

tunog o hugong sa taing

a mo'y
iyong ihinto ang panggagamot.
Hindi na ba sumulat uli sa iyo?ang tanong na marahan ng

may sakit.
Phin 366Hindi, marahil siya'y totoong maraming guinagawa!
Hindi ba nagpapasabi sa akin ng

ano man?
Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siya'y alsan ng

Arzobispo ng

excomunin upang....
Inihinto ang salitaan, sa pagca't dumarating ang ta.
Sinabi ng

among na maghanda ca raw sa pang

ung

umpisal, anac co,ani tia

Isabel;iwan ninyo siya at ng

magawa niya ang pagsisiyasat ng

canyang conciencia.
Diyata't wala pa namang isang linggong nacapang

ung

umpisal siya!ang tutol

ni Sinang,Aco'y walang sakt, datapuwa't hindi aco nagcacasala ng

lubhang
malimit!
Aba! hindi ninyo nalalaman ang sabi ng

cura: nagcacasala ang banal ng

macapito sa maghapon? Hala, ibig mo bang dalhin co rito sa iyo ang "Ancora", ang
"Ramillete" o ang "Matuwid na landas ng

pagpasa lang

it"?
Hindi sumagot si Mara Clara.
Hala, hindi ca mapapagod,ang idinugtong ng

mabait na tia upang aliwin

siya; aco na ang babasa ng

pagsisiyasat ng

conciencia, at wala cang gagawin cung di

mag-alaala ng

mg

a casalanan.
Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!ang ibinulong ni
Maria Clara sa taing

a ni Sinang, ng

ito'y nagpapaalam na sa canya.

Ano iyon?
Datapuwa't nasoc ang tia at napilitan si Sinang na lumayo, na hindi naunawa
ang sinabi sa canya ng

canyang caibigan.
Inilapit ng

mabait na tia ang isang silla sa ilaw, naglagay ng

salamin sa mata sa
dulo ng

canyang ilong, binucsan ang maliit na libro at nagsalita:

Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa mg

a utos ng

Dios;
dadalang

an co at ng

icaw ay macapaggunamgunam; cung sacali't hindi mo nariring

ig
na magaling ay sasabihin mo sa akin at ng

maulit co sa iyo; nalalaman mo ng

sa
icagagaling mo'y hindi aco napapagal cailan man.
Nagpasimula ng

pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at anyong humal, ng

mg

a pagdidilidili ng

mg

a bagay na ipinagcacasala. Siya'y tumitiguil ng

matagal sa
wacas ng

bawa't pangcat, upang mabigyang panahon ang dalaga sa pag-aalaala ng

canyang mg

a casalanan at pagsisihan.
Minamasdan ni Maria Clara ang alang-alang na walang tinutucoy. Ng

matapos na
ang unang utos na "ibiguin ang Dios na lalo sa lahat ng

bagay", hinihiPhin 367watigan

siya ni tia Isabel sa ibabaw ng

canyang salamin sa mata, at ikinatutuwa niya ang

anyong pagca nagdidilidili at nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos ng

isang
matagal na paghinto'y pinasimulan ang pang

alawang utos. Bumabasa ng

taimtim sa
loob ang mabait na matandang babae, at ng

matapos ang pagbubulaybulay, muling

tiningnan ang canyang pamangkin, na untiunting ibinaling ang ulo sa cabilang daco.
Bah!ang sinabi sa sarili ni tia Isabel; dito sa "huwag magpahamac manumpa
sa canyang santong pang

ala'y" hindi ng

a maaaring magcasala ang abang ito! Lumipat

tayo sa icatlo.
At ang pang

atlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring magaling at

binasa ang lahat ng

bagay na pinagcacasalanan ng

laban sa canya. Muli na namang

tiningnan niya ang higaan; datapuwa't ng

ayo'y itinaas ng

tia ang salamin, kinusot ang

mg

a mata; nakita niyang dinala ng

canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid

ang mg

a luha.
Hm!anya,ejem! Minsa'y natulog ang caawaawang ito samantalang
nagsesermn.
At muling inilagay sa dulo ng

canyang ilong ang salamin niya sa mata, saca

sinabi sa sarili:
Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang ama't ina, na gaya ng

hindi
niya pang

ing

ilin sa mg

a Iiesta.
At binasa ang icapat na utos ng

tinig na lalong madalang at lalo ng

pahumal, sa
pagca't inaacala niyang sa gayong paraa'y lalo na niyang binibigyang cadakilaan ang
canyang gawa, na gaya ng

canyang nakitang inaasal ng

marami sa mg

a Iraile: hindi
nakakapakinig kailan man si tia Isabel ng

pang

ang

aral ng

isang cuakero, sa pagoa't

cung nagcagayo'y pinapang

inig naman sana niya ang canyang catawan.

Samantala'y macailang dinala ng

dalaga ang panyo sa canyang mg

a mata, at lalo
ng

napapakingan ang lacas ng

canyang paghing

a.
Pagcagalinggaling na caluluwa!ang iniisip sa sarili ng

matandang babae;
siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa lahat! Aco'y nagcasala ng

lalong
marami cay sa canya, gayon may hindi aco nangyaring-mapaiyac ng

totohanan cailan
man.
At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang paghinto at
lalong ganap ang pagcahumal ng

pananalita, cay sa ng

una, sacali't maari pa, na sa

pagsusumicap niyang mainam sa gayong gawa'y hindi niya Phin 368naring

ig ang
paghagulhol na iniinis ng

canyang pamangkin. Sa isa lamang pagtiguil na canyang

guinawa, pagcatapos ng

mg

a pagcanilaynilay tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa

pamamag-itan ng

sandata, naring

ig niya ang mg

a daing ng

macasalanan. Ng

magcagayo'y humiguit sa pagca dakila ang tinig, pinagpilitan niyang basahin ang
nalalabing utos sa anyong nagbabala, at ng

mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac

ng

caniyang pamangkin.
Tumang

is ca, anac, co, tumang

is ca!ang canyang sinabi, at siya'y lumapit sa

higaan:cung gaano calaki ang iyong pagtang

is ay gayon din ang pagcadali ng

pagpapatawad sa iyo ng

Dios. Gamitin mo ang pighating "contricion" sa pagca't

lalong magaling cay sa "atricion." Tumang

is ca, anac co, hindi mo nalalaman cung

gaano ang aking galac na tinatamo sa panonood co ng

iyong pag-iyac! Pagdagucan

mo naman ang iyong dibdib, huwag mo lamang calalacasan, sa pagca't may sakit ca
pa.
Datapuwa't sa pagca't anaki'y mandin nagcacailang

an ang pighati ng

pag-iisa at
ng

pagca walang nacamamalay, upang lumala, ng

makita ni Maria Clarang siya'y

nasubucan, untiunting tumiguil ng

pagbubuntong hining

a, pinahid ang canyang mg

a
mata, na walang sinasabing ano man at hindi sumasagot sa canyang tia ng

cahi't
cataga.
Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, ng

uni't sa pagca't huminto ang pagtang

is ng

sa
canya'y nakikinig, lumipas ang caalaban ng

canyang loob sa canyang gawa, at ang

mg

a huling utos ng

Dios ay nacapag-antoc sa canya at sa canya'y nacapaghicab, na

ano pa't naguing malaking casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa
gayo'y nahihinto.
Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co makikita!ang iniisip sa sarili ng

matandang babae;nagcacasalang tulad sa isang sundalo ang batang ito laban sa
unang limang utos ng

Dios, datapuwa't hindi cahi't isang casalanang magaang man

lamang mula sa icaanim hangang sa icasampo, ano pa't tumbalic sa amin! Cung
paano na ang lacad ng

daigdig ng

ayon!
At nagsindi ng

isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at dalawang maliliit

na candila sa Nuestra Seora del Rosario at sa Nuestra Seora del Pilar, na canyang
inihiwalay roon muna at inilagay sa isang suloc ang isang garing na Santo Cristo,
upang ipaunawang hindi dahil sa canya caya isinindi ang mg

a candilang iyon. Hindi

rin nacabahagui sa gayong bagay ang Virgen sa Delaroche: siya'y isang taga ibang
lupaing hindi kilala, at hindi pa nacariring

ig si tia Isabel ng

isa man lamang himala na

canyng guinawa.
Phin 369Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa guinawang;
conIesion ng

gabing iyon; pinagpipitagan namin ang mg

a lihim na iyan. Mahabang

totoo ang cumpisal, at nahiwatigan ng

tiang mula sa malayo'y binabantayan ang

pamangkin, na hindi ikinikiling ng

cura ang canyang taing

a sa mg

a salita ng

may
sakit, cung di nacaharap sa mukha ni Maria Clara, at tila mandin wari ibig niyang
basahin o hulaan sa pagcagagandang mg

a mata ng

dalaga ang mg

a pag-iisip.
Lumabas sa silid si par Salving namumutla't nang

ing

ilis ang mg

a labi. Sino mang

macapanood ng

canyang noong nagdidilim at pigta ng

pawis, mawiwicang siya ang

nagcumpisal cay Maria Clara at hindi ng

a narapat magcamit ng

capatawaran.
Jesus, Maria, JoseI!ang sinabi ng

tia na nagcucruz;sino ang macatataroc

sa calooban ng

mg

a kinabataan ng

ayon?


Phin 370

XLV.
ANG MGA PINAG-UUSIG.
Tinatanglawan ng

isang malamlam na liwanag na inilalaganap ng

buwan at
umulusot sa malalagong mg

a sang

a ng

mg

a cahoy, ang isang lalaking naglalagalag sa

cagubatan, na maraha't mahinahon ang lacad. Manacanaca at anaki baga'y ng

huwag
maligaw, sumusutsot siya ng

isang tang

ing tugtuguin, na ang caraniwa'y sinasagot ng

gayon ding sutsot sa dacong malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at
ipinagpapatuloy, pagcatapos, ang paglacad na ang tinutunto'y ang malayong huni.
Sa cawacasan, ng

canyang maraanan ang libolibong mg

a nacahahadlang cung
gabi sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa nalalacaran, siya'y dumating sa isang
maliit na puang na naliliwanagang ganap ng

buwan sa icaapat na bahagui ng

canyang
paglaki. Matataas na mg

a malalaking batong buhay, na napuputung

an ng

mg

a cahoy
ang siyang nacababacod sa paliguid, na ano pa't wari isang nababacurang panoorang
naguiba; mg

a cahoy na bagong putol, mg

a punong naguing uling ang nacapupuno sa

guitna, na nang

ahahalo sa pagkalalaking mg

a batong buhay, na kinucumutan ng

pacaposcapos ng

Lumikha ng

canyang culubong na mg

a dahong verde ang culay.

Bahagya pa lamang cararating ng

lalaking di kilala'y siyang paglabas namang

bigla ng

isang lalaki rin sa licuran ng

isang malaking bato, lumapit at binunot ang

isang revolver.
Sino ca?ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang tinig, casabay ang
pagtataas ng

"gatillo" ng

canyang sandata.
Casama ba ninyo si matandang Pablo?ang sagot ng

bagong cararating na
mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanung

an at hindi nagugulumihanan.
Ang capitan ba ang itinatanong mo? Oo, narito.
Cung gayo'y sabihin mong narito si Elas at siya'y hinahanap,anang Phin
371lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto.
Cayo po ba'y si Elias?ang itinanong ng

canyang causap na taglay ang

tang

ing pagpipitagan, at saca lumapit, at gayon ma'y patuloy rin ang paguumang sa
canya ng

bung

ang

a ng

revolver;cung gayo'y ... halcayo.

Sumund sa cany si Elas.
Pumasoc sila sa isang anyong yung

ib na palusong sa cailaliman ng

lupa.
Ipinauunawa sa piloto, ng

tagapamatnubay na nacacaalam ng

daan, cung palusong,

cung cailan dapat yumucd gumapang; gayon ma'y hindi nalao't sila'y
nang

agsirating sa isang may anyong salas, na bahagya na naliwanagan ng

mg

a huepe,
at ang nang

aroroo'y labingdalawa o labing limang lalaking may taglay na mg

a
sandata, marurumi ang mg

a mukha at cagulatgulat ang mg

a pananamit, na nacaupo
ang mg

a iba, ang iba nama'y nacahiga, at nagsasalitaan ng

bahagya. Namamasdan ang

isang matandang lalaking mapanglaw ang pagmumukha, nacapulupot sa ulo niya ang
isang bigkis na may dugo, nacalagay ang mg

a sico sa isang batong guinagawang

pinaca mesa, at pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc na
ibinubuga'y bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana talastas nating
iyo'y isang yung

ib ng

mg

a tulisan, mawiwica natin, sa pagbasa ng

malaking
pagng

ang

alit sa mukha ng

matandang lalaki, na siya ang Torre ng

Gutom sa araw na
sinusundan ng

paglamon ni Ugolino sa canyang mg

a anac.
Umanyong humilig ang nang

ahihigang mg

a lalaki ng

dumating si Elias at ang

namamatnugot sa canya, datapuwa't sa isang hudyat nito'y nang

agsitahimic at
nang

agcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto, na walang taglay na ano mang

sandata.
Untiunting luming

on ang matandang lalaki at ang natagpuan ng

canyang mg

a
mata'y ang nacapagpipitagang kiyas ni Elias, na nacapugay na siya'y pinagmamasdang
puspos ng

calungcutan at pagbibigay halaga.

Icao ba?ang itinanong ng

matandang lalaki, na sumaya ng

caunti ang mg

a
mata ng

makilala ang binata.

Sa anong calagayan aking nasumpung

an cayo!ang ibinulong ni Elas sa

babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo.
Hindi umimic ang matanda at tumung

o, humudyat ng

isa sa mg

a tao,
nanang

agsitindig sila't lumayo, na canilang sinulyap muna't sinucat ng

mg

a mata ang
taas at bicas ng

pang

ang

atawan ng

piloto.
Tunay ng

a!ang sinabi ng

matandang lalaki ng

silang dalawa'y nagPhin

372iisa na;ng

cata'y patuluyin sa aking bahay, na may anim na buwan ng

ayon, aco
ang ng

panahong iyo'y nahahabag sa iyo; ng

ayo'y nagbago ang capalaran, ng

ayo'y
icaw naman ang nahahabag sa akin. Ng

uni't umupo ca at sabihin mo sa akin cung

bakit ca nacarating hang

ang dito.
May labing limang araw na ng

ayong ibinalita sa akin ang nangyari sa inyong

casacunaan,ang madalang na isinagot ng

binata sa mahinang tinig, na ang ilaw ang

siyang tinitingnan;pagca alam co'y lumacad na agad aco, nagpacabicabila aco sa
mg

a cabunducan, halos dalawang lalawigan ang aking nalibot.

Napilitan acong tumacas at ng

huwag magsabog ng

dugong walang malay;

natatacot humarap ang aking mg

a caaway at ang canila lamang inilalagay sa aking

hirap ay ang ilang mg

a caawaawa, na walang guinawa sa akin cahit caliitliitang

casam-an.
Ng

macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni Elias sa pagbasa ng

mg

a caisipang mapapanglaw sa mukha ng

matandang lalaki, nagpatuloy ng

pananalita
ang binata:
Naparito aco't ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa pagca't hindi
aco nacasumpong, cahi't aking pinaghanap, ang bahagyang labi man lamang ng

mag-
anac na may cagagawan ng

casawiang palad naming mag-anac, minagaling co ang

iwan ang lalawigang aking tinatahanan upang tumung

o sa dacong timugan at
makisama sa mg

a pulutong ng

mg

a hindi binyagan at nabubuhay ng

boong kalayaan:
ibig po ba ninyong lisanin ang bagong pinasisimul-an ninyong pamumuhay at
sumama sa akin? Lalagay acong tunay na inyong anac, yamang namatay ang anac po
ninyo, at kikilalin co cayong ama, yamang wala na acong magugulang?
Umiling ang matanda ng

paayaw, at nagsalita:
Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap ng

calooban ang isang pasiyang

cakilakilabot, ay dahil sa wala ng

sucat pagpaliiran. Isang taong gaya co, na guinamit

ang canyang cabataan at ang canyang cagulang

an sa pagpapagal at ng

camtan ang
sariling guinhawa at ang sa mg

a anac sa panahong hinaharap; isang taong

nagpacumbaba sa lahat ng

mg

a naguing calooban ng

canyang mg

a puno, na tumupad
ng

boong pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis ng

lahat upang mamuhay

sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring camtan; pagca tinalicdan ng

ganitong taong pinalamig na ang dugo ng

panahon, ang lahat ng

canyang pinagdaanan
at ang boong pagdaraanan pa, at sumasa mg

a pampang

in na ng

libing

an, ay sa pagca't
canyang napagkilalang Phin 373lubos na walang capayapaang masusumpung

an at ang
catiwasiya'y hindi siyang calakilakihang cagaling

an! Ano't magpapacatira pa sa hindi

sariling lupain upang magbuhay dukha? Dating aco'y may dalawang anac na lalaki,
isang anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating tinatamo ang
pagpipitaga't pagmamahal ng

madla; ng

ayo'y isang cahoy na pinutlan ng

mg

a sang

a
ang aking cawang

is, lagalag, nagtatago, pinag-uusig sa mg

a cagubatang tulad sa isang

halimaw, at anong dahil at guinawa sa akin ang lahat ng

ito? Dahil sa inilugso ng

isang lalaki ang capurihan ng

aking anac na babae, sa pagca't hining

i ng

mg

a capatid
sa lalaking iyang magsulit siya ng

catampalasanang canyang guinawa, at sa pagca't

ang lalaking iya'y nang

ing

ibabaw sa mg

a iba sa pamamag-itan ng

pamagat na
ministro (kinakatawan) ng

Dios. Inalintana co, gayon man, ang lahat ng

ito, at acong
ama, aco, na siniraan ng

puri sa aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan,

ipinagpaumanhin co ang casilacbuhan ng

cabataan at ang mg

a carupucan ng

catawang
lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli, ano ang dapat cong
gawin cung di ang huwag ng

umimic at iligtas ang nalabi? Datapuwa't nang

anib ang
tampalasang baca sa humiguit cumulang na cadalia'y camtan niya ang panghihiganti,
caya't ang guinawa'y humanap ng

capahamacan ng

aking mg

a anac na lalaki.
Nalalaman mo ba cung ano ang canyang guinawa? Hindi? Natatalastas mo bang
linubid ang casinung

a-ling

ang cunuwa'y linooban ang convento, at sa mg

a isinacdal
ay casama ang isa sa aking mg

a anac? Hindi nairamay iyong isa, sa pagca't wala't na

sa ibang bayan. Nalalaman mo ba ang mg

a catacottacot na pahirap na sa canila'y

guinawa? Nalalaman mo, sa pagca't nang

agcacawang

is ang ganitong mg

a pahirap sa
lahat ng

mg

a bayan. Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa
canyang sariling buhoc, naring

ig co ang canyang mg

a sigaw, aking naring

ig na aco'y
canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at palibhasa'y namarati aco sa
capayapaan, hindi aco nagcaroon ng

catapang

ang pumatay o magpacamatay caya!

Nalalaman mo bang hindi napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan
ang bintang, at ang naguing parusa'y ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking
anac ay namatay dahil sa mg

a pahirap na guinawa sa canya? Ang isa, ang nalalabi sa

akin, ay hindi duwag na gaya ng

canyang ama; at sa catacutan ng

tacsil na nagpahirap
na ipanghiganti sa canya ang pagcamatay ng

canyang capatid, guinamit na dahilan

ang cawal-an ng

"cedula personal" na nalimutang sandali, piniit ng

Guardia Civil,
pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura hanggang sa siya'y
maPhin 374pilitang magpacamatay! At aco, aco'y buhay pa pagcatapos ng

gayong
calakilakihang cahihiyan, datapuwa't cung hindi aco nagcaroon ng

tapang-ama sa pag-
sasanggalang ng

aking mg

a anac, may natitira pa sa aking isang pus upang italaga sa

isang panghihiganti at manghihiganti aco! Untiunting nang

agcacatipon ang mg

a
maygalit sa ilalim ng

aking pamiminuno, pinararami ang mg

a cawal co ng

aking mg

a
caaway, at sa araw na mapagkilala cong aco'y macapangyarihan na, lulusong aco sa
capatagan at tutupukin co sa apoy ang aking panghihiganti at ang aking sariling
buhay! At darating ang araw na iyan walang Dios!
At nagtindig ang matandang lalaki, na nagng

ing

itng

it, at idinagdag, na
nagniningning ang paning

in, malagunlong ang tinig at sinasabunutan ang canyang

mahahabang mg

a buhoc:
Sumpain ac, sumpain ac na aking piniguil ang mapanghiganting camay ng

aking mg

a anac; aco ng

a ang pumatay sa canila! Cung pinabayaan co sanang

mamatay ang may sala, cung hindi sana aco lubos nanalig sa justicia ng

Dios at sa
justicia ng

mg

a tao, ng

ayon disi'y may mg

a anac pa aco, marahil sila'y nang

agtatago,
datapuwa't ng

ayo'y may mg

a anac naman sana aco, at hindi sila sana nang

amatay sa
capapahirap! Hindi aco ipinang

anac upang maguing ama, caya wala acong mg

a anac
ng

ayon! Sumpain aco, na hindi co natutuhang makilala sa aking catandaan ang

lupaing aking kinatatahanan! Datapuwa't matututo acong ipanghiganti co cayo sa
pamamag-itan ng

apoy, ng

dugo at ng

aking sariling camatayan!

Ang culang palad na ama, sa casilacbuhan ng

canyang pighati, nalabnot ang

bigkis ng

ulo, at dahil sa gayo'y nabucsan ang sugat sa noo, at doo'y bumalong ang
isng batisang dugo.
Pinagpipitagan co ang inyong pighati,ang muling sinabi ni Elias,at
napagwawari co ang inyong panghihiganti; aco nama'y gaya rin ninyo, at gayon man,
sa aking pang

ang

anib na baca aking masugatan ang walang malay, lalong

minamagaling co pa ang calimutan co ang aking mg

a casawiang palad.
Mangyayari cang macalimot, sa pagca't bata icaw at sa pagca't hindi ca
namamatayan ng

isa man lamang anac, ng

sino mang siyang iyong catapusang

maaasahan! Ng

uni't aking ipinang

ang

aco sa iyo, hindi co sasactan ang sino mang

walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na ito? Upang huwag cong mapatay ang
isang caawaawang cuadrillerong gumaganap ng

canyang catungculan, ipinaubaya

cong siya ang sumugat sa akin.
Datapuwa't tingnan po ninyoani Elias pagca lampas ng

sandaling hinPhin
375di pag-imic;tingnan po ninyo cung alin ang cakilakilabot na siga na inyong
pagsusugbahan sa ating culang palad na mg

a bayan. Cung gaganapin ng

inyong
sariling mg

a camay ang inyong panghihiganti, gaganti ng

catacot tacot ang inyong

mg

a caaway, hindi laban sa inyo at hindi rin laban sa mg

a taong sandatahan, cung di

laban sa bayan, na ang caraniwa'y siyng isinusumbong, at pagcacagayo'y gaano
caraming mg

a paglabag sa catuwiran ang mangyayari!

Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang sa sarili ang
bawa't isa!
Talastas po ninyong iya'y hindi mangyayari! Guinoo, cayo po'y aking nakilala
ng

ibang panahon, niyong panahong cayo po'y sumasaligaya, niyao'y pinagcacalooban

ninyo aco ng

mg

a paham na aral; maitutulot baga ninyong?...

Naghalukipkip ang matanda at wari'y nakikinig.
Guinoo,ang ipinagpatuloy ni Elias, na pinacasusucat na magaling ang canyang
mg

a wika;nagca palad acong macagawa ng

isang paglilingcod sa isang binatang

mayaman, may magandang puso, may caloobang mahal at mithi ang mg

a icagagaling
ng

canyang tinubuang bayan. Ang sabihana'y may mg

a caibigan ang binatang ito sa

Madrid, ayawan co, datapuwa't ang masasabi co sa inyo'y siya'y caibigan ng

Capitan
General. Ano po ang inyong acala cung siya'y ang ating papagdalhin ng

mg

a
caraing

an ng

bayan at siya'y pakiusapan nating magmalasakit sa catuwiran ng

mg

a
sawing palad?
Umiling ang matandang lalaki.
Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang mg

a mayayaman cung hindi ang

dagdagan ang canilang mg

a cayamanan; binubulag sila ng

capalaluan at ng

caparang

alanan, at sa pagca't ang caraniwa'y magaling ang canilang calagayan, lalo na

cung sila'y may mg

a caibigang macapangyarihan, sino man sa canila'y hindi

nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa mg

a culang palad. Nalalaman cong lahat, sa

pagca't ng

una'y aco'y mayaman!

Ng

uni't ang taong sinasabi co po sa inyo'y hindi cawang

is ng

mg

a iba: siya'y
isang anc na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa canyang ama; siya'y isang binata, na
sa pagca't hindi malalao't magcacaasawa, nag-iisip isip siya ng

sa panahong darating,
ng

isang magandang casasapitan ng

canyang mg

a anac.
Cung gayo'y siya'y isang taong magtatamong ligaya; ang catuwiran nating
ipinagtatanggol ay hindi ang sa mg

a taong na sa caligayahan.
Datapuwa't iyan ang catuwirang ipinagtatanggol ng

mg

a taong may puso!

Hari na ng

a!ang muling sinabi ng

matandang lalaki at saca naupo,Phin 376

ipalagay mo ng

ang binatang iya'y sumang-ayong siya ang maghatid ng

ating
caraing

an hangang sa Capitang General; ipalagay mo ng

siya'y macakita sa pang

ulong
bayan ng

Espaa ng

mg

a diputadong magsanggalang sa atin, inaacala mo na baga

cayang papagtatagumpayin na ang ating catuwiran?
Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit ng

isang paraang
kinacailang

ang magsabog ng

dugo,ang isinagt ni Elas,Dapat na macapagtac

po sa iny, na ac, na is rin namang sawing palad, bata at malacs ang catawan, ang
siyang makiusap sa inyo, na cayo'y matanda na't mahina, ng

mg

a paraang payapa: at
ganito, sa papca't aking napanood ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang may
cagagawang gaya rin ng

mg

a cagagawan ng

mg

a malulupit; ang mahina ang siyang

nagbabayad.
At cung sacaling wala tayong magawang an man?
May magagawa tayo cahi't cacaunti, maniwala po cayo; hindi ang lahat ng

mg

a
nang

ang

atungculan sa baya'y hindi marunong cumilala ng

catuwiran. At cung wala

tayong masundaan, cung aayaw pakinggan ang ating cahing

ian, cung magpacabing

i
na ang tao sa capighatian ng

canyang capuwa, pagnagcagayo'y hahandog po aco sa

bawa't inyong ipag-uutos!
Niyacap ang binata ng

matandang lalaking lipos ng

malaking catuwiran.
Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap ca ng

iyong
pang

aco. Paririto ca sa aki't cata'y tutulung

an upang maipanghiganti ang iyong mg

a
magugulang, at aco nama'y tutulung

an mo upang maipanghiganti co ang aking mg

a
anac, ang aking mg

a anac na pawang nacacatulad mo!

Samantala'y huwag po ninyong pababayaang mangyari ang ano mang gahasang
cagagawan.
Isasalaysay mo ang mg

a caraing

an ng

bayang pawang talastas mo na, Cailan

co malalaman ang casagutan?
Sa loob po ng

apat na araw ay mag-utos po cayo ng

isang taong makipagkita sa

akin sa pasigan ng

San Diego, at sasabihin co sa canya ang maguing casagutan sa akin

ng

taong aking inaasahang.... Cung siya'y sumang-ayo'y canilang kikilalanin ang ating
catuwiran, at cung hindi'y aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating
gagawin.
Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung matimbuang si
capitang Pablong busog na ang puso sa canyang panghihiganti,anang matandang
lalaki.
At siya rin ang sumama sa binata hanggang sa macalabas sa labas.

Phin 377

XLVI.
SABUNGAN.
Upang ipang

ilin sa Filipinas ang hapon ng

araw ng

linggo'y napasasa sabung

an
ang caraniwan, na gaya naman sa Espaang ang larong pakikiaway ng

tao sa toro ang

siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong ng

manoc, hilig na masamang dito'y dinala ng

mg

a taga ibang lupain at mahiguit ng

isang daang taong guinagawang panghuli ng

salapi, ay isa riyan sa mg

a pang

it na pinagcaratiban ng

bayan, na lalong malaki ang

casam-an cay sa opio sa mg

a insic; diya'y napaparian ang dukha't inilalagay sa

pang

anib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siya'y magcasalaping

hindi nagpapagal; napaparian diyan ang mayaman't ng

maglilibang, at diya'y caniyang

guinagamit ang salaping labi sa canyang mg

a piguing at mg

a "misa de gracia";
datapwa't sa canila (sa mg

a mayayaman) ang capalarang diya'y pinaglalaruan,

palibhasa'y magaling na totoo ang pagcacaturo sa sasabung

in, marahil lalong

magaling cay sa pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa
sabung

an, at wala ng

a caming itututol sa bagay na ito.

Sa pagca't ipinahihintulot ng

Gobierno, at hanggang halos canyang

ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag na mg

a plaza",
sa "mg

a araw ng

Iiesta" (at ng

makita ng

lahat at macahicayat ang uliran), "pagcatapos

ng

misa mayor hanggang sa dumilim sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong
ito upang hanapin ang ilang mg

a cakilala.
Walang ikinatatang

i ang sabung

an sa San Diego sa mg

a sabung

an sa iba't ibang
bayan, liban na lamang sa ilang mg

a bagay. Nababahagui sa tatlong pitac: ang una, sa

macatwid baga'y ang pasucan, ay isang malaking cabahayang tuwid, na may
dalawampong metro ang haba at labing apat na metro ang luang; sa isa sa canyang
mg

a taguilira'y may isang pintuang isang babae ang caraniwang Phin 378nagbabantay,
na siyang catiwala sa panining

il ng

sa pinto, o cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis

na itong bawa't isa'y nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno ng

isang bahagui,
mg

a ilang daang libong piso sa isang taon: sinasabing sa salaping itong ibinabayad ng

"vicio" upang siya'y magcaroon ng

calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo ng

mg

a maiinam na mg

a paaralan, ipinagpapagawa ng

mg

a tulay at mg

a daan,
ipinagtatatag ng

mg

a ganting pala upang lumusog ang pagsasaca at pang

ang

alacal ...
purihin nawa ang vicio na naghahandog ng

gayong lubhang magagaling na mg

a
bung

a!Sa unang pitac na ito nalalagay ang mg

a nang

agbibili ng

hitso, mg

a tabaco,
mg

a cacanin, mg

a pagcain at iba pa; naririan diyan ang caramihang batang lalaking

sumasama sa canilang mg

a ama o amaing sa canila'y nagsasakit ng

pagtuturo ng

mg

a
lihim ng

pamumuhay.
Capanig ang pitac na ito ng

isa pang lalong malaki ng

caunti, isang pinaca salas,

na pinagtitipunan ng

madla bago gawin ang mg

a "soltada". Nariyan ang

pinacamarami sa mg

a manoc, na nang

atatali ng

isang lubid sa lupa, sa pamamag-itan

ng

isang pacong but-o o luyong; nariyan ang mg

a tahur, ang mg

a malulugdin sa
sabong, ang mananari: diyan nang

agcacayari, nagninilaynilay, nang

ung

utang,
sumusumpa, nagtutung

ayaw, humahalachac; hinihimas niyon ang canyang manoc, na

pinaraanan ng

camay ang ibabaw ng

makikintab na mg

a balahibo; sinisiyasat nama't

binibilang nito ang mg

a caliskis sa mg

a paa; pinagsasalitaanan ang mg

a maiinam na
gawa ng

mg

a bayani; diya'y inyong mapapanood ang maraming mg

a mukhang
malulungcot, na bitbit sa mg

a paa ang bangcay na wala ng

balahibo; ang
pinacamahalmahal na hayop sa loob ng

ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canya'y

ipinagcatiwala ang lalong caayaayang mg

a pag-asa, ng

ayo'y wala cung di isang

bangcay na lamang, na ipagbibili sa isang peseta, upang lutuing luya ang cahalo at
canin sa gabi ring iyon: "sic transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo sa canyang
bahay, na pinaghihintayan sa canya ng

esposang cacabacaba ang loob at ng

mg

a
limalimahid na mg

a anac, na hindi na taglay ang caunting pamimilac at ang

sasabung

in. Yaong lahat na mg

a panaguinip na calugodlugod, yaong mg

a
pagaalagang tumagal ng

mahabang panahon, mula sa pagbubucang liwayway

hanggang sa paglubog ng

araw, yaong lahat ng

mg

a pagpapahirap at pagpapagal, ang

kinauwia'y isang peseta, ang mg

a nalabing abo sa gayong cacapal na aso.Sa ulutang

ito nakikipagtutulan ang lalong pang

od na isip: ang lalong gagasogaso'y

pinagsisiyasat na magaling ang gayong bagay, tinitimbang, pinagmamasid,
ibinubucadcad ang mg

a pacpac, hinihipo ang mg

a casucasuan ng

mg

a Phin 379hayop
na iyon. Maiinam na totoo ang pananamit ng

mg

a ilang sinusundan at liniliguid ng

mg

a caanib ng

canicanilang mg

a sasabung

in; marurumi naman ang mg

a iba, natatatac
sa canilang mamayat na mg

a mukha ang larawan ng

vicio, at canilang sinusundan ng

boong pagmimithi ang mg

a kilos ng

mg

a mayayaman at canilang pinagmamasdang

magaling ang mg

a pustahan, sa pagca't mangyayaring mahuho ang mg

a bulsa,
datapuwa't hindi nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diya'y walng
mukhng hindi guising; diya'y wala ang mapagpabayang filipino, ang tamd, ang
hindi makibuin: ang laht ay pawang kilusn, masimbuyong budhi, pagsusumicap;
masasabing sil'y may isang cauhawang siyng nagbibigay casayahan sa tubig sa
pusali.
Buhat sa ulutang ito'y tumutung

o sa labanang ang pamagata'y "Rueda". Ang

tuntung

an nito, na nababacuran ng

cawayan, ang caraniwa'y mataas cay sa dalawang

panig na sinabi na ng

una. Sa dacong itaas, na halos sumusuco na sa bubung

an, may
mg

a graderia, lunsodlunsod bagang upuan, na iniuucol sa mg

a manonood o mg

a
magsasabong, dalawang salitang nagcacaisa ng

kinauuwian. Sa boong itinatagal ng

labanan ay napupuno ang mg

a graderiang ito ng

mg

a taong may gulang na at ng

mg

a
batang nang

agsisigawan, nang

aghihiyawan, nang

agpapawis, nang

ag-aaway at
nang

agtutung

ayaw: ang cagalinga'y bihirang bihira ang babaeng nacararating diyan.

Nang

asasa "Rueda" ang mg

a taong litaw, ang mg

a mayayaman, ang mg

a bantog na
"tahur", ang contratista (a entista) at ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam
ang pagcacapicpic ay nang

aglalaban ang mg

a hayop, at buhat diya'y ipinamamahagui

ng

Capalaran sa mg

a Iamilia ang mg

a tawanan o mg

a pagtang

is, ang magagaling na

pagcain ang cagutuman.
Sa horas ng

ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si capitang

Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat sa mukha, na totoong
nagdamdam ng

pagcamatay ng

canyang capatid.
Lumapit si capitang Basilio sa isa sa mg

a taong bayan at tumanong:

Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago?
Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang umaga,
ang isa sa canila'y ang lasac na tumalo sa talisayin ng

Consul.
Sa acala mo caya'y mailalaban sa canya ang aking si bulic?
Aba, nac, mailalaban po! Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking bahay
at ang aking baro!
Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad sa Phin
380mg

a malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatong, salawal na lana at

sombrerong jipijapa. Sumusunod sa canya ang dalawang alila; dala ng

isa ang lasac at

ang isa nama'y isang puting sasabung

ing totoong pagcalakilaki.

Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na ng

pagaling si Maria!ani capitang

Basilio.
Wala ng

lagnat, datapuwa't mahina pa.

Natalo po ba cay cagabi?
Caunti; nalalaman cong nanalo cay ... titingnan co cung macababawi ac.
Ibig po ba ninyong isabong ang lasac?ang tanong ni capitang Basilio, na
tinitingnan ang manoc, at saca hining

i ito sa alila.
Alinsunod, sacali't may pustahan.
Gaano po ba ang ipupusta niny.
Cung magcuculang din lamang sa dalawa'y hindi co na isasabong.
Inyo bang nakita na ang aking blic?ang tanng ni capitang Basilio at saca
tinawag ang isang tong may dalang isang maliit na sasabung

in.
Gaano po ba ang ipupusta niny?ang tanng.
Cung gaano ang inyng ipusta.
Dalaw at limang daan?
Tatl?
Tatl!
Sa susunod!
Ilinaganap ng

nang

agcacabilog na mapakialam sa buhay ng

may buhay, ang

balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila may mg

a
pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig ng

lahat na makita, masiyasat ang

dalawang cabalitaan; may mg

a nagpapasiya, may nanghuhula.

Samantala'y lumalaki ang caing

ayan, nararagdagan ang caguluhan, linulusob ang

Rueda, linulundag ang mg

a graderia. Dala ng

mg

a "soltador" sa Rueda ang dalawang

manoc, isang puti at isang pula, na capuwa may sandata na, baga man ang mg

a tari ay
may caluban pa. Nariring

ig ang mg

a sigaw na "sa puti!" "sa puti!", may mang

isang

isa
namang sumisigaw ng

"sa pula!" Ang puti ang siyang "llamado" at ang pula ang
"dejado".
Sa guitna ng

caramiha'y nang

agpapalibotlibot doon ang guardia civil; hindi nila

suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito; datapuwa't hindi naman sila
nacapaisano. Salawal na guingong may Iranjang pula, barong nababahiran ng

azul na
galing sa naaalis na tina ng

blusa, gorrang pangcuartel naPhin 381rito ang canilang

panglinlang na soot na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at
nagbabantay, nanggugulo at nang

agsasalitang di umano'y panang

agasiwaan nila ang

pananatili ng

capayapaan.
Samantalang nang

agsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay ang

caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang catapustapusang
salapi, o sacali't walang salapi ay nang

ang

aco, at ipinang

ang

acong ipagbibili ang

calabaw, ang malapit ng

anihin sa bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari'y

magcapatid, sinusundan ng

mg

a paning

ing nananaghili ang mg

a naglalaro,
nang

agsisilapit, bumubulong ng

ilang kiming pananalitang sino may walang

nakikinig, nalalao'y lalong nang

alulungcot at nang

agtiting

inang masasama ang loob at

nang

agng

ing

itng

it. Paimis na sila'y pinagmamasid ni Lucas ng

uming

iti ng

ng

iting
malupit, pinatutunog ang mg

a pisong pilac, dumaan siya sa siping ng

dalawang
magcapatid, at saca siya sumigaw nasa "Rueda" ang ting

in:
Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, sa puti!
Nang

agtitigan ang magcapatid.

Sinasabi co na sa iyo,ang ibinubulong ng

matandang capatid,na huwag

mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin, ng

ayo'y may ipupusta

tayo sa pula!
Lumapit ng

boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa bisig,

Aba! icaw pala?ang biglang sinabi nito, na luming

on at nagpapacunwari
ng

pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co sa canya o naparito ca't

pumupusta?
Paanong ibig ninyong cami'y macapusta'y natalo na ang lahat naming salapi?
Cung gayo'y pumayag na cayo?
Aayaw siya! cung pautang

in sana ninyo cami ng

caunti, yamang sinasabi

ninyong cami inyong nakikilala....
Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita:
Tunay ng

ang cayo'y aking nakikilala; cayo'y si Tarsilo at si Bruno, mg

a
cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong ama'y namatay dahil sa
ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw ng

mg

a sundalo; alam cong

hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya ...
Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;ang isinalabat sa
canya ng

matandang capatid na si Tarsilo, iya'y nacahihila ng

casacunaan. Cung wala

caming capatid na babae'y malaon ng

panahong cami'y binitay na sana!

Binitay na cayo? ang mg

a duwag lamang ang nabibitay, ang walang

salapi Phin 382at walang tumatangkilik. At sa paano ma'y malapit ang bundoc.
Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!ang sigaw ng

isang
nagdaan.
Pautang

in ninyo cami ng

apat na piso ..., tatlo ... dalawa,ang ipinamanhic ng

lalong bata;pagdaca'y babayaran namin cayo ng

ibayo; pasisimulan na ang soltada.

Muling kinamot ng

Lucas ang ulo.

Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigay sa akin ni Don Crisostomo at
inilalaan sa mg

a ibig maglingcod sa canya. Ng

uni't aking nakikitang cayo'y hindi gaya

ng

inyong ama; iyon ang tunay na matapang; ang hindi matapang ay huwag maghanap
ng

mg

a laro.
At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo.
Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?ani Bruno. Iisa ang
kinauuwian ng

mabitay o mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan nating mg

a
dukha.
Tunay na ng

a, ng

uni't gunitain mo ang ating capatid na babae.

Samantala'y nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan. Tumatahimic
na ang mg

a tinig, at nang

atira sa guitna ang dalawang "soltador" (taga-bitw) at ang

mananari. Sa isang hudyat ng

"sentenciador" (tagahatol) ay inalsan ng

mananari ang
mg

a tari ng

canicanyang caluban, at cumikintab ang mg

a maninipis na mg

a talim, na
pawang nang

agbabala, maniningning.
Lumapit sa bcod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon ang
canilang noo sa cawayan at nang

agmamasid. Lumapit ang isang lalaki sa canila at

sila'y binulung

an sa taing

a.
Pare! isang daang piso laban sa sampo, sa puti ac!
Tiningnan siya ni Tarsilo ng

patang

a. Sinico siya ni Bruno, at sinagot niya ito ng

isang ung

ol.
Tang

an ng

mg

a soltador ang mg

a manoc ng

isang anyong calugod-lugod, at

iniing

atan nilang huwag silang masugatan. Dakilang catahimican ang naghahari:

masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang mg

a naroroo'y pawang
mg

a cagulatgulat na mg

a taotaohang pagkit. Pinaglapit nila ang dalawang manoc;

tinangnan ng

isa ang ulo ng

canyang manoc at ng

tucain ng

calaban upang magalit, at

bago guinawa naman ng

isa sa canyang manoc ang gayon din; dapat magcaroon ng

pagcacatulad sa lahat ng

pag-aaway, na ano pa't cung ano ang nangyayari sa mg

a
sasabung

in sa Paris ay cawang

is din sa mg

a sasabung

in dito. Pinapagharap,
pagcatapos at pinapagcahig sil, at Phin 383sa gayong paraa'y nauunawa ng

mg

a
caawaawang mg

a hayop cung sino ang bumunot sa canila ng

isang maliit na balahibo

at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na ang canilang mg

a puloc,
nang

agtititigan at mg

a kidlat ng

galit ang siyang nang

agsisitacas sa canilang
mabibilog at maliit na mg

a mata. Pagcacagayo'y dumating na capanahunan; binitiwan

sila sa lupa, na nang

agcacalayo ng

caunti, at saca sila linayuan.

Marahang nang

aglalapit sila. Nang

aririnig ang yabag ng

canilang yapac sa
matigas na lpa; sino ma'y hindi nagsasalita, sino ma'y hindi humihing

a. Ibinababa at
itinataas ang ulo, na wari'y nang

agsusucatan sa ting

inan, bumubulong ang dalawang

sasabung

in ng

marahil pagbabala o pagpapawalang halaga. Natanawan nila ang

maningning na dahon ng

tari, na nagsasabog ng

malamig ang nang

ang

azul na sinag;
nagbibigay sigla sa canila ang pang

anib, at walang ano mang tacot na

nagpapanalubong ang dalawa, ng

uni't sa isang hakbang na layo'y nang

agsihinto,
nang

agtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapang

alinag ang canilang balahibo. Sa

sandaling iyo'y naligo ng

dugo ang canilang maliit na utac, sumilang ang lintic, at

taglay ang canilang catutubong tapang ay mabilis na nagpanalpoc ang dalawa,
nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca, ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban
sa patalm at ang pacpac laban sa pacpac: naiwasan ng

isa't isa ng

boong catalinuan
ang sacsc at walang nanglaglag cung hindi ilng balahibo lmang. Muling nagtitigan
na naman; caguinsaguinsa'y biglang lumipad ang puti, napaimbulog at iniwawasiwas
ang pamatay na tari; ng

uni't ibinaluctot ng

pula ang canyang mg

a hita at ibinaba ang

ulo, caya walang nahampas ang puti cung di ang hang

in; ng

uni't pagbaba sa lapag, sa

pang

ing

ilag na siya'y masacsac sa licod, malicsing pumihit at humarap sa calaban.

Dinaluhong siya ng

sacsac ng

pula ng

boong galit, ng

uni't marunong magsanggalang

ng

boong calamigan ng

loob: hindi ng

a walang cabuluhang siya lubos na kinalulugdan

ng

caramihang naroroon. Hindi kinaliling

atan ng

lahat ang matamang panonood ng

mg

a nangyayari sa paglalaban, at may mg

a ilang cahi't hindi sinasadya'y

nang

apapasigaw. Unti-unting nasasabugan ang lupa ng

mg

a balahibong pula at puti,

na pawang natitina ng

dugo: datapuwa't hindi ang salitaa'y ititiguil ang labanan sa

unang pagcacasugat: sa pagsunod ng

Iilipino sa mg

a cautusang lagda ng

Gobierno,
ang ibig niya'y matalo cung sino ang unang mamatay o cung sino ang unang tumacbo.
Nadidilig na ng

dugo ang lupa, madalas ang sacsacan, ng

uni't hindi pa masabi cung

sino sa dalawa ang magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtiPhin 384kim sa
cahulihulihang pagpupumilit, sumalpoc ang puti upang ibigay ang panghuling sacsac,
ipinaco ang canyang tari sa isang pacpac ng

pula at napasabit na mg

a buto; datapuwa't
nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa linalabasan ng

dugo,
nanglulupaypay, humihing

al, nang

agcacacabit, ay hindi nang

agsisikilos, hanggang sa
natimbuang puti, sumuca ng

dugo sa tuca, nang

isay at naghing

alo; ang pulang

nacacabit sa canya sa pacpc at nananatili sa canyng tabi, ay untiunting ibinaluctot
ang mg

a hita at marahang pumikit.

Ng

magcagayo'y inihatol ng

sentenciador, sa pag-alinsunod sa cautusan ng

pamahalaan, na ang pula'y nanalo. Isang walang wastong sigawan ang siyang
nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang naring

ig sa boong bayan, mahaba,

nagcacaisa ang taas ng

tinig at tumagal ng

ilang sandali. Cung gayo'y na pagtatanto ng

nacacapakinig sa malayo, na ang "dejado" ay siyang nanalo, sa pagca't cung hindi
gayo'y hindi tatagal ang sigaw ng

pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa mg

a
nacin: isang maliit na macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa
lubhang mahabang panahon.
Nakita mo na?ani Bruno ng

boong sama ng

loob sa capatid,cung
pinaniniwalaan mo aco'y mayroon na sana ng

ayon tayong sandaang piso; dahil sa

iyo'y wala tayo ng

ayon cahi't isang cuarta.

Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa't tuming

in ng

pasulyap sa canyang
paliguidliguid na anaki'y may hinahanap na sino man.
Naroo't nakikipag-usap cay Pedro,ang idinugtong ni Bruno;binibigyan
siya ng

salapi, pagcaramiraming salapi!

At ibinibilang ng

a naman ni Lucas sa camay ng

asawa ni Sisa ang mg

a salaping
pilac. Nang

agpalitan pa ng

ilang salitang palihim at bago naghiwalay na capuwa

nasasayahan alinsunod sa namamasid.
Marahil si Pedro'y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na hindi nag-
aalinlang

an!ang buntong hining

a ni Bruno.
Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip: pinapahid ng

mangas ng

canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang noo.

Capatid co,ani Bruno,aco'y yayao, cung hindi ca magpapasiya; nanatili
ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi ng

a dapat nating sayang

in ang panahon.
Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; an bag mangyayari? Sa gany'y
maipanghihiganti natin ang tatay.
Gayon ma'y huminto at muling nagpahid ng

pawis.
Anng dahil at huminto ca?ang tanng ni Brunong nayayamot.
Phin 385Nalalaman mo ba cung an ang sumusunod na soltada? Carapatdapat
ba ang?...
Bakit hindi! hindi mo ba nariring

ig? Ang bulik ni capitang Basilio ang

mapapalaban sa lasak ni capitang Tiago; ayon sa lacad ng

"regla" ng

sabong ay dapat
manalo ang lsak.
Ah, ang lasak! ac ma'y pupusta rin ... datapwa't lumagy muna tayo sa
matibay na calagayan.
Nagpakita ng

pagcayamot si Bruno, ng

uni't sumunod siya sa canyang capatid;

tiningnan nitong magaling ang manoc, siniyasat na magaling, nag-isip-isip,
naglininglining, nagtanong ng

ilan, ang culang palad ay nag-aalinlang

an;
nagng

ing

itng

it si Bruno at minamasdan siyng malaki ang galit.

Ng

uni't hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyan sa tabi ng

tahid? hindi mo ba nakikita ang mg

a paang iyan? ano pa ang ibig mo? Masdan mo

ang mg

a hitang iyan, iladlad mo ang mg

a pacpac na iyan! At itong baac na caliskis sa

ibabaw ng

malapad na ito, at saca itong doble (kambal)?

Hindi siya nariring

ig ni Tarsilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa anyo at

calagayan ng

hayop; ang calansing ng

guinto't pilac ay dumarating hanggang sa

canyang mg

a taing

a.
Tingnan naman natin ng

ayon ang bulik,ang sabi ng

tinig na tila sinasacal.

Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagng

ang

alitng

it ang canyang mg

a ng

ipin,
ng

uni't sumusunod din sa capatid niya.

Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya'y sinasandatahan ang manoc, humihirang
ng

tari, inihahanda ng

mananari ang sutlang mapula, na pinagkitan at macailang

hinagod.
Binalot ni Tarsilo ang hayop ng

malungcot at nacalalaguim na titig: tila mandin

hindi niya nakikita ang manc cung di ibang bagay sa hinaharap na panahn.
Hinagps ang noo, at:
Handa na ba icw?ang tanng sa capatid na malagunlong ang tinig.
Aco? mula pa ng

una; hindi kinacailang

ang sila'y akin pang makita!

Hindi at dahil sa ... ating cahabaghabag na capatid na babae....
Aba! Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno'y si don Crisostomo? Hindi
mo ba nakitang siya'y casama ng

Capitan General sa pagpapasial? Ano ang

capang

anibang ating cahihinatnan?

At cung mamatay tayo?
Phin 386Eh an iyn? Hindi ba namatay ang ating am sa capapalo?
Sumasacatuwiran ca!
Hinanap ng

magcapatid sa mg

a pulutong ng

tao si Lucas.
Pagcakita nil sa canya'y huminto si Trsilo.
Huwag! umalis na tayo rito, tayo'y mapapahamac!ang biglang sinabi.
Lumacad ca cung ibig mo, ac'y ttanggap.
Bruno!
Sa cawalng palad ay lumapit ang isang to at sa canil'y nagsabi:
Pupusta ba cay? Aco'y sa blik.
Hindi sumagot ang dalawng magcapatid.
Logro!
Gaano?ang tanng ni Bruno.
Binilang ang canyang mg

a aapating pisong guinto: tinititigan siya ni Brunong

hindi humihing

a.
May dalawang daang piso ac, limampong piso laban sa apat na po!
Hindi!ani Brunong walang alinlang

an; magdagdag pa cayo ...

Magaling! limampo laban sa tatlompo!
Lambalin niny cung inyng ibig!
Magaling! ang blik ay sa aking pang

inoon at bago acong capapanalo; isang

daan laban sa anim na pong piso.
Casunduan! Maghintay cayo't cucuha aco ng

salapi.
Datapuwa't ac ang maghahawac,anang is, na hindi totoong nagcacatiwala
sa anyo ni Bruno.
Gayon din sa akin!ang tugn nito, na umaasa sa catigasan ng

canyang
camaoo.
At niling

on ang canyang capatid at pinagsabihan:

Yayao ac, cung matitira icw.
Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon din ang
sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, caya't bumulong:
Hal!
Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at ng

umiti.
Mam!ani Trsilo.
Ano iyon?
Gaano ba ang ibibigay ninyo?ang tanong ng

dalawa.
Sinabi co na: cung cayo ang mamahala sa paghanap ng

mg

a iba pa Phin
387upang matutop ang curatel, bibigyan co ang bawa't isa sa inyo ng

tigatatlompong
piso at sampong piso sa bawa't casama. Sacali't lumabas ng

magaling ang lahat,

tatanggap ng

isangdaang piso bawa't isa at cayo'y ang ibayo: mayaman si don

Crisostomo.
Gayari!ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi.
Nalalaman co na cayo'y matatapang na gaya rin ng

inyong ama! Hali cayo

rini, at ng

hindi tayo maring

ig ng

mg

a iyang sa canya'y pumatayani Lucas na

itinuturo ang mg

a guardia civil.
Sila'y dinala sa isang suloc, at sa canila'y sinabi samantalang ibinibilang sa canila
ang salapi:
Darating bucas si don Cristostomo na may dalang mg

a sandata; sa macalawa,
pagcagabi, pagmalapit ng

ma-a las ocho, pumaroon cayo sa libing

an at doo'y
sasabihin co sa inyo ang canyang mg

a huling ipag-uutos. May panahon cayong

macahanap ng

mg

a casamahan.
Nang

agpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit ng

canicanilang anyo: Si Tarsilo'y matahimic, namumutla si Bruno.


Phin 388

XLVII.
ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.
Samantalang isinasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak, naglilibot naman
sa bayan si doa Victorina, sa adhicang makita niya cung paano ang calagayang
guinagawa ng

mg

a tamad na "indio" sa canicanilang mg

a bahay at mg

a tubigan.
Inubos niya ang caya sa pagsusuot ng

lalong magaling niyang damit, at canyang

inilagay sa canyang sutlang "bata" ang lahat niyang mg

a cintas at mg

a bulaclac, upang
siya'y caalang-alang

anan ng

mg

a "provinciano" at maipakilala sa canila cung gaano

calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan; caya't cumapit sa bisig
ng

canyang pilay na asawa at nagpakendengkendeng sa mg

a lansang

an ng

bayan, sa
guitna ng

pangguiguilalas at pagtataca ng

mg

a tagaroon. Natira sa bahay ang pinsang

si Linares.
Pagcapang

itpang

it ng

mg

a bahay nitong mg

a "indio"!ang ipinasimula ni
doa Victorinang ing

ining

iwi ang bibig;ayawan co cung bakit nacatitira sila riyan:

kinakailang

ang maguing "indio". At anong pagcasamasama ng

turo ng

canilang
magulang at anong pagca mg

a palalo! Nasasalubong nila tayo'y hindi sila

nang

agpupugay! Hanpasin mo sila sa sombrero na gaya ng

gawa ng

mg

a cura at ng

mg

a teniente ng

mg

a guardia civil; turuan mo sila ng

"urbanidad."
At cung aco'y canilang hampasin?ang tanong ng

doctor De Espadaa.
Tungcol sa bagay na iya'y icaw ay lalaki!
Ng

u ... ng

uni't aco'y pilay!

Nalalao'y sumasama ang ulo ni doa Victorina; napupuno ng

alaboc ang cola ng

canyang bata, dahil sa hindi nalalatagan ng

bato ang mg

a daan. Bucod sa roo'y

nacacasalubong ng

maraming mg

a dalaga, na nang

agsisitung

o pagdaraan sa canyang
tabi, at hindi nila pinagtatakhan, na gaya ng

marapat nilang gawin, Phin 389ang

canyang mahalagang casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa
canyang pinsang babae sa isang mainam na carruajeng "tres-por-ciento'y" nagcaroon
ng

cawalang galang

ang sigawan siya ng

"tabi!" na taglay ang tinig na nacagugulat, na

anopa't napilitin siyang sumaisang tabi at walang magawa cung di tumutol ng

:
Tingnan mo na ng

a lamang ang hayop na cochero! Sasabihin co sa canyang

pang

inoong turuan niyang magaling ang canyang mg

a alila!
Magbalic na tayo sa bahay!ang ipinag-utos sa asawa.
Ito, na talagang nang

ang

anib na marahil ay may mangyaring ligalig sa canilang

dalawa, ibinalic ang canyang "muleta" (ang salalac na tungcod sa kili-kili) at sumunod
sa utos.
Nasalubong nila ang alIerez, nang

agbatian at ito'y nacaragdag ng

sama ng

loob ni
doa Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa canyang pananamit, cung di
halos siniyasat pa ng

palibac ang suot niyang iyon.

Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alIerez lamang,ang sinabi sa
canyang asawa ng

malayo na ang alIerez;bahagya na niya hinipo ang canyang

capacete at icaw ay nagpugay ng

sombrero; hindi ca marunong magbigay camahalan

sa iyong cataasan!
Siya ang puno ri....rito!
At ano ang cabuluhan sa atin ng

bagay na iyan. Tayo baga'y mg

a indio?
Sumasacatuiran ca ng

a!ang canyang isinagot, sa pagca't aayaw siyang

makipagcagalit.
Nagdaan sila sa tapat ng

bahay ng

militar. Namimintana si doa Consolacion, na

gaya ng

canyang naguing caugalian, nacadamit Iranela at humihithit ng

isang tabaco.
Sa pagca't mababa ang bahay, sila'y nagting

inan, at nakitang magaling ni doa

Victorina ang babaeng iyon; payapang pinagmamasdan siya buhat sa paa hanggang sa
ulo ng

Musa ng

guardia civil, pagcatapos ay siya'y nilabian, lumura at saca tumalicod.

It ang nacaubos sa pagtitiis ni doa Victorina, caya't iniwan ang canyang asawang
walang caalacbay, at hinarap ang alIerezang nang

ang

atal sa galit at hindi

macapang

usap. Marahang luming

on si doa Consolacion, muli na namang

pinagmasdan siya ng

boong, catiwasayan at nanglura uli, ng

uni't nagpakita siya ng

lalong malaking pagpapawalang halaga.
Ano ang nangyayari sa iny, Doa?
Matatawag ninyo acong "Seora"! bakit ganyan na ang pagtitig ninyo sa
akin? Naiinguit ba cayo?ang sa cawacasa'y nasalita ni doa Victorina.
Phin 390Aco? naiing

uit aco? at sa inyo?ang sabing patuya ng

Medusa
siya ng

a! naiinguit aco sa inyong culot!

Halica na, babae!anang Doctor;hu ... hu ... huwag mo siyang pa ...
pansinin!
Pabayaan mong turaan co itong bastos na itong walang hiya!ang sagot ng

babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na caunti ng

napasung

aba, at
hinarap si doa Consolacin.
Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!anyahuwag ninyong acalaing
aco'y isang provinciana o isang calunya ng

mg

a sundalo! Hindi nacapapasoc sa aking

bahay, sa Maynila, ang mg

a alIerez; ang mg

a ganito'y naghihintay sa pintuan.

Aba! Excelentisima Seora Puput! (carilagdilagang guinoong Puput) hindi
ng

a pumapasoc ang mg

a alIerez cung di lamang ang mg

a salantang gaya niyan, ja! ja!

ja!
Cung hindi sa nacaculapol na mg

a colorete, namasdan sana ang pamumula ng

mukha ni doa Victorina; binanta niyang lusubin ang canyang caaway na babae,
ng

uni't piniguil siya ng

centinela. Samantala'y napupuno ang daan ng

nanonood na
mg

a tao.
Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; mg

a taong matataas
... Ibig po ba ninyong labhan ang aking damit? Babayarin co cayo ng

mahal! Ang
acala yata ninyo'y hindi co nalalamang cayo'y dating labandera!
Tumindig si doa Consolacing malak ang galit: nacasugat sa canya ang
sinabing tungcl sa paglalaba.
Acala yata ninyo'y hindi nalalaman cung sino cayo at cung sino ang taong
inyong daladala? Kinacailang

ang namamatay ng

gutom upang pasanin ang

tiratirahan, ang basahan ng

lahat ng

tao!
Ang pucl na salitay tumama sa ulo ni doa Victorina; naglilis ito ng

manggas,
itinicom ang mg

a daliri, piniing ang mg

a ng

ipin at nagpasimula ng

pananalita:
Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang maruming bibig na
iyan! Calunya ng

isang batallon, talagang patutot buhat pa ng

ipang

anac!
Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang nananaog ng

patacbo,
na iniwawasiwas ang latigo ng

canyang asawa.
Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, ng

uni't nagcasaclutan din cung hindi

dumating ang alfrez.
Datapuwa't mg

a guinoong babae!... Don Tiburcio!

Phin 391Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili ninyo siya ng

lalong
magagaling na mg

a damit, at cung sacali't wala cayong salapi, magnacaw cayo sa mg

a
taong bayan, yamang sa bagay na ito'y cayo'y may mg

a sundalo!ang sigaw ni doa

Victorina.
Narito po aco guinoong babae! bakit hindi duruguin ng

camahalan po ninyo
ang aking bibig? Wala po cayo cung di dila at laway, Doa Exelencia!
Guinoong babae!anang alIerez na nagnining

as ng

galit;magpasalamat
cayo at nadidilidili cong cayo'y babae, sa pagca't cung hindi lulusayin co cayo sa
casisicad, pati ng

inyong mg

a kinuculot na buhoc at ng

inyong mg

a walang
capacanang mg

a cintas!
Gui ... guinoong alfrez!
Lumacad cayo, mamamatay ng

taong walang sakit! Cayo'y walang suot na

salawl, Juan Lanas!
Umugong doon ang mg

a tacapan, waswasan ng

camay, guirian, sigawan, laitan at

murahan: canilang iniwatawat ang lahat ng

mg

a carumihang canilang iniing

atan sa
canicanilang cabn, at sa pagca't saby saby na nagsasalita ang apat at maraming
lubha ang canilang sinasabing nacasisirang puri sa mg

a tang

ing pulutong ng

mg

a tao,
na canilang isinisiwalat ang maraming catotohanan, cusang tinatangguihan namin ang
pagsasalaysay rito ng

laha't ng

canilang doo'y mg

a sinabi sa isa't isa. Bagaman hindi

nauunawa ng

mg

a nagsisipanood ang lahat ng

canilang tacapan, hindi ng

a cacaunti
ang catuwaang canilang tinatamo at canilang hinihintay na dumating hanggang sa
pag-aaway ng

camay. Sa cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang

pumayapa.
Mg

a guinoong lalaki, mg

a guinoong babae! Laking cahihiyan! Guinoong

Alferez!
Ano ang inyong ipinakikialam dito, mapagbanalbanalan, macacarlista?
Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! Guinoong babae,
pagpiguilan po ninyo ang inyong dila!
Iya'y sabihin po ninyo diyan sa mg

a magnanacaw sa mg

a taong mahihirap!
Untiunting naubos ang mg

a kilalang lait at tung

ayaw, nasabi na ang lahat ng

mg

a
cahiyahiyang cagagawan ng

mag-a-mag-asawa, at samantalang nang

agbabalaan at
nang

agmumurahan ay untiunti silang nang

aghiwalay. Si Iray Salvi ay

nagpapacabicabila at nagbibigay casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang
ating caibigang corresponsal!...
Ng

ayon di'y pasa Maynila tayo't tayo'y humarap sa Capitan General!Phin

392ang sinasabing malaki ang galit ni doa Victorina sa canyang asawa,Icaw ay
hindi lalaki! sayang na sayang ng

salawal na suot mo!

Ng

u ... ng

uni't ... babae, at ang mg

a guardia? aco'y pila'y!

Dapat mong hamunin siya ng

away sa pamamag-itan ng

pistola o ng

sable, o
cung hindi ... cung hindi....
At tiningnan siya ni doa Victorina sa mg

a ng

ipin.
Neneng, cailan may hindi aco humawac ng

....
Hindi ipinaubaya ni doa Victorinang matapos ang canyang sinasabi: sa isang
dakilang galaw ay hinalbot sa guitna ng

daan, ang canyang mg

a ng

iping tagpi lamang

at saca guiniic. Dumating sila sa bahay, na halos umiiyac ang lalaki at ang babae
nama'y nag-aalab sa galit. Nakikipag-usap ng

sandaling iyon si Linares cay Maria

Clara, cay Sinang at cay Victoria, at sa pagca't hindi niya nalalaman ang pagtatalong
iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig ng

loob ng

canyang makita ang

canyang mg

a pinsan. Si Maria Clarang nacahilig sa isang sillon sa guitna ng

mg

a unan
at mg

a cumot na lana ay malaki ang ipinagtaca ng

canyang makita ang bagong

pagmumukha ng

canyang doctor.
Pinsan, ani doa Victorina,hahamunin mo ng

away ng

ayon din ang AlIerez o

cung hindi....
At bakit?ang tanong ni Linares na nagtataca.
Siya'y hahamunin mo ng

ayon din ng

away o cung hindi sasabihin co sa

canilang lahat dito cung sino icaw.
Ng

uni't doa Victorina!

Nang

agting

inan ang tatlong magcacaibigang babae.

Ano ba sa acala mo? Cami'y linait ng

alIerez at canyang sinabi na icaw raw ay

icaw! Nanaog ang matandang babaeng asuang na may dalang latigo, at ito, ito'y
nagpabayang siya'y muramurahin ... isang lalaki!
Aba!ani Sinang,sila'y nang

ag-away ay hindi natin napanood!

Linugas ng

alIerez ang mg

a ng

ipin ng

doctor!ang idinagdag ni Victoria.

Ng

ayon di'y pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito upang siya'y
hamunin mo ng

away, at cung hindi'y sasabihin co cay Don Santiago na pawang

casinung

aling

an ang lahat mong sinabi sa canya, sasabihin cong....

Ng

uni't doa Victorina, doa Victorina!ang isinalabat ng

namumutlang si
Linares, at lumapit cay doa Victorina;huwag po ninyong ipaalaala sa aking....
Phin 393Samantalang nangyayari ito'y siya namang pagdating ni capitang Tiago
na galing sa sabung

an, mapanglaw at nagbubuntong hining

a: ang lasak ay natalo.

Hindi binigyan ng

panahon ni doa Victorinang macapagbuntong hining

a; sa
maicling salita'y sinabi niya ang lahat ng

nangyari, sa macatuwid baga'y pinagsicapan

niyang sabihing siya ang sumasacatuwiran.
Hahamunin siya ng

away ni Linares nariring

ig po ba ninyo? Sacali't hindi,

huwag po ninyong bayaang pacasal sa inyong anac, huwag po ninyong ipahintulot!
Cung wala siyang tapang ay hindi carapatdapat cay Clarita.
Icaw pala'y pacacasal sa guinoong ito?ang tanong ni Sinang, at napuno ng

luha ang canyang masayang mg

a mata;nalalaman cong icaw ay malihim, ng

uni't
hindi salawahan.
Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, bumang

on ng

caunti sa pagca
sandig, at tinitigan ng

gulat na mg

a mata ang canyang ama, si doa Victorina at si

Linares. Ito'y nagdalang hiya, itinung

o ni capitang Tiago ang canyang mg

a mata, at
idinugtong pa ng

guinoong babae:
Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa lalaking hindi
tunay ang pagcalalaki; nang

ang

anib cang icaw ay alimurahin pati ng

mg

a aso.
Datapuwa't hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang mg

a caibigang
babae:
Ihatid ninyo aco sa aking silid; hindi aco macalacad na mag-isa.
Tinulung

an nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang bayawang ng

mg

a
mabibilog na mg

a bisig ng

canyang mg

a caibigang babae, nacahilig ang canyang

ulong cawang

is ng

marmol sa balicat ng

magandang si Victoria, nasoc ang dalaga sa

silid na canyang tulugan.
Iniligpit ng

mag-asawa ng

gabi ring iyon ang canilang mg

a casangcapan, sining

il
si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang inabot, sa pagcagamot cay Maria
Clara, at napatung

o sila sa Maynila, pagca umagang umaga ng

kinabukasan, na ang
sinasacya'y ang carruaje ni capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang
catungculang tagapanghiganti.


Phin 394

XLVIII.
ANG HINDI MAGCURO
Magbabalic ang mg

a maiitim na mg

a golondrina.... (Becquer).
Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan. Ilinaan niy
ang canyng unang pagdalaw sa magcacasambahay ni capitang Tiago, at ang sadya
niya'y makipagkita cay Maria Clara at ibalitang siya'y ipinakipagcasundo na ng

Arzobispo sa Religin: may dal siyng sulat sa cura, na doo'y ipinagtatagubilin siy,
na ang Arzobispo pa ang siyng tumitic.
Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni tia Isabel, na may pag-ibig sa
binata at hindi niya totoong minamagaling ang pag-aasawa ng

canyang pamangking
babae cay Linares. Wala sa bahay si capitang Tiago.
Pamasoc po cayo,ang sabi ng

tia sa pamamag-itan ng

caniyang haluang
wicang castila;Maria, napasauli-uli sa gracia ng

Dios si don Crisostomo; inalsan

siya ng

"excomunion" ng

Arzobispo.
Ng

uni't hindi nagatuloy ang binata, naluoy sa canyang mg

a labi ang ng

iti at
tumacas sa caniyng alaala ang salita. Sa tabi ng

durung

awan, naroon at nacatindig si

Linares sa tabi ni Maria, na pinagsasalitsalit ang mg

a bulaclac at ang mg

a dahon ng

mg

a gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang mg

a rosa at mg

a sampaga.
Nacahilig sa silln si Maria Clara, namumutla, may iniisip, mapanglaw ang mg

a mata
at naglalaro sa isang paypay na garing, na hindi totoong maputing catulad ng

canyang
maliliit na mg

a daliri.
Sa pagdating na iyon ni Ibarra'y namutla si Linares at namula ang mg

a pisng

i ni
Maria Clara. Umacmang bumang

on, ng

uni't kinulang siya ng

lacas tumung

o at
binayaang malaglg ang paypy.
Isang hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari sa ilang sandali.
Sa cawacasa'y nacalacad ng

papasoc si Ibarra at nang

ang

atal na nacapagsalita.
Bago Phin 395lmang acng cararating, at nagmadali acng pumarito upng
makita co icw ... Naratnan cong magaling ang calagayan mo cay sa aking acala!
Tila napipi mandin si Maria Clara; hindi nagsalita ng

cataga man at nananatili sa

pagca tung

o.
Pinagmasdan ni Ibarra si Linares ng

mula sa paa hangang sa ulo; ting

ing
tinumbasan naman ng

boong pagmamataas ng

mahihiing binata.
Aba, namamasid cong walang naghihintay ng

aking pagdating,ang muling

sinabi ng

madalang na pananalita;Maria, ipatawad mo ang hindi co pagcapasabi sa

iyo bago aco pumasoc dito; sa ibng raw ay maipaliliwanag co sa iyo ang tungcl sa
aking guinawa ... tayo'y magkikita pa ... walng sla.
Itong mg

a huling salita'y sinamahan niya ng

isang ting

in cay Linares. Itinunghay

sa caniya ng

dalaga ang canyang magagandang mg

a matang puspos cadalisayan at

calungcutan, tagly ang llong matinding samo at mapanghalnang pakikiusap, na an
pa't si Ibarra'y huminto sa pagca patigagal.
Macaparirito ba ac bcas?
Talasts mo nang sa ganang aki'y laguing ikinatutuwa co ang iyong
pagparito,ang bahagya ng

isinagot ng

dalaga.
Umals doon si Ibarrang wari'y panatag ang loob, datapuwa'y, may taglay na uns
sa lo't caguinawn sa pso. Ang bagong namasid niya't naramdaman ay hindi
mapaglirip; ano caya iyon? alinlangan? lipas ng

pagsinta? caliluhan?
Oh, sa cawacasa'y babae ng

a!ang canyng ibinulong.

Hindi niya nalalama'y nacarating siya sa pinagtatayuan ng

paaralan. Malaki ng

totoo ang nayayari sa guinagawang iyn; nagpaparoo't parito sa magcabicabilang
maraming nangagsisigawa si or Juan, at daladala niya ang canyang metro't ang
canyang plomada. Pagcakita sa cany'y dalidaling siy'y sinalbong.
Don Crisstomo,any,sa cawacasa'y dumatng po cay: hinihintay cay
naming lahat: ting

nan po ninyo ang mg

a pader: mayroon nang sampong metro at

sampong centimetro ang taas; sa loob ng

dalawang araw ay magcacaroon na pantay

tao wala acong tinanggap cung hindi mulawin, dung

on, ipil, lang

il; huming

i aco ng

tndalo, malatapay, pino at narra, at ng

magamit sa mg

a pintuan, palababahan at iba

pa; Ibig po ba ninyong makita ang mg

a yung

ib?
Siya'y binati ng

mg

a manggagawa ng

boong pagpipitagan.
Narito po ang canal na pinang

ahasan cong idagdag,ani or Juan;ang mg

a
canal pong ito sa ilalim ng

lupa'y patung

o sa isang pinacatipun na sa icatlompong

hakbng. Magagamit pong pangpataba sa halamanan; wala po it Phin 396sa plano.
Hindi po ba minamagaling niny ito?
Tumbalc, sinasangayunan co at aking pinupuri cay sa ganitng inyng
naisipan; cay po'y tunay na arquitecto; canino cay nag-aral?
Sa akin pong sarili,isinagot ng

matanda ng

boong capacumbabaan.
Ah, bago co malimutan! talastasin ng

mg

a maseselang (sacali't may natatacot

makipagsalitaan sa akin) na hindi na aco excomulgado inanyayahan aco ng

Arsobispong sumalo sa cany sa pagcain.
Aba, guinoo, hindi po namin pinapansin ang mg

a excomunion! Tayo pong

laht ay pawang excomulgado; si pare Dmaso man po'y excomulgado rin, gayn
ma'y nananatili sa totoong catabaan.
An ang sabi niny?
Tunay po; may isang taon na pong hinampas ng

tungcod ang coadjutor, at ang

coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niya, sino po ang pumapansin sa mg

a
excomunion?
Natawanan ni Ibarra si Elias na nasa casamahan ng

mg

a manggagawa; binati siya

nitong gaya rin ng

iba, ng

uni't sa isang ting

in ay ipinaunawa sa canyang may ibig na

sabihin.
or Juan,ani Ibarra;ibig po ba ninyong dalhin dito sa akin ang talaan ng

mg

a manggagawa?
Umals si or Juan, at lumapit si Ibarra cay Elias, na mag-isang bumubuhat ng

isng malakng bat at ilinululan sa isng carretn.
Sacali't mapagcacalooban po ninyo aco ng

pakikipagsalitaan sa loob ng

ilang
oras, maglacadlacad cayo mamayang hapon sa pampang

in ng

dagatan at lumulan cayo

sa aking bangca, sa pagca't may sasabihin aco sa inyong lubhang mahahalagang
bagayani Elias, at lumayo pagca tapos na makita niya ang pagtang

ng

binata.
Dinala ni or Juan ang talaan, ng

uni't nawalang cabuluhan ang pagbasa ni Ibarra

ng

talaang iyon; doo'y wala ang pang

alan ni Elias.


Phin 397

XLIX.
-UUSIG.
Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni Elias bago lumubog ang araw. Tila mandin
masama ang loob ng

binata.
Ipatawad po ninyo, guinoo,ani Elas, na may calungcutan pagcakita sa
canya;ipatawad po ninyong nacapang

ahas acong cayo'y anyayahan upang tayo'y

magcatagpo ng

ayon; ibig co po cayong macausap ng

boong calayaan, at hinirang po

ang ganitong sandali sa pag-ca't walang macariring

ig sa atin dito: macababalik tayo sa

loob ng

isang oras.
Nagcacamali cayo caibigang Elias,ang sagot ni Ibarra na nagpupumilit
ng

unit; kinakailang

an cong ihatid ninyo aco sa bayang iyang natatanawan hanggang

dito ang canyang campanario. Pinipilit aco ng

casaliwaang palad na gawin co ang

bagay na ito.
Nang casaliwaang palad?
Opo; acalain po ninyong sa aking pagparito'y aking nacasalubong ang alferez,
nagpipilit na ialay sa akin ang canyang pakikialakbay; sa akin po namang sumasa inyo
ang alaala at natatalastas cong cayo'y canyang nakikilala, caya't ng

siya'y mangyaring
aking mailayo'y sinabi cong patung

o aco sa bayang iyan at doon aco mananatiling

maghapon, sa pagca't ibig acong hanapin ng

lalaking iyan bucas ng

hapon.
Kinikilala co po sa inyong utang na loob ang inyong pagling

ap sa akin,
datapuwa't sinabi po sana ninyo sa canya ng

boong catiwasayan ng

loob na siya'y
sumama,ang isinagot ni Elas na walang tigatig.
Bakit? at cayo po?
Hindi po niya aco makikilala, sa pagca't sa miminsang pagcakita niya sa aki'y
hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang aking anyo.
Sinasama aco!ang buntong hining

a ni Ibarra, na ang inaalaala'y si MaPhin

398ria Clara.Ano po ba ang ibig ninyong sabihin sa akin?
Luming

ap si Elias sa canyang paliguid. Malayo na sila sa pampang; lumubog na

ang araw, at sa pagca't sa panig na ito ng

sinucob ay bahagya na tumatagal ang

pagtatakip-silim, nagpapasimula na ang paglaganap ng

dilim at namamanaag na ang

sinag ng

buwang sa araw na iyo'y cabilugan.

Guinoo,ang muling sinabi ni Elas, taglay co po ang mithi ng

maraming
sawing palad.
Ng

maraming sawing palad? Ano po ba ang cahulugan ng

inyong sinasabi.
Sinabi sa canya ni Elias, sa maicling saysay, ang canyang pakikipagsalitaan sa
pinuno ng

mg

a tulisan, ng

uni't inilihim ang mg

a pag-aalinlang

an at ang mg

a bala nito.
Pinakinggan siyang magaling ni Ibarra, at ng

matapos na ni Elias ang canyang

pagsasaysay, naghari ang isang mahabang hindi pag-imic ng

dalawa, hanggang si
Ibarra ang naunang nagsalita:
Sa makatuwid ay ang canilang nasa'y ...?
Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa mg

a hucbo, sa mg

a sacerdote,
sa mg

a hucom na tagahatol, hinihing

i nila, sa macatuwid ang isang pagling

apama
ng

pamahalaan.
Pagbabagong sa paano?
Sa halimbawa: magbigay ng

lalong malaking paggalang sa camahalan ng

bawa't tao, bigyan ng

lalong malaking capanatagan ang bawa't mamayan, bawasan ng

lacas ang hucbong may sandatana, bawasan ng

mg

a capangyarihang ang hucbong

itong totoong madaling magpacalabis sa paggamit ng

mg

a capangyarihan iyan.
Elias,ang isinagot ng

binata,hindi co po talos cung sino cayo, datapuwa't

nahuhulaan cong cayo'y hindi isang taong caraniwan: ibang-iba po cayong umisip at
gumawa cay sa mg

a iba. Matataroc po ninyo ang aking isipan cung sabihin co sa

inyong cung maraming capintasan sa casalucuyang calagayan ng

ayon ng

mg

a bagay,
lalo ng

sasama cung magbago. Mapapagsasalita co ang aking mg

a caibigan sa Madrid,
"bayaran lamang sila," macapagsasalita aco sa Capitan General; ng

uni't walang
magagawang ano man ang mg

a caibigan cong iyon; walang casucatang capangyarihan

ang Capitan General na ito upang magawa ang gayong caraming pagbabago, at aco
nama'y hindi gagawa ng

ano man upang macamtan ang ganitong mg

a bagay,
palibhasa'y tanto cong totoo, na cung catotohanan mang may malalaking mg

a
capintasang masasabi sa mg

a capisanang iyan, sa mg

a panahong ito'y sila'y

kinacailang

an, at sila ng

a ang tinatawag na Phin 399isang casam-ang ang cailang

an.
Sa malaking pangguiguilalas ni Elas ay tumunghay at pinagmasdan si Ibarra na
malaki ang pagtataca.
Cayo po ba nama'y naniniwala rin sa casam-ang cailang

an?ang tanong na
nang

ang

atal ng

caunting tinig;naniniwala po ba cayong upang macagawa ng

magaling ay kinakailang

ang gumawa ng

masama?
Hindi; ang paniniwala co sa casam-ang ang cailang

an ay tulad sa isang
mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca ibig nating mapagaling ang isang
sakit. Tingnan ninyo; ang lupaing ito'y isang catawang may dinaramdam na isang
sakit na pinaglamnan na, at ng

mapagaling ang catawang iya'y napipilitan ang

pamahalaang gumamit ng

mg

a paraang tunay ng

a't masasabi ninyong napacatitigas at

napacababang

is, datapuwa't pinakikinabang

a't kinacailang

an.
Masama pong manggagamot, guinoo, yang walng hinahanap cung di ang
cung an ang mg

a dinaramdam at ng

marapa, na ano pa't hindi pinagsisicapang

hanapin ang cadahilanan o ang pinagmumul-an ng

sakit, at sacali't natatalastas man ay

natatacot na bacahin. Ang tang

ing cauculan ng

Guardia Civil ay ito: paglipol ng

mg

a
catampalasanang gawa sa pamamag-itan ng

lacas at ng

laguim sa pagpapahirap sa
may sala, cauculang hindi nasusunduan at hindi natutupad cung di cung nagcacataon
lamang. At hindi dapat limuting caya lamang nacapaghihipit sa bawa't tao ang
samahan, ang capisanan baga ng

mg

a mamamayan, ay cung sacali't ibinibigay na sa

lahat ang lahat ng

mg

a kinacailang

ang gamit upang malubos ang cagaling

an ng

canilang mg

a asal. Palibhasa'y walang capisanan ng

mg

a mamamayan dito sa atin, sa

pagca't hindi nagcacaisang loob ang bayan at ang pamahalaan, ang pamahalaang ito'y
marapat na magpatawad sa mg

a camalian, hindi lamang dahil sa siya ma'y

nagcacailang

an din ng

mg

a pagpapatawad cung di naman sa pagca't ang taong

canyang pinabayaa't hindi lining

ap ay hindi lubos nanagot sa casalanang canyang

magawa, yamang hindi tumanggap ng

malaking caliwanagan ang canyang isip. Bucod

sa rito, ayon sa inyong halimbawang bigay, ang guinagamit na gamot ay lubhang
napacapangwasak, na ano pa't ang pinahihirapan lamang ay ang bahagui ng

catawang
walang sakit, na pinapanghihina at sa ganito'y talagang inihahanda at ng

lalong
madaling capitan ng

sakit. Hindi po ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan

ang bahagui ng

catawang may sakit at bawasan ng

caunti ang cabang

isan ng

gamot?
Cung pahinain ang capangyarihan ng

Guardia Civil ay ilalagay naman

napang

anib Phin 400ang capanatagan ng

mg

a bayan.
Ang capanatagan ng

mg

a bayan!ang biglang sinabi ni Elias ng

boong
capaitan. Hind malaho't darating sa icalabinglimang taon mula ng

magca Guardia
Civil ang mg

a bayang ito, at tingnan po ninyo: hangga ng

ayo'y mayroon pa tayong

mg

a tulisan, nariring

ig pa nating nilolooban ang mg

a bayan, nanghaharang pa sa mg

a
daan; patuloy ang mg

a pang

ang

agaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung

sinosino ang mg

a gumagawa ng

gayon; nananatili ang mg

a casam-ang gawa, ng

uni't
lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwa't hindi gayon ang tahimik na
mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawa't mabuting tong namamayan cung
canyang minamagaling ang Guardia Civil cung ipinalalagay niyang ito'y iisang
tangkilik ng

pamahalaan, at hindi isang caloob na pilit, isang pamahalaang calupitang

ang mg

a napapacalabis na mg

a gawa'y nacapagpapahirap pa ng

higuit cay sa mg

a
catampalasanan ng

mg

a masasasamang tao. Tunay na ng

a't ang mg

a catampalasanang
ito'y lubhang malalaki, ng

uni't bihibihira lamang, at sa lahat ng

mg

a catampalasanang
iya'y may capahintulitan ang sino mang macapagsanggalang; datapuwa't laban sa mg

a
capaslang

ang gawa ng

mg

a Guardia Civil ay hindi itinutulot cahi't ang pagtutol man

lamang, at cung hindi man sacali totoong malalaki ng

uni't ang capalit nama'y sa tuwi-

tuwi na at may capahintulutan ang mg

a pinuno. Ano ang naguiguing bung

a ng

Guardia Civil sa pamumuhay ng

ating mg

a bayan? Pinatitiguil ang pakikipanayam ng

bayan sa capuwa bayan, sa pagca't natatacot ang lahat na sila'y mapahirapan sa mg

a
walang cabuluhang bagay; lalong tinitingnan ang mg

a pagtupad sa dacong labas at

hindi pinagcucuro ang sumasadacong loob ng

mg

a bagay; unang pagpapakilala ng

casalatan sa caya; dahil sa nalimutan lamang ng

isang tao ang caniyang cedula

personal ay guinagapos na't pinahihirapan, na hindi winawari cung ang taong iyo'y
mahal at kinaaalang

anan; inaacala ng

mg

a puno na ang canilang pang

ulong
catungcula'y ang ibatas na sila'y pagpugayan ng

cusa o sapilitan, cahit sa guitna ng

cadiliman ng

gabi, at sa bagay na ito'y tinutularan sila ng

canilang mg

a sacop upang
magpahirap at mang

agaw sa mg

a taga bukid, at sa gayong gawa'y hindi sila

nawawalan ng

sangcalan, wala ang pagpipitagan sa cadakilaan ng

tahanang bahay;
hindi pa nalalaong sinalacat ng

mg

a guardia civil, na nang

agdaan sa bintana, ang

bahay ng

isang payapang mamamayan, na pinagcacautang

an ng

salapi at ng

magandang loob ng

canilang puno; wala ang capanatagan ng

tao; pagca kinacailang

an
nilang linisin ang canilang cuartel o ang bahay, sila'y lumalabas at canilang hinuhuli
ang lahat ng

hindi lumalaban, upang pagawin sa boong magPhin 401hapon; ibig pa po

ba ninyo? samantalang guinagawa ang mg

a caIiestahang ito'y nagpatuloy na walang

bagabag ang mg

a larong bawal, ng

uni't canilang pinatiguil ng

boong calupitan ang

mg

a pagsasayang pahintulot ng

may capangyarihan; nakita ninyo cung ano ang inisip

ng

bayan tungcol sa canila, ano p ang nacuha sa paglulubag ng

canyang galit upang

umasa sa tapat na hatol ng

mg

a tao? Ah, guinoo, cung ito po ang inyong tinatawag na

pagpapanatili ng

cahusayan!....
Sumasang-ayon acong mayroon ng

ang mg

a casamaan,ang isinagot ni Ibarra,

ng

uni't tinatanggap nating ang mg

a casamaang ito dahil sa mg

a cagaling

ang canilang
taglay. Mangyayaring may mg

a ipipintas sa Guardia Civil, datapuwa, maniwala po

cayo, at nacahahadlang na dumami ang mg

a masasamang tao, dahil sa pagcalaguim sa

mg

a pahirap na guinagawa.
Ang sabihin pa ng

a ninyo'y dahil sa pagcalaguim na ito'y nararagdagan ang

dami,ang itinutol ni Elias.Nang hindi pa itinatatag ang Guardia Civil, ang lahat
ng

mg

a tulisan halos, liban na lamang sa iilan, nang

agsisisama dahil sa gutom;

nang

agnanacaw at nang

ang

agaw upang sila'y huwag mamatay ng

gutom, ng

uni't cung
macaraan na ang pananalat, muling nawawala ang pang

anib sa mg

a daan; sucat na,

upang sila'y mapalayo, ang mg

a caawaawa, ng

uni't matatapang na mg

a cuadrillero, na
walang dala cung di mg

a sandatang walang malalaking cahulugan, iyang mg

a taong
totoong pinaratang

an ng

di sapala ng

mg

a nagsisulat tungcol sa ating lupain; iyang

mg

a taong walang ibang carapatan cung hindi ang mamatay at walang ibang
tinatanggap na ganting pala cung di libak. Ng

ayo'y may mg

a tulisan, at mg

a tulisan
hanggang sa boong buhay nila. Isang munting camalian, isang casalanang pinarusahan
ng

boong calupitan, ang paglaban sa mg

a pagpapacalabis ng

mg

a may capangyarihan,
ang tacot na cakilakilabot sa mg

a pagpapahirap, ang lahat ng

ito'y siyang sa canila'y

nagtatapon magpacailan man sa labas ng

pamamayan at siyang sa canila'y ninilit na

pumatay o mamatay. Ang mg

a calaguimlaguim na pahirap ng

Guardia Civil ang

siyang sa canila'y humahadlang sa pagsisisi, at sapagca't malaki ang cahigtan ng

tulisn sa Guardia Civil, na canilang pinaglalaruan lamang, sa pakikihamoc at
pagsasanggalang sa cabunducan, ang nangyayari'y culang tayo sa cya upang malipol
natin ang casamaang tayo rin ang nagtatag. Alalahanin po ninyo cung gaano ang
nagawa ng

catalinuhan ng

capitan general na si De la Torre; ang patawad na

ipinagcaloob niya sa mg

a cahabaghabag na iyan ang siyang nagpatotoong tumitiboc

pa sa mg

a cabunducang iyon ang puso ng

tao at walang hinihintay cung di ang

capatawaran. Pinakikinabang

an ang paglaguim, pagca alipin ang bayan, pagca Phin

402walang mg

a yung

ib ang bundoc, pagca macapaglalagay ang nacapangyayari ng

isang bantay sa licuran ng

bawa't cahoy, at pagca sa catawan ng

alipin ay wala cung di

sicmura at bituca; ng

uni't pagca nararamdaman ng

wala ng

pagcasiyahan sa sama ng

loob na nakikihamoc upang siy'y mabuhay, na ang bisig niya'y malacs, na tumitiboc
ang canyang pus at nag-aalab sa poot ang canyang cataohan, mangyayari cayang
mapugnaw ang sunog na canyang guinagatung

an at ng

lalong magning

as?
Pinapag-alinlang

an po ninyo aco, Elias, sa aking pagding

ig sa inyong mg

a
sinasabi; maniniwala acong cayo'y sumasakatuiran cung di lamang may sarili acong
mg

a pananalig. Ng

uni't lining

in po ninyo ang isang nangyayari, huwag ninyong

ikagagalit, sapagka't cayo'y hindi co ibinibilang, palibhasa'y ipinalalagay cong cayo'y
tang

i sa mg

a iba;masdan ninyo cung sinosino ang humihing

i ng

mg

a pagbabagong
iyan ng

mg

a cautusan! Halos ang lahat ay masasamng mg

a tao o malapit ng

mang

agsisama!
Masasamng tao o malapit ng

magsisam; ng

uni't ano ang dahil at sila'y mg

a
gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican, dahil sa sinugatan sila sa lalong
canilang mg

a pinacamamahal, at ng

sila'y huming

ing tangkilik sa Justicia, lubos

nilang napagkilalang wala silang maaasahan cung di ang canilang sariling lacs.
Datapuwa't nagcacamali po cayo, guino, cung ang isip ninyo'y ang masasamang tao
lamang ang siyang humihing

i ng

tangkilik sa Justicia; pumaroon cayo sa bawa't

bayan, sa bahay bahay; uliniguin po ninyo ang mg

a buntong hining

ang lihim ng

mg

a
magcacasambahay, at maniniwala cayong ang mg

a casamaang linilipol ng

Guardia
Civil ay casing lak rin marahil ay maliit pa sa mg

a casamaang sa tuwi na'y canyang

guinagawa. Dahil po ba rito'y ipalalagay nating pawang masasamang mg

a tao ang
lahat ng

mg

a mamamayan? Cung gayo'y, ano't sila'y ipagsasanggalang pa sa mg

a
ib? bakit hindi lipulin silng lahat?
Marahil dito'y may mg

a ilang camaliang hindi co napagwawari ng

ayon,
marahil may camalian sa balac na sinisira pagdating sa paggawa, sapagca't sa Espaa,
sa Inang-Bayan, ang Guardia Civil ay gumawa at gumagawa ng

totoong malalaking
mg

a cagaling

an.
Naniniwala aco; marahil doo'y magaling ang pagcacatatag, hirang ang mg

a
taong gumaganap ng

tungculing iyan; baca caya naman talagang kinacailang

an ng

Espaa ang Guardia Civil, datapuwa't hindi cailang

an ng

Filipinas. Ang ating mg

a
caugalian, ang anyo ng

ating pamumuhay, na lagui ng

sinasambit pagca ibig na

ipagcait sa atin ang ano mang ating catuwiran, ng

uni't canilang lubos na linilimot

pagca mayroong an mang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At saPhin 403bihin po
ninyo sa akin, guino; bakit hindi gumaya ang ibang mg

a nacion sa pagtatatag ng

Guardia Civil, gayong dahil sa canilang calapitan sa Espaa'y marahil dapat nilang
ipalagay na sila'y higuit ang cahalagahan cay sa Filipinas? Baca po caya dahil sa
hindi totoong napacadalas ang mg

a pagnanacaw at pang

ang

agaw sa Ierrocarril, hindi

totoong marami ang mg

a panggugulong guinagawa ng

mg

a taong bayan, hindi

totoong marami ang pumapatay ng

tao at hindi maraming totoo sa mg

a malalaking
pang

ulong bayan ang nananacsac ng

sundang?
Tumung

o si Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos at saca

sumagt:
Kinacailang

ang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay na ito; cung

makita co sa aking mg

a pagsisiyasat na sumasacatuwirang tunay ang mg

a daing na
iyan, susulat aco sa aking mg

a caibigan sa Madrid, yamang wala tayong mg

a diputado
(kinacatawan). Samantala'y maniwala po cayong nagcacailang

an ang pamahalaan ng

isang hocbong magcaroon ng

lacas na walang taning na guhit upang

macapagpagalang, at capangyarihan upang macapag-utos.
Mabuti po iyan, guinoo, cung na sa casalucuyang nakikipagbaka ang
pamahalaan sa lupaing ito, ng

uni't sa icagagaling ng

pamahalaa'y hindi dapat nating

ipahalata sa bayang siya'y nasasalung

at sa may capangyarihan. Datapuwa't sacali't

gayon ng

a, cung lalong minamagaling natin ang gumamit ng

lacas cay sa
papangyarihin ang cusang alang-alang, dapat sana nating pacatingnang magaling
muna cung caninong camay natin ibinibigay ang lacas na itong walang ano mang
guhit ang abot, iyang capangyarihang walang pangpang

in. Ang ganyang

pagcalakilaking lacas sa camay ng

mg

a tao, at mg

a taong hang

al, puspos ng

mg

a
hidwang hilig, na walang pinag-aralang cagaling

an, ang catulad ay isang sandata sa

mg

a camay ng

isang ulol, na na sa guitna ng

caramihang taong walang ano mang

pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong maniwalang gaya ninyo, na
nagcacailang

an ang pamahalaan ng

cawaning iyan, datapuwa't hirang

in sanang
magaling ang cawaning iyan, hirang

in ang lalong may mg

a carapatan, at sa pagca't
lalong minamagaling niya ang siya'y magbigay sa sarili ng

capangyarihan sa siya'y
bigyang cusa ng

bayan ng

capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang

marunong siyang magbigay ng

capangyarihan sa sarili.
Marubdob at masilacb ang pananalita ni Elas; nagniningning ang canyang mg

a
mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang isang dakilang sandali na
hindi pag-imic ng

dalawa: tila nananatiling tahimic sa ibabaw ng

tubig ang bangcang

hindi pinasusulong ng

sagwan; dakilang lumiliwanag ang buwan sa Phin 404isang

lang

it na zaIir; may ilang ilaw na cumikinang sa dacong malayo sa pampang.

At ano pa ang canilang hinihing

i?ang tanong ni Ibarra.

Pagbabagong utos tungcol sa mg

a sacerdote,ang sagt ni Elas, na ang tinig

ay nanglulupaypay at malungcot;humihing

ing tangkilic ang mg

a culang palad laban

sa....
Laban sa mg

a capisanan ng

mg

a Iraile?
Laban sa mg

a umaapi sa canila, guinoo.

Nalimutan na baga ng

Filipinas ang canyang cautang

an sa mg

a Iraileng ito?
nalimutan na bag nila ang hindi maulatang utang na loob sa mg

a nagligtas sa canila
sa camalian upang sa canila'y ibigay ang pananampalataya, ang mg

a sa canila'y
tumangkilic sa mg

a calupitan ng

mg

a pinunong bayan? Narito ang casaman ng

hindi
pagtuturo ng

casaysayan ng

mg

a nangyari sa bayan!
Guinoo,ang muling isinagot niyang may catigasan ang tinig;isinumbat po
ninyong ang baya'y hindi marunong cumilala ng

utang na loob, itulot ninyong acong

isa sa mg

a bumubu ng

bayang iya'y aking ipagsanggalang siya. Ang mg

a
cagaling

ang guinagawa sa capuwa tao upang maguing carapatdapat na kilanling utang

na loob, kinacailang

ang gawin ng

walang ano mang imbot na capakinabang

an. Huwag
na nating bigyng cahulugan ang catungculang cusang iniatang sa sarili, at ang
totoong caraniwan ng

sabihing pagcacaawang-gawang atas sa mg

a cristiano; huwag
na nating pansinin ang Historia (casaysayan ng

mg

a nangyari), huwag na nating

itanong cung ano ang guinawa ng

Espaa sa bayang judio na nagbigay sa boong

Europa ng

isang aclat, ng

isang religion at ng

isang Dios; cung ano ang guinawa sa

bayang arabe na sa canya'y nagbigay ng

cagandahang asal, mapagpaumanhin tungcol

sa canyang religion at siyang sa canya'y pumucaw ng

pag-ibig sa dang

al ng

canyang
sariling nacin, pag-ibig na dating nagugulaylay at halos wasac na sa boong panahong
siya'y nasacop ng

capangyarihan ng

mg

a romano at ng

mg

a godo. Sinasabi po
ninyong sa ami'y ibinigay ang pananampalataya at cami'y iniligts sa camalian;
tinatawag po ba ninyong pananampalataya iyang mg

a gawang pakitang tao,

tinatawag ba ninyong religion iyang pang

ang

alacal ng

mg

a correa at mg

a calmen,
tinatawag ba ninyong catotohanan iyang mg

a himal at mg

a cathng pinag-ugnay-
ugnay na nariring

ig namin sa araw araw? Ito baga ang cautusan ni Jesucristo? Cung

sa ganito lamang ay hindi kinacailang

ang papaco sa cruz ang isang Dios, at gayon

ding hindi cailang

ang tayo'y pilitin sa walang hanggang pagkilalang utang na loob;

malaon ng

dating may pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano

pa't walang kinacailang

an cung di bigyang kinang ang pananalig na iya't Phin

405pataasin ang halaga ng

mg

a calacal. Marahil sabihin po ninyo sa aking cahi't

ipalagay ng

malalaking totoo ang mg

a capintasang magagawa sa ating religion,

ng

ayo'y lalong magaling, gayon man, sa religing dating sinusunod natin; naniniwala
aco't sumasang-ayon, datapuwa't malabis namang napacamahal, sapagca't dahil sa
religing iyang canilang dinala rito'y binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil sa
religing iya'y ibinigay natin sa canyang mg

a sacerdote ang ating lalong magagaling

na mg

a bayan, ang ating mg

a bukirin at sampo ng

ating mg

a iniimpoc na salapi sa
pagbili ng

mg

a sangcap sa pamimintacasi. Sila'y nagdala rito sa atin ng

isang bagay na
hanap buhay ng

taga ibang lupain, pinagbabayaran nating magaling at yamang gayo'y

walang cautang

an ang isa't isa. Sacali't ang sasabihin ay ang canilang pagcacatangkilic

sa atin laban sa mg

a encomendero, ang maisasagot co sa inyo'y caya tayo'y nahulog

sa camay ng

mg

a encomendero'y dahil din sa canila; datapuwa't hindi, aking

kinikilalang isang tunay na pananampalataya at isang tunay na pagsinta sa
Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa mg

a unang misionerong naglacbay sa mg

a
pasigang it: kinikilala co ang cautang

ang loob natin sa mg

a mahal na pusong iyon;

aking nalalamang ng

panahong iyo'y sagana sa Espaa ng

bayani sa lahat ng

bagay, sa
religion, sa politica, sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa militar. Datapuwa't
dahil bagang pawang mg

a mababait at banal ang mg

a nuno nila'y ipagpapaubaya na

natin ang mg

a hidwang pagpapalampas ng

canilang isip ng

mg

a inapo? Dahil po
bagang guinawan tayo ng

malaking cagaling

a'y maguiguing casalanan na natin ang

sumansalang gawan nila tayo ng

isang casamaan? Hindi hinihing

i ng

bayang alisin,
ang hinihing

i lamang ay gawin ang mg

a pagbabagong utos na cahiling

an ng

mg

a
bagong calagayan at ng

mg

a bagong mg

a pang

ang

ailang

an ngayon.
Sinisinta co ang ating kinamulatang lupang gaya rin ng

pagsintang magagawa
po ninyo, Elias; nawawatasan co ng

caunti ang inyong hang

ad, naring

ig cong
magaling ang inyong sinabi, at gayon man, caibigan co, aking inaacalang pinapag-
uulap ng

caunti ang ating isip ng

casilacbuhan ng

loob; dito'y hindi nakikita ang

pang

ang

ailang

an ng

mg

a pagbabagong utos, na marahil magaling sa mg

a ibang
lupan.
Diyata po't gayon, guinoo?ang itinanong ni Elias, na iniunat ang mg

a
camay sa panglulupaypay;hindi po ninyo nakikita ang pang

ang

ailang

an ng

mg

a
pagbabagong tos, cayo pa namang nagtamo ng

mg

a casacunaan sa inyong mg

a
familia?...
Ah, linilimot co ang aking sariling mg

a cahirapan at ang tinitingnan co'y Phin

406ang capanatagan ng

Filipinas, ang mg

a cagaling

an ng

Espaa!ang masilacbong
itinugn ni Ibarra. Upang manatili ang Filipinas ay kinacailang

ang huwag baguhin

ang nakikita nating calagayan ng

mg

a Iraile ng

ayon, at sa pakikipag-isa sa Espaa

naroroon ang cagaling

an ng

ating bayan.
Natapos ng

macapagsalita si Ibarra'y nakikinig pa si Elias; malungcot ang

canyang pagmumukha, nawala ang ningning ng

canyang mg

a mata.
Tunay ng

ang guinahis at pinasuco ng

mg

a Iraile ang lupaing ito, inaacala po

ba ninyong dahil sa mg

a Iraile caya mangyayaring manatili ang Filipinas?

Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig ng

lahat ng

mg

a sumulat
tungcol sa Filipinas.
Oh!ang biglang naibigcas ni Elias, na biglang binitiwan ng

boong
panglulupaypay ang sagwan sa loob ng

bangc;hindi co acalaing napacaimb ang

inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa bayan. Bakit hindi po pawalang halagahan
na ninyo ang baya't ang pamahalaan? Ano po ba ang wiwicain ninyo sa isang
pamahalaang cay lamang nacapag-uutos ay hindi sa siya'y gumagamit ng

daya, isang
pamahalang hindi marunong magpapitagan dahil sa canyang sariling gawa?
Ipatawad po ninyo, guinoo, datapuwa't sa acala co'y haling at cusang
nagpapacamatay ang inyong pamahalaan, yamang canyang ikinatutuwang paniwalaan
ng

madl ang mg

a gayong bagay! Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan ng

inyong loob, saan po ibig ninyong ihatid co cayo ng

ayon?
Huwag,ang muling sinabi ni Ibarra;mag-usap tayo, kinakailang

ang
matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang bagay na totoong mahalag.
Ipatawad po ninyo, guinoo,ang sagot ni Elias na umiling;hindi aco totoong
magaling sa pananalita upang cayo'y aking mahicayat sa paniniwala; tunay ng

a't aco'y
nag-aral ng

caunti, ng

uni't aco'y isang indio, alapaap ang inyong loob tungcol sa

aking pamumuhay, at cailan ma'y magcuculang tiwala cayo sa aking mg

a sinabi. Ang
mg

a nagsaysay ng

caisipang laban sa mg

a sinabi co'y pawang mg

a castila, at sa
pagca't mg

a castila, cahi't sila'y magsalit ng

mg

a walang cabuluhan o cahaling

an, ang
canilang sabihi'y pinapagtitibay ng

canilang anyo, ng

canilang dang

al at catungculan
at ng

canilang pinanggalingang lahi, caya't aking ticang hindi co na mulimu-ing

tututulan magpacailan man. Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cay, na sumisint sa
lupng inyong tinubuan, cayo na may amang nagpapahing

alay sa ilalim ng

mg

a
payapang daluyong na ito, cay na talagng hinamit, linait at pinag-usig, Phin
407gayon ma'y tinataglay ninyo ang ganyang mg

a caisipan, baga man sa lahat ng

inyong dinanas at sa inyong dunong, nagpapasimul na aco ng

pag-aalinlang

an sa
aking sariling mg

a paniniwala, at aking tinatanggap ang balac na mangyayaring

nagcacamali ang bayan. Aking sasabihin doon sa mg

a culang palad na isinacamay ng

mg

a tao ang canilang pag-asa, na ang pag-asang iya'y ilagay nila sa Dios o sa canilang
mg

a bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cayo'y mag-utos cung san dapat
ihatid co cay.
Tumatagos, Elias, hanggang sa aking puso ang inyong masasaklap na mg

a
pananalit. Ano po ang ibig ninyong gawin co? Hindi aco mag-aral sa casamahan ng

mg

a anac ng

bayan, caya't marahil hindi co talos ang canilang mg

a cailang

an; sa
boong camusmusan co'y doon aco natira sa colegio ng

mg

a Jesuita lumaki aco sa

Europa, ang mg

a aclat lamang ang siyang ininuman ng

aking pag-iisip at ang aking

nabasa lamang ay yaong nailathala ng

mg

a tao: nananatili sa guitna ng

mg

a dilim ang
hindi sinasabi ng

mg

a sumusulat ng

mg

a aclat, ang mg

a iya'y hindi co alam. Gayon

ma'y iniibig cong gaya rin naman ng

inyong pag ibig ang ating bayang tinubuan hindi

lamang sapagca't catungculan ng

lahat na pacaibiguin ang lupaing canyang

pinagcacautang

an ng

canyang catauhan at marahil pagcacautang

an naman ng

cahulihulihang pahing

alayan; hindi lamang sa pagca't ganyan ang itinuro sa akin ng

aking ama, cung di naman sa pagca't ang aking ina'y india, at sapagca't diyan
nabubuhay ang lalong matitimyas na aking linasap na sumasaalaala co tuwing bucod
sa rito'y siya'y aking sinisinta, sapagca't siya ang pinagcautang

an at pagcacautang

an
ng

aking ligaya!
At sinisinta co siya sapagca't siya ang pinagcacautang

an co ng

aking
casaliwaang palad!ang ibinulong ni Elas.
Siya ng

, caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo, cayo'y sawing

palad, at ito ang siyang sa inyo'y nagpapamalas na madilim ang hinaharap na panahon
at siya namang nacapangyayari sa any ng

lacad ng

inyong pag-iisip; dahil dito'y

hindi aco macasang-ayong lubos sa inyong mg

a caraing

an. Cung mangyari sanang

masiyasat na magaling ang mg

a cadahilanan, ang isang bahagui, ng

sa inyo'y mg

a
nangyayari.
Iba ang mg

a pinanggaling

an ng

mg

a sacunng nangyari sa akin; cung

matanPhin 408t cong cahi't caunti'y pakikinabang

an, sasaysayin co ang mg

a
nangyaring iyan, sa pagca't bucod sa hindi co inililihim ay marami na ang
nacatatalastas.
Baca cay sacali'y cung mapagtanto c ang mg

a bagay na iya'y magbagong

isipan ac.
Nag isip-isip na sandali si Elas.
Cung gayon, guino, sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalit, ang aking
dinaanang buhay.


Phin 409
L.
ANG MAG-ANAK NI ELIAS.
May anim na pung taon na ng

ayong nananahan ang aking nunong lalaki sa

Maynila, at naglilingcod na tenedor de libros sa bahay ng

isang mang

ang

alacal na
castila. Batang-bata ng

panahong iyon ang aking nunong lalaki may asawa at may

isang anac na lalaki. Isang gabi, hindi maalaman cung ano ang dahil, nagalab ang
almacen, lumakit ang apoy sa boong bahay at sa ibang maraming mg

a calapit. Hindi
mabilang ang halaga ng

mg

a natupoc at nawala, hinanap ang may sala, at isinumbong

ng

mang

ang

alacal ang aking nuno. Nawalang cabuluhan ang canyang pagtutol, at

palibhasa'y dukh at hindi macapagbayad sa mg

a balitang abogado, siya'y hinatulang

paluin sa hayag at ilibot sa mg

a daan sa Maynila. Hindi pa nalalaong guinagawa pa

ang parusang itong pang-imbi, na tinatawag ng

bayang cabayo y vaca, na

macalilibong higuit sa camatayan ang casaman. Ang aking nuno, na tinalicdan ng

lahat, liban na lamang sa canyang bata pang asawa, ay iguinapos sa licod ng

isang
cabayo, na sinusundan ng

caramihang malulupit at pinalo sa bawa't pinagcacacurusan

ng

dalawang daan, sa harap ng

mg

a taong canyang mg

a capatid, at sa malapit sa
maraming sambahan sa isang Dios ng

capayapaan. Nang mabusog na ng

culang palad,
na magpacailan ma'y imbi na't walang capurihan, ang panghihiganti ng

mg

a tao, sa
pamamag-itan ng

canyang dug, ng

mg

a pahirap na guinaw sa canya at ng

canyang
mg

a pagsigaw, kinailang

ang cunin siya sa ibabaw ng

cabayo, sapagca't hinimatay, at

maano na sanang namatay na ng

ng

patuluyan! Sa isa riyan sa mg

a pinacahayop na
calupitan, siya'y pinawalan; nawalang cabuluhang mamanhic sa bahay-bahay, bigyan
ng

gawain o ng

limos ang asawa niyang ng

panahong iyo'y buntis, at ng

canyang
maalagaan ang asawang may sakt at ang cahabaghabag na anac. Sino ang
magcacatiwala sa asawa ng

isang lalaking manununog at inimbi. Napilitan ng

ang
babaing calacalin ang canyng catawan!
Nagtindg si Ibarra sa pagcaup.
Oh, huwag cayong mabahala! ang pang

ang

alacal sa catawan niya'y hindi na

casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyng asawa; napugPhin
410naw ng

lahat ang capuriha't ang cahihiyan. Gumaling ang lalaki sa canyang mg

a
sugat at naparito at nagtagong casama ang canyang asawa't anac na lalaki sa mg

a
cabunducan ng

lalawigang ito. Nang

anac dito ang babae ng

isang latanglatang sanggol

at puspos ng

mg

a sakit, na nagcapalad na mamatay. Nanahan pa sila ritong may ilang

buwan, sacdal ng

carukhan, hiwalay sa lahat ng

tao, kinapopootan at pinang

ing

ilagan
ng

lahat. Nang hindi na matiis ng

aking nuno ang gayong lubhang carukhan, at

palibhasa'y hindi niya taglay ang catapang

an ng

loob ng

canyang asawa, siya'y

nagpacamatay, sa walang casing laking sam ng

canyang loob ng

makita niyang may

sakit at walng sumaclolo't mag-alaga. Nabuloc ang bangcay sa mata ng

anac na
lalaking bahagy na lamang macapagalaga sa may sakit na ina, at ang casaman ng

amy ang siyng nagcnulo sa justicia. Sinisi ang aking nunong; babae't hinatlang
magdusa, dahil sa canyng hindi pagbibigay alam; pinaghinalaa't pinaniwalaang siya
ang pumatay sa canyang asawa, sapagca't ano ang hindi gagawin ng

asawa ng

isang
imbi, na pagcatapos ay nagbili ng

canyang catawan. Cung manumpa'y canilang

sinasabing nanunump ng

hindi catotohanan, cung tumang

is ay sinasabing siya'y
nagsisinung

aling, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios. Gayon

ma'y lining

ap din siya, hinintay munang siya'y macapang

anac bago paluin: talos po

ninyong inilalaganap ng

mg

a Iraile ang capaniwalaang sa pamamag-itan ng

palo
lamang mangyayaring makipanayam sa mg

a indio; basahin ninyo ang sabi ni padre

Gaspar San Agustin.
Sa ganitong cahatulan sa isang babae, canyang susumpin ang araw ng

pagsilang sa maliwanag ng

canyang anac, bagay na bucod sa pagpapahaba ng

pagpapahirap ay pagsira sa mg

a damdamin ng

isang ina. Sa casamang palad

maluwalhating nang

anac ang babae, at sa casaman ding palad ang sanggol na lalaki

ay ipinang

anac na matab. Nang macaraan ang dalawang buwa'y guinanap ang

parusang hatol ng

boong catuwan ng

loob ng

mg

a tao, na sa ganitong paraa'y

inaacala nilang gumaganap ng

canilang catungculan. Sapagca't wala na siyang

catiwasayan sa mg

a gubat na ito'y tumacas siya't tinung

o na canyang dala ang

canyng dalawng anc na lalaki, ang caratig na lalawigan, at diya'y nabuhay silang
tulad sa mg

a halimaw: nang

apopoot at kinapopootan. Ang pang

anay sa dalawang
magcapatid, na nacatatanda ng

maligayang camusmusan niya, sa guitn ng

gayong
pagclakilaking carukhan, pagdaca'y nagtulisan, pagcacaroon ng

lacas. Hindi nalao't

ang pang

alang Phin 411mabang

is ni Blat ay cumalat sa magcabicabilang lalawigan,

naging laguim ng

mg

a bayan, sa pagca't sa canyang panghihiganti'y nagsasabog ng

dug't tinutupoc ang bawa't maraanan. Ang pinacabata na may catutubong magaling
na puso'y sumangayon sa canyang capalaran at caimbihan sa tabi ng

canyang ina;
nang

abubuhay sila sa inihahandog ng

cagubatan, nang

agdadamit sila ng

mg

a
basahang sa canila'y inihahaguis ng

mg

a nang

aglalacad; nawal na sa babaeng iyon

ang canyang sariling pang

alan at siya'y nakikilala lamang sa mg

a pamagat
nadelingkente (delincuente, nagcasala), patutot at binugbog; ang lalaking iy'y
nakikilala lamang sa tawag na

, sapagca't sa catamisan ng

canyang asal ay hindi pinaniniwalaang siya'y anac ng

manununog at sapagca't ang

sino ma'y dapat mag-alinlang

an sa cabutihan ng

ugali ng

mg

a indio. Sa cawacasa'y
nahulog ang bantog na si Balat sa capangyarihan ng

justicia, na siyang sa canya'y

huming

i ng

mahigpit na pagbibigay sulit ng

canyang mg

a guinawang casalanan, baga

man hindi nabalino ang Justiciang iyang magturo cay Balat ng

cagaling

an ng

isang
umagang hanapin ng

batang capatid ang canyang ina, na napasagubat upang mang

uha
ng

cabuti at hindi pa umuuwi, canyang nakitang nacatimbuwang sa lupa, sa tabi ng

daan, sa lilim ng

isang puno ng

buboy, nacatihay, tirik ang mg

a mata, nacatitig,
naninigas ang mg

a daliring nacabaon sa lupa, at sa ibabaw nito'y may nakikitang mg

a
bahid ng

dug. Naisipan ng

binatang tuming

ala at sundan ng

mata ang tinititigan ng

bangcay, at nakita niyang sa isang sang

a'y nacasabit ang isang busl at sa loob ng

busl'y ang marugng ulo ng

canyang capatid!
Dios co!ang biglng sinabi ni Ibarra.
Ganyn din marahil ang biglang sinabi ng

aking ama,ang ipinagpatuloy ni

Elias ng

boong calamigan ng

loob.Pinagputolputol ng

mg

a tao ang manghaharang

at inilibing ang catawan, ng

uni't ang mg

a sangcap ng

catawa'y canilang isinabog at

ibinitin sa ib't ibang mg

a bayan. Sacali't cayo po'y macapaglacbay isang araw mula

sa Kalamba hanggang sa Santo Tomas, masusumpung

an pa po ninyo ang cahoy ng

duhat na pinagbitinan at kinabulucan ng

isang hita ng

aking amain; sinump ang

cahoy na iyan ng

Naturaleza, caya't hindi lumalaki at hindi namumung

a. Gayon din
ang canilang guinawa sa mg

a ibang sangcap ng

catawan, ng

uni't ang ulo, ang ulo na

siyang pinacamabuting sangcap ng

Phin 412tao, na siyng lalong madalng kilalanin

cung cangino, ang ulong iya'y isinabit sa harapan ng

dampa ng

ina!
Tumung

o si Ibarra.
Naglagalag ang binatang tulad sa isang sinump,ang ipinagpatuloy ni
Elias,naglagalag sa bayan-bayan, sa mg

a bundoc at mg

a caparang

an, at ng

inaacala
na niyng sa canya'y wala nang macacakilala, ay pumasoc siyng manggagaw sa
isng mayamang tag Tayabas. Ang canyang casipagan, ang catamisan ng

canyang
asal ang nacahicayat na siya'y caguiliwan ng

lahat ng

hindi nacatatalos ng

unang
pamumuhay niya. Sa catiyagaan niya sa paggawa at sa pagtitipid, nacatipon siya ng

caunting puhunan, at sapagca't napagdaanan na niya ang malaking carukhaan at siya'y
bata, nag-acalang magcamit naman ng

ligaya. Ang canyang cagandahang lalaki, ang

canyang cabataan at ang canyang pagca may caunting caya ang siyang nang

acaakit na
siya'y ibiguin ng

isang dalaga sa bayan, ng

uni't hindi siya macapang

ahas na ipakiusap
sa mg

a magulang nito na sa canya'y ipacasal, sa canyang pang

ang

anib na baca
mapagtunton ang buhay niya ng

una. Datapuwa't naraig sila ng

capangyarihan ng

sint, caya't capuwa sil nagculang sa canicanilang catungculan. Upang mailigtas ng

lalaki ang capurihan ng

babae, pinang

ahasan ang lahat, namanhic siya sa mg

a
magulang upang sa canya'y ipacasal ang canyang caisang dibdib, dahil dito'y hinanap
ang mg

a casulatan ng

canyang pagcatao, at ng

magcagayo'y napagsiyasat na lahat;

palibhasa'y mayaman ang ama ng

dalaga, nasundang pag-usiguin ng

mg

a hucom ang
lalaki, na hindi nag-acala man lamang na magsanggalang, inamin ang lahat ng

sumbong na laban sa canya, at siya'y nagdusa sa bilanggan. Nang

anac ang babae ng

isang sanggol na lalaki at isang sanggol na babae, na capuwa inalagaan ng

lihim, saca
pinapaniwala ang mg

a batang itong namatay na ang canilang ama, bagay na hindi

mahirap gawin, sapagca't canilang nakita ang pagcamatay ng

canilang ina, ng

panahong sila'y musmos pa, bucod sa hindi nila naiisip ang pag-uusisa ng

canilang
pinanggalingan. Palibhasa'y mayaman ang aming nunng lalaki, totoong maligaya ang
aming camusmusn; ang capatd cong babae't aco'y magcasama camng nag-aral, nag-
iibigan cami niyang pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapatid na cambal na
walang ibang nakikilalang ibang bagay na pag-ibig. Batang bata pa aco'y nag-aral na
sa colegio ng

mg

a jesuita, at nag-aral namn sa Concordia at doon itinir ang aking

capatd na babae, sa hang

ad Phin 413na huwag caming lubhang magcahiwalay. Nang

matapos ang aming caunting pag-aaral, sapagca't wala caming hinahang

ad cung di
magpasaca ng

lupa, umuwi cami sa aming bayan upang aming tanggapin ang aming
mna sa aming nunng lalaki. Malaonlaon ding nanatili cami sa pamumuhay sa
caligayahan, ng

uming

iti sa amin ang panahong hinaharap, marami caming mg

a alila,
nag-aaning magaling ang aming mg

a halamanan at hindi na malalao't mag-aasawa ang

aking capatd na babae sa isng binatang canyng pinacasisinta at siya'y tinutumbasan
ng

gayon ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa salapi, at dahil naman sa ugali
co ng

mg

a panahong iyong may pagcamapagmataas, kinasusuklaman aco ng

isa cong
camag-nac na malay, isinurot sa aking isng araw ang totoong malabo cong
pagsilang sa maliwanag, ang imbi cong pinanggaling

ang mg

a magulang. Acala co'y

yao'y pawang paratang lamang, caya't hining

i cong bigyang liwanag ang gayong

paglait; muling nabucsan ang libing

ang kinahihimlayan ng

gayong caraming mg

a
cabulucan, at lumabas ang catotohanan upang aco'y bigyang cahihiyan. Nang lalong
malubos ang casaliwaang palad, malaon ng

panahong cami'y may alilang isang

matandang lalaki, na pinagtitiisan ang lahat cong mg

a cahaling

ang pita at ayaw

camng iwan cailan man, at nagcacasiya na lamang tumang

is at humibik sa guitna ng

mg

a paglibac ng

ibang mg

a lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit

napagsiyasat ng

aking camag-anac; datapuwa't ang nangyari'y tinawag ng

justicia ang
matandang it, at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang matandang lalaki
palang aming alila'y siyang aming ama, na aayaw humiwalay sa canyang sintang mg

a
anc, at ang matandang iy'y hindi mamacailng aking pinahirapan. Napugnw ang
aming ligaya, tinalicdn co ang aming cayamanan, nawalan ng

pacacasalang
casintahan ang capatid cong babae, caming magcapatid at ang aking ama'y iniwan
namin ang bayan, upang pumaroon sa alin mang lupain. Ang pagcaalam na siya'y
nacatulong sa aming casaliwaang palad ang nacapagpaicli ng

buhay ng

matandang
lalaki, na siyang sa aki'y nagpaunawa ng

lahat ng

casakitsakit na mg

a nangyari ng

mg

a panahong nagdaan. Nang

ulila caming magcapatid.

Tumang

is ng

di sapala ang capatid co, ng

uni't sa guitna ng

gayong caraming
mg

a casaliwaang palad na bumugs sa ibabaw namin, hindi niya nalimutan ang

canyang sinta. Hindi dumaing at hindi umimic ng

canyang nakita ang pagaasawa sa

ibang babae ng

canyang dating catipanan, at aking nakitang untiunting Phin

414nagkasakt ang aking kapatd, na hindi co mangyaring mabigyang aliw. Nawala
siya isang araw; nawalang cabuluhan ang sa canya'y aking paghanap sa lahat ng

panig, nawalang cabuluhan ang aking pagtatanong tungcol sa canya, hanggang sa ng

macaraan ang anim na buwa'y aking nabalitaang ng

mg

a araw na iyon, ng

humupa
ang paglaki ng

dagatan, ay nasumpung

an sa pasigan ng

Calamba sa guitna ng

isang
palayan, ang bangcay ng

isang dalaga, na nalunod o pinatay na cusa; ayon sa sabiha'y

may isng sundang na nacatarac sa canyng dibdib. Ipinalathala sa mg

a calapit bayan
ng

mg

a puno sa bayang iyon, ang gayong nangyari; sino ma'y walang humarap upang
hing

in ang bangcay, at wala namang nawawalang sino mang dalaga. Ayon sa mg

a
tandang sinabi sa akin, pagcatapos, sa pananamit, sa mg

a hiyas, sa cagandahan ng

canyang mukh at sa lubhang casaganaan ng

canyang buhok, aking napagkilalang

iyon ang aking cahabaghabag na capatid na babae. Mula niyo'y naglalagalag aco sa
mg

a iba't ibang lalawigan, manacanaca acong pinararatang

an, ng

uni't hindi co
pinpansin ang mg

a tao at ipinagpapatuloy co ang aking paglacad. Ito ang macling

casaysayan ng

mg

a nangyari sa akin, at ang casaysayan ng

mg

a paghatol ng

mg

a tao.
Tumiguil ng

pananalita si Elias, at ipinatuloy ang pagsagwan.

Naniniwaniwala acng hindi po cayo nalilihis sa catuwiranang ibinulong ni
Crisostomo, sa inyong pananalitang dapat pagsicapan ng

justicia ang paggawa ng

magaling sa pagtumbas sa magagandang gawa, at gayon din ang pagtuturo sa mg

a
nagcacasalang tao sa paggawa ng

masama. Ang nacahahadlang lamang ... ay ito'y

hindi mangyayari, isang hang

ad na hindi mangyayaring masunduan; sa pagca't saang

cucuha ng

lubhang maraming salapi, ng

lubhang maraming mg

a bagong cawani?
At ano ang capapacanan ng

mg

a sacerdote, na ipinagtatalacan ang canilang

tungculing maglaganap ng

capayapaan at pag-ibig sa capuwa tao? Diyata't lalong

ikinararapat ang basain ng

tubig ang ulo ng

isang sanggol, pacanin ito ng

asin, cay sa
pucawin sa marilim na budhi ng

isang masamang tao iyang maningning na ilaw na

bigay ng

Dios sa bawa't tao upang hanapin ang canyang cagaling

an? Diyata't lalong

pag-ibig sa capuwa tao ang alacbayan ang isang may salang bibitayin, cay sa siya'y
alalayan sa paglacad sa mataric na landas na pagtalicod sa mg

a pang

it na caugalian at
pagtung

o sa magagandang caasalan? Hindi po ba nagcacagugugol sa pagbabayad sa

mg

a tictic, sa mg

a verdugo at sa mg

a Phin 415guardia civil? Ito po, bucod sa

cahalayhalay, pinagcacagugulan din ng

salapi.
Caibigan co, cay ac man, cahi't ibiguin nati'y hindi natin masusunduan.
Tunay ng

a, sacali't tayo'y nag-iisa, wala tayong magagawa; ng

uni't inyong
ariing sariling inyo ang catuwiran ng

bayan, makipanig po cayo sa bayan, pakinggan

ninyo ang canyang cahing

ian, magbigay uliran cayo sa mg

a iba, ipakilala niny cung

an ang tinatawag na bayang kinaguisnan!
Hindi mangyayari ang cahing

ian ng

bayan; kinacailang

ang maghintay.
Maghintay! maghirap ang cahulugan ng

maghintay!
Pagtatawanan aco cung aking hing

in.
At cung cayo'y alacbayan ng

bayan?
Hindi mangyayari! hindi co magagawa cailan man ang patnugutan ang
caramihang tao upang camtan sa sapilitan ang bagay na hindi inaacala ng

pamahalaang capanahunan ng

ibigay, hindi! At cung sa alin mang araw ay makita

cong may sandata ang caramihing iyan, aanib aco sa pamahalaan at ng

sila'y aking
bacahin, sa pagca't hindi co ipalalagay na aking bayan ang mg

a manggugulo.
Hinahang

ad co ang canyang cagaling

an, caya nagtay aco ng

isang bahay-paaralan;
hinahanap co ang canyang cagaling

an sa pamamag-itan ng

pagpapaaral, sa
mahinahong untiunting pagsulong ng

dunong, walang daan cung walang liwanag.

Ng

uni't walang calayaan naman cung walang pakikihamoc!ang sagt ni

Elas.
Datapuwa't aayaw aco ng

calayaang iyan!
Ng

ayo't cung walang calayaa'y walang liwanag,ang muling itinutol ng

piloto
ng

maalab na pananalita;sinabi po ninyong hindi malaki ang pagcakilala ninyo sa

inyong mg

a cababayan; naniniwala aco. Hindi po ninyo nakikita ang paghahanda sa

pagbabaca, hindi niny nakikita ang dilm sa dacong paliguid; nagpasimula ang
paghahamoc sa pagmamatuwiran upang magcaroon ng

wacas sa paglalabanan sa lupa

na maliligo ng

dug; nariring

ig co ang tinig ng

Dios, sa aba ng

mag-acalang lumaban
sa canya! hindi iniucol sa canila ang pagsulat ng

Historia!
Nag-ibang any si Elias; nacatindig, nacapugay, may anyong hindi caraniwan ang
mukha niyang mabayaning liniliwanagan ng

buwan. Ipinagpag ang canyang malagong

buhoc, at nagpatuloy ng

pananalita:
Hindi po ba niny nakikita't gumiguising na ang laht? Tumagal ng

ilang Phin
416daang taon ang pagcacatulog, ng

uni't pumutoc ang lintic isang araw, at sa paninira

ng

lintic ay pumucaw ng

buhay; buhat niyo'y ibang mg

a hilig ang pinagpapagalan ng

mg

a isip, ang mg

a hilig na ito na ng

ayo'y nang

agcacahiwalay, mang

agcacalakiplakip
isang araw na ang Dios ang siyang mamamatnugot. Hindi nagculang ang Dios sa
pagsaclolo sa mg

a ibang bayan; hindi rin magcuculang ang saclolong iyan sa bayan

natin; ang catuwiran niya'y siyang catuwiran ng

calayaan!
Isang dakilang catahimican ang siyang sumunod sa ganitong mg

a salita.
Samantala'y lumalapit ang bangc sa pasigan sa hindi naiinong pagsusulong ng

mg

a
alon. Si Elias ang naunang sumira ng

gayong hindi pag-iimican.

Ano po ang sasabihin co sa mg

a nag-utos dito sa akin?ang tanong, na

nagbago ng

any ng

tinig.
Sinabi co na po sa inyo; na dinaramdam co ang canilang calagayan, ng

uni't
sila'y mang

aghintay, sa pagca't hindi nagagamot ang mg

a sakit ng

capuwa mg

a sakit,
at sa casaliwaan nating palad ay tayong lahat ay may casalanan.
Hindi na muling sumagot si Elias, tumungo, nagpatuloy ng

pagsagwan, at ng

dumating sa pampang ay nagpaalam cay Ibarra ng

ganitong sabi:
Pinasasalamatan co po cayo, guinoo, sa inyong pahihinuhod sa aking pakiusap;
hinihing

i co sa icagagaling ninyng sa haharaping panah'y aco'y inyng limutin at

huwag ninyng kilalanin ac sa an mang calagayang aco'y inyng msumpong.
At pagcasabi nito'y muling pinalacad ang bangc, at sinagwanang ang tung

o'y sa
isng gubat sa pasigan. Samantalang guinagawa ang mahabang pagtawid ay nanatili
sa hindi pag-imic; tila mandin wala siyang namamasdan cung di ang libolibong mg

a
diamante na kinucuha't ibinabalic ng

canyang sagwan sa dagatan at doo'y

talinghagang nang

awawala sa guitna ng

mg

a bughaw na alon.
Sa cawacasa'y dumating; lumabs ang isng tao sa casucalan at lumapit sa cany.
An ang sasabihin co sa capitn?ang tanng.
Sabihin mong gaganap si Elias ng

canyang pang

aco, sacali't hindi mamatay

muna,ang isinagot ng

boong calungcutan.
Cung gay'y cailn ca makikisama sa amin?
Pag-inacala ng

inyong capitang dumating na ang panahon ng

pang

anib.
Cung gay'y magaling, paalam!


Phin 417
LI.
MGA PAGBABAGO.
Malungcot at puspos ng

pang

amba ang mahihiing si Linares; bagong catatanggap

niya ng

sulat ni doa Victorina, na ganito ang sabi:

Minamahal cong pinsan; ibig cong magcaroon ng

balita sa iyo sa loob ng

tatlong
araw, cung pinatay ca na ng

alperes o icaw ang pumatay sa canya ayaw acong

lumamps ang is man lamang araw na hindi tumatanggap pa ang hayop na iyan ng

ucol na parusa sacali't lumampas ang taning na iyan at hindi mo pa siya hinahamon ng

patayan sasabihin co cay Don Santiago na cailn man ay hindi ca naguiguing
secretario, ni hindi ca nacapagbibiro cay Canovas ni hindi ca nacacasama sa
pagliliwaliw ng

general Arseo Martines sasabihin co cay Clarita na pawang

casinung

aling

ang lahat at hindi cata bibigyan cahi't isang cuarta ng

uni at cung
hamunin mo siya ipinang

ang

aco co sa iyo ang bawa't iyong maibigan caya ng

a
tingnan mo cung hamunin mo siya at ipinagbibigay alam co sa iyo na hindi aco
papayag ng

mg

a pagtalilis at mg

a dahidahilan.
Ang pinsan mong gumiguiliw sa iyo mula sa pus,
Victorina de los Reyes de De Espadaa.
Sampaloc, lunes a las 7 ng

gabi.
Mabigat ang bagay na iyon: kilala ni Linares ang ugali ni doa Victorina at
nalalaman niya cung hanggang saan ang magagawa; cung pakiusapan siya ng

nauucol
sa catuwira'y tulad sa cung magsaysay ng

nauucol sa calinisan ng

puri't pakikipag
capuwa-tao sa isang carabinero ng

Hacienda, pagca talagang may pacay na macakita

ng

contrabando sa lugar na tunay na wala; ang mamanhic ay walang cabuluhan,

magdaya'y lalo ng

masama; wala na ng

ang sucat pagpapaliiran cung hindi maghamon

ng

away.
Ng

uni't paano?ang sinasabing nagpaparoo't paritong mag-isa;cung

salubung

in aco ng

masasamang pananalita? cung ang canyang asawa ang aking

maratnan? sino caya ang macaiibig magpadrino sa akin? ang cura? si capitan
Tiago? Sinusumpa co ang oras ng

aking pagsunod sa canyang mg

a hatol! Daldal!
Sino ang pumipilit sa aking aco'y maghambog, magsabi ng

mg

a cabulastugan,
magpaPhin 418kita ng

mg

a cayabang

an! ano ang sasabihin sa akin ng

guinoong
dalagang iyan ...? Dinaramdam co ng

ayon ang paguiguing secretario co ng

lahat ng

mg

a ministro!
Sumasaganitong malungcot na pakikipagsalitaan sa sarili ang mabait na si Linares
ng

dumating si pari Salvi. Ang catotohana'y lalo ng

payat at namumutla ang

Iranciscano cay sa dati, ng

uni't nagniningning sa canyang mg

a mata ang isang tang

ing
liwanag at sumusung

aw sa canyang mg

a labi ang isang cacaibang ng

it.
Guinoong Linares, lubos naman ang pag-iisa ninyo?ang ibinati at saca
tumung

o sa salas, na sa mg

a nacasiwang na pint nito'y tumatacas ang ilang tinig ng

piano.
Nag-acala si Linares na ng

umit.
At si don Santiago?ang idinugtong ng

cura.
Dumating si capitang Tiago sa sandali ring iyon, humalic ng

camay sa cura,
kinuha niya ang dala nitong sombrero at baston ng

uming

iting mabait na mabait.

Pakinggn ninyo, pakinggan ninyo!ang sabi ng

curang papasoc sa salas, na

sinusundan ni Linares at ni capitan Tiago;may dala acong magagaling na balita na
aking sasabihin sa lahat. Tumanggap aco ng

mg

a sulat na galing sa Maynila, na

pawang nagpapatibay ng

sulat na dinal sa akin cahapon ni guinong Ibarra ..., sa

macatuwd, don Santiago, ay wala na ang nacahhadlng.
Si Maria Clara, na nacaupo sa piano sa guitn ng

canyang dalawang caibigang

babae, umanyong titindig, datapuwa't kinulang siya ng

lacas at muling naup.

Namutl si Linares at tinitigan si capitang Tiago na ibinaba ang mg

a mata.
Untiunting totoong kinalulugdan co ang binatang iyan,ang ipinagpatuloy ng

cura; ng

una'y masama ang aking pagcapalagay sa canya ..., may caunting cainitan
ang ulo, ng

uni't lubhang marunong umayos ng

canyang mg

a pagcuculang, na ano pa't

hindi mangyaring macapagtanim sa canya ang sino man. Cung di ng

a lamang si padre
Dmaso'y....
At tinudla ng

cura ng

matuling pagsulyap si Maria Clara, na nakikinig ng

uni't
hindi inihihiwalay ang mg

a mata sa papel ng

musica, baga man siya'y lihim na

kinucurot ni Sinang, na sa gayng paraa'y sinsaysay ang canyng catuwan;
sumayaw sana siya cung sil'y nag-is.
Phin 419Si padre Dmaso po?ang tanng ni Linares.
Opo, si padre Damaso, ang sinabi,ang ipinagpatuloy ng

cura, na hindi
inihihiwalay ang ting

in cay Maria Clara,na palibhasa'y ... inaama sa binyag, hindi

niya maitutulot ... ng

uni't sa cawacasan, inaacala cong huming

ing tawad sa canya si

guinoong Ibarra, bagay na hindi co pinag aalinlang

anang magcacahusay-husay na
laht.
Nagtindig si Maria Clara, nagsabi ng

isang dahilan at pumasoc sa canyang cuarto,

na si Victoria ang casama.
At cung hindi siy patawarin ni padre Dmaso?ang marahang tanng ni
capitang Tiago.
Cung magcagayo'y ... si Maria Clara ang macacaalam ... si padre Damaso ang
canyang amang caluluwa: ng

uni't inaacala cong sila'y magcacawatasan.

Nang sandaling yao'y napakinggan ang yabag ng

mg

a paglacad at sumipot si
Ibarra, na sinusundan ni ta Isabel; iba't ibang mg

a damdamin ang napucaw ng

pagdating niyang iyon. Bumati ng

boong guiliw cay capitang Tiago, na hindi

maalaman cung ng

ing

it o iiyac, bumati cay Linares ng

isang malaking pagyucod ng

ulo. Nagtindg si fray Salv at iniabot sa cany ang camay ng

boong pagliyag, na ano

pa't hindi napiguilan ni Ibarra ang isang ting

ing nagpapahalat ng

malaking pagtataca.
Huwag po cayong magtaca,ani Iray Salvi;ng

ayon-ng

ayon lamang ay
pinupuri co cay.
Napasalamat si Ibarra at lumapit cay Sinang.
San ca doroon sa boong maghapon?ang itinanong ni Sinang, sa canyang
pananalitang musmos;tumatanong cami sa aming sarili at aming sinasabi sa amin
din: Saan caya naparoon ang caluluwang iyang tinubos sa Purgatorio? At bawa't isa
sa ami'y nagsasabi ng

iba't ibng bagay.

At mangyayari bang maalaman cung an ang sinasabi niny?
Hindi, iya'y isang lihim, ng

uni't sasabihin co sa iyo cung tayo tayo lamang.

Ng

ayo'y sabihin mo sa akin cung saan ca doroon, upang maalaman co cung sino sa
amin ang nacahul.
Hindi, iya'y isa rin namang lihim, ng

uni't sasabihin co sa iyo cung tayo tayo na

lamang, sacali't itutulot ng

mg

a guinoong ito.
Mangyari bag, mangyari bag! iyn pal lamang!ani par Salv.
Phin 420Hinila ni Sinang si Crisostomo sa isang dulo ng

salas: natutuw siyng

mainam na canyng mapagttalos ang isng lihim.
Sabihin mo caibigan sa akin, ang tanng ni Ibarra;nagagalit pa si Mara sa
akin?
Aywan co, ng

uni't ang wica niya'y magaling pa raw na siya'y iyong limutin na,
at bago umiiyac. Ibig ni capitang Tiagong siya'y pacasal sa guinoong iyon, at gayon
din si pari Damaso, ng

uni't hindi siya nagsasabi ng

oo o aayaw. Ng

ayong umaga, ng

icaw ay ipinagtatanong namin, at sinasabi cong baca nang

ing

ibig na sa iba? sumagot

siy sa aking: cahimanawari! at saca umiyc.
Nallungcot si Ibarra.
Sabihin mo cay Marang ibig co siyng macausap na cam lamang dalaw.
Cayo lamang dalawa?ang tanong ni Sinang, na pinapagcunot ang mg

a kilay
at siy'y tinitigan.
Hindi naman lubs camng dalaw lamang; ng

uni't huwag sanang nahaharap

iyn.
May cahirapan; ng

uni't huwag cang mabahala, sasabihin co.

At cailan co malalaman ang casagutan?
Bucas, pumaroon ca sa bahay ng

maaga. Aayaw si Mariang mag-is cailan

man, sinasamahan namin siy; isng gabi'y natutulog si Victoria sa canyang siping, at
sa isang gabi nama'y aco; bucas ay sa akin tama ang pagsama sa canya. Ng

uni't
pakinggan mo, at ang lihim? Yayao ca nang hindi mo pa sinasabi sa akin ang lalong
pang

ulo?
Siya ng

a naman pala! doon aco doroon sa Los Baos, mamimili aco ng

niyog,
sa pagca't ibig cong magtay ng

isang gawaan; ang iyong tatay ang aking

mcacasama.
Wal na ba cung di iyan lamang? Nacu ang isang lihim!ang biglang sinabi
ni Sinang ng

malacas, na ang any'y ang sa narayaang magpapatub; ang boong isip

co'y....
Mag-ing

at ca! hindi co itinutulot sa iyong iwatawat mo ang lihim na iyan!

At hindi co naman ibigang isinagot ni Sinang na pinapang

ulubot ang
ilng.Cung isng bagay man lamang na may caunting cahulugn, marahil
masabi Phin 421co pa sa aking mg

a caibigang babae; datapuwa't pamimili ng

mg

a
niyog! mg

a niyog! sino ang macacaibig macaalam ng

tungcol sa niyog?
At nagdalidali ng

mainam na pagyao at paghanap sa canyang mg

a caibigang
babae.
Nagpaalam si Ibarra ng

macaraan ang ilang sandali, sa pagca't canyang nakitang

walang salang papanglaw ang pagpupulong na iyon; maasim na matamis ang
pagmumukh ni capitang Tiago, hindi umiimic si Linares at nagmamasid, ang curang
nagpapacunuwaring nagagalac ay nagsasalit ng

mg

a cacaibang bagay. Hindi na

muling lumabas ang alin man sa mg

a dalaga.


Phin 422
LII.

Itinatago ang buwan ng

madilim na lang

it; winawalis ng

malamig na hang

ing
palatandan ng

pagdating ng

Diciembre ang ilang dahong tuy at ang alaboc sa

makipot na landas na patung

o sa libing

an.
Nagsasalitaan ng

marahan ang tatlong anino sa ilalim ng

pintuan.
Kinausap mo ba si Elias?ang tanong ng

isang tinig.
Hind, nalalaman mo ng

siya'y may ugaling cacaiba at maing

at; ng

uni't
inaacal cong siy'y cacamp natin; iniligts ni don Crisstomo ang canyng buhay.
Caya aco pumayag,anang unang tinig;ipinagagamot ni don Crisostomo
ang aking asawa sa bahay ng

isang medico sa Maynila! Aco ang nacacaalam ng

convento upang makipagliwanag sa cura ng

aming pautang

an.
At cami naman ang nacacaalam ng

cuartel, at ng

masabi namin sa mg

a civil na
may mg

a anac na lalaki ang aming ama.

Maguiguing iln caya cay?
Lim, cainaman na ang lim. Maguiguing dalawampo raw cami,anng alil
ni don Crisstomo.
At cung hindi lumabs cayng magalng?
Sttt!anng is, at hindi na umimic ang laht.
Namamasid sa nag-aagaw ng

dilim at liwanag ang pagdating ng

isang anino na
marahang lumalacad na ang bacod ang siyng tintunton; manacanacang humihint
na para manding lumiling

on.
At may dahil ng

a naman. Sa dacong hulihan, na may dalawampong hacbang ang

puwang, may sumusunod na is pang anino, lalong malak at tila mandn lal pang
anino cay sa nuna: totoong napacarahan ang pagyapac sa lupa, at biglang nawawal,
na anaki'y linalamon ng

lupa, cailan mang humihinto't lumiling

on ang nauuna.
Sinusundan aco!ang ibinulong ng

nauunang anino; ang guardia civil caya?

nagsinung

aling caya ang sacristan mayor?

Phin 423Ang sabi'y dito raw magtatatagp,ang iniisip ng

icalawang anino;
marahil may masamang inaacala caya inililihim sa akin ng

dalawang magcapatid.
Sa cawacasa'y dumating ang nang

ung

unang anino sa pintuan ng

libing

an.
Lumapit ang tatlong aninong nang

auna.
Sil po bag?
Cay po ba?
Tayo'y maghiwahiwalay, sa pagca't sinusundan aco nila! Tatanggapin ninyo
bucas ang mg

a sandata at pagcagabi gagawin. Ang hiyaw ay: Mabuhay si don

Crisstomo! Lacad na cay!
Nawal ang tatlong anino sa licuran ng

mg

a pader. Nagtago ang bagong dating sa

pag-itan ng

pint at naghintay na hindi umiimic.

Tingnan natin cung sino ang sumsunod sa akin!ang ibinulng.
Dumating ang pang

alawang anino na nag-iing

at ng

mainam at humintong parang

nagtiting

inting

in sa paliguid niy.
Nahuli aco ng

pagdating!ang marahang sinabi; ng

uni't baca caya

mang

agbalic.
At sa pagca't nagpasimul ng

pag ambong nagbabalang tumagal, inisip niyang

sumilong sa ilalim ng

pintuan.
At alinsunod sa dapat mangyari'y nabuglan niy ang isng anino.
Ah! sino p cayo?ang itinanong ng

bagong dating na ang tinig ay sa

matapang na lalakl.
At sino p ba naman cay?ang isinagot ng

isa ng

boong capanatagan.
Sandaling hindi nang

agsiimic; pinagpipilitan ng

isa't isang makilala ang canyang

caharap sa pamamag-itan ng

any ng

tinig at sa pagmumukhang naaaninagnagan.

An po ba ang hinihintay ninyo rito?ang tanong ng

may tinig na pagca

lalaki.
Na tumugtog ang a las ocho upang aking macuha ang baraja ng

mg

a patay, ibig
cong manalo ng

ayong gabi ng

salapi,ang sagot ng

isa na ang tinig ay caraniwan; at

cay namn, an't cay po'y naparito?
Sa ... gayng ding dahil.
Ab! ikinatutuwa co; sa gany'y hindi ac mag-iis. May dal acng Phin
424baraja; pagcaring

ig co ng

unang tugtog ay maglalagay aco sa canila ng

aldur; sa
icalawang tugtog ay maglalagay naman aco ng

gallo; ang mg

a barajang gumagalaw
ay iyan ang mg

a baraja ng

mg

a patay, na kinacailang

ang agawin sa pamamag-itan ng

pananag. May dal rin po ba cayng baraja?
Wala!
At paano?
Magaang; cung paano ang paglalagay ninyo sa canila ng

bangc; hinihintay
cong sila naman ang maglalagay ng

bangc sa akin.
At cung hindi maglagay ng

bangc ang mg

a patay?
An ang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang magsusugal ang mg

a
paty....
Sandalng hindi sil nag-imican.
Cayo po ba'y naparitong may sandata? Paano ang inyong gagawing
pakikiaway sa mg

a patay?
Sa pamamag-itan ng

aking mg

a suntoc,ang isinagot ng

pinacamalaki sa
canil.
Ah, diablo, ng

ayon co naalaala! hindi tumatay ang mg

a patay pagca may

higuit sa isa ang bilang ng

mg

a buhay, at tayo'y dalawa.

Siya ng

a po ba? ng

uni't aayaw acong umalis.

Aco ma'y gayon din, nang

ang

ailang

an aco ng

salapi,ang isinagot ng

pinacamaliit; ng

uni't gawn natin ang isng bagay: magsugl tayong dalaw, at ang
matalo'y siyng umals.
Hala ...ang isinagot ng

isa na may caunting sam ang loob.

Pumasoc sila't humanap sa gayong nag-aagaw ng

dilim at liwanag ng

isang lugar
na lalong nauucol; hindi nalao't nacasumpong sila ng

isang baunang bato at doon sila

naup. Kinuha ng

pinacapandac sa canyang salacot ang baraja, at nagpaning

as naman
ang isa ng

IosIoro.
Sa ilaw ay nagting

inan ang isa't isa, datapuwa't ayon sa pag-aany ng

cancanilng mukha'y hindi nang

agcacakilalanan. Ng

uni't gayon man, sa

pinacamataas at tinig macalalaki ay makikilala natin si Elias, at sa pinacamaliit ay si
Lucas, dahil sa pilat niya sa pisng

i.
Alsahin po ninyo!ang winica nito, na hindi naliling

at ng

pagmamasid sa
caharp.
Phin 425Itinabi ang ilang butong nakita sa ibabaw ng

libing

ang bato't saca nag-

andar ng

isang alas at isang cabayo. Pinagsunodsunod ni Elias ang pagpapaning

as ng

fsforo.
Sa cabayo!anya,at ng

magcatanda'y nilagyan ng

isang bung

ng

tadyng.
Juego!an Lucas,at sa icaapat icalimang carta ay lumabs ang isng
als.
Natalo cayo,ang idinugtong;ng

ayo'y pabayaan po ninyong aco'y mag-

isang humanap ng

pagcabuhay.
Umalis si Elias na hindi nagsabi ng

catag man lamang, at nawala sa guitna ng

cadilimn.
Nang macaraan ang ilang minuto'y tumugtog ang a las ocho sa relos ng

simbahan,
at ipinahayag ng

campana ang oras ng

mg

a caluluwa; ng

uni't hindi inanyayahan ni

Lucas makipagsugal sa canya ang sino man, hindi tinawagan ang mg

a patay, na gaya
ng

iniaatas ng

pamahiin; ang guinawa'y nagpugay at bumulong ng

ilang panalang

in,
nagcruz ng

boong cataimtimang tulad sa marahil guinagawa rin sa sandaling iyon ng

puno ng

CoIradia ng

Santisimo Rosario.
Nagpatuloy ang pag-ambn sa boong magdamag. Pagca a las nueve ng

gabi'y
madilim na ang mg

a daan at wala ng

taong lumalacad; ang mg

a Iarol ng

lang

is na
dapat ibitin ng

bawa't namamayan sa tapat ng

canilang bahay, bahagya ng

nacaliliwanag sa pabilg na isng metro ang luwang: tila mandin inilagay ang mg

a
ilaw na iy't upang makita ang carilimn.
Naglalacad ng

paroo't parito sa magcabicabilang dulo ng

daang malapit sa
simbahan ang dalawng guardia civil.
Maguinaw!ang sabi ng

isa sa wicang tagalog na may puntong bisaya; hindi

tayo macahuli ng

isa man lamang sacristan, walang gagawa ng

casiraan ng

culung

an
ng

manoc ng

alIerez ... Nang

adala dahil sa pagcapatay doon sa isa; nacayayamot sa

akin it.
At sa akin,ang isinagot ng

isa;sino ma'y walng nagnanacaw; datapuwa't

salamat sa Dios at ang sabiha'y na sa bayan daw si Elias. Ang sabi ng

alIerez ay ang
macahuli raw sa canya'y maliligtas sa palo sa loob ng

tatlong buwan.
Aa! Nasasaulo mo ba ang canyang mg

a seas?ang tanong ng

bisaya.
Phin 426Mangyari bag! ang tas ay matangcad ayon sa alIerez, catatagan ayon
sa cay padre Damaso; maiitim ang mg

a mata, catatagan ang ilong, catatagan ang

bibg, walng balbs, maitim ang buhc....
Aa! at ang mg

a tang

ing seas?
Maitm ang bar, maitm ang salawal, mang

ang

ahoy....
Aa! hindi macatatacas, tila nakikinikinita co na siy.
Hindi co siy pagcacamal-an sa ib, cahi't macatulad niy.
At ipinagpatuloy ng

dalawang sundalo ang canilang pag-ronda.

Muling natatanawan na naman natin sa liwanag ng

mg

a Iarol ang dalawang

aninong nagcacasunod na lumalacad ng

boong pag-iing

at. Isang mabalasic na quin

vive? ang siyang nagpahint sa dalawa, at sumagot ang nauna ng

Espaa! na
nang

ang

atal ang tinig.

Kinaladcad siya ng

mg

a sundalo at siya'y dinala sa Iarol upang siya'y kilalanin.

Siya'y si Lucas, ng

uni't nang

ag-aalinlang

an ang mg

a sundalo at nang

agtatanung

an sa
ting

inan.
Hindi sinasabi ng

alIerez na may pilat!anng bisay sa sabing marahan.

San ca paroroon?
Magdadala aco ng

pamisa upang gawin bucas.

Hindi mo ba nakikita si Elas?
Hindi co po siy nakikilala, guino!ang sagt ni Lucas.
Hindi co itinatanong sa iyo cung siya'y nakikilala mo, tang

a! cami ma'y hindi

namin siy nakikilala; itintanng co sa iy cung siy'y nakita mo!
Hindi p, guinoo.
Pakinggan mong magaling, sasabihin co sa iyo ang canyang mg

a seas. Ang
taas ay cung minsa'y matangcad, cung minsa'y catatagan; ang buhoc at ang mg

a
mata'y maiitim; at ang lahat ng

mg

a iba pa'y pawang mg

a catatagan,anng
bisay.Nakikilala mo na siya ng

ayon?
Hindi po, guino!ang isinagt ni Lucas na nattulig.
Cung gay'y sulong! hayop, burro!At ipinagtulacan siy nil.
Nalalaman mo ba cung bakin ang acala ng

alIerez ay matangcad si Elias at

ang acala naman ng

cura'y catatagan lamang ang taas?ang itinanong na nag iisip-

isip ng

tagalog sa bisaya.
Hindi.
Phin 427Sa pagca't nacabaon sa pusaw ang alIerez ng

siya'y mamatyagan, at ang

cura nam'y nacatay.
Siya ng

!ang biglang sinabi ng

bisaya; mainam ang pag-iisip mo ... bakit

ca nagguardia civil?
Hindi capagcaraca'y guardia civil aco; aco'y dating contrabandista,ang
isinagot ng

tagalog na nagpapahang

a.
Ng

uni't sila'y linibang ng

isa pang anino: sinigawan nila ito ng

quien vive? at
bago dinala nila sa ilaw. Ng

ayo'y si Elias na ng

ang siyang sa canila'y humaharap.

San ca paroroon?
Akin pong hinahabol, guinoo, ang isang taong humampas at nagbala sa aking
capatid na lalaki; ang taong iyo'y may pilat sa mukha't nagng

ang

alang Elias ...

H?ang biglng sinabi ng

dalawa at nang

agting

inang nagsisipanghilacbot.
At pagdaca'y nang

agtacbuhang ang tung

o'y sa simbahang sasandali pa lamang na

pinaroonan ni Lucas.


Phin 428
LIII.
IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.
Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang mg

a ilaw sa libing

an ng

gabing nacaran.
May sinasabi ang puno ng

V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na mg

a candilang
may ilaw at cung paano ang any at cung gaano ang canilang mg

a laki, datapuwa't
ang hindi matucoy ay ang bilang, ng

uni't may nabilang siyang hanggang dalawamp.

Hindi dapat atimin ni hermana Sipa, na caanib sa CoIradia ng

Santisimo Rosario, na
ang macapagyabang lamang na nacakita ng

biyaya ng

Dios na ito'y ang isang na sa

hermandad (capatiran) na caaway; sinabi namn ni hermana Sipa, cahi't hindi malapit
doon ang canyang tinatahanan, na siya'y nacaring

ig ng

mg

a daing at hibic, at
hanggang sa tila mandin canyang nakikilala ang tinig ng

tang

ing mg

a tao, na ng

unang
panah'y canyng naca ..., datapuwa't alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa
binyaga'y hindi lamang canyang pinatatawad, cung di naman canyang ipinananalang

in
at inililihim ang canilang mg

a pang

alan, at dahil dito'y pagdaca'y pinapagtitibay na

siya'y santa. Hindi totoong matalas ang taing

a, ang catotohanan, ni hermana RuIa,

ng

uni't hindi dapat tiisin niyang naring

ig ang bagay na iyon ni hermana Sipa't siya'y

hindi, at dahil dito'y nanaguinip siya at sa canya'y humarap ang maraming mg

a
caluluwa, hindi lamang ng

mg

a taong patay na, cung di naman ng

mg

a buhay;
hinihing

i ng

mg

a caluluwang sila'y bahaguinan ng

mg

a indulgenciang canyang
maliwanag na itinatala't pinacaiing

atan. Masasabi niya ang mg

a pang

alan sa mg

a
Iamiliang nang

ang

ailang

an, at wala siyang hinihing

i cung di isang munting limos

upang isaclolo sa Papa, sa mg

a pang

ang

ailang

an nito.
Isang batang ang hanap-buhay ay mag-alaga ng

mg

a hayop, na nang

ahas
magpatibay na wala siyang nakita liban na lamang sa isang ilaw at dalawang taong
nang

acasalacot, nahirapang lubha upang macaligtas sa mg

a hampas at mg

a lait.
Nawalang cabuluhang siya'y manump, na canyang casama ang canyang mg

a calabaw
at sil ang macapagsasabi;
Durunong ca pa sa mg

a celador at sa mg

a hermana, paracmason, hereje?

ang siyng canilng sinasabi sa cany't siya'y iniirapan nil.
Phin 429Nanhic ang cura sa pulpito at inulit ang sermon tungcol sa Purgatorio, at
muli na namang lumabas ang mg

a pipisohin sa canicanilang kinatataguan.

Ng

uni't pabayaan natin muna ang mg

a caluluwang nang

aghihirap, at pakinggan
natin ang salitaan ni don Pilipo at ng

matandang Tasio, na may sakit at nag-iisa sa

canyang maliit na bahay. Malaon nang hindi bumabang

on sa canyang kinahihigaan
ang filsofo ull, at nararatay dahil sa isng panghihinang madal ang paglubh.
Ayawan, sa catotohanan, cung marapat co cayong handugan ng

masayang bati
dahil sa pagcatanggap sa inyo ng

inyong pagbibitiw ng

catungculan; ng

una, ng

hindi
pakinggan ng

boong cawalanghiyaan ang palagay ng

marami sa mg

a
nang

agpupulong, sumasacatuwiran cayong hing

in ninyo ang pahintulot na

macapagbitiw cayo ng

inyong catungculan; ng

uni't ng

ayong cayo'y nakikitalad sa

guardia civil ay hindi magaling. Sa panahon ng

pagbabaca'y dapat cayong manatili sa

inyng kinalalagyan.
Tunay ng

a, datapuwa't hindi, pagca naglililo ang general,ang sagot ni don

Filipo;talastas na po ninyong kinabucasa'y inalpasan ng

gobernadorcillo ang mg

a
sundalong aking nahuli, at nagpacatangguitangguing gumawa ng

cahi't ano pa man.

Wala acng magawa cung walang pahintulot ang aking pun.
Wala ng

a, cung cayo'y nag-iisa, datapuwa't malaki ang magagawa ninyo cung

catulong ninyo ang mg

a iba. Dapat sanang sinamantala ninyo ang ganitong

pangyayari upang cayo'y macapagbigay uliran sa ibang mg

a bayan. Sa ibabaw ng

catawtawang capangyarihan ng

gobernadorcillo'y naroon ang catuwiran ng

bayan;
iyan sana ang pasimula ng

isang magaling na pagtuturo ay inyong sinayang na di

guinamit.
At ano baga caya ang aking magagawa sa kinacatawan ng

mg

a maling
pananalig? Tingnan po ninyo't nariyan si guinoong Ibarra, na napilitang makisang-
ayon sa mg

a pananampalataya ng

caramihan, inaacala ba ninyong siya'y naniniwala

sa excomunin?
Ib ang inyng calagayan cay sa cany; ibig ni guinong Ibarrang magtanm, at
upang magtanm ay kinacailang

ang yumucod at tumalima sa cahiling

an ng

catawan;
ang catungculan po ninyo'y magpagpag, at upang magpagpag ay nang

ang

ailang

an ng

lacas at ning

as ng

loob. Bucod sa rito'y hindi dapat gawin ang pakikitalad laban sa

gobernadorcillo; ang marapat sabihi'y: laban sa lumaPhin 430labis sa paggamit ng

lacas, laban sa sumisira ng

catahimican ng

bayan, laban sa nagcuculang sa canyang

catungculan; at sa ganito'y hindi ng

a cayo mag-iisa, palibhasa'y ang bayan ng

ayo'y
hindi na gaya ng

nacaraang dalawampng tan.

Sa acala po caya niny?ang tanng ni don Filipo.
At hindi po ninyo nararamdaman?ang isinagot ng

matandang ga humilig na
sa kinhihigan;ah! palibhasa'y hindi p niny nakita ang panahng nagdaan, hindi
niny mapagcucurocur ang bung

a ng

pagparito ng

mg

a taga Europa, ng

mg

a bagong
aclat at ng

pagpasa Europa ng

mg

a kinabataan. Pag-isip-isipin ninyo't

pagsumagsumaguin: tunay ng

a't nananatili pa ang Real at PontiIicia Universidad ng

Santo Tomas, samp ng

canyang carunungdung

ang claustro, at pinapagsasanay pa ang

ilang mg

a nag-aaral sa pagtatatag ng

mg

a distingo (pagkilala ng

caibhan) at bigyan
ng

panghuling ningning ang mg

a catalasan ng

pagmamatuwiran tungcol sa iglesia,

ng

uni't saan p ninyo makikita ng

ayon yaong mg

a kinabataang mawilihing sasalicsic

ng

metaIisica, panis ng

mg

a dunong, na sa capapahirap sa pag-iisip ay namamatay sa

marayang mg

a pagbabalacbalac sa isang suloc ng

mg

a lalawigan, na hindi
matapustapos unawain ang mg

a saguisag ng

ente, hindi macuhang masunduan ang

liwanag ng

esencia (tining) at ng

existencia (buhay) cataastaasang palaisipang

nagpapalimot sa atin ng

lalong kinacailang

ang maalaman: ng

nauucol sa ating
cabuhayan at sariling calagayan? Tingnan po ninyo ang cabataan ng

ayon! Sa puspos
na casiglahan ng

canilang loob sa pagcakita sa lalong malayong tan-awin, sila'y

nang

ag-aaral ng

Historia, Matematicas, GeograIia, Literatura, mg

a dunong sa Fisica,
mg

a wica ng

iba't ibang lahi, mg

a bagay na lahat na nang panahon nati'y ating

diniring

ig ng

malaking pang

ing

ilabot na parang mg

a heregia; ang lalong mahiliguin sa

calayaan ng

isip ng

panahon co'y pinapagtitibay na mababang-mababa ang mg

a
dunong na iyan sa mg

a minana cay Aristoteles at sa mg

a patacaran ng

silogismo. Sa
cawacasa'y napag-unawa ng

taong siya'y tao; pinabayaan ang pagsisiyasat sa

calagayan ng

canyang Dios, ang pakikialam sa hindi matangnan, sa hindi nakita, at

ang paglalagda ng

alituntunin sa mg

a panaguinip ng

canyang panimdim; napagkilala

ng

taong ang canyang minana'y ang malawac na daigdig, na macacaya niyang

pagharian; na sa canyang pagcapagal sa isang gawaing walang cabuluha't palalo,
tumung

o't pinagmasidmasid ang lahat nang sa canya'y nacaliliguid. PagPhin

431masdan p ninyo ng

ayon cung paano ang pagsilang ng

ating mg

a poeta; binubucsan
sa ating unti unti ng

mg

a Musa ng

Naturaleza ang canilang iniing

atang mg

a
cayamanan at nagpapasimul ng

pagng

iti sa atin upang tayo'y bigyang sigla sa

pagpapatulo ng

pawis. Naghandog na ng

mg

a unang bung

a ang mg

a dunong na
nagbuhat sa mg

a pinagdanasan; culang na lamang ng

ayon ang lubos na pacabutihin ng

panahon. Naaalinsunod ang mg

a bagong abogado ng

ayon sa mg

a bagong balangcas
ng

FilosoIia ng

Catuwiran; nagpapasimula na ang ilan sa canila ng

pagningning sa
guitna ng

carilimang nacaliliguid sa luclucan ng

mg

a tagapa-unawa ng

cagaling

an, at
nahihiwatigan na ang pagbabago ng

lacad ng

panahon. Pakinggan po ninyo cung

paanong manalit ng

ayon ang mg

a cabataan, dalawing po ninyo ang mg

a paaralang
pinagtuturuan ng

mg

a dunong, at iba ng

mg

a pang

alan ang umaaling

awng

aw sa mg

a
pader ng

mg

a claustro, diyan sa loob ng

mg

a pader na iya'y wala tayong mariring

ig
liban na lamang sa mg

a ng

alan ni Santo Tomas, Suarez, Amat, Sanchez at mg

a iba pa,
na pawang pinacasasamba ng

panahong co. Walang cabuluhang magsisigaw buhat sa

mg

a pulpito ang mg

a Iraile laban sa tinatawag nilang pagsam ng

mg

a ugali, tulad sa
pagsigaw ng

mg

a magtitinda ng

isd, laban sa cacuriputan ng

mg

a mamimili, na hindi
nila napagkikilalang ang calacal nila'y bilas na't walang cabuluhan! Walang
cabuluhang ilaganap ng

mg

a convento ang canilang mahahabang galamay at mg

a ugat
sa hang

ad na inisin sa mg

a bayan ang bagong agos; pumapanaw na ang mg

a
diosdiosan; mangyayaring mapapamayat ng

mg

a ugat ng

cahoy ang mg

a halamang
doo'y itinatanim, datapuwa't hindi mangyayaring macaamis ng

buhay sa ibang
nang

abubuhay, na gaya na ng

a ng

mg

a ibong napaiilanglang sa calang

itan.
Masimbuyo ang pananalit ng

IilosoIo; nagniningning ang canyang mg

a mata.
Datapuwa't maliit ang bagong sibol; cung mang

agcaisa ang lahat, ang

pagslong na totoong napacamahal ang ating pagbili'y mangyayaring canilng
mains,ang itinutol ni don Filipo na ayaw maniwala.
Inisin siya, nino? ng

tao bag, iyang pandac bang masasactin ang macaiinis

sa Pagsulong, sa macapangyarihang anac ng

panahon at ng

casipagan? Cailan baga

nagaw niya ang gayon? Lalo ng

itinulac siya sa paglaganap ng

mg

a nang

agpupumilit
na siy'y pigulin sa pamamag-itan ng

mg

a pinasasampalatayan, ng

bibitayan at ng

pinagsusunugang sig. E por si muove, (at gayn ma'y gumgalaw), Phin 432ang
sinasabi ni Galileo ng

pinipilit siya ng

mg

a dominicong canyang sabihing ang lupa'y

hindi gumagalaw; ang gayong salita'y iniuucol sa pagsulong ng

dunong ng

tao.
Mapipilit ang ilang mg

a calooban, mapapatay ang ilang mg

a tao, ng

uni't ito'y walang

cabuluhan: magpapatuloy ng

paglacad sa canyang landas ang Pagsulong, at sa dug

ng

mg

a mabulagta'y bubucal ang mg

a bago't malalacas na mg

a suwi. Pagmasdan po
ninyo ang mg

a pamahayagan man, cahi't ibiguing magpacatiratira sa cahulihulihan,

gayon ma'y humahacbang ng

isa sa pagsulong ng

laban sa canyang calooban; hindi

macatacas sa pagtupad sa ganitng atas ang mg

a dominico man, caya't canilang

tinutularan ang mg

a jesuita, na canilang mg

a caaway na cailan ma'y hindi

macacasund: gumagaw sila ng

mg

a casayahan sa canilang mg

a claustro,
nang

agtatay ng

mg

a maliliit na mg

a teatro, nag-aany-any ng

mg

a tul, sa pagca't
palibhasa'y hindi sil culang sa catalinuhan, baga man ang boong isip nila'y
nang

abubuhay pa sila sa icalabinglimang siglo, napagkikilala nilang sumasacatuwiran

ang mg

a jesuita, at sila'y makikialam pa sa daratning panahon ng

mg

a batang bayang
canilng tinuruan.
Ayon, sa sabi ninyo'y caalacbay ang mg

a jesuita sa paglacad ng

Pagsulong?
ang tanong na nagtataca ni don Filipo;cung gayo'y bakit sila'y minamasam ng

mg

a taga Europa?
Cayo po'y sasagutin co ng

catulad ng

mg

a nag-aaral ng

tungcol sa Iglesia ng

una,ang isinagot ng

IilosoIo, na muling nahig at pinapanag-uli ang canyng

pagmumukhng palabiro;sa tatlng paran mangyayaring macaacbay sa Pagsulong:
sa dacong unahn, sa dacong taguiliran at sa dacong hulihn; ang mg

a nang

ung

una'y
siyang namamatnugot sa canya; ang nang

asa taguilira'y cusang napadadala na lamang,

at ang nang

ahuhuli'y pawang kinacaladcad, at sa mg

a kinacaladcad na ito nasasama

ang mg

a jesuita. Ang ibig sana nila'y sila ang macapamatnubay sa Pagsulong, ng

uni't
sa pagca't nakikita nilang ito'y malacas at iba ang mg

a hilig, sila'y nakikisang-ayon, at

lalong minamagaling nilang sila'y makisunod cay sa sila'y tahaki't yapacan, o matira
caya sa guitna ng

marilim na daan. Ng

ayon po'y tingnan ninyo, tayo rito sa Filipinas

ay may mg

a tatlong siglo, ang cauntian, ang ating pagcahuli sa carro ng

Pagsulong:
bahagya pa lamang nagpapasimula tayo ng

pag-alis sa Edad Media (476 hanggang

1453); caya ng

a ang mg

a jesuita na nasa Europa'y larawan ng

pag-urong, cung
pagPhin 433masdan dito'y larawan ng

Pagsulong; cautang

an ng

Filipinas sa canila ang

bagong umuusbong na pagdunong, ang mg

a dunong na catutubo ng

daigdig (Ciencias
Naturales), na siyang caluluwa ng

siglo XIX, na gaya namang cautang

an sa mg

a
dominico ang Escolasticismo (IilosoIia ng

Edad Media), na namatay na cahi't anong

pagpipilit na gawin ni Leon XIII: walang Papang macabuhay na mag-ul sa binitay na
ng

catutubong bait ... Datapuwa't saan naparoon ang ating salitaan?ang itinanng
na nagbago ng

any ng

pananalita;ah! ang pinag-uusapan nati'y ang casalucuyang

calagayan ng

Filipinas ... Siya ng

a, ng

ayo'y pumapasoc tayo sa panahon ng

pakikitunggali, mal aco, cayo; nauucol na sa gabi caming nang

aunang ipinang

anac,
cami'y paalis na. Ang nagtutunggali ay ang nacaraang panahong cumacapit at
yumayacap na nagtutung

ayaw sa uugaug ng

malaking bahay na bato ng

mg

a
macapangyarihan, at saca ang panahong sasapit, na nariring

ig na buhat sa malayo ang

canyang awit ng

pagwawagui, sa mg

a sinag ng

isang namamanaag ng

liwayway,
taglay ang Bagong Magandang Balita na galing sa mg

a ibang lupain ... Sinosino caya

ang mang

atitimbuang at mababaon sa pagcaguho ng

naguiguibang bahay?
Tumiguil ng

pananalit ang matandang lalaki, at ng

makita niyang siy'y

tinititigan ni don Filipong nagninilaynilay, ngumit at mulng nagsalit:
Halos nahuhulaan co ang iniisip po niny.
Siya ng

a p ba?
Iniisip po ninyong magaang na totoong mangyaring aco'y nagcacamali,ang
sinabing ng

uming

it ng

malungcot;ng

ayo'y may lagnat aco at hindi naman aco

maipalalagay na hindi namamali cailn man: homo sum et nihil humani a me alienum
puto,ani Terencio; ng

uni't cung manacanaca'y itinutulot ang managuinip, bakit baga't

hindi mananaguinip aco sa mg

a huling sandal ng

buhay? At bucod sa roo'y pawang

panaguinip lamang ang aking naguing buhay! Sumasacatuwiran p cayo; panaguinip!
walang iniisip ang ating mg

a kinabataan cung di ang mg

a sintahan at layaw ng

catawan: lalong malaki ang panahng canilng ginugugol at ipinagcacapagod sa
pagdaya at paglulugs ng

isang capurihan ng

isang dalaga, cay sa pag-iisip-isip ng

icagagaling ng

canyang lupang tinubuan; pinababayaan ng

mg

a babae rito sa atin ang

canilang sariling mg

a Iamilia, dahil sa pag aalaga ng

bahay at Iamilia ng

Dios;
masisipag lamang ang mg

a lalaki rito sa atin Phin 434sa nauucol sa mg

a vicio at sil'y
mg

a bayani lamang sa paggaw ng

mg

a cahiyahiy; namumulat ang camusmusan sa

mg

a cadiliman at sa mg

a calumalumaang pinagcaratihang aayaw baguhin;

pinalalampas ng

mg

a cabataan ang lalong pinacamagaling na panahon ng

canilang
buhay na walang ano mang mithin, at ang mg

a may gulang na'y walang guinagawang

sucat mamung

a ng

cagaling

an, walang capacanan sila cung di magpasam sa mg

a
kinabataan sa pamamag-itan ng

canilang masasamang halimbawang ipinakikita ...

Ikinagagalac cong ac'y mamaty na ... claudite jam rivos, pueri.
Ibig p ba ninyo ang ano mang gamot?ang itinanong ni don Filipo, upang
magbago ng

salitaang nacapagbigay dilim sa mukh ng

may sakit.
Hind nagcacailang

an ng

mg

a gamot ang mg

a mamamatay; cayong mg

a
matitira ang nang

agcacailang

an. Sabihin p ninyo cay don Crisostomo na aco'y

dalawin niy bucas, may sasabihin ac sa canyng totoong mahahalag. Sa loob ng

ilng araw ay yayao na ac. Sumsacadilimn ang Filipinas!
Pagcatapos ng

ilang sandali pang pag-uusapa'y iniwan ni don Filipong

namamanglaw at nag-iisip ang bahay ng

may sakit.


Phin 435
LIV.
QUIDQUID LATET, ADPAREBIT,
NIL INULTUM REMANEBIT.
Ipinagbibigay alam ng

campana ang oras ng

pagdarasal sa hapon; tumitiguil ang

lahat pagcaring

ig ng

taguinting ng

pagtawag ng

religion, iniiwan ang canilang

guinagawa't nang

agpupugay: inihihinto ng

magsasacang nanggagaling sa bukid ang

canyng pag-awit, pinatitiguil ang mahinahong lacad ng

calabaw na canyang
sinasakyan, at nagdarasal; nagcucruz ang mg

a babae sa guitn ng

daan at pinagagalaw
na magaling ang canilang mg

a labi't ng

sino ma'y huwag mag-alinlang

ang sa canilang
sil'y mapamintakasi; inihihint ng

lalaki ang pag-mac sa canyng manc at

dinrasal ang Angelus upang sang-ayunan siya ng

capalaran; nang

agdarasal ng

malacas sa mg

a bahay ... nalulugnaw, nawawal ang lahat ng

ing

ay na hindi ang
sa Ab Guinoong Maria.
Gayn ma'y nagtutumulin sa paglacad sa daan ang curang nacasombrero, na ano
pa't pinapagcacasala ang maraming mg

a matatandang babae, at lalo ng

nacapagcacasala! na ang tinutungo niya'y ang bahay ng

alIerez. Inacala ng

mg

a
matatandng babaeng panahn nang dapat nilng itiguil ang pagpapakibot ng

canilang
mg

a labi upang sila'y macahalic sa camay ng

cura; datapuwa't hind sila pinansin ni

pari Salvi; hindi siya nagtamong lugod ng

ayong ilagay ang canyang mabut-ong camay

sa ibabaw ng

ilong ng

babaeng cristiana, upang buhat diya'y padaus-using maimis

(ayon sa nahiwatigan ni doa Consolacion) sa dibdib ng

magandang batang dalaga, na

yumuyucod sa paghing

ng

bendicion.
Marahil totoong mahalagang bagay ng

ang nacaliligalig sa canyang panimdim

upang malimutan ng

ganyan ang canyang sariling cagaling

an at ang cagaling

an ng

Iglesia!
Totoong dalidali ng

ang siya'y nanhic sa hagdanan at tumawag ng

boong
pagdudumal sa pint ng

bahay ng

alIerez, na humarap na nacacunot ang mg

a kilay,
na sinusundan ng

canyang cabiac (ng

canyang asawa), na ng

uming

iting parang taga

infierno.
Phin 436Ah, padre cura! makikipagkita sana aco sa inyo ng

ayon, ang cambing

na lalaki po niny'y....
May sady acng totoong mahalag....
Hindi co maitutulot na palagui ng

iwasac niya ang bacod ... papuputucan co

siy cung magbalic!
Iya'y sacali't buhay pa cayo hanggang bucas!anang cura na humihing

al at
patung

o sa salas.
Ano? inaacala po ba ninyong mapapatay aco niyang taotaohang pipitong
buwan pa lamang ng

ipang

anac? Lulusayin co siy sa isng sicad lamang!

Umudlot si pari Salvi at hindi kinucusa'y itinung

o ang paning

in sa paa ng

alIerez.
At sino po ba ang inyong sinasabi?ang itinanong na nang

ang

atal
Sino ang sasabihin co cung di iyng npacahalng, na hinamon acng cami
raw ay magpatayan sa pamamag-itan ng

revolver, na ang layo'y sandaang hacbang?

Ah!huming

a ang cura, at saca idinugtong:Naparito ac't may sasabihin sa

inyng isng bagay na totong madalian.
Huwag na po cayong magsabi sa akin ng

ganyang mg

a bagay! Marahil iya'y

catulad ng

sa dalawang bata!
Cung di lamang naguing lang

is ang pang-ilaw at hindi sana npacarum

ang globo, nakita disin ng

alIerez ang pamumutl ng

cura.
Ang ating pag-uusapan ng

ayo'y ang mahalagang bagay na nauucol sa buhay

ng

calahatan!ang muling sinabi ng

cura ng

marahan.
Mahalagang bagay!ang inulit ng

alIerez na namutla; magaling po bang

magpatam ang binatang iyn?...
Hindi siy ang aking sinasabi.
Cung gay'y sino?
Itinuro ng

cura ang pint, na sinarhan ng

alIerez alinsunod sa canyang

kinaugalian, sa pamamag-itan ng

isang sicad. Ipinalalagay ng

alIerez na walang
cabuluhan ang mg

a camay, at wala ng

ang mawawal sa canyang ano man cung maalis

ang canyang dalawang camay. Isang tung

ayaw at isang atung

al ang siyng nagung

casagutan buhat sa labs.
Phin 437Hayop! biniyac mo ang aking noo!ang isinigaw ng

asawa niya.
Ng

ayo'y iluwal na p ninyo!ang sinabi sa cura ng

boong capanatagan ng

loob.
Tinitigan ng

cura ang alIerez ng

malaon; pagcatapos ay tumanong niyang tinig na

pahumal at nacayayamot na caugalian ng

nang

agsesermon:
Nakita p ba niny cung paano ang aking pagparito, patacb?
Redios! ang boong isip co'y nagbubululs p cay!
Cung gayo'y tingnan ninyo,ang sinabi ng

cura na hindi pinansin ang

cagaspang

an ng

asal ng

alIerez;pagca nagcuculang aco ng

ganyan sa aking
catungculan, maniwala cayo't may mabibigat na mg

a cadahilanan.
At ano pa p?ang itinanong ng

causap na itinatadyac ang paa sa

tinutungtung

an.
Huminahon cay!
Cung gayo'y ano't cayo'y nagmamadali ng

mainam sa pagparito?
Lumapit sa canya ang cura't tumanong ng

matalinghaga:
Wal ... p ... ba ... cayng ... nababalitaang ... an ... man?
Pinakibit ng

alIerez ang canyang mg

a balicat.
Pinagtitibay p ba ninyng wala cayng nattalastas na anng an man?
Ibig p ba ninyong ipaunawa sa akin ang nauucol cay Elias na cagabi'y
itinago ng

inyong sacristan mayor?ang itinanng.

Hindi, hindi co sinasabi ng

ayon ang mg

a cathacathang iyan,ang sagot ng

curang nagpakita na ng

pagcayamot;ang ibig cong sabihin ng

ayo'y ang isang

malaking pang

anib.
P ...! cung gayo'y magsalit cayo ng

maliwanag!
Aba!ang madalang na sinabi ng

Iraile na may anyong pagpapawalang

halaga;ng

ayo'y muli pa ninyong makikita ang cahalagahan naming mg

a Iraile;
catimbang ng

isang regimiento ang catapustapusang uldog; caya't ang cura'y ...

At ibinab ang tinig at sinabi ng

matalinghagang pananalit:
Nacatuclas aco ng

isang malaking acalang panggugulo!

Lumucs ang alfrez at tinititigan ang fraile sa malakng gulat.
Isang cakilakilabot at mabuting pagcacahandang munacalang tacsil na
panggugulo, na sasambulat ng

ayon ding gabi.

Phin 438Ng

ayon ding gabi!ang biglang sinabi ng

alIerez, na dinaluhong ang

cura; at tinacb ang canyng revolver at sable na nacasabit sa pader.
Sino ang aking daracpin?, sino ang aking daracpin?ang sigw.
Huminahon po cay, may panahn pa, salamat sa aking pagdadalidaling
guinawa; hanggng sa las ocho....
Babariln co silng laht!
Makinig po cayo! Lumapit sa akin ng

ayong hapon ang isang babae, na hindi

co dapat sabihin ang pang

alan (sa pagca't isang lihim ng

conIesio) at ipinahayag sa
aking laht. Sasalacayin nil't cucunin ang cuartel, pagca las ocho, na hindi
magpapamalay, lolooban ang convento, daracpin nila ang Ialua at papatayin tayong
lahat na mg

a castila.
Tulg na tulg ang alfrez.
Walang sinabi sa akin ang babae cung di ito lamang,ang idinugtong ng

cura.
Wal ng

ibang sinabi? cung gayo'y daracpin co siya!

Hindi co mapababayaan: ang hucuman ng

pang

ung

umpisal ay siyang luclucan

ng

Dios na mahabaguin.
Walng Dios at walng mahabaguing macapagliligtas! huhulihin co ang
babaeng iyn!
Sinisir po niny ang inyng isip. Ang marapat p ninyng gawin ay humand;
lihim ninyong papagsandatahin ang inyong mg

a sundalo, at ilagay ninyo sila sa

magaling na mapagbabacayan; padalhan p ninyo aco ng

apat na guardia sa convento,

at ipaunaw ninyo ang mangyayari sa mg

a taga Ialua.
Wal rito ang Ialua! Hihing

aco ng

saclolo sa ibang mg

a seccin!
Huwg, sa pagca't cung gay'y canilng maiino, at hindi nila ipatutuloy ang
canilng bant. Ang lalong magalng ay mhuli nating buhy sil at sac natin
pasigawin, sa macatuwd bag'y cay ang magpapasigaw sa canil; hindi ac dapat
makialam sa bagay na ito, sa pagca't aco'y sacerdote. Dilidilihin ninyo! sa
mangyayaring ito'y macatutuclas cayo ng

mg

a cruz at mg

a estrella;ang tang

ing
hinihing

i co'y papagtibayin lamang na aco ang siyang sa inyo'y nagsabi't ng

macapaghand.
Papagtitibayin, padre, papagtitibayin, at hindi malayong sa iny'y mapaPhin
439putong ang isang mitr!ang sagot ng

alIerez na nagagalac, at tinitingnan ang mg

a
mangas ng

canyang suut na damit.

Ipaasahan cong magpapadala cayo sa akin ng

apat na guardia na ib ang

pananamit, eh?
Samantalang nangyayari ang mg

a bagay na ito'y nagtatatacbo ang isang tao sa

daang patung

o sa bahay ni Crisostomo at dalidaling pumapanhic sa hagdanan.

Nariyan ba ang guinoo?ang tanong ng

tinig ni Elias sa alila.

Na sa canyng gabinete at may guinagaw.
Sa nais ni Ibarrang malibang ang canyang pagcainip sa paghihintay ng

oras na
macapagpapaliwanagan cay Mara Clara'y gumagawa sa canyng laboratorio.
Ah! cay p pal, Elas?ang biglng sinabi;cay ang sumasaaking isip,
nalimutan co cahapong itanong sa inyo ang pang

alan niyong castilang may bahay na

kinatitirahan ng

inyong nunong lalaki.

Hindi p nauucol sa akin, guinoo....
Pagmasdan po ninyo,ang ipinagpatuloy ni Ibarra, na hindi nahihiwatigan ang
pagcabalisa ng

binata, at inilapit sa ning

as ang isang caputol na cawayan; nacatuclas

aco ng

isang dakilang bagay; hindi nasusunog ang cawayang ito.

Hindi p ang cawayan ang dapat nating ling

unin ng

ayon; ang dapat ninyong

gawin ng

ayo'y iligpit ang inyong mg

a papel at cayo'y tumacas sa loob ng

isang
minuto.
Pinagmasdan ni Ibarra si Elias na nagtataca, at ng

makita sa canyang
pagmumukh ang anyng hindi nag aaglah, canyng nbitiwan ang bagay na hawac.
Sunuguin p niny ang laht na macapapahamac sa iny at sa loob ng

isang
oras ay lumagy cay sa isng lugar na lalong panatag.
At bakit?
Inyo pong sunuguin ang lahat ng

papel na inyong sinulat o ang isinulat sa inyo;

ang lalong walng cahuluga'y canilng masasapantahang masam ...
Ng

uni't bakit?
Bakit? sa pagca't bago cong natuclasan ang isang munacalang panggugulo na
cayo ang ipinalalagay na may cagagawan at ng

cayo'y ipahamac.
Isng munacalang panggugul? at sino ang may cagagawn?
Phin 440Hindi co nangyaring nasiyasat cung sino ang may cagagawn; bagong
capakikipagsalitaan co lamang sa isa sa mg

a culang palad na sa bagay na iya'y

pinagbayaran, na hindi co nangyaring naakit na huwag gumawa ng

gayon.
At iyn, hindi p ba sinabi sa iny cung sino ang sa cany'y nagbayad?
Sinabi p, at pinapang

aco acong aking pacaing

atan ang lihim, sinabi sa aking

cay raw p.
Dios co!ang biglang sinabi ni Ibarra, at siy'y nagulomihanan.
Guinoo, huwag p cayong mag-alinlang

an, huwag nating sayang

in ang
panahon, pagca't marahil matuloy ng

ayong gabi rin ang munacalang panggugul!

Tila mandin hindi siya nariring

ig ni Ibarrang nacadilat ng

mainam at naca capit sa

ulo ang mg

a camay.
Hindi mangyayaring mapahinto ang canilang gagawin,ang ipinagpatuloy. ni
Elias,wala ng

magagawa ng

aco'y dumating, hindi co kilala ang canilang mg

a
pinuno ... lumigtas po cayo, guinoo, magpacabuhay cayo, sa icagagaling ng

inyong
bayan!
Saan aco tatacas? Hinihintay aco ng

ayong gabi!ang biglng sinabi ni

Ibarra na si Mara Clara ang iniisip.
Sa alin mang bayan, sa Maynila, sa bahay ng

sino mang punong may

capangyarihan, ng

uni't sa ibang lugar, ng

hindi nila masabing cayo ang namumuno sa

panggugul!
At cung aco rin ang magcanulo ng

munacalang panggugulo?
Cay ang magcacanulo?ang biglng sinabi ni Elas, na siya'y tinititigan at
nilalayuan ng

paurong; malalagay po cayong tacsil at duwag sa mg

a mata ng

mg

a
manggugulo, at mahina ang loob sa mg

a mata ng

mg

a iba; wiwicaing inumang

an
ninyo sila ng

isang silo at ng

cayo'y magtamo ng

carapatan, mawiwicang ...

Datapuwa't an ang dapat cong gawn?
Sinabi co na sa inyo: pugnawin ang lahat ninyong mg

a papel na nauucol sa
inyong buhay, at tumacas at maghintay ng

mg

a mangyayari....
At si Maria Clara?ang sigaw ng

binata;hindi, mamaty na muna ac!

Pinilpit ni Elas ang sariling camy at nagsabi:
Phin 441Cung gay'y inyng ilagan man lamang ang dagoc, maghand cay sa
pananagt cung cay'y isumbng na nil!!!
Luming

ap sa paliguid niya si Ibarrang ang anyo'y natutulig.

Cung gayo'y tulung

an p ninyo aco; diyan sa mg

a carpetang iya'y may mg

a
sulat aco ng

aking Iamilia; piliin ninyo ang sa aking ama na siyang macapapahamac sa

akin marahil. Basahin po ninyo ang mg

a Iirma.
At ang binata'y tulig, hibang, ay binubucsa't sinasarhan ang mg

a cajon, nagliligpit
ng

mg

a papel, dalidaling binabasa ang mg

a sulat, pinupunit ang mg

a iba, ang mg

a iba
nama'y itinatago, dumarampot ng

mg

a aclat, binubucsan ang mg

a dahon at iba pa.

Gayon din ang guinagaw ni Elias, baga man hindi totoong natutulig, ng

uni't gayon
din ang pagdadalidali; datapuwa't humint, nangdilat, pinapagbiling-biling ang papel
na hawac at tumanong na nang

ang

atal ang tinig:

Nakikilala p ba ng

inyong Iamilia si don Pedro Eibarramendia?

Mangyari pa bag!ang isinagt ni Ibarra, na nagbbucas ng

isang cajon at
kinucuha roon ang isang buntong mg

a papel; siya ang aking nuno sa tuhod!

Iny po bang nun sa tuhod si don Pedro Eibarramendia?ang mulng
itinanng ni Elas, na nammutla't sirng sir ang mukh.
Op,ang isinagt ni Ibarra, na nallibang; pinaicl namin ang apellido sa
pagc't napacahab.
Siy p ba'y vascongado?ang inulit ni Elas at lumapit sa canya.
Vascongado, ng

uni't ano po ang nangyayari sa inyo?ang itinanng na

nangguguilalas.
Itinicom ni Elias ang canyang mg

a daliri, idiniin sa canyang noo at tinitigan si

Crisostomo, na umudlot ng

canyang mabasa ang anyo ng

mukh ni Elias.
Nalalaman p ba niny cung sino si don Pedro Eibarramendia?ang
itinanong na nangguiguitil.Si don Pedro Eibarramendia'y yang imbng
nagparatang sa aking nunong lalaki at may cagagawan ng

lahat ng

mg

a sacunang
nangyari sa amin!
Tiningnn siy ni Crisstomong nangllumo, datapuwa't ipinagpag ni Elas Phin
442ang canyang bisig, at sinabi sa canya ng

isang mapait na tinig na doo'y umaatung

al
ang nagbabagang galit.
Masdan ninyo acong magaling, masdan ninyo aco cung aco'y naghirap, at
cayo'y buhay, sumisinta cayo, cayo'y may cayamanan, bahay, kinaalang-alang

anan!
nabubuhay cay!... cay'y nabubuhay!
At hibang na tinung

o ang ilang mg

a sandatang tipon, ng

uni't bahagy pa lamang

nacahugot ng

dalawang sundang ay cusang binitiwan, at tiningnang wari'y sir ang

isip si Ibarra, na nananatiling hindi cumikilos.
Aba!an ang aking gagawin?ang ibinulng, at saca tumacas at iniwan
ang bahay na iyn.


Phin 443
LV.
ANG CAPAHAMACAN.
Nang

aghahapunan doon sa comedor (cacanan) ni Capitan Tiago, si Linares at si

tia Isabel; naring

ig mula sa salas ang calampagan ng

mg

a pinggan at ng

mg

a cubierto.
Sinabi ni Mara Clarang aayaw na siyang cumain, at naup sa piano na ang casama'y
ang masayang si Sinang, na bumubulong sa canyang mg

a taing

a ng

mg

a talinghagang
salit, samantalang balisng nagpaparoo't parito sa salas si pari Salvi.
Hindi sa dahilang hindi nagdaramdam ng

gutom ang bagong galing sa sakit,

hind; cay gayo'y hinihintay ang pagdating ng

isang tao, at sinamantala ang sandaling

hindi niya macacaharap ang canyang Argos (sa macatuwid baga'y ang hindi naglilicat
ng

pagbabantay sa canya saan man): ang oras ng

paghahapunan ni Linares.
Makikita mo cung hindi matitira ang fantasmang iyn hanggng sa las
ocho,ang ibinulng ni Sinang, na itinuturo ang cura; dapat siyng pumarito pagca
las ocho. Gaya rin siy ni Linares na umiibig.
Pinagmasdan ni Maria Clara ng

boong panghihilacbot ang canyang catotong

babae. Hindi napagmasdan nito ang gayong bagay, caya't nagpatuloy ang catacottacot
na masaling

ata:
Ah! nalalaman co na cung bakit aayaw umalis cahi't pagpasaring

an co: aayaw
magcagugol sa pag-iilaw ng

convento! nalaman mo na? Mul ng

magcasakit icaw,
muling pinatay ang dalawang lamparang dating pinasisindihan ... Datapuwa't tingnan
mo cung ano ang guinagawang anyo sa mg

a mata, at cung paano ang pagmumukha!

Tinugtog ng

sandaling iyon ng

relos sa bahay ang a las ocho. Nang

atal ang cura at

naup sa isng suloc.
Darating na!ani Sinang at kinurot si Maria Clara;nariring

ig mo ba?
Tumugtog ang campana sa simbahan ng

a las ocho at tumindig ang Phin 444lahat

upang mang

agdasal; namuno si pari Salvi ng

mahina't nang

ang

atal na tinig;
datapuwa't palibhasa'y may canicanyang iniisip ang bawa't isa, sino ma'y walang
pumansin ng

bagay na iyon.
Bahagy pa lamang natatapos ang dasl ay dumatng si Ibarra. May tagly na
luks ang binat, hindi lamang sa pananamt, cung di naman sa mukha, caya pagcakita
sa canya ni Maria Clara'y tumindig at humacbang ng

isa upang siya'y tanung

in cung
napapaano, ng

uni't sa sandali ring iyo'y naring

ig ang isang putucan ng

mg

a baril.
Tumiguil si Ibarra, umiinog ang canyang mg

a mata, siya'y naumid. Nagtago sa licod

ng

isang haligui ang cura. Bago na namang mg

a putucan, bagong mg

a ugong ang
nariring

ig sa dacong convento, na sinusundan ng

mg

a hiyawan at tacbuhan.
Nang

agsipasoc ng

panacbo si capitan Tiago, si tia Isabel at si Linares at

nang

agsisigawan ng

tulisn! tulisn! Casunod nila si Andeng na iniwawasiwas ang

isang duruan at tumacbo't naparoon sa tabi ng

canyang capatid sa suso.

Nanicluhd si ta Isabel at umiiyac at dinrasal ang kyrie eleyson; dal ni capitn
Tiagong namumutla't nang

ang

atal sa isang tenedor ang atay ng

isang inahing manoc

at inihahaying tumatang

is sa Virgen sa Antipolo; punongpun ang bibig ni Linares at

nacasandata ng

isang cuchara; nang

agyacap si Sinang at si Maria Clara; ang tang

ing
hindi nananatili sa hindi pagkilos ay si Crisstomo, na hindi maisaysy ang canyng
pamumutl.
Nagpapatuloy ang sigawa't ang mg

a hampasan, nang

agsasara ng

mg

a bintana ng

boong ing

ay, nariring

ig ang tunog ng

mg

a pito, manacanaca'y isang putoc ng

baril.
Christe eleyson! Santiago, nagaganap na ang hula ... sarhan mo ang mg

a
bintana!ang hibc ni ta Isabel.
Limampng bombang malalak at dalawng misa de gracia!ang tugn
namn ni capitn Tiago;Ora pro nobis!
Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican ... Naring

ig ang tinig ng

alfrez na sumsigaw at tumatacbo:
Padre cura! Padre Salvi! Hali cay!
Miserere! Humihing

i ng

conIesion ang alIerez!ang sigw ni ta Isabel.

Phin 445May sugat ba ang alfrez?ang sa cawacasa'y itinanng ni Linares;
ah!
At ng

ayo'y canyang nahiwatigang hindi pa pala nang

ung

uya ang na sa canyang

bibig.
Padre cura, hali cayo! Wal nang sucat icatacot!ang ipinatuloy na sigaw ng

alfrez.
Sa cawacasa'y minagalng ni fray Salving nammutl, na lumabs sa canyng
pinagtataguan at manaog sa hagdanan.
Pinatay ng

mg

a tulisan ang alIerez! Maria, Sinang, pasa cuarto cayo,

trangcahn ninyng magalng ang pint! Kyrie eleyson!
Napasa hagdanan namn si Ibarra, bag man sinasabi sa cany ni ta Isabel:
Huwag cang lumabas at hindi ca nacapang

ung

umpisal, huwag cang lumabas!

Ang mabait na matandang babaeng ito'y caibigang matalic ng

una ng

canyang
in.
Datapuwa't nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramdm niy'y umiinog na laht sa
canyng paliguid, na nawawal ang canyang tinutungtung

an. Humahaguing ang

canyang taing

a, bumibigat ang canyang mg

a bint at cacaiba cung ilacad;

naghahalihaliling nagdaraan sa canyang paning

in ang mg

a alon ng

dug, liwanag at
carilimn.
Bag man totong maliwanag ang sicat ng

buwan sa lang

it, natitisod ang binata

sa mg

a bato't mg

a cahoy na na sa daang mapanglaw at walang cataotao.

Sa malapit sa cuartel ay nacakita siya ng

mg

a sundalong nacalagay sa dulo ng

Iusil ang bayoneta, na nang

agsasalitaan ng

masimbuyo, caya't nacaraan siy na hindi

napansn.
Nariring

ig sa tribunal ang mg

a dagoc, mg

a sigaw, mg

a daing, mg

a tung

ayaw;
nang

ing

ibabaw at nagtatagumpay sa lahat ang tinig ng

alIerez.
Sa pang

aw! Lagyan ng

esposas ang mg

a camay! Dalawang putoc agad sa

cumilos! Sargento, magtatag cayo ng

bantay! Walang magpapasial ng

ayon, cahi't
Dios! Huwg cayng matutulog, capitn!
Phin 446Nagtumulin ng

pagpatung

o sa canyang bahay si Ibarra; hinihintay siya ng

canyang mg

a alila na malaki ang balisa.

Siyahan niny ang lalong pinacamagalng na cabayo at cay'y matulog!ang
sa canil'y sinabi.
Pumasoc sa canyang gabinete, at nag-acalang magdalidaling ihanda ang isang
maleta. Binucsan ang isang cajang bacal, kinuha ang canyang mg

a hiyas, kinuha ang

lahat ng

salaping doroon at ipinasoc sa isang supot. Kinuha ang canyang mg

a hiyas,
kinuha sa pagcasabit ang isang larawan ni Maria Clara, at pagcatapos na
macapagsandata ng

isang sundang at dalawang revolver ay tinung

o ang isang armario

na kinalalagyan ng

canyang mg

a casangcapan.
Nang sandaling iy'y tatlng calabg na malalacs ang tumung sa pint.
Sino iyan?ang itinanong ni Ibarra ng

tinig na malungcot.
Bucsan ninyo sa ng

alan ng

hari, bucsan ninyo agad o iguiguiba namin ang

pint!ang sagt sa wicng castila ng

isang tinig na mahigpit ang pag-uutos.

Tuming

in sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyang mg

a mata at ikinasa ang

canyang revolver; datapuwa't nagbagong isipan, binitiwan ang mg

a sandata at siya rin

ang nagbucas ng

nang

agdarating

an na ang mg

a utusan.
Pagdaca'y hinuli siya ng

tatlong guardia.
Parakip po cayo sa ng

alan ng

Hari!anng sargento.
Bakit?
Doon na sasabihin sa iny, bawal sa amin ang sabihin.
Nagdilidiling sandali ang binat, at sa pagc't aayaw siy marahil na makita ang
canyang mg

a paghahand sa pagtacas, dinampot ang sombrero't nagsalit:

Sumasailalim po aco ng

inyong capangyarihan! Inaacala cong sa sandaling

oras lamang.
Cung nang

ang

aco cayong hindi tatacas, hindi po namin cayo gagapusin; Phin

447ipinagcacaloob po sa inyo ng

alIerez ang biyayang ito; ng

uni't cung cayo'y

tumacas....
Sumama si Ibarra, at iniwan ang canyang mg

a alilang nang

alalaguim.
Samatala'y an na ang nangyari cay Elas?
Nang canyng lisanin ang bahay ni Crisstomo, war'y sir ang isip na
tumatacbong hindi nalalaman ang pinatung

uhan. Tinahac ang mg

a capatagan,
dumating sa isng gubat na totoong malak ang pagcaguiyaguis; tinatacasan ang
cabayanan, tinatacasan ang liwanag, nacaliligalig sa canya ang buwan, pumasoc siy
sa talinghagng lilim ng

mg

a cahoy. Nang naroroon na'y cung minsa'y tumitiguil,

cung minsa'y lumalacad sa mg

a di kilalang landas, cumacapit sa puno ng

malalaking
cahoy, nababayakid sa mg

a dawag, tumatanaw sa dacong bayan, na sa dacong paanan

niy'y naliligo sa liwanag ng

buwan, nacalatag sa capatagan, nacahilig sa mg

a
pampang

in ng

dagat. Nang

agliliparan ang mg

a ibong nang

apupucaw sa canilang
pagtulog; nang

agpapalipatlipat sa sa isa't isang sang

a, nang

aghuhunihan ng

matataos
na tinig at tinititigan siya ng

mabibilog na mg

a mata ng

nang

aglalakihang mg

a panik,
mg

a kuwago at mg

a sabucot. Hindi sila tinitingnan at hindi man lamang sila nariring

ig
ni Elias. Ang acala niya siya'y sinusundan ng

mg

a napupuot na anino ng

canyang mg

a
magulang na nang

amatay na; nakikita sa bawa't sang

a ang calaguimlaguim na buslong

kinalalagyan ng

naliligo ng

dugong ulo ni Balat, ayon sa pagcasabi sa canya ng

canyang ama; wari natatalisod niya mandin sa puno ng

bawa't cahoy ang matandang

babaeng paty; tila mandin nakikinikinita niya sa dilim na papawidpawid ang bung

at mg

a buto ng

nuno niyang lalaking imbi ... at ang mg

a butong ito ng

matandang
babae at saca ang ulong iy'y sinisigawan siy: duwg!, duwg!
Linisan ni Elas ang bundc, tumacas at lumusong sa dacong dagat, sa pasigang
nilacad niya ng

boong balisa; ng

uni't doon sa malayo, sa guitna ng

tubig, doon sa
ipinaiilanglang mandin ng

liwanag ng

buwan ang isang ulap, anaki'y nakita niyang

napaimbulog at pumapawidpawid ang isang anino, ang anino ng

canyang capatid na
babaeng basa ng

dug ang dibdib, lugay ang buhok at inililipad ng

hang

in.
Phin 448Nanicluhod sa buhang

in si Elias.
Pati ba naman icaw!ang ibinulong na iniunat ang mg

a bisig.
Datapuw, nacatitig sa ulap ay dahandahang tumindg, sumulong at tumubog sa
tubig, na wari mandin siya'y may sinusundan. Lumalacad siya sa malalay na palusong
na iyong gawa ng

wawa; malayo na siya sa tabi, dumarating na sa canyang bayawang

ang tubig ay siy'y sumusulong din, sumusulong na tila niwawalng diw ng

isang
mapanhalinang espiritu. Dumarating na sa canyang dibdib ang tubig ...; ng

uni't
umaling

awng

aw ang putucan ng

mg

a baril, nawala ang aninong malicmata at ang

binata'y nataohan. Salamat sa catahimican ng

gabi at sa lalong malaking capaikpican

ng

mahinhing hang

in ay dumarating na magaling at malinaw na malinaw hanggang sa

canya ang ugong ng

mg

a putucan. Humint siya, nagdilidili, nahiwatigan niyang siya

pala'y sumasatubig; payapa ang dagatan at natatanaw pa niya ang mg

a ilaw sa damp
ng

mg

a mang

ing

isd.
Nagbalic siya sa pampang at napatung

o sa bayan, ano ang dahil? Siya ma'y hindi

niy nalalaman.
Tila mandin walang tao ang bayan; sarang lahat ang mg

a bahay, sampong mg

a
hayop, ang mg

a asong caraniwang tumatahol cung gabi, pawang nang

agtago sa tacot.
Nacararagdag ng

lungcot at pag-iisa ang anyong pilac na liwanag ng

buwan.
Sa pang

ang

anib niyang bac canyang macasalubong ang mg

a guardia civil, siya'y

nagpasuotsuot sa mg

a halamanan at mg

a pananim, at anaki'y canyang naaninagnagan

ang dalawang may anyong tao; datapuwa't canyang ipinatuloy ang lacad, at,
pagcalucso niya sa mg

a bacod at sa mg

a pader, dumating siyang pagal na pagal sa

hirap na canyang mg

a pinagdaanan, sa isang dulo ng

bayan, at tinung

o niya ang bahay

ni Crisstomo. Na sa pintuan ang mg

a alila't canilang pinag-uusapan at canilang

dinaramdam ang pagcacapiit sa canilang pang

inoon.
Nang matant na ni Elas ang nangyari siy'y lumay, lumigud siy sa bahay,
nilucs ang pader na bacod, inakyat ang bintan at pumasoc sa gabinete, at nakita
niyang nagnining

as pa ang iniwang candila ni Ibarra.

Nakita ni Elias ang mg

a papel at ang mg

a libro at ang mg

a suputang Phin
449kinasisidlan ng

salap at mg

a hiyas. Pinag ugnay-ugny sa canyng dilidili ang

doo'y nangyari, at ng

mapagmasdan niya ang gayong caraming mg

a papel na
macapapahamac, inacala niyng iligpt, ihagus sa bintan at iban.
Sumung

aw siya sa halamanan, at sa liwanag ng

buwa'y canyang natanawan ang

dalawng guardia civil, na may casamang isng auxiliante (isang utusan baga ng

justicia): nagkikintaban ang mg

a bayoneta at ang mg

a capacete.
Nang magcagayo'y minagaling niyang gawin agad ang isang munacala: ibinunton
sa guitn ng

gabinete ang mg

a damit at ang mg

a papel, ibinuhos sa ibabaw ang isang

lampara ng

petroleo at sac sinindihan. Ibinigkis na nagdudumal sa bayawang ang

mg

a sandata, nakita ang larawan ni Maria Clara, nag-alinlang

an ... itinago sa isa sa

mg

a suputan, dinala ang mg

a suputang ito at tumalon sa bintana.

Panahon na ng

a; iguiniguib na ng

mg

a guardia civil ang pintuan.

Pabayaan ninyo caming pumanhic upang aming cunin ang mg

a papel ng

inyong pang

inoon!anng directorcillo.
May dala ba cayong pahintulot? Cung wala'y hindi cayo macapapanhic,ang
sabi ng

isang matandng lalaki.

Ng

uni't pinatabi siya ng

mg

a guardia civil sa cacuculata, pumanhic sila sa hagdan

...; datapuwa't isang macapal na aso ang siyang pumupun sa bahay, at pagcalalaking
mg

a dila ng

apoy ang siyang nang

agsilabas sa salas at dinidilaan ang mg

a pinto't
bintan.
Sunog! Sunog! Apoy!ang ipinagsigawan ng

lahat.
Humandulong ang lahat upang mailigtas ng

bawa't isa ang macacaya, ng

uni't
dumating ang apoy sa maliit na laboratorio at pumutoc ang mg

a naroroong bagay na
madadalng mag-alab. Napilitang umurong ang mg

a guardia civil, hinaharang

an sila
ng

sunog, na umuung

al at niwawalis ang bawa't maraanan. Nawalang cabuluhang

cumuha ng

tubig sa balon; sumisigaw ang lahat, ang lahat ay nagpapaguibic,

datapuwa't sil'y nlalay sa laht. Narating na ng

apoy ang mg

a ibang cabahayan at
napaiilanglang sa lang

it, caPhin 450sabay ang pagpaimbulog ng

malalaking
nagpapainog-inog na aso. Nalilipos na ng

apoy ang boong bahay, lumalacas ang

hang

ing nasasalab; mul sa malayo'y nang

agsisirating ang ilang mg

a taga bukid,
nguni't dumarating sila roo't upang mapanood lamang nila ang cagulatgulat na sig,
ang wacas ng

matandang bahay, na pinagpitagang mahabang panahon ng

apoy, tubig
at hang

in.


Phin 451
LVI.
ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.
Sa cawacasa'y pinapag-umaga rin ng

Dios sa bayang tiguib ng

pagcagulantang.
Wal pang lumalacad na mg

a tao sa mg

a daang kinalalagyan ng

cuartel at ng

tribunal; hindi nagpapakilala ang mg

a bahay na may mg

a tumatao, gayon may

maing

ay na binucsan ang dahong cahoy ng

isang bintana at sumung

aw ang ulo ng

isng musms, na nagpapanog-inog sa magcabicabila ... plas! nagpapaunawa ang
lagapac na iyon ng

biglang pagdapo ng

isang balat na tuy sa sariwang balat ng

tao;
ng

umiw ang bibig ng

batang lalaki, pumikit, nawal at mulng sinarhn ang bintan.

Nacapagbigay halimbawa na; may nacaring

ig marahil ng

pagbubucas at
pagsasarang iyon, sa pagca't marahang binucsan ang sa ibang bintana at maing

at na
sumung

aw ang ulo ng

isang matandang babae, culubot at wal ng

ng

ipin: siya ng

ang
si hermana Pute na nag-ing

ay ng

di sapala samantalang nagsesermon si pari Damaso.

Ang mg

a musmos at ang mg

a matatandang babae ang siyang tunay na larawan ng

pagcamalabis na pagmimithing macaalam ng

mg

a nangyayari sa ibabaw ng

lupa; ang
mg

a bata'y sa malaking pagnanais na macaalam, at ang mg

a matatandang babae'y sa
paghahang

ad na mag-alaala sa mg

a nacaraang panahon.
Marahil walang macapang

abas na bumigay ng

palo ng

isang sinelas, sa pagca't

nananatili, tumatanaw sa malayong pinapang

ung

unot ang mg

a kilay, nagmumog,
lumur ng

malacas at nagcruz pagcatapos. Binucsan ding may tacot ang isang maliit
na bintana ng

bahay na catapat, at doo'y sumung

aw naman si hermana RuIa, ang

aayaw magday't aayaw namng siya'y dayin. Nagting

inang saglit, ang dalawa,

nagng

itian, naghudyatan at muling nang

agcruz.
Jesus! nacacawang

is ng

isang misa de gracia, ng

isang castillo!an hermana

Rufa.
Phin 452Mula ng

looban ang bayan ni Balat ay hindi pa aco nacacakita ng

isang
gabing catulad ng

sa cagabi,ang isinagt ni hermana Put.

Gaano caraming putc!ang sabihanan ay ang pulutng daw ni matandng
Pablo.
Mg

a tulisan? hindi mangyayari! Ang sabihana'y mg

a cuadrillero raw na
nacalaban ng

mg

a guardia civil. Cay napipiit si don Filipo.

Sanctus Deus! may mg

a labing apat daw ang cauntian ng

mg

a patay.
Untiunting pinagbubucsan ang ibang mg

a bintana at nang

agsidung

aw ang iba't
ibang mg

a mukha, nang

agbatan at canilang pinag-usapan ang mg

a nangyayari.
Sa sicat ng

araw, na ang anyo'y niningning na magaling, natatanawan ng

may
calabuan sa malayo ang pagpaparoo't parito ng

mg

a sundalo, na tulad sa nag-aabo-

abong mg

a anino.
Naroon ang is pang paty!anng is buhat sa isng bintan.
Is? dalaw ang nakikita co.
At aco'y ..., ng

uni't sa cawacasan, ano, hindi ninyo nalalaman cung ano ang

nangyari?ang tanong ng

isang lalaking may pagmumukhng palabir.

Aha! ang mg

a cuadrillero.
Hindi p; iy'y isng pag-aals sa cuartel!
An bang pag-aals? Ang cura't ang alIerez ang nang

aglabanan!
Alin man diya'y hindi totooang sabi ng

nagtanong;iya'y ang mg

a insic na
nagsipag-als.
At mulng sinarhn ang canyng bintan.
Ang mg

a insic!ang inulit ng

lahat ng

malaking pagtataca.
Cay pal wal is mang nakikita sa canil!
Nang

amatay na lahat, marahil.

Inaacala co na ng

ang may masam silang gagawing ano man. Cahapon ...

Iy'y nakikinikinita co na, cagab....
Sayang!ani hermana RuIa; na mamatay silang lahat ng

ayon pa namang
malapit na ang pasco, na capanahunan ng

canilang pagreregalo ... Maanong hinintay

man lamang nil ang bagong tan....
Phin 453Sumasaya ng

untiunti ang mg

a daan: ang mg

a aso, mg

a manoc, mg

a
baboy at mg

a calapati ang nang

aunang nag-acalang mang

agsigala, sumunod ang ilang

marurung

is na mg

a batang capit-capit at nang

agsisilapit sa cuartel na may taglay na

tacot; pagcatapos ay ilang matatandang babae, na nacasalumbaba ng

pany, may
tang

ang malalaking cuintas, at cunuwa'y nang

agdarasal upang sila'y paraanin ng

mg

a
sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi tatanggap ng

isang putoc ng

baril,
ng

magcagayo'y nagpasimul ng

paglabas ang mg

a lalaki, na nang

agwawalang ano
man cunwari; ng

pasimula'y pinapagcacasiya nila ang canilang paglalacadlacad sa

tapat ng

canilang bahay, na canilang hinahagpos ang manoc; ng

malao'y tinicman
nilang pahabahabain ang canilang naaabot, na manacanaca silang tumitiguil, at sa
kinagagayo'y nacarating sila hanggang sa harap ng

tribunal.
Nacahambal ng

mainam ang pagdating ng

dalawang cuadrillero, na may dalang

isang angarilla na kinalululanan ng

isang may anyong tao, at isang guardia civil ang

siyang sa canila'y sumusunod. Napagtalastas na sila'y galing sa convento; sa anyo ng

mg

a paang nang

acalawit ay pinagbalacbalac ng

isa cung sino caya iyon; sa daco roo'y

may nagsabing iyon ng

; sa lalong daco roo'y ang patay ay dumami at nangyari ang

talinghaga ng

Santisima Trinidad; pagcatapos ay muling nasnaw ang himal ng

mg

a
tinapay at ng

mg

a isd, at naguing tatlomp't wal na.

Nang may a las siete y media, ng

dumating ang ibang mg

a guardia civil, na galing

sa mg

a caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag na't nasasabi ang mg

a
nangyari.
Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nang

apipiit si don Filipo at si

don Crisostomo,ang sabi ng

isang lalaki cay hermana Put; kinausap co ang isa sa

mg

a nagbabantay na cuadrillero. Ang nangyari'y isinaysay na lahat cagabi ni Bruno,

na anc niyng namaty sa cpapal. Talasts na po ninyng ipaccasal ni capitang
Tiago ang canyang anac na babae sa binatang castila; sa sakit ng

loob ni don
Crisostomo'y nag-acalang manghiganti at binanta niyang patayin ang lahat ng

mg

a
castil, pat ang cura; linusob nil cagab ang cuartel at ang convento, at sa
cagaling

ang palad, at sa awa ng

Dios, ay na sa sa Phin 454bahay ni capitang Tiago ang

cura. Nang

acatacas daw ang marami. Sinunog ng

mg

a guardia civil ang bahay ni don

Crisstomo, at cung hind sana siy nahuli na muna, siy ma'y sinunog din.
Sinunog nil ang canyng bahay?
Nang

abibilangg ang lahat ng

mg

a alila. Pagmasdan ninyo't hanggang dito'y

natatanawan pa ang aso!anang nagbabalita;sinasabi ng

mg

a nanggagaling doon
ang mg

a bagay na totoong cahapishapis.

Minasdan ng

lahat ang lugar na itinuro: isang manipis na aso ang marahang

napaiimbulog pa sa lang

it. Nang

aglilininglining ang lahat sa nangyaring iyon, na may

nahahabag at may sumisisi namn.
Cahabaghabag na binata!ang mariing sinabi ng

isang matandang lalaking

asawa ni hermana Put.
Siya ng

!ang isinagot sa canya ng

canyang asawa;ng

uni't alalahanin
mong cahapo'y hindi nagpamisa ng

patungcol sa caluluwa ng

canyang ama, na walang

salang siyang lalong nagcacailang

an ng

higui't cay sa iba.

Ng

uni't babae, wal cang caawaaw?...

Awa sa mg

a excomulgado? Isang casalanan ang maawa sa mg

a caaway ng

Dios,ang sabi ng

mg

a cura. Natatandaan ba ninyo? Siya'y naglalacad sa Campo

Santo na parang yao'y isang culung

an lamang ng

mg

a hayop!
Hindi baga nagcacawang

is ang culung

an ng

mg

a hayop at ang Campo

Santo?ang isinagot ng

matandang lalaki;ang pinagcacaibhan lamang ay ang

tang

ing pumapasoc sa Campo Santo'y yaong mg

a hayop na nauucol sa isang

pulutng....
Siya ca na ng

a!ang isinigw sa cany ni hermana Put;ipagsasanggalang

mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na maliwanag na pinarurusahan ng

Dios.
Makikita mo't icw nam'y huhulihin din. Umalalay ca sa isng bahay na nalulugs!
Hindi na umimic ang lalaki sa gayong pang

ang

atuwiran.
Hal!ang ipinagpatuloy ng

matandang babae; pagcatapos na masuntoc niya

si pari Damaso'y wala na ng

a siyang nalalabing gawin cung di patayin naman si pari

Salv.
Phin 455Ng

uni't hindi maicacailang siya'y mabait ng

panahong siya'y musmos

pa.
Tunay ng

a, siya'y dating mabait,ang muling itinutol ng

matandang babae;
ng

uni't siya'y na pa sa Espaa; ang lahat ng

napa sa sa Espaa, ang sabi ng

mg

a cura,
ay naguiguing mg

a hereje.
Ohoy!ang isinagot naman ng

lalaki na nacasilip ng

sucat niyang icaganti;

hindi ba pawang taga Espaa ang lahat ng

mg

a cura, at ang arzobispo, ang papa at

ang Virgen? Aba! cung gayo'y pawang mg

a hereje naman pala? aba!

Nagcapalad si hermana Put, na mmasdang tumatacbo ang isng alilang babae,
na balisng balis at nammutl, at siyang pumutol ng

pagtatalo.
May isang nagbigti sa halamanan ng

capit-bahay!ang sabing humihing

al.
Isang nagbigti!ang biglang pinagsabihanan ng

lahat na puspos ng

agam-
gam.
Nang

agcruz ang mg

a babae; sino ma'y walang nacakilos sa kinalalagyan.

Siya ng

a po,ang ipinagpatuloy ng

alilang babaeng nang

ang

atal;cucuha
sana aco ng

patani ... tumanaw aco sa halamanan ng

capit-bahay upng maalaman co

cung siy'y naroroon ..., ang nakita co'y isng lalaking ugoy-ugoy; ang boong isip
co'y si Teo, ang alilang siyang lagui ng

nagbibigay sa akin ..., lumapit aco upang ...

cumuha ng

patani, at ang nakita co'y hindi siya cung hindi iba, isang patay; tumacbo
ac, tumacb ac at ...
Tingnan natin siya,ang wica ng

matandang lalaki, at sac tumindig;itur

mo sa amin.
Huwag cang pumaroon!ang isinigaw sa canya ng

canyang asawa at
tinangnn siy sa bar;mapapahamac icw!siy'y nagbigti? lalong masam sa
cany!
Pabayaan mong tingnn co siy, babae;pasa tribunal ca Juan, at ipagbigay
alam mo; bac sacali hindi pa paty.
At siya'y na pa sa halamanan, na sinusundan ng

alilang babae, na nagtatago sa

canyang licuran; nang

agsisunod din ang mg

a babae at gayon din si hermana Put, na

pawang nang

apupuspos ng

tacot at ng

nais na macapanood.
Naroon p, guinoo,anang alilang babae na humint at itinuturo ng

daliri.
Phin 456Tumigul ang capisanang iyn sa lalong pinacamalay, at pinabayaang
mag-patuloy na mag-is ang matandng lalaki.
Isang catawan ng

tao, na nacabitin sa isang sang

a ng

puno ng

santol, ang
marahang umuugoy sa hihip ng

mahinhing amihan. Pinagmasdan siyang sandal ng

matand; nakita niya ang mg

a paang naninigas, ang mg

a bisig, ang may duming

damit, ang ulong nacalung

ayng

ay.
Hindi dapat natin siyng galawn hanggng sa dumatng ang justicia,ang
sinabing malacs;matigs na; malaon nang siy'y paty.
Unti-unting lumapit ang mg

a babae.
Iyan ang capit-bahay nating tumitira sa bahay na iyon, na may dalawang linggo
na ng

ayong dumating dito; tingnan ninyo ang pilat niya sa mukh.

Avemaria!ang sinabi pagdaca ng

mg

a babae.
Ipagdarasal ba natin ang canyang caluluwa?ang itinanong ng

isang dalaga,
caracaracang matapos na niyng mapagmasdn at masiyasat ang paty na iyn.
Haling, hereje!ang ipinang

usap sa canya ni hermana Pute,hindi mo ba

nalalaman ang sinabi ni pari Damaso? isang pagtucso sa Dios ang ipagdasal ang isang
napacasam; ang nagpapacamatay ay napapacasamang walang sala, cay ng

siya'y
hindi inililibing sa lupng sagrado.
Inaacala co na ng

ang masam ang cahihinatnan ng

taong iyan; cailan ma'y

hindi co nangyaring masiyasat cung an ang canyng ikinabubuhay.
Macaalawang nakita co siyang nakikipag-usap sa sacristan mayor,ang
ipinahiwatig ng

isang dalaga.
Marahil ay hindi sa dahilng siy'y magcucumpisal magpapamisa cay.
Nang

agsiparoon ang mg

a capit-bahay, at macapal na mg

a tao ang siyang

lumiguid sa bangcay, na nananatili sa pagpapaugoy-ugoy. Nang

agsirating, nang may

calahating horas na, ang isng alguacil, ang directorcillo at dalawng cuadrillero;
ipinanaog ng

mg

a ito ang bangcay at canilang inilagay sa ibabaw ng

isang angarilla.
Nagdadalidali ang tao sa pagcamatay,ang sinabi ng

directorcillong
tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang nacasing

it sa licod ng

canyang taing

a!
Phin 457Guinaw ang canyang mg

a mararaya at panghuling mg

a tanong,
pinapagsaysay ang alilang babae, na pinagpipilitan niyang hulihin sa silo, na cung
minsa'y canyang iniirapan, cung minsa'y canyang pinagbabalaan, at cung minsa'y
pinararatang

an ng

mg

a salitang hindi sinasabi, hanggang sa magpasimul ng

pag-iyac
ang alilang iyon, dahil sa ang isip niya'y siya ay mapipiit sa bilangguan, at ang
naguing catapusa'y sinabi na tuloy niyang hindi siya naghahanap ng

patani, cung hindi

..., at canyng sinsacsi si Teo.
Samantala'y minamasdan ang bangcay at ang lubid ng

isang taga bukid, na

nacasalacot ng

malapad at may isang malaking tapal sa liig.

Hind higuit cay sa ibang bahagui ng

catawan ang pang

ing

itim ng

mukh ng

bangcy; may nakikitang dalawng galos at dalawang maliliit na pas sa dacong itaas
ng

tali; mapuput at walang dug ang mg

a hilahis ng

lubid. Inusisang magaling ng

mapagsiyasat na taga bukid, ang baro at salawal ng

bangcay, at canyang nahiwatigang

punong pun ng

alaboc, at hindi pa nalalaong napunit sa iba't ibang mg

a lugar; ng

uni't
ang lalong canyang naino'y ang mg

a bung

a ng

tingloy o amorseco na nacarikit sa

cuello ng

baro.
Ano ang iyong tinitingnan?ang itinanong sa canya ng

directorcillo.
Tintingnan co po cung siy'y mangyayaring makilala co,ang pautal na
sinabi, na anyong magpupugay, sa macatuwid baga'y lalong itinung

o ang salacot.
Ng

uni't hind mo ba naring

ig na iyan ang nagng

ang

alang Lucas?
Nacacatulog ca ba?
Nang

agtawanan ang lahat. Nagsalit ng

ilang pautal-utl na sabi ang taga bukid

na napahiy, at yumaong nacatung

o at mahina ang lacad.

Oy! saan cayo paparoon?ang isinigaw sa canya ng

matandang lalaki;
hindi riyan ang daan ng

paglabas; diyan ang patung

o sa bahay ng

patay!
Nacacatulog pa ang lalaki!anng directorcillo ng

palibac,kinacailang

ang
busan siya ng

tubig sa ibabaw.
Muling nang

agtawanan ang mg

a naroroon.
Iniwan ng

taga bukid ang lugar na iyong kinahiyan niya, at napatung

o sa
simbahan. Itinanng ang sacristn mayor pagdatng sa sacrista.
Natutulog pa!ang sa canya'y canilang isinagot ng

magaspang na any;
hind mo ba nalalamang nilooban cagab ang convento?
Phin 458Hhintayin cong siy'y maguising.
Minasdan siya ng

mg

a sacristan niyang anyong magaspang na talagang asal na ng

mg

a taong bihasang sil'y alimurahin.

Natutulog ang bulag ang isang mata sa isang mahabang silla, na na sa isang suloc
na hindi inaabot ng

liwanag. Nacalagay ang salamin sa mata sa ibabaw ng

noo, sa
guitn ng

mahahabang naglawit na buhoc, walang nacatatakip sa payat at

nang

ang

alirang na dibdib, na tumataas at bumabab sa canyang paghing

a.
Naup sa malapit ang taga bukid, at handang maghintay ng

boong catiyagaan,
ng

uni't may nahulog sa canyang cuarta, hinanap niya sa pamamag-itan at tulong ng

isang candila, sa ilalim ng

sillon ng

sacristan mayor. Namasid din ng

taga bukid na
may mg

a bung

a rin ng

tingloy (amorseco) ang salawal at ang mg

a manggas ng

baro
ng

natutulog, na sa cawacasa'y naguising, kinusot ang tang

ing matang canyang

nagagamit, at may galit na pinagwican ang taong iyn.
Ibig co po sanang magpamisa ng

isa, guinoo!ang sabi, na ang anyo'y

humihing

ing tawad.
Natapos na ang lahat ng

mg

a misa,ang sinabi ng

bulag ang isang mata, ng

magcagayon, na pinatimyas ng

caunt ang canyang tinig; bucas, cung ibig mo ... sa

mg

a caluluwa sa Purgatorio ba?

Hindi p,ang sagot ng

taga bukid, at saca ibinigay ang piso sa sacristan.

At tinitigan ang canyng iisaisang mat, at idinagdg:
Patungcl p sa isng taong hindi malalao't mammatay.
At linisan ang sacrista.
Mahuhuli co sana siya cagabi!ang sinabing nagbubuntong hining

a,
samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang catawn, upng manag-uli ang
pagmumukh at taas ni Elas.


Phin 459
LVII.
VAE VICTIS!
[261]

Napahamac ang aking tuw.
Nagpaparoo't parito ang mg

a guardia civil, na nacalalaguim ang any sa harap ng

tribunal, at pinagbabalaan ng

culata ang canilang baril ang pang

ahas na mg

a musmos,
na tumitiyad o nang

agpapasanan upang canilang matanawan cung ano cay ang

nang

aroroon sa dacong loob ng

rejas.
Hind na napapanood sa salas yaong masayang any ng

panahong pinag-tatalunan
ang palatuntunan ng

Iiesta; ng

ayo'y malungcot at hindi nacapagbibigay panatag. Ang

mg

a naroroong mg

a guardia civil at mg

a cuadrillero'y bahagy ng

nagsasalitaan, at
sacali't magsalitaan ng

ila'y sa tinig na marahan. Nang

agsisisulat sa papel, sa ibabaw

ng

mesa, ang directorcillo, dalawang escribiente at ilang mg

a sundalo; nagpaparoo't
parito ang alIerez sa magcabicabilang panig, at canyang manacnacang tinitingnan ng

anyong mabalasic ang pintuan; na ano pa't hind hihiguit sa canyang pagmamalaki si
Temistocles sa mg

a Lar sa Olimpo, pagcatapos ng

pagbabaca sa Salamina.
Naghihicab sa isang suloc si doa Consolacion, na ano pa't ipinakikita ang canyang
maitim na loob ng

bibig at mg

a ng

iping pakilwagkilwag; ang paning

in niya'y tumititig
ng

malamig at nacapangang

anib sa napupuspos ng

mg

a nacapintang cahalayhalay na
mg

a larawang na sa sa pintuan ng

bilangguan. Naipakiusap ng

babaeng ito sa canyang

asawa, na lumambt ang loob sa canyang pagtatagumpay, na ipaubaya sa canyang
mapanood ang mg

a pagtanong na gagawin, at marahil ay ang mg

a pagpapahirap na
kinauugaliang gamitin. Naaamoy ng

halimaw ang bangcay, canyang inaasam-asm

na, at canyng ikinayyamot ang calaunan ng

pagpapahirap.
Laguim na toto ang gobernadorcillo; ang canyng silln, yang dakilang Phin
460sillong nacalagay sa ilalim ng

larawan ng

mahal na hari, walang gumagamit, at

wari'y natutungcol sa ibng tao.
Dumatng ang curang nammutla't cunt ang noo, ng

malapit ng

tumugtog ang a
las nueve.
Hindi p naman nagpahintay cayong totoo!ang sinabi sa canya ng

alIerez.
Ibig co pang huwag ng

makiharap,ang isinagot ni pari Salvi ng

mahinang
pananalit, na hindi na pinansn ang anyng masaclp na sabi ng

alIerez;acy
totoong malaguimin.
Sa pagca't sino ma'y walang naparirito upang huwag bayang walang
nang

ang

asiwa, inaacala cong ang inyong pakikialam ay ... Nalalaman na po ninyong

aalis sila ng

ayong hapon.
Ang binatang si Ibarra at ang teniente mayor?...
Itinuro ng

alIerez ang bilangguan.

Walo ang nariyan,anya;namatay si Bruno caninang hating gabi, ng

uni't
nacatitic na ang canyang mg

a saysay.
Bumati ang cura cay doa Consolacin, na ang isinagt ay isng hicb at isng
aah! at naup sa sillong na sa ilalim ng

larawan ng

mahal na hari.
Macapagpapasimul na tayo!ang mulng sinabi.
Cunin ninyo ang dalawang nang

asasapang

aw!ang ipinag-utos ng

alIerez, na
pinagpilitang ang tinig niy'y mag-anyng cagulgulatang, at humarp sa cura at
idinugtong na nagbago ng

tinig:
Nang

asusuot sa pang

aw na may patlang na dalawang butas!

Ipaliliwanag namin sa mg

a hind nacacaalam cung ano ang cagamitang ito sa

pagpapahirap, na ang pang

aw ay isa sa mg

a lalong walang cabuluhan. Humiguit

cumulang sa isang dangcal ang lalayo ng

mg

a butas na pinagsusuutan ng

mg

a paa ng

mg

a pinipiit; cung patlang

an ng

dalawang butas, may cahirapan ng

caunt lamang ang

calagayan ng

napipiit, na ano pa't nagdaramdam na tang

ing bagabag sa mg

a bucong-
bucong at nacabucaca ang dalawang paa, na nagcaca-lay ng

may mahiguit na isang

vara: hindi ng

nacamamatay agad-agad, ayon sa mapagcucurong magaang ng

sino
man.
Phin 461Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundalo'y inalis ang
talasoc at binucsn ang pint. Nang

agsilabas ang isang amoy na labis ng

baho at isang
hang

ing malapot at malamig sa macapal na dilim na iyon, casabay ng

pagcaring

ig ng

ilang himutoc at pagtang

is. Nagsindi ng

IosIoro ang isang sundalo, datapuwa't

namatay ang ning

as sa hang

ing iyong napacabigat at buloc na buloc, caya't

nang

apilitang hintayin nilang macapagbagong hang

in.
Sa malamlam na liwanag ng

isang ilaw ay canilang naaninagnagan ang ilang may

mg

a mukhang tao: mg

a taong nacayacap sa canilang mg

a tuhod at sa pag-itan ng

dalawang tuhod nilang ito'y ikinucubli ang canilang ulo, mg

a nacataob, nang

acatindig,
nang

acaharap sa pader, at iba pa. Naring

ig ang isang pucpoc at pagcalairit, na caacbay

ng

mg

a tung

ayaw; binubucsan ang pang

aw.
Nacayucd si doa Consolacion, nacaunat ang mg

a casucasuan ng

liig, luw ang

mg

a mata at nacatitig sa nacasiwang na pinto.

Lumabas ang isang anyong nacapag-aalap-ap na naguiguitn sa dalawang
sundalo; yao'y si Tarsilo na capatid ni Bruno. May mg

a esposas ang mg

a camay;
ipinamamasid ng

canyang mg

a wasac wasac na mg

a damit ang canyang batibot na

mg

a casucasuan. Tinitigan niyang walang pacundang

an ang asawa ng

alIerez.
Sa licuran ni Trsilo'y sumipt ang isng anyng cahabaghabg, na tumtaghoy at
umiiyac na anaki'y musmos; pilay cung lumacad at may dung

is na dug ang salawal.

Iya'y isang mapangdaya,ang inihiwatig ng

alIerez sa cura; nagbantang

tumacas, ng

uni't nasugatan siya sa hita. Ang dalawang ito ang tang

ing mg

a buhay sa
canil.
Ano ang pang

alan mo?ang itinanong ng

alIerez cay Tarsilo.

Trsilo Alasigan.
Ano ang ipinang

aco sa inyo ni don Crisostomo upang looban ninyo ang

cuartel?
Cailn ma'y hindi nakikipag-usap sa amin si don Crisstomo.
Huwg mong itanggu! Cay binant ninyng cam ay subukin.
Nagcacamali p cay; pinaty p niny sa capapal ang aming am, siPhin
462ya'y ipinanghihiganti namin, at wal ng

iba. Hanapin p ninyo ang inyong

dalawng casama.
Nagttaca ang alfrez na tiningnn ang sargento.
Nang

aroon sila sa bang

in, doon sila itinapon namin cahapon, doon sila

mabubuloc. Ng

ayo'y patayin na ninyo aco, wala na cayong malalamang ano pa man.

Tumahimic at nangguilals ang laht.
Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyong mg

a ibang cainalam,ang
ibinant ng

alIerez na iniwawasiwas ang isng yantc.

Sumung

aw sa mg

a labi ng

may sala ang isang ng

iti ng

pagpapawalang halaga.
Nakipag-usap ng

sandali sa cura ang alIerez, na marahan ang canilang salitaan; at

saca humarap sa mg

a sundalo.
Ihatid ninyo siya sa kinalalagyan ng

mg

a bangcy!ang iniutos.
Sa isang suloc ng

patio, sa ibabaw ng

isang carretong luma, ay nacabunton ang

limang bangcay, na halos natatacpan ng

capirasong gulanit na banig na pun ng

carumaldumal na mg

a dumi. Nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dulo ang isng

sundalo, na may't may'y lumlur.
Nakikilala mo ba sila?ang tanong ng

alIerez na itinataas ang banig.

Hindi sumagot si Tarsilo; nakita niya ang bangcay ng

asawa ng

ulol na babae na
casama ng

mg

a iba; ang bangcay ng

canyang capatid na tadtad ng

sugat ang catawan,

sa casasacsac ng

bayoneta, at ang cay Lucas na may lubid pa sa liig. Lumungcot ang

canyang paning

in at tila mandin nagpumiglas sa canyang dibdib ang isang buntong

hining

a.
Nakikilala mo sil?ang mulng sa cany'y itinanng nil.
Nanatili sa pagca pip si Trsilo.
Isang haguinit ang siyang umaling

awng

aw sa hang

in at pumalo ang yantoc sa

canyang licod. Nang

inig, nang

urong ang canyang mg

a casucasuan. Inulit-ulit ang

pagpalo ng

yantoc, ng

uni't nanatili si Tarsilo sa pagwawalng bahal.

Hagupitin siya ng

palo hanggang sa pisanan o magsalita!ang sigaw ng

alIerez na nagng

ing

itng

it.
Phin 463Magsabi ca na!ang sinabi sa canya ng

directorcillo;sa papaano
ma'y ppatayin ca rin lamang.
Mulng inihatid siy sa salas na kinalalagyan ng

isang napipiit, na tumatawag sa

mg

a santo, nang

ang

aligkig ang mg

a ng

ipin at ang mg

a paa'y cusang nahuhubog.

Nakikilala mo ba iyn?ang tanng ni par Salvi.
Ng

ayon co lamang siya nakita!ang sagt ni Trsilo, na minmasdan ang isa

ng

may halong habag.

Binigyan siya ng

isang suntoc at isang sicad ng

alIerez.
Inyng igapos siy sa bangc!
Hindi na inalis sa canya ang mg

a esposas na nadudumhan ng

dug, at siya'y
itinali sa isang bangcong cahoy. Luming

ap ang caawaawa sa canyang paliguid, na

anaki'y may hinahanap siyang ano man, at ng

canyang nakita si doa Consolacion,

siya'y humalakhac ng

patuy. Sa pagtataca ng

mg

a nanonood ay sinundan nila ang

tinitingnan ng

nagagapos, at ang canilang nakita'y ang guinoong babae, na

nang

ang

atlabi ng

caunt.
Hindi pa aco nacacakita ng

ganyang capang

it na babae!ang biglang sinabi

ng

malacas ni Tarsilo, sa guitna ng

hind pag-imic nino man;ibig co pang humig sa

ibabaw ng

isang bangco, na gaya ng

calagayan co ng

ayon, cay sa humig aco sa

siping niya na gaya ng

alIerez.
Namutl ang Musa.
Papatayin p ninyo aco sa palo, guinoong alIerez,ang ipinagpatuloy;
ng

ayong gabi ipanghihiganti aco ng

inyong asawa pagyacap niya sa inyo.

Lagyan ninyo ng

pang-al ang bibig!ang sigw ng

alIerez na nahihibang at
nang

ang

atal sa galit.
Tila mandin walang ibang hinahang

ag si Tarsilo cung di ang siya'y magcapang-

al, sa pagca't pagcatapos na siya'y malagyan ng

pang-al na iyon, nagsaysay ang

canyang mg

a mata ng

isang kislap ng

catuwan.
Sa isang hudyat ng

alIerez, pinasimulan ng

isang guardiang may hawac na isang

yantoc, ang canyang cahapishapis na catungculan, Nang

urong ang boong catawan ni

Tarsilo; isang ung

ol na sacal at mahaba ang siyang naring

ig, baga Phin 464man

napapasalan ang canyang bibig ng

damit; tumung

o: napipigt ang canyang damit ng

dug.
Tumindig ng

boong hirap si pari Salvi, na namumutla't sir ang paning

in,
humudyat ng

camay, at linisan ang salas na nang

ang

alog ang mg

a tuhod. Nakita niya

sa daan ang isang dalagang nacasandal sa pader, matuwid ang catawan, hindi
cumikilos, nakikinig na lubos, tinitingnan ang alang-alang, nacaunat ang mg

a
nang

ang

ayumcom na mg

a camay sa lumang muog. Binibilang manding hindi

humihing

a ang mg

a hampas na macalabog, walang taguintng at yang cahambl-

hambl na daing. Siy ang capatd na babae ni Trsilo.
Samantala'y ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iyon; ang culang palad, sa
hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hinintay na mang

apagal ang canyang

mg

a verdugo. Sa cawacasa'y inilawit ang mg

a bisig ng

sundalong humihing

al; ang
alIerez, na namumutl sa galit at sa pangguiguilalas, humudyat ng

isa upang calaguin

ang pinahihirapan.
Nang magcagayo'y nagtindig si doa Consolacion at bumulong ng

ilan sa
canyng asawa. Tumang

ito, sa pagpapakilalang canyang naunawa.

Dalhn siy sa bal-on!any.
Natatalastas ng

mg

a Iilipino cung ano ang cahulugan ng

salitang ito;
isinasatagalog nil sa sabing timbain. Hindi namin maalaman cung sino cay ang
nacaisip ng

ganitng gaw. Ang Catotohanang umaahon sa isng bal-on, marahil ay

isng pagbibigy cahulugng npacamatindng libc.
Sa guitn ng

patio ng

tribunal ay naroroon ang caayaayang pader na na caliliguid

sa isng bal-on; ang pader na ya'y batng buhy na magaspang ang pagcacagaw.
Isang casangcapang tulad sa pinggang cawayan (timbalete) ang siyang doo'y gamit sa
pagcuha ng

tubig na malapot, marumi at mabaho. Mg

a papanting

in, mg

a dumi at iba
pang masasamng tubig ang doo'y natitipon, sa pagc't ang bal-ong yao'y tulad naman
sa bilangguan; doon inihuhulog ang lahat ng

pinawawalang halaga o ipinalalagay na

wala nang cabuluhan; casangcapang doo'y mahulog, magpacabutibuti, wala ng

halaga.
Gayn ma'y hindi tinatabunan cailn man: manacnacang pinahihirapan ang mg

a
bilanggong hucayi't palaliman ang bal-ong iyon, hindi dahil sa balac na muha ng

capakinabang

an sa Phin 465parusang iyon, cung d dahil sa mg

a cahirapang nangyayari
sa gawang iyon: ang bilanggong doo'y lumusong ay nacacacuha ng

lagnat na ang
caraniwa'y ikinammatay.
Pinanonood ni Tarsilo, na nacatitig, ang mg

a paghahand ng

mg

a sundalo; siya'y
namumutl ng

mainam at nang

ang

atal ang canyang mg

a labi o bumubulong ng

isang
dalang

in. Wari'y nawal ang pagmamataas niya sa canyang di maulatang hirap, o

cung hindi ma'y hindi na totoong masimbuyo. Macailang inilung

ayng

ay ang
nacalindg na liig, tumitig sa lup, sang-ayong magdalit.
Dinala siya nila sa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinusundan ni doa
Consolaciong nacang

it. Isang sulyap, na may taglay na panaghili, ang itinapon ng

sawing palad, sa nagcacapatong-patong na mg

a bangcay, at isang buntong hining

a ang
tumacas sa canyng dibdib.
Magsabi ca na!ang muling sinabi sa canya ng

directorcillo,sa papaano
ma'y bibitayin ca; mamatay ca man lamang na hindi totoong naghirap ng

malaki.
Aalis ca rito upang mamatay,ang sinabi sa canya ng

isang cuadrillero.
Inalisan nila siya ng

pang-al, at ibinitin siyang ang tali ay sa mg

a paa. Dapat
siyang ihugos ng

patiwaric at manatiling malaon laon sa ilalim ng

tubig, catulad ng

guingaw sa timb, na ang caibhn lamang ay lalong pinalalaon ang tao.
Umalis ang alIerez upang humanap ng

relos at ng

bilang

in ang mg

a minuto.
Samantala'y nacabitin si Tarsilo, ipinapawid ng

hang

in ang canyang mahabang

buhoc, nacapikit ng

caunt.
Cung cayo'y mg

a cristiano, cung may puso cayo,ang ipinamanhic ng

paanas,ihugos ninyo aco ng

matulin, o ihugos ninyo sa isang paraang sumalpoc ang

aking ulo sa bato at ng

aco'y mamatay na. Gagantihin cayo ng

Dios sa magandng
gawng ito ... marahil sa ibng araw ay mangyari sa iny ang kinhnatnan co.
Nagbalic ang alIerez at pinang

uluhan ang paghuhugos na tang

an ang relos.
Marahan, marahan!ang sigaw ni doa Consolaciong sinusundan ng

mata
ang cahabaghabag;mag-ing

at cayo!
Phin 466Marahang bumababa ang timbalete; humihilahis si Tarsilo sa mg

a batong
nang

acaumboc at sa mg

a mababahong damong sumisibol sa mg

a guiswac. Pagca
tapos ay hindi na cumilos ang timbalete; binibilang ng

alIerez ang mg

a segundo.
Itaas!ang matinding utos, ng

macaraan na ang calahating minuto.

Ang ing

ay na mataguinting at nagcacasaliwsaliw ng

mg

a patac ng

tubig na
nahuhulog sa ibabaw ng

tubig ang siyang nagbalita ng

pagbabalic ng

may sala sa
caliwanagan. Ng

ayon, palibhasa'y lalong mabig-at ang pabato, siya'y nanhic ng

mabilis. Nanglalaglag ng

malaking ing

ay ang mg

a batong natitingcab sa mg

a tabi ng

baln.
Natatacpan ang canyang noo't ang canyang buhoc ng

carumaldumal na pusali,
puspos ng

mg

a sugat at mg

a galos ang canyang mukh, ang catawa'y bas at

tumutulo, ng

siya'y sumipot sa mg

a mata ng

caramihang hindi umiimic;

pinapang

ang

aligkig siya sa guinaw ng

hang

in.
Ibig mo bang magsaysy?ang sa cany'y canilng itinanng.
Huwg mong pabayaan ang capatid cong babae!ang ibinulong ng

caawaawa, na tinititigan ng

pagsamo ang isang cuadrillero.

Muling cumalairit ang pinggang cawayan, at muling nawala ang pinahihirapan.
Nahihiwatigan ni doa Consolaciong hind gumagalaw ang tubig. Bumilang ng

isang
minuto ang alfrez.
Nang muling ipanhic si Tarsilo'y nacawing

at nang

ing

itim ang mukh. Tinitigan

niya ang mg

a naroroon at nanatiling nacadilat ang mg

a matang nang

a mumula sa
dug.
Magsasabi ca ba?ang muling itinanong ng

alIerez na ang tinig ay

nangllupaypay.
Umiling si Tarsilo, at muli na namang inihugos siya. Untiunting nasasarhan ang
mg

a pilic-mata niya, ang balingtatao ng

canyang mg

a mata'y nananatili sa pagtitig sa

lang

it na pinapawiran ng

mapuputing alapaap; ibinabali ang liig upang macapanatili

sa panonood ng

liwanag ng

araw, ng

uni't pagdaca'y napilitang lumubog sa tubig, at

tinacpan ng

carumaldumal na tabing na iyon ang canyang minamasdang daigdig.

Phin 467Nagdaan ang isang minuto; namasid ng

tumiting

ing Musa ang malalaking

bulubc ng

tubig na napaiibabaw.
Nauuhaw!ang sabing tumatawa.
At mulng tumining ang tubig.
Isang minuto't calahati ang itinagal ng

ayon, bago humudyat ang alIerez.

Hindi na nacawing

i ang mukha ni Tarsilo; nasisilip sa nacasiwang na pang

isap
ang puti ng

mata, lumalabas sa bibig ang tubig na pusaling may cahalong cumacayat

na dug; humihihip ang hang

ing malamig, ng

uni't hindi na nang

ang

ang

aligkig ang
canyng catawn.
Nang

agting

inan ang lahat na walang imic, nang

amumutl at pawang nang

a
alagum. Humudyat ang alIerez upang alisin sa pagcabitin si Tarsilo at lumayong
naglilininglining; macailang idiniit ni doa Consolacion sa nacalilis na mg

a paa ng

bangcay ang baga ng

canyang tabac, ng

uni't hindi cumatal ang catawan at namatay

ang apy.
Nag-ins siya sa sarili!ang ibinulong ng

isang cuadrillero;masdn niny't

binaligtd ang canyng dil, na anaki pinacs niyng lunukn.
Pinagmamasdang nang

ang

atal at nagpapawis niyong isang bilangg ang mg

a
guinagawng iyon; lumiling

ap na ang camukha'y ulol sa lahat ng

panig.
Ipinag-utos ng

alIerez sa directorcillong tanung

in ang bilanggong iyon.

Guinoo, guinoo!ang hibic;akin pong sasabihin ang lahat ninyng
maibigang sabihin co!
Cung gayo'y mabuti! tingnan natin; ano ang pang

alan mo?
Andng, p!
Bernardo ... Leonardo ... Ricardo ... Eduardo ... Gerardo ... an?
Andong, p!ang inulit ng

culang culang ang isip.

Ilagay ninyong Bernardo o ano man,ang inihatol ng

alIerez.
Apellido?
Tiningnan siya ng

taong iyong nagugulat.

An ang pang

alan mong dagdag sa ng

alang Andong?
Ah, guinoo! Andng Culng-culng po!
Hindi napiguil ang tawa ng

nang

akikinig; pati ang alIerez ay tumiguil ng

pagpaparoo't parito.
Phin 468An ang hanap-buhay mo?
Manunuba p ng

niyog, at alila p ng

aking biyanng babae.

Sino ang nag-utos sa inyng looban niny ang cuartel?
Wal p!
Anong wal? Huwag cang magsinung

aling at titimbain ca! sino ang nag-utos

sa iny? Sabihin mo ang catotohanan!
Ang catotohanan p!
Sino?
Sino p!
Itinatanong co sa iyo cung sino ang nag-utos sa inyong cayo'y mang

ag-als.
Alin p bang als?
Iyon, cung caya ca doroon cagabi sa patio ng

cuartel.
Ah, guinoo!ang biglng sinabi ni Andng na nagddalang cahihiyan.
Sino ng

a ang may casalanan ng

bagay na iyn?
Ang akin pong biyanng babae!
Tawanan at pangguiguilalas ang sumunod sa mg

a salitang ito. Humint ng

paglacad ang alIerez at tiningnan ng

mg

a matang hindi galit ang caawaawa, na sa

pagcaisip na magaling ang kinalabasan ng

canyang mg

a sinabi, nagpatuloy ng

pananalitng masay ang any.
Siya ng

a p; hindi p aco pinacacain ng

aking biyanang babae cung di iyong

mg

a buloc at wala ng

cabuluhan; cagabi, ng

aco'y umuwi rito'y sumakit ang aking

tiyan, nakita cong na sa malapit ang patio ng

cuartel, at aking sinabi sa sarili;

Ng

ayo'y gabi, hindi ca makikita nino man.Pumasoc aco ... at ng

tumitindig na aco'y
umaling

awng

aw ang maraming putucan: itinatali co p ang aking salawal....

Isang hampas ng

yantoc ang pumutol ng

canyang pananalit.
Sa bilangguan!ang iniutos ng

alIerez;ihatid siya ng

ayong hapon sa
cabecera!


Phin 469
LVIII.
ANG SINUMPA.
Hind nalao't cumalat sa bayan ang balitang ilalacad ang mg

a bilangg;
nacalaguim muna ang pagcaring

ig ng

gayong balita, at saca sumunod ang mg

a iyacan
at panambitanan.
Nang

agtatacbuhang wari'y mg

a ulol ang mg

a casambahay ng

mg

a bilangg;
nang

agsisiparoon sa convento, mul sa convento'y napapasa cuartel at mula sa cuartel

ay napasasa tribunal, at sa pagca't hindi sila macasumpong ng

aliw saan man, canilang

pinupun ang alang-alang ng

mg

a sigaw at panambitan. Nagculong ang cura sa

pagca't may sakit, dinagdagan ng

alIerez ang dami ng

mg

a sundalong na babantay sa
canya, at sinasalubong ng

culata ng

mg

a sundalong iyon ang mg

a babaeng
nang

agmamacaamo; ang gobernadorcillo, taong walang cabuluhan, anaki'y lalo pang

haling at walang cabuluhan mandin cay sa dati. Sa tapat ng

bilanggua'y
nang

agtatacbuhang pacabicabila ang mg

a babaeng may lacas pa; ang mg

a wal na
nama'y nang

agsisiupo sa lupa't tinatawag ang mg

a pang

alan ng

mg

a taong canilang
iniirog.
Maning

as ang araw, ng

uni't sino man sa mg

a cahabaghabag na iyo'y hindi

nacaiisip umuw. Si Doray, ang masaya't lumiligayang asawa ni don Filipo'y
nagpapacabicabilang puspos ng

capighatan, kilic ang canyng musms na anc na

lalaki: cpuw sil umiiyac.
Umuw na p cay,ang sa cany'y sinasabi; malalagnat ang inyng anc.
Bakit pa mabubuhay cung wala rin lamang isang amang sa canya'y
magtuturo?ang isinasagot ng

nalulunos na babae.
Wal pong casalanan ang inyng asawa; marahil siy'y macabalc din!
Siya ng

a, cung patay na cami!

Tumatang

is si capitana Tinay, at tinatawag ang canyang anac na si Antonio;

tinitingnan ng

matapang na si capitana Maria ang maliit na rejas, sa Phin 470pagca't sa

dacong loob niyo'y naroroon ang canyang dalawang cambal, na siyang tang

ing mg

a
anc niy.
Naroroon ang biyanan ng

manunuba ng

niyog; hindi siya tumatang

is:
nagpaparoo't parito, na cumucumpas na lilis ang mg

a manggas at pinagsasabihan ng

malacas ang nang

aroroon:
May nakita na ba cayong cawang

is nito? Hulihin ang aking si Andong,

paputucan siya, isuot sa pang

aw at ilalacad sa cabecera, dahil lamang sa ... dahil

lamang sa may bagong salawal? Humihing

ang ganitong gawa ng

ucol na ganti!
Napacalabis naman ang mg

a guardia civil! Isinusumpa cong pagca nakita co uling

sino man sa canila'y humahanap ng

cubling lugar sa aking halamanan, gaya ng

madalas na totoong guinagawa nila, aalsan co sila ng

ipinamamayan, aalsan co sila ng

ipinamamayan! cung hindi ac namn ang canilng alsn!!!
Ng

uni't iilan tao ang pumapansin sa maca Mahomang biyanan.

Si don Crisostomo ang may casalanan ng

lahat ng

ito,ang buntong hining

a
ng

isang babae.
Naroroon di't nagpapacabicabila, na cahalo ng

marami, ang maestro sa

escuelahan; hindi na pinapagcucuscos ang mg

a palad ng

camay ni or Juan; hindi na

dinadaladala niy ang canyng plomada at ang canyng metro: itim ang pananamit ng

lalaki, sa pagca't nacaring

ig siya ng

masasamang balit, at palibhasa'y nananatili siy

sa canyng asal na ipalagy ang drating na panahng parang nangyari na,
ipinagllucs na niy ang pagcamaty ni Ibarra.
Tumiguil, pagca a las dos ng

hapon, sa tapat ng

tribunal, ang isang carretong

walng an mang pandong, na hinihila ng

dalawang vacang capon.

Liniguid ng

caramihan ang carreton, na ibig nilang alsin sa pagcasingcaw at

ipagwasacan.
Huwag cayong gumaw ng

gayon,ani capitana Mara;ibig ba ninyng sil'y

maglacd?
Ito ang pumiguil sa mg

a casambahay ng

mg

a bilanggo. Lumabas ang

dalawampong sundalo at canilang liniguid ang sasakyan. Lumabas ang mg

a bilangg.
Phin 471Ang unauna'y si don Filipo, na gapos; bumating nacang

it sa canyang
asawa; tumang

is ng

masaclap si Doray at nahirapan ang dalawang guardia upang

humadlang sa canya at ng

huwag mayacap ang canyang asawa. Sumipot na umiiyac

na parang musmos si Antoniong anac ni capitana Tinay, bagay na siyang lalong
nacaragdag ng

mg

a pagsigaw ng

canyang Iamilia. Humagulhol si Andong pagcakita

sa canyang biyanang babae, na siyang may cagagawan ng

canyang pagcapahamac.
Baliti rin si Albinong nagseminarista, at gayn din ang dalawng cambl na anc ni
capitana Maria. Masasam ang loob at hindi umiimic ang tatlng binatng it. Ang
hulng lumabas ay si Ibarra, na walang tali, ng

uni't napapag-itanan ng

naghahatid na
dalawang guardia civil. Namumutl ang binata; humanap siya ng

isang mukhang
catoto.
Iyan ang may casalanan!ang ipinagsigawan ng

maraming tinig;iyn ang

may casalanan ay siyng walng tal!
Walang an mang guinagaw ang aking manugang ay siyang naca-"esposas"!
Lining

on ni Ibarra ang mg

a guardia:
Gapusin ninyo aco, ng

uni't gapusin ninyong mabuti aco, abo't sico!ang

canyng sinabi.
Walang tinatanggp camng utos na ganyn ang aming gawn!
Gapusin niny ac!
Sumunod ang mg

a sundalo.
Sumipot ang alIerez na nang

ang

abayo, at batbat ng

mg

a sandata pati ng

mg

a
ng

ipin; may sumusunod sa canyang samp o labinglimang sundalo pa.

Bawa't isng bilangg'y may canicanyng casambahay na nanghihinaing upang
cahabagan, na dahil sa canya'y tumatang

is at nagpapalayaw ng

lalong matitimyas na
tagur. Si Ibarra lamang ang tang

ing doo'y wal sino man; nang

agsialis doon pati si

or Juan at ang maestro sa escuelahan.
An p ba ang guinaw sa inyo ng

aking asawa't ng

aking anac?ang sa
canya'y sinasabi ni Doray na tumatang

is; tingnan p ninyo ang caawaawa cong anac!

inalsan ninyo siya ng

ama!
Ang pighat ng

mg

a casambahay ay naguing galit sa binata, na pinagbibintang

ang
siyang may cagagawan ng

caguluhan. Ipinag utos ng

alIerez ang pagya-o.

Phin 472Icaw ay isang duwag!ang sigaw ng

biyanan ni Andong.
Samantalang nakikihamok ang mg

a iba dahil sa iyo, icaw nama'y tumatago, duwag!

Sumpain ca naw!ang sabi sa canya ng

isang matandang lalaki na sa

canya'y sumusunod;pusong ang guintong tinipon ng

iyong magugulang at ng

sirain
ang aming capayapan! Pusng!, pusng!
Bitayin ca naw, hereje!ang sigaw sa canya ng

isang camag-anac na babae

ni Albino, at sa hindi na macapiguil ay nuha ng

isang bato at sa canya'y ipinucol.

Sinundan ang ulirang iyon, at sa ibabaw ng

sawing palad na binata'y umulan ang

alaboc at mg

a bato.
Tiniis ni Ibarra ng

walang imic, walang poot at walang daing ang tapat na

panghihinganti ng

gayong caraming mg

a pusong nang

asugatan. Yaon ang paalam,

ang adios na sa canya'y dulot ng

canyang bayang kinalalagyan ng

lahat ng

canyang
mg

a sinisinta. Tumung

o, marahil canyang dinidilidili ang isang taong pinalo sa mg

a
lansang

an sa Maynila, ang isang matandang babaeng nahandusay na patay pagcakita

sa ulo ng

canyang anac na lalaki; marahil dumaraan sa canyang mg

a mata ang
nangyari sa buhay ni Elas.
Minagaling ng

alIerez na palayuin ang caramihang tao, ng

uni't hindi humint ang

pangbabat at ang mg

a paglait. Isa lamang ina ang hindi ipinanghihiganti sa canya

ang canyang mg

a pighat: ito'y si capitana Maria. Hindi cumikilos, nacahibic ang mg

a
labi, pun ang mg

a mata ng

mg

a luhang umaagos na walang ing

ay, canyang
pinanonood ang pagpanaw ng

canyng dalawng anc na lalaki; sa panonood sa

canyng hind pagkilos at sa canyng pipng dalamhat, nawwal ang pagcatalinhag
ni Niobe.
Malay na ang pulutng.
Sa mg

a taong nacasung

aw sa bihibihirang bintanang nacabucas, ang lalong

nagpakita ng

habag sa binata'y yaong mg

a hindi nababahala at walang adhic cung di

manood lamang. Nang

agtago ang canyang mg

a caibigan, pati si capitang Basilio'y

nagbawal sa canyng anc na si Sinang, na huwg umiyc.
Nakita ni Ibarra ang umaaso pang bahay niyng natupoc, ang bahay ng

Phin
473canyang mg

a magugulang, ang bahay na sa canya'y pinang

anacan, ang
kinabubuhayan ng

lalong matatamis na alaala ng

canyang camusmusan at ng

canyang
cabinataan; ang mg

a luhang malaong canyang pinipiguilpiguil ay bumalong sa

canyang mg

a mata, lumung

ayng

ay at tumang

is, na hindi magcaroon ng

aliw na
mailihim ang canyang pag-iyac, palibhasa'y nacagapos, o macapucaw man lamang
ang canyang pighat ng

habag sa cang

ino man. Ng

ayo'y wal siyang bayan, bahay,

casintahan, mg

a catoto, at mahihintay na maligayang panahng drating.

Mula sa isang mataas na lugar ay pinanonood ang malungcot na pulutong na iyon
ng

isang tao. Siya'y isang matandang lalaki, namumutla, payat na payat ang mukha,
nacabalot sa isng cumot na lana, at nannungcod ng

boong pagal. Siya ang

matandang IilosoIo Tasio, na nang mabalitaan ang nangyari ay nagbantang iwan ang
canyang hihigan at dumalo, ng

uni't hindi itinulot ng

canyang lacas na macarating siya

hanggang sa tribunal. Sinundan ng

mata ng

matanda ang carreton hanggang sa ito'y

nawal sa malayo: nanatiling sumandal sa pag-iisip-isip na nacatung

o, nagtindig
pagcatapos at nag inat ng

boong hirap na tinung

o ang canyang bahay, na

nagpapahing

a maya't may.
Nasumpung

an siyang patay, kinabucasan, ng

mg

a nag-aalaga ng

mg

a hayop, sa
paanan ng

pagpasoc sa canyang tahanang nag-isa.

Phin 474
LIX.
-AARI.
Lihim na ibinalita ng

telegraIo ang nangyaring iyon sa Maynila at ng

macaraan
ang tatlomp't anim na horas ay nang

agsasaysay na ng

bagay na iyon ng

malaking
talinghaga at hindi cacauntng mg

a pagbabala, ang mg

a pamahayagan, na dinagdagan,
pinagbuti at binawasan ng

Iiscal. Samantala'y mg

a balitang tang

ing mul sa mg

a
convento ang nang

aunang tumacbong salinsalin sa mg

a bibig, sa lihim, na nagbibigay

ng

malaking tacot sa bawa't macaalam. Ang nangyaring iyong sa libolibong

pagcacabalita'y nagcaiba ng

lubh, pinaniniwalan ng

humiguit cumulang na cadalian,

alinsunod sa cung nagpapapuri nacassalansang sa mg

a hidwang hilig at any ng

caisipan ng

bawa't isa.
Baga man hindi nasisira ang catahimican ng

bayan, sa paimbabaw man lamang,

ng

uni't naliligalig ang capayapaan ng

bahay, tulad sa nangyayari sa isang lawa: baga

man nakikitang patag at walang ano mang alon ang dacong ibabaw, ng

uni't sa ilalim
ay gumagamaw, nang

agtatacbuhan at nang

aghahabulan ang mg

a piping isd.
Nang

agpasimulang nang

agpainog-inog, wang

is sa mg

a paro-paro, ang mg

a cruz, mg

a
condecoracion, mg

a galon, mg

a catungculan, mg

a carang

alan, capangyarihan,
calakhan, matataas na camahalan at iba pa, sa isang impapawid na guintong salap sa
mg

a mata ng

isang bahagui ng

mg

a mamamayan. Sa isang bahagui naman ng

mg

a
mamamayang iya'y napailanglang sa abot ng

paning

in ang isang alapaap na madilim,

at nang

ing

ibabaw sa culay abo-abong pinacapang-ilalim, ang maiitim na parang anino

ng

mg

a rejas, mg

a tanical, at pati ng

calaguimlaguim na bibitayan. Wari'y nariring

ig
sa hang

in ang mg

a tanong, ang mg

a bato, ang mg

a sigaw na pinapacnit ng

mg

a
pahirap; nagagamagam ang Marianas at ang Bagumbayang capuw nang

ababalot ng

isang parang maduming pigt ng

dugong culubong: na sa culab ang mg

a
mang

ing

isd at ang mg

a isd. Ang nangyaring iyo'y inilaladlad ni Capalaran sa

guniguni ng

mg

a taga Maynilang tulad sa mg

a tang

ing paypay na galing sa China:

napipintahan ng

itim ang isang mukh; ang isa nama'y puspos ng

dorado, matitingcad
na mg

a culay, mg

a ibon at mg

a bulaclac.
Phin 475Naghahari sa mg

a convento ang malaking ligalig. Isinisingcaw ang mg

a
carruaje, nang

agdadalawan ang mg

a provincial, may lihim na mg

a pulong.
Nang

agsisiharap sila sa mg

a palacio upang canilang ihandog ang canilang tulong

sa

Muling napagsalitaanan ang mg

a
cometa, ang mg

a pasaring, ang mg

a matutulis na pananalita, at iba pa.

Isng Te Deum, isng Te Deum!ang sinasabi ng

isang Iraile sa isang

convento;at ng

ayo'y sino ma'y huwag magcuculang sa pagpasacoro! Hindi

cacaunting cagaling

an ang guinaw ng

Dios, na ipakita cung gaano ang cahalagahan

natin, ng

ayon pa naman sa mg

a panahong itong totoong napacasasam!

Dahil sa ganitong munting turo, marahil ay kinacagat ang canyang mg

a labi ng

generalillong Buisit,ang sagot naman ng

isa.
Ano cay ang nangyari sa canya cung hindi ang mg

a Capisanan ng

mg

a
fraile?
At ng

lalong uminam ang ating pagdiriwang, ipagbigay alam sa uldog na

tagapagluto at sa procurador ... Gaudeamus (cainan) sa tatlng araw!
Amen!, Amen! Mabuhay si Salvi Mabuhay!
Ib namn ang salitaan sa isng convento.
Nakita na ninyo? Iya'y isang nag-aral sa mg

a jesuita; lumalabas sa Ateneo

ang mg

a Iilibustero!ang sabi ng

isang Iraile.
At ang mg

a caaway ng

mg

a Iraile.
Sinabi co na: ipinapahamac ng

mg

a jesuita ang lupaing ito, pinahahalay ang

ugali ng

cabataan; datapuwa't pinababayaan, sila't dahil sa gumuguhit sa papel ng

ilang mg

a walang cawawaang cahig manoc cung lumilindol....

At ang Dios ang nacacaalam cung papaano ang mg

a pagcacagaw!
Siya ng

, datapuwa't mang

ahas cayong sumalansang sa canila? Pagca

nang

ng

inig at gumagalaw ang lahat! sino ang macasusulat ng

mg

a cahig-manc!
Wal, si par Secchi!....
At nang

agng

ing

itan ng

malaking pagpapawalang halaga.

Ng

uni't ang mg

a sigwa? at ang mg

a bagyo?ang tanong ng

isa ng

matindng paglibc;hindi ba cadakidakilan iyn?
Sino mang mang

ing

isda'y nahuhulaan ang mg

a bagay na iyan!
Phin 476Pagc ang namiminuno'y isang haling ... sabihin mo sa akin cung ano
ang any ng

iyong ulo, at sasabihin co sa iyo cung ano ang iyong panicad! Ng

uni't
makikita rin ninyo cung nang

agtatangkilican ang mang

agcacaibigan: halos hinihing

ng

mg

a pamahayagang bigyan ng

isang mitra (ng

catungculang pagca arzobispo u

obispo) si par Salvi.
At cacamtan ng

niya! Masusunduan niya ang catungculang iyan!

Sa acal mo cay?
At hindi baga! Ng

ayo'y ibinibigay ang catungculang iyan cahi't sa walang

cabuluhang bagay. Nacakikilala aco ng

isang sa lalong walang cabuluha'y nagcamit

ng

mitra: sumulat ng

isang walang cawawaang aclat, ipinakilalang walang caya ang

mg

a indiocung hindi sa mg

a gawain ng

camay ... psh! matatand ng

pangcaraniwan!
Tunay ng

! Nacasisira sa religion ang ganyang caraming mg

a paglihis sa
catuwiran!ang biglng sabi naman ng

isa;cung may mg

a mata sana ang mitra at

canilang makita ang mg

a bao ng

ulong sa canila'y pagpuputung

an....
Cung ang mg

a mitra sana'y pawang mg

a likh ng

Naturaleza,ang dagdag
naman ng

isa, na ang tinig ay lumalabas sa ilong.Natura abhorret vacuum ...

Cay ng

cumacapit sa canila; ang pagcawalang laman ang sa canila'y

humahalina!ang sagot ng

isa.
Ang mg

a ito at iba pang mg

a bagay ang mg

a sabihan sa mg

a convento, at
ipinatatawad na namin sa mg

a bumabasa ang pagsasaysay ng

mg

a ibang mg

a upasala
na may mg

a culay politico, metaIisico at mahahanghang. Ating ihatid ang bumabasa

sa bahay ng

isang walang ano mang catungculan, at sapagca't cacaunt ang cakilala

natin sa Maynil'y doon tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang lalaking
mapag-anyaya, na ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upang papurihan siya
ng

isang dalaw.
Sa mayama't maluang na salon ng

canyang bahay sa Tundo ay naroon si capitang

Tinong, nacaupo sa isng malapad na silln, na hinhagpos ang noo't ang batoc, na
may anyong lubhang nahahapis, samantalang umiiyac at pinagwiwicaan siya ng

canyang asawang si capitana Tinchang, sa harap ng

Phin 477canyang dalawang anac

na babae, na nagsisipakinig mul sa isang suloc na hindi nang

agsisiimic, nang

atutulig
at nang

ababagbag ang loob.

Ay, Virgen sa Antipolo!ang sigaw ng

babae.Ay, Virgen del Rosario at

de la Correa! ay!, ay! Nuestra Seora de Novaliches!
Nanay!ang sa canya'y sinabi ng

bunso sa canyang mg

a anac na babae.
Sinasabi co na sa iyo!ang ipinatuloy ng

babae, na pagsisi ang any;

sinasabi co na sa iy! ay Virgen del Crmen, ay!
Ng

uni't hindi ca naman nagsasabi sa akin ng

ano man!ang ipinang

ahas
isagt ni capitang Tinong na napapaiyac;baligtd, sinasabi mo sa aking mabuti ang
aking guingaw sa pagmamalimt co sa bahay na iyn at manatili sa pakikipag-ibigan
cay capitang Tiago, sa pagc't ... sa pagc't mayaman ... at sinabi mo sa aking....
An? an ang sinabi co sa iy? Hindi co sinasabi sa iyo iyn, wal acng
sinasabing an man sa iy! Ay! cung pinakinggn mo sana ac!
Ng

ayo'y aco ang bibigyan mong casalanan!ang itinutol ng

masaclap na
tinig, at sac tumampal ng

malacas sa camay ng

sillon;hindi mo ba sinabi sa aking

magaling ang aking guinaw na siy'y aking inanyayahang cumain dito sa atin, sa
pagc't palibhasa'y mayaman ... sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan
cung di sa mayayaman lamang? Ab!
Tunay ng

ang sinabi co iyan sa iyo, sa pagca't ... sa pagca't wal ng

magagaw;
wal cang guingaw cung hindi purihin siy; don Ibarra dito, don Ibarra doon, don
Ibarra sa lahat ng

panig, abaa! Datapuwa't hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca

sa cany makipagsalitaan ca sa cany sa pagcacapisang iyon; hindi mo maicacail
it sa akin.
Nalalaman co bang paparoon siy roon?
Ab! dapat mong maalaman!
Paano? siy'y hindi co man lamang nakikilala pa niyon?
Aba! dapat mo siyng makilala!
Ng

uni't Tinchang, paano'y niyon co lamang siya nakita, at niyon co lamang

naman naring

ig na siya'y pinag-uusapan!
Aba! dapat sanang nakita mo siya ng

una, naring

ig ang usapan tungPhin

478col sa canya, sa pagca't lalaki icaw, may salawal ca at bumabasa ca ng

Diario de
Manila!ang di mabiling na sagot ng

asawa, casabay ng

pagpapahatid sa canya ng

cakilakilabot na irap.
Walng maalamang itutol si capitan Tinong.
Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyng pagwawagung it'y
pinacsng siy'y papangguipuspusn, caya't sa cany'y lumapit na nacasuntoc.
Cay ba nagpagal aco ng

mahabang panahon at nagtipid ng

hindi cawasa, at
ng

dahil sa iyong cahaling

a'y ipahamac mo ang bung

a ng

aking mg

a pagod?ang
ipinagwica sa canya,Ng

ayo'y paririto sila't ng

icaw ay dalhin sa tapunan, huhubaran

cami ng

ating pag-aari, gaya ng

nangyari sa asawa ni ... Oh, cung lalaki lamang ac!

cung lalaki lamang ac!
At ng

makita niyang tumutung

o ang canyang asawa, muling nagpasimul ng

pagtang

uyng

oy, ng

uni't lagui ring inuulit:

Ay, cung lalaki lamang ac! cung lalaki lamang ac!
At cung naguing lalaki icaw,ang itinanong sa cawacasan ng

lalaking
nadadalimumot na,an sana ang gagawin mo?
Ano? aba!, aba!, aba! ng

ayon di'y haharap aco sa Capitan General, upang

aco'y humandog sa pakikihamoc laban sa mg

a nanghihimagsic, ng

ayon din!
Ng

uni't hindi mo ba nababasa ang sinasabi ng

Diario? Basahin mo!

Nasugp ng

boong higpit, lacas at catigasan ang caliluhang imb at casamsamaan, at

hindi malalao't daramdamin ng

mg

a suwail na caaway ng

Inang Bayan at ng

canilang
mg

a cainalam, ang boong bigat at cabang

isan ng

mg

a cautusan ... nakita mo na?

wala ng

himagsican.
Hindi cailang

an, dapat cang humarap na gaya ng

guinawa ng

madla ng

taong
72, at nang

acaligtas ng

a naman.
Siya ng

a! humarap din si pari Burg....

Datapuwa't hindi natapos ang salita; tinacbo siya ng

babae at tinacpan ang

canyng bibg.
Hala! sabihin mo ang pang

alang iyan at ng

bucas di'y bitayin ca sa

Bagumbayan Hindi mo ba nalalamang sucat na ang saysayin ang pang

alang Phin
479iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang gumawa pa ng

causa? Hal!
sabihin mo!
Cahi't ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos ng

canyang asawa'y hindi

rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig ng

dalawang camay ng

canyang asawa,
at iniipit ang canyang maliit na ulo laban sa licuran ng

sillon, at marahil namatay sa

pagcainis ang abng lalaki cung hindi namag-itan ang isng bagong dumatng na tao.
Ito'y ang canilang pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat, isang lalaking
may mg

a apat na pong taon ang gulang, malinis ang pananamit, titiyanin at may
catabaan.
Quid video?ang biglng sinabi;an ang nangyayari? Quare?
[262]

Ay, pinsan!-anng babae na umiiyac at tumatacbong patung

o sa canya;
ipinatawag cata, sa pagca't hindi co maalaman cung ano ang mangyayari sa aming
mg

a babae ... ano ba ang hatol mo sa amin? Magsalita ca, icaw na nag-aral ng

latin
at mg

aargumento (pakikipagmatuwiran)!..
Ng

uni't bago magsalita ac, Quid quaeritis? Nihil est in intellectu quod prius
non fuerit in sensu; nihil volitum quin praecognitum,
[263]

At marahang naup. Anaki mandin ang mg

a sinabing wicang latin ay may bisang

nacapagbibigay capanatagan, capuwa tumiguil ng

pagtang

is ang mag-asawa, at
nang

agsilapit sa canya at hinihintay sa canyang mg

a labi ang aral, na gaya naman ng

guinagawa ng

mg

a griego ng

una cung hinihintay ang pangligtas na salita ng

oraculo na macapagliligtas sa canila sa manglulusob na mg

a taga Persia.
Bakit cay umiiyac? Ubinam gentium sumus?
[264]

Nalalaman mo na ang balit tungcol sa panghihimagsic.
Alzamentum Ibarr ab alferesio Guardi civilis destructum? Et nunc? At
an? May utang ba sa iny si don Crisstomo?
Phin 480Wala, ng

uni't talastasin mong inanyayahan siya ni Tinong na cumain

dito, bumati sa canya sa tulay ng

Espaa ... sa liwanag ng

araw! Wiwicain nilang si

don Crisstomo'y canyng caibigan!
Caibigan?ang biglng sinabing nmamangha ang latino, at saca
tumindg, amice, amicus Plato sed magis amica veritas!
[265]
Sabihin mo sa akin
cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa iyo cung sino icaw! Malum
negotium et est timendum rerum istarum horrendissimum resultatum!
[266]

Namutla ng

catacottacot si capitang Tinong ng

canyang marinig ang gayong

caraming salitng ang catapus'y um; ang tunog na it'y ipinallagay niyng masama
ang cahulugan. Pinapagdaop ng

canyang asawa ang dalawang camay sa pagsamo, at

nagsabi:
Pinsan, huwag mo caming causapin ng

ayon ng

latin; talastas mo nang hindi

cami mg

a IilosoIong gaya mo; causapin mo cami ng

tagalog o castila, datapuwa't

hatulan mo cami ng

dapat naming gawn.

Sayang na hindi cayo marunong ng

latin, pinsan; ang mg

a catotohanan sa latin
ay casinung

aling

an sa tagalog, sa halimbawa:contra principia negantem fustibus est

argendum,
[267]
sa latin ay isang catotohanang tulad sa Daong ni Noe; minsa'y
guinamit co sa gawa ang bagay na iyan, ang pinangyarihan ay aco ang nabugbog.
Dahil dito, cahinahinayang na hindi cayo marunong ng

latin; sa latin ay mahuhusay na

laht.
Cam ay maraming nalalaman namng oremus, parcenobis at Agnus Dei
Catolis, ng

uni't ng

ayo'y hindi tayo magcacawatasan. Bigyan mo ng

a ng

isng argumento si Tinong at ng

huwag siyang bitayin!

Masama ang guinawa mo, totoong csamasamaan ang guinawa mo, pinsan, sa
iyong guinawang pakikipagcaibigan sa binatang iyan!ang muling sinabi ng

latino.Nagbabayad ang mg

a walang casalanan sa gaw ng

mg

a macasalanan; halos
ihahatol co sa iyong gawin mo na ang iyong testamento (casulatang piPhin
481naglalagdaan ng

mg

a huling kalooban ng

isang tao).... Vae illis! Ubi est fumus ibi

est ignis! Similis simili gaudet; alqui Ibarra ahorcatur, ergo ahorcaberis!....
[268]

At nagpapailing-iling na masam ang loob.
Saturnino, ano ang nangyayari sa iyo!ang sigaw ni capitana Tinchang, na
puspos ng

tacot;ay, Dios co! Namaty! Isng manggagamt! Tinong,

Tinonggoy!
Dumal ang dalawng anc na babae at nagpasimula ang tatlo ng

pananambitan.
It'y isang panghihimaty lmang, pinsan, isng panghihimaty! Lalo pa
sanang icatutuw co cung ... cung ...; datapuwa't sa cawalng palad ay wal cung di
isng panghihimatay lamang. Non timeo mortem in catre sed super espaldonem
Bagumbayanis.
[269]
Magdala cayo rito ng

tubig.
Huwag cang mamatay!ang panambitan ng

babae;huwg cang mamaty,

sa pagc't paririto sil't huhulihin icaw! Ay, cung icaw ay mamatay at saca pumarito
ang mg

a sundalo, ay! ay!

Winiligan ng

pinsan ng

tubig ang mukha ni capitang Tinong, at pinag-saulian ito

ng

pag-iisip.
Hal, huwg cayng umiyc! Inveni remedium, nasumpung

an co na ang
gamt. Ilipat natin siya sa canyang hihigan; hala! tapang

an ninyo ang inyong loob!

narito aco at ang lahat ng

carunung

an ng

mg

a tao sa una.... Magpatawag cayo ng

isang
doctor;at ng

ayon din, pinsan cong babae, pumaroon ca sa capitan general at dalhan

mo siy ng

isang handog, isang tanicalang guinto, isang singsing.... Dadivae

quebrantant peas; (dumudurog ng

bato ang handog); sabihin mong iya'y handog

dahil sa pasco. Sarhan ninyo ang mg

a bintana, ang mg

a pint, at sino mang

magtanng sa aking pinsan, sabihin ninyong may sakit na mabigat. Samantala'y
susunuguin co ang lahat ng

mg

a sulat, mg

a papel at mg

a libro at ng

huwag silang
macakita ng

ano man, gaya ng

guinaw ni Phin 482don Crisstomo. Scripti testes sunt!

Quod medicamenta, non sanant, ferrum sanat, quod ferrum non sanat, ignis
sanat
[270]
.
Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin mong lahat!-ani capitana Tinchang;
narito ang mg

a susi, narito ang mg

a sulat ni capitang Tiago, sunuguin mong lahat!

Huwag ca sanang mag-iiwan ng

ano mang pamahayagang galing sa Europa, sa pagca't

totoong nacapagbibigay pang

anib. Narito itong mg

a The Times na aking iniing

ata't ng

mapagbalutan ng

mg

a sabon at ng

mg

a damit. Narito ang mg

a libro.
Pumaroon ca na sa capitn general, pinsan,an Primitivo;pabayaan mo
acng mag-is. In extremis extrema. Bigyan mo aco ng

capangyarihan ng

isang
tagapamatnugot na romano, at makikita mo cung paano ang pagliligts na gagawn co
sa bay ... sa aking pinsng lalaki bag.
At nagpasimula ng

sunodsunod na pag-uutos, ng

paghalo ng

mg

a estante, ng

pagpupunit ng

mg

a papel, mg

a libro, mg

a sulat at iba pa. Hindi nalao't nag-lab

sa cocina ang isang sig; canilang sinibac ng

palacol ang mg

a lumang escopeta;
itinapon nila sa cumon ang mg

a calawang

ing revolver; ang alilang babaeng ibig

sanang iligpit ang caon ng

isang revolver at ng

magamit na hihip ay kinagalitan:

Conservare etiam sperasti, perfida? Sa apy!
At ipinatuloy ang canyng pagsnog.
At nacakita ng

isang librong ang balat ay pergamino (balat ng

vaca) ay binasa
niya ang pang

alan:
Mg

a revolucion ng

mg

a globo sa lang

it (mg

a ganap na pag-inog ng

mg

a
planeta sa canilng talagng tinatacbuhan), na sinulat ni Coprnico; pfui! ite
maledicti, in ignem calanis!ang biglang sinabi at saca inihaguis sa ning

as. Mg

a
revolucion at saca si Copernico pa! Patong patong na casalanan! Cung di dumating
aco sa capanahunan ... Ang calayaan ng

Filipinas; Tatata! pagca mg

a libro! Sa
apy!
At sinunog ang mg

a librong walang caanoano mang casamaan, na sinulat Phin

483ng

mg

a taong walang malay. Hindi man lamang nacaligtas ang nagng

ang

alang
Capitang Juan, na napacawalang sala. May catuwiran si pinsng Primitivo:
nagbabayad ang mg

a walang casalanan sa mg

a sala ng

mg

a macasalanan.
Nang macaraan ang apat o limang oras ay pinagsasalitaanan ang casalucuyang
mg

a nangyayari sa isang pulong ng

mg

a nagmamataas, sa loob ng

Maynila. Sila'y
caramihang matatandng babae at mg

a dalagang matatandang nacaca-ibig mag-asawa,

mg

a asawa o mg

a anac na babae ng

mg

a cawani ng

pamahalaan, nang

acasuot ng

bata,
nang

agpapaypay at nang

aghihicab. Capanayam ng

mg

a lalaki, na cawang

is din naman
ng

mg

a babaeng sa canilang pagmumukha'y nahihiwatigan kung ano ang canilang

pinag-aralan at ang canilang pinagbuhatan, ang isang guinoong may catandaan na,
maliit at pingcaw, na pinagpipitaganan ng

mg

a naroroon, at siya nama'y nagpapakita

sa canyang mg

a caharap ng

isang pagpapawalng halag sa canyng hindi pag-imic.

Ang catotohanan ay dating totoong nasususot aco sa mg

a Iraile at sa mg

a
guardia civil, dahil sa cagaspang

an ng

canilang mg

a asal,ang sabi ng

isang
matabang guinoong babae; ng

unit ng

ayong nakikita co ang sa canila'y pinakikinabang

at ang canilang mg

a paglilingcod, halos aking icagagalac na pacasal sa alin man sa

canil. Macabayan ac.
Gayon din ang sabi co!ang idinagdag ng

isang babaeng payat;sayang at

ng

ayo'y wal rito ang naunang gobernador; cung siy ang nririto'y lilinising parang
patena ang bayang it!
At malilipol ang mg

a lahi ng

mg

a Iilibusterillo!
Hindi ba ang sabiha'y marami pa ang mg

a pulong kinacailang

ang padalhan ng

mg

a mamamayan doon. Bakit hindi itapon doon ang ganyan caraming mayayabang
na mg

a indio! Cung aco ang capitan general....

Mg

a guinoong babae,anang pingcaw;nalalaman ng

capitan general cung

ano ang canyang catungculan; ayon sa aking naring

ig ay totoong galit na galit siya; sa

pagca't canyang pinuspos ng

mg

a biyaya ang Ibarrang iyan.

Pinuspos ng

mg

a biyaya!ang inulit ng

payat na babae, na nagpapaypay ng

malaki ang poot;tingnan na ng

a lamang ninyo ang pagca hindi marunong cumilala

ng

utang na loob nitong mg

a indio! Mangyayari bagang sila'y ipalagay na mg

a tao sa
pagpapanaym? Jess!
Phin 484At nalalaman ba ninyo ang aking naring

ig?ang tanong ng

isang
militar.
Tingnn natin!An iyn?An ang sinasabi nil?
Pinagtitibay ng

mg

a taong mapaniniwalaan,anang militar sa guitna ng

lalong
malaking hindi pag-imic ng

madl;na ang lahat ng

mg

a caing

ayang iyon sa
pagtatay ng

isang paaralan ay wal cung di pawang catacata lamang.

Jesus! nakita na ninyo?ang biglang sinabi ng

mg

a babae, na nang

ag
sisipaniwal na sa catacata.
Isng sangcalan lamang ang paaralan; ang banta niya'y magtay ng

isang cuta,
at ng

buhat doo'y macapang

anlong cung sila'y lusubin na namin....

Jesus! pagcalakilaking cataksilan! Ang isang indio ng

a lamang ang tang

ing
macapagtataglay ng

ganyang pagcaimbiimbing mg

a isipan,ang biglang sinabi ng

babaeng matab. Cung ac ang capitn general, nakita sana nil ... nakita sana nil....
Gayon din ang sabi co!ang biglang sinabi naman ng

babaeng payat na ang

pingcaw ang kinacausap. Daracpin co ang lahat ng

abogadillo, cleriguillo,
mang

ang

alacal, hindi co na pagagawan pa ng

causa at sila'y aking itatapon o

ipadadala sa ibang lupain. Bawa't masam'y bunutin pati ng

ugat!
Aba, sabihana'y castila ang magugulang ng

Iilibusterillong iyan!ang
pahiwatig ng

pingcaw na hindi tumiting

in cang

ino man.
Ah, gayon pala!ang sinabing mariin ng

hindi masiyahang babaeng

matab;cailan ma'y ang mg

a halan ang dug! sino mang indio'y hindi

nacawawatas ng

panghihimagsic! Mag-alaga ca ng

a naman ng

mg

a uwac! mag-
alaga ca ng

a naman ng

mg

a uwac!...
Nalalaman ba ninyo ang naring

ig cong salitaan?ang itinanong ng

isang
babaeng halan ang dug (mestiza), na sa gayng paraa'y pinutol ang salitaan.Ang
asawa raw ni capitng Tinong ... naaalaala ba niny? iyong may-ari ng

bahay na
ating pinagsayawan at hinapunan niyng fiesta sa Tund....
Iyn bang may dalawng anc na babae? at an?
Aba, ang babaeng iyo'y bagong cahahandog ng

ayong hapon sa capitan general

ng

isang singsing na isang libong piso ang halag!

Luming

on ang pingcaw.
Phin 485Siya ng

a ba? at bakit?ang tanong na numiningning ang mg

a mata.
Ang sabi raw ng

babae, iyon daw ay bigay niyang papasco....

Isng buwn pa muna ang llampas bago dumating ang pasc!
Marahil nang

ang

anib na baca lagpacan siya ng

sigwa ...ang pahiwatig ng

babaeng matab.
At caya siya'y cumucubli,ang idinugtong ng

babaeng payat.
Ang pagsasanggalng cahi't hindi pinpucol nino man ay pagpapakilalang
tunay na may casalanan.
Iyan ng

a ang sumasaisip co; tinamaan niny ang sugat.

Kinacailang

ang tingnang magaling iyan,ang hiwatig ng

pingcaw;
nang

ang

anib acong baca riya'y may nacaculong na pusa.

Nacaculong na pusa! iyan ng

a! iyan ng

a sana ang sasabihin co!ang inulit ng

babaeng payt.
At ac,ang sinabi naman ng

isang babae, na umagaw ng

pananalita sa
payat;ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot ... hangga ng

ayo'y hindi pa
tayo pinadadalhan ng

ano mang hangdog, gayong tayo'y napaparoon na sa canyang

bahay. Tingnn niny, pagc ang isng maramot at macamcam ay nagbibitiw ng

isang
handg na isng libong piso'y ...
Ng

uni't totoo ba iyan?ang tanong ng

pingcaw.
At napacatotoo! at napacatunay! sinabi sa aking pinsang babae ng

nang

ing

ibig sa canya, na ayudante ng

capitan general. At halos ibig cong acalaing ang

singsing na iyon ang suot ng

pang

anay ng

araw ng

caIiestahan. Siya'y lagui ng

batbat
ng

mg

a brillante!
Siy'y isng tindahang lumalacad!
Isang paraan din namang magaling upang macapagbili, na gaya rin ng

alin man
sa ibang mg

a paraan. Nang huwag ng

bumili pa ng

isang tautaohan o bumayad pa ng

isang tindahan....
Linisan ng

pingcaw ang pulong na iyon sa pamamag-itan ng

isang dahilan.
At ng

macaraan ang dalawang oras, ng

nang

atutulog na ang lahat, tumangap ang

ilang namamayan sa Tundo ng

isang anyaya sa pamamag-itan ng

mg

a Phin 486sundalo
... Hind mapabayaan ng

Punong may capangyarihang ang mg

a tang

ing taong mg

a
mahal at may mg

a pag-aari ay matulog sa canilang bahay, na hindi magaling ang

pagcacaing

at at bahagya na ang lamig: ang pagtulog sa Fuerza ng

Santiago at iba pang

mg

a bahay ng

gobierno'y lalong tiwasay at nagsasauli ng

lacas. Casama sa mg

a taong
itng pinacamamahal ang caawa-awang si capitang Tinong.


Phin 487
LX.
MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.
Natutuw ng

mainam si capitan Tiago. Sa boong panahong itong catacot-tacot ay

wal sino mang nakialam sa canya: hindi siya ibinilangg, hindi pinahirapan siya sa
pagcaculong na sino ma'y hindi macausap, mg

a pagtanong, mg

a maquina electrica,
mg

a walang licat na pagbas ng

tubig mul sa talampacan hanggang tuhod sa mg

a
tahanang na sa ilalim ng

lupa, at iba pang mg

a catampalasanang totoong kilala ng

mg

a
tang

ing guinoong tumatawag sa canilang sarili ng

civilizado. Ang canyang mg

a
caibigan, sa macatuwid baga'y ang canyang naguing mg

a caibigan (sa pagca't

tinalicdan na ng

a ng

lalaki ang canyang mg

a caibigang Iilipino, mul sa sandaling

sila'y maguing mg

a hinalain sa gobierno), nang

agbalic na naman sa canicanilang

bahay, pagcatapos ng

ilang araw ng

canilang pagliliwaliw sa mg

a bahay ng

gobierno.
Ang capitan general din ang siyang sa canila'y nagpalayas sa mg

a tahanang canyang
pinamamahalaan, palibhasa'y ipinalagy niyng hindi sil carapatdapat na manatili
roon, bagay na lubhng ipinagdamdam ng

pingcaw, na ibig sanang ipagsaya ang

malapit ng

dumating na pasco sa casamahan ng

gayong mayayaman at masagana.

Umuwi sa canyng bahay si capitng Tinong na may sakt, putlain at
nammag,hindi nacagalng sa cany ang pagliliwalw,at lubhang nagbago, na
ano pa't hindi nagsasalit ng

catag man lamang, hindi bumabati sa canyang mg

a
casambahay, na tumatang

is, nagtatawa, nagsasalit at nang

ahahaling sa galac ng

loob.
Hindi na umaalis sa canyang bahay ang cahabaghabag na tao, at ng

huwag lumagay sa
pang

anib na macabati sa isang Iilibustero. Cahi't ang pinsan mang si Primitivo, baga
man taglay niya ang boong carunung

an ng

mg

a tao sa una, ay hindi macuhang siya'y

mapaimc.
Crede, prime,ang sabi sa cany;pinisl sana nil ang liig mo cung hindi co
sinunog ang lahat mong mg

a papel; datapuwa't cung nasunog co sana ang boong

bahay, hindi man lamang sana hinipo cahi't ang buhc mo. Pero Phin 488quod
eventum, eventum; Gracias agamus Domino Deo quia non in Marianis Insulis es,
camoles seminando
[271]
.
Hindi cail cay capitan Tiago ang mg

a nangyaring catulad ng

pinagdanasan ni
capitn Tinong. Nagcacanlalabis sa lalaki ang pagkilalang utang na loob, baga man
hindi niya maturol cung sino caya ang pinagcacautang

an niya ng

gayong tang

ing mg

a
pagtatangkilic. Ipinalalagay ni tia Isabel na ang bagay na iyo'y himal ng

Virgen sa
Antipolo, ng

Virgen del Rosario, o cung hindi ma'y ng

Virgen del Carmen, at ang

lalong caliitang canyang mahihinala'y himal ng

Nuestra Seora de la Correa: ayon sa

canya'y hindi sasala sa alin man sa canila ang gumaw ng

himal. Hindi itinatanggui

ni capitan Tiago ang cababalaghan, ng

uni't idinurugtong:
Pinaniniwalaan co, Isabel, datapuwa't marahil ay hindi guinawang mag-isa ng

Virgen sa Antipolo; marahil siya'y tinulung

an ng

aking mg

a caibigan, ng

aking
mamanugang

in, ni guinoong Linares, na nalalaman mo nang binibiro pati ni guinoong

Antonio Cnovas, iyn bagng nacalagay ang larawan sa Ilustracion, iyong aayaw
papaguingdapating ipakita sa mg

a tao cung di ang cabiyac lamang ng

canyang mukh.
At hindi mapiguil ng

mabait na tao ang isang ng

it ng

canyang pagcatuw, cailan

ma't canyang maring

ig ang isang mahalagang balita tungcol sa mg

a nangyari. At
tunay ng

a namang dapat icatuw. Pinagbubulungbulung

anang mabibitay si Ibarra; sa

pagca't baga man maraming totoo ang mg

a caculang

ang pangpatibay upang siya'y

maparusahan, nitng huli'y may sumipt na nagpapatotoo sa sumbong na laban sa
canya; na may mg

a paham na nagsaysay na maaari ng

ang cuta ang escuelahan, ayon

sa anyo ng

pagcacagaw, baga man may caunting caculang

an, bagay na siya na ng

a
lamang maaasahan sa hang

al na mg

a indio. Ang mg

a aling

awng

aw na ito ang siyang

sa canya'y nacapapanatag at nacapagpapang

it sa canya.
Cung paano ang pagcacaiba ng

mg

a balac ni capitang Tiago at ng

canyang
pinsang babae, nang

agcacahati naman ang mg

a caibigan ng

Iamilia sa dalawang Phin

489bahagui; nananalig ang isang bahaguing yao'y gaw ng

himal, at ang isang

bahagui nama'y inaacalang gaw yaon ng

pamahalaan, baga man ang naniniwala ng

ganito'y siyang lalong cacaunt. Nagcacabahabahagui naman ang mg

a nagpapalagay
na yao'y himal: nakikita ng

sacristan mayor sa Binundoc, ng

babaeng maglalaco ng

candila at ng

puno ng

isang coIradia, ang camay ng

Dios na pinagagalaw ng

Virgen
del Rosario; sinasabi naman ng

insic na magcacandila na siyang nagbibili ng

candila
cay capitn Tiago cung siy'y napasasa Antipolo, casabay ang pagpapaypay at pag-
ugoy ng

mg

a hita:
No siya osti gongng; Miligen li Antipolo esi! Esi pueli mas con tolo; no siya
osti gongng.
[272]

Pinacamamahal ni capitang Tiago ang insic na iyon, na nagpapanggap na
manghuhula, manggagamot, at iba pa. Minsa'y sa pagting

in sa palad ng

camay ng

canyang nasirang asawang na sa icaanim na buwan ang cabuntisan ay humula ng

ganit:
Si eso no hmele y no pactaylo, muj juete-juete!
[273]

At sumilang sa maliwanag si Maria Clara upang maganap ang hula ng

hindi
binyagan.
Si capitan Tiago'y maing

at at matatacutin, caya't hindi agad-agad macapagpasiya

na gaya ng

guinawa ni Paris na taga Troya, hindi niya matang

i ng

gayon gayon
lamang ang isa sa dalawang Virgen, sa tacot niyang baca magalit ang isa sa canila,
bagay na macapagbibigay ng

malaking capahamacan.Mag ingat!ang sabi niy

sa canyng sarili;baca pa ipahamac natin!
Na sa ganitong pag aalinlang

an siya, ng

dumating ang pangcat na cacampi ng

gobierno; si doa Victorina, si Don Tiburcio at si Linares.
Nagsalit si doa Victorina sa ng

alan ng

tatlong lalaki, bucod sa nauucol sa

canyang sarili; binangguit niya ang mg

a pagdalaw ni Linares sa capitan general, at

inulit-ulit ang cabutihang magcaroon ng

isang camag anac na mataas na tao.

Phin 490N!ang iwinacas,como izimos: el que a buena zombra ze acobija
buen palo ze le arrima.
[274]

Tum ... tum ... tumbalic, babae!ang isinala ng

doctor.
May tatlong araw ng

guinagagad ni doa Victorina ang mg

a andaluz, sa
pamamag-itan ng

pag-aalis n-g "d" at sa paghahalili ng

"z", at ang hang

ad niyang ito'y
walang macapag-alis sa canyang ulo; mamagaling

in pa niyang canyang ipabugnos ang

canyng postizong buhc na kinult.
Zi!ang idinugtng, na ang tinutucoy ay si Ibarra:eze lo tenfa muy
merezio; yo ya lo ije cuando le vi la primera vez; ezte un filibuztero ique te ijo a ti,
primo, el general? Que le haz icho, que noticias le izte Ibarra?
[275]

At ng

makita niyang nalalaon ng

pagsagot ang pinsan, nagpatuloy ng

pananalita
na si capitang Tiago ang kinacausap:
Crame uzt, zi le conenan a muelte, como ez e ezperar, zera por mi
primo.
[276]

Guinoong babae! guinoong babae!ang itinutol ni Linares. Datapuwa't hindi
niy it binigyang panahn.
Ay, qu iplomtico te haz gerto! Zabemoz qwe ere;i el conzejero del
General, que no puede vivir zin ti ... Ah, Clarita! qu placer verte!
[277]

Humarap si Maria Clarang namumutl pa, baga man nananag-uli na ang dating
cagaling

an ng

catawang pinapanghina ng

sakit. Napupuluputan ang mahabang buhoc

ng

sutlang cintas na may culay bughaw. Kiming bumati, ng

umit ng

mapanglaw, at
lumapit cay doa Victorina upang gawin ang paghahalicang caugalan sa mg

a babae.
Phin 491Pagcatapos ng

caugalang cumustahan, nagpatuloy ng

pananalit ang
nagppanggap na andaluza:
Venimoz visitaroz; oz haveiz zalbao graciaz vuestraz relacionez!
[278]
na
canyng tiniting

nan ng

macabulugan si Linares.
Tinangkilic ng

Dios ang aking ama!ang marahang isinagot ng

dalaga.
Zi, Clarita, pero el tiempo los milagroz ya ha pazeo: rozotroz loz ezpaolez
ecimoz: ezconfa la Virgen y chate corr.
[279]

Tum ... tum ... tumbalc!
Si capitan Tiago na hanggang sa sandaling yao'y hindi nacacaguiit sa pananalita'y
nang

ahas tumanong, at bago pinakinggang magaling ang sagot:

Cung gay'y inaacal po ba niny, doa Victorina, na ang Virgen ...?
Venimoz precizamente hablar con uzt la Virgen,
[280]
ang matilinghagang
sagt ni doa Victorina, na itinuturo si Mara Clara;tenemoz que hablar
negocioz.
[281]

Napagkilala ng

dalagang dapat niyang lisanin ang nang

agsasalitaan, caya't
humanap siya ng

dahilan at lumayo roon, na nang

ang

abay sa mg

a casangcapan.
Napacaimb at napacalisya ang salitaan at usapan sa pagpupulong na ito caya't
minamagaling pa namin ang huwag ng

saysayin. Sucat ng

sabihing ng

sila'y
magpaalaman ay pawang nang

atutuwang laht, at sinabi pagcatapos ni capitan Tiago

ang ganit cay ta Isabel:
Ipasabi mo sa Ionda, na bucas ay mag-aalay tayo ng

piguing. Untiunting ihanda

mo si Mara Clara na ating ipacacasal na hindi malalaon.
Tiningnan siya ni ta Isabel na nagugulat.
Makikita mo rin! Pagca naguing manugang na natin si guinoong Linares,
magmamanhic-manaog tayo sa lahat ng

mg

a palacio; pananaghilan tayo,

mang

amamatay ang lahat sa capanahilian!

Phin 492At sa gayon ng

a'y kinabucasan ng

gabi'y mul na namang pun ng

tao ang
bahay ni capitan Tiago, at ang caibhan lamang ng

ayo'y pawang mg

a castila't insic
lamang ang canyang mg

a inanyayahan; tungcol sa magandang cabiyac ng

cataoha'y
ipinakikiharap doon ng

mg

a babaeng castilang tubo sa Espaa at sa Filipinas.

Naririyan ang pinacamarami sa ating mg

a cakilala; si pari Sibyla, si pari Salvi, na

casama ng

ilang mg

a Iranciscano't mg

a dominico; ang matandang teniente ng

guardia
civil na si guinoong Guevara, na lalo ng

mapanglaw ang mukh cay sa dati; ang

alfrez na sinasaysay na macalibo na ang canyang dinanas na pakikibaca, na
minamasdan ang lahat ng

boong pagpapalalo, palibhasa'y sa acala niya'y siya'y isang

don Juan de Austria sa catapang

an; ng

ayo'y teniente siya't may gradong comandante;

si De Espadaa, na canyang minamasdan ito ng

boong galang at tacot at iniiwasan ang

canyang titig, at si doa Victorina na nagng

ing

itng

it. Hindi pa dumarating si Linares,

sa pagca't palibhasa'y mahalagang guinoo, dapat na siya'y magpahuli sa pagdating cay
sa mg

a iba: may mg

a taong napacatung

ag, na ang acala'y cung magpahuli ng

isang
oras sa lahat ng

bagay, naguiguing malalaking tao na.

Si Maria Clara ang siyang tinutudla ng

mg

a upasala: sinalubong sila ng

dalaga ng

alinsunod sa ugaling pakikipagmahalan, na hindi nalilisan ang canyng anyng
malungct.
Psh!anng isng dalaga;may cauntng capalaluan....
Magandaganda rin naman,ang sagot naman ng

isang dalaga rin;datapuwa't

ang lalaking iya'y pumili sana ng

ibang dalaga na hindi totoong mukhang tang

a.
Ang salap, caibigan; ipinagbibili ng

makisig na binata ang canyang sariling

catawn.
Sa cabilng dco'y it namn ang salitaan:
Pacacasal ng

ayong ang unang nang

ibig sa canya'y malapit ng

bitayin!
Tinatawag cong maing

at ang ganyan; pagdaca'y hand na ang cahalili.

Ab, cung mabao!...
Nariring

ig marahil ang gayong mg

a salitaan ng

dalagang si Maria Clara, na

nacaup sa isang silla at naghuhusay ng

isang bandejang mg

a bulaclac, sa pagPhin
493ca't namamasid na nang

ang

atal ang canyang mg

a camay, minsang mamutla't

mang

atlabing macailan.
Malacas ang salitaan sa pulutong ng

mg

a lalaki, at, ayon sa caraniwa'y pinag

uusapan nila ang ucol sa huling mg

a nangyari. Nang

ag salitaang lahat pati ni don

Tiburcio, liban na lamang cay par Sibyla, na nananatili sa pagpapawalng halagng
hindi pag-imc.
Naring

ig cong lilisanin daw po ninyo, pari Salvi, ang bayan?ang tanong ng

bagong teniente, na dahil sa canyang pagcataas sa catungcula'y ng

ayo'y naguing
mairugun.
Wal na acng sucat gawn sa bayang iyn; sa Maynil na ttira ac
magpacailan man ... at cay p?
Lilisanin co rin ang bayan,ang isinagot na casabay ang pagtindig;
kinacailang

an aco ng

gobierno, upang aking linisin ang mg

a lalawigan sa mg

a
filibustero, na ang casama co'y isng pulutong ng

mg

a sundalo.
Dagling tiningnan siya ni pari Salvi mul sa mg

a paa hanggang sa ulo, at sac

siy tinalicurng lubs.
Tunay na bang nalalaman cung ano ang cahihinatnan ng

pang

ulo ng

mg

a
tulisan, ng

Iilibusterillo?ang tanong ng

isang cawani ng

pamahalaan.
Si Crisostomo Ibarra ba ang sinasabi ninyo?ang tanong ng

isa.Ang lalong
mahihintay at siya namang sumasacatuwiran ay siya'y bitaying gaya ng

mg

a binitay
niyng 72.
Siya'y itatapon!ang sinabing mapanglaw ng

matandang teniente.
Itatapon! Itatapon lamang siya! Ng

uni't marahil ay mananatili sa tapunan

magpacailan man!ang biglang sinabing sabaysabay ng

ilan.
Cung ang binatang iyan,ang patuloy na sinabi ng

teniente Guevara, ng

malacas at anyong may galit;ay natutong mag-ing

at; cung siya'y natutong huwag

tumiwalang totoo sa mg

a tang

ing taong canyang casulatan; cung hindi sana

napacadunong ang ating mg

a Iiscal na magbigay kahulugan ng

napacalabis naman sa
nasusulat, pinasiyahn sanang walng an mang casalanan ang binatng iyn.
Ang pagpapatibay na ito ng

matandang teniente at ang any ng

canyang tinig ay
nagbigay ng

malaking pangguiguilalas sa mg

a nakikinig, na walang nasabing ano

man. Tuming

in sa ibang daco si pari Salvi, marahil ng

huwag Phin 494niyng makita

ang titig na mapanglaw ng

matand. Nalaglag sa mg

a camay ni Maria Clara ang mg

a
bulaclac at hindi nacakilos. Si pari Sibylang marunong sa hindi pag-imic, tila mandin
siyang tang

ing marunong namang tumanong.

May sinasabi p ba cayong mg

a sulat, guinoong Guevara?

Sinasabi co ang sinalit sa akin ng

defensor (tagapagtanggol), na gumanap ng

canyang catungculan ng

boong casipaga't pagmamalasakit. Liban na lamang sa ilang

mg

a talatang may culabong pananalit, na isinulat ng

binatang ito sa isang babae,

bago siya yumaong ang tung

o'y sa Europa, mg

a talatang kinakitaan ng

Iiscal ng

isang
balac at isang bala laban sa Gobierno, na canyang kinilalang siya ng

ang may sulat,

walang nasumpung

ang ano mang bagay na mapanghawacan upang siya'y mabigyang

casalanan.
At ang declaracin (sinaysay) ng

tulisan bago siya mamatay?

Nasunduan ng

deIensor na mawal-ang halaga, sa pagca't ayon din sa tulisang

iyon, sila'y hindi nakipag-usap cailan man sa binata, cung di sa isang nagng

ang

alang
Lucas lamang, na canyang caaway, ayon sa napatotohanan, at nagpacamatay, marahil
sa sigaw ng

sariling budh. Napatotohanang pawang taksil na gagad lamang ang mg

a
letra ng

casulatang nacuha sa bangcay niya, sa pagca't ang letra'y catulad ng

dating
letra ni guinoong Ibarra ng

panahong may pitong taon na ng

ayon ang nacararaan,

datapuwa't hindi catulad ng

letra niya ng

ayon, bagay na nagpapasapantahang ang

gumamit na huwaran ay itong sulat na guinamit upang siya'y isumbong. Hindi lamang
ito, sinasabi ng

deIensor, na cung di raw kinilalang siya ang may titic ng

sulat na iyon,
malaki sanang cagaling

an ang sa canya'y nagawa, datapuwa't pagcakita niya sa sulat

na iyo'y namutl siya, nasira ang loob at pinagtibay ang lahat ng

doo'y natititic.
Ang sabi p ninyo,ang tanong ng

isang Iranciscano;ay nauucol ang sulat

na iyon sa isang babaeng canyang pinagpadalhan, ano at dumating sa camay ng

fiscal?
Hindi sumagot ang teniente; tinitigang sandal si pari Salvi, at sac lumay, na
pinipilipit na nang

ang

atal ang matulis na dulo ng

canyang balbas na ubanin,

samantalang pinag-uusapan ng

mg

a iba ang mg

a bagay na iyon.
Diya'y nakikita ang camay ng

Dios!anang isa;kinasusutan siya pati ng

mg

a babae.
Phin 495Ipinasunog ang canyng bahay, sa acal niyng sa gay'y macalligtas
siya, datapuwa't hindi niya naisip ang nacaling

id, sa macatuwid baga'y ang canyang

caagulo, ang canyng babae,ang idinugtong ng

isang tumatawa.Talaga ng

Dios!
Santiago, ipagtanggl mo ang Espaa!
Samantala'y humint ang matandng militar, sa isa sa canyang pagpaparoo't
parito, at lumapit cay Maria Clara, na nakikinig ng

salitaan, hindi cumikilos sa

canyang kinauupuan; sa mg

a paanan niya'y naroroon ang mg

a bulaclac.
Cayo po'y isang dalagang totoong matalino,ang marahang sinabi sa canya ng

teniente,magaling p ang inyong guinaw ng

inyong pagcacabigay ng

sulat ... sa
ganyng paraa'y macaaasa cayng dalaw sa isng mapanatag na hinaharap.
Nakita ng

dalagang lumalay ang teniente na ang mg

a mata'y anyong na hahaling

at kinacagat ang mg

a labi. Sa cagaling

ang palad ay nagdaan si tia Isabel. Nagcaroon si

Maria Clara ng

casucatang lacas upang siya'y tangnan sa damit.

Tia!ang ibinulng.
Ano ang nangyayari sa iyo?ang itinanong ni tia Isabel, na gulat, ng

canyang
mamasdan ang mukha ng

dalaga.
Ihatid p ninyo aco sa aking cuarto!ang ipinakiusap, at saca bumitin sa
camay ng

matanda upang macatindig.

May sakit ca, anac co? Tila nawalan icaw ng

mg

a buto? ano ang nangyayari

sa iy?
Isang hilo ... ang dami ng

tao sa salas ... ang dami ng

ilaw ... kinacailang

an
cong magpahing

a. Sabihin p ninyo sa tatay na matutulog aco.

Nangllamig ca! ibig mo ba ang ch?
Umiling si Maria Clara, sinarhan ng

susi ang pint ng

canyang tulugan, at salat na

sa lacs ay nagpatihulg sa sahg, sa paanan ng

isang larawan at sac humagulhol:

In! in! aking in!
Pumapasoc ang liwanag ng

buwan sa bintana at sa pintuang canugnog ng

batalng bat.
Nagpapatuloy ang musica ng

pagtugtog ng

masasayang vals; dumarating

hanggang sa tulugan ang mg

a tawanan at ang aling

awng

aw ng

mg

a salitaan;
macailang tumugtg sa canyng pintuan ang canyng am, si ta Isabel, si doa Phin
496Victorina at pati si Linares, datapuwa't hindi cumilos si Maria Clara: malacas na
hing

al ang tumatacas sa canyang dibdib.

Nagdaan ang mg

a horas: natapos ang mg

a catuwaan sa mesa, nariring

ig ang
sayaw, naupos ang candila at namatay, datapuwa't nanatili ang dalaga sa hindi
pagkilos sa tablang sahig, na liniliwanagan ng

buwan, sa paanan ng

larawan ng

Ina ni
Jess.
Untiunting nanag-uli ang bahay sa catahimican, nang

amatay ang mg

a ilaw,
mulng tumawag si ta Isabel sa pintuan.
Aba, nacatulog!anang tia ng

sabing malacas; palibhasa'y bata't walang ano

mang pinannimdim, tumutulog na parang paty.
Nang lubh ng

tahimic ang lahat; nagtindig si Maria Clara ng

marahan at
luming

ap sa canyang paligid: namasid ang batalang bato, ang maliliit na mg

a balag,
na napapaliguan ng

mapanglaw na liwanag ng

buwan.
Isng mapanatag na hinharap! Tumutulog na parang paty!ang sinabi ng

marahan at sac tinung

o ang batalang bato.

Nagugupiling ang ciudad, walang nariring

ig na manacanac cung d ang ugong

ng

isang cocheng nagdaraan sa tulay na cahoy sa ibabaw ng

ilog, na ilinarawan ng

payapang tubig nito ang sinag ng

buwan.
Tuming

ala ang dalaga sa lang

it na ang calinisa'y wang

is sa zaIir; marahang
hinubad ang canyang mg

a sinsing, mg

a hicaw, mg

a aguja at peineta, inilagay niya ang

lahat ng

ito sa palababahan ng

batalan at tiningnan ang ilog.

Humint ang isng bancng tigub ng

damo sa paanan ng

ahunang nalalagay sa
bawa't bahay na na sa pampang

in ng

ilog. Isa sa dalawang lalaking nacasacay sa

bangcang iyon ay pumanhic sa hagdanang bato, linundag ang pader, at ng

macaraan
ang sandali'y naring

ig ang canyang mg

a paglacad na pumapanhic sa hagdanan ng

bataln.
Nakita siya ni Maria Clarang tumiguil pagcakita sa canya, ng

uni't sumandal
lamang, sa pagca't untiunting lumapit at tumiguil ng

tatlong hacbang na lamang ang

lay sa dalaga. Umudlt si Mara Clara.
Crisstomo!ang sinabing marahang puspos ng

tacot.
Oo, aco'y si Crisostomo!ang isinagot ng

binata ng

boong capanglawan.Phin
497Kinuha aco sa bilangguang pinag absang

an sa akin ng

aking mg

a caibigan, ni
Elias, isng caaway, isng tong may catuwirang ac'y pagtamnan ng

galit.
Sumunod sa mg

a salitang ito ang isang mapanglaw na hindi pag-imic; tumung

o si
Mara Clara at inilawt ang dalawng camy.
Nagpatuloy ng

pananalit si Ibarra:
Isinumpa co sa piling ng

bangcay ng

aking inang icaw ay aking paliligayahin,

cahi't ano man ang aking caratnan! Mangyayaring magculang icaw sa iyong isinump,
siya'y hindi mo ina; ng

uni't aco, palibhasa'y aco ay anac niya, pinacadadakila co ang

pag-aalaala sa canya, at cahi't nagdaan aco sa libolibong pang

anib, naparito aco't

upang tuparin ang aking isinump, at itinulot ng

pagca-cataong icaw rin ang aking

macausap. Maria, hindi na tayo magkikitang mul; bata ca at bac sacali'y sisihin ca
ng

iyong sariling budh ... naparito aco upang sa iyo'y sabihin, bago aco pumanaw, na
pinatatawad cata. Ng

ayon, cahimana-wari'y lumigaya ca, at paalam!

Binant ni Ibarrang lumay, datapuwa't piniguil siya ng

dalaga.
Crisostomo!anya;sinugo ca ng

Dios at ng

aco'y iligtas sa walang cahulilip

na capighatian ... pakinggn mo ac at sac mo ac hatulan!
Matimys na bumitw sa cany si Ibarra.
Hindi aco naparito't ng

hing

an catang sulit ng

guinaw mo ...; naparito aco't ng

bigyan catang capayapaan.
Aayaw aco ng

capayapaang inihahandog mo sa akin; aco ang magbibigay sa

akin din ng

capayapaan! Pinawwal-an mo acng halag, at ang pagpapawalng

halag mo'y siyng sampong sa camatayan co'y magbibigay capaitan!
Namalas ni Ibarra ang masilacbong sama ng

loob at pagpipighati ng

abang babae,
at tinanong niya ito cung ano ang hinahang

ad.
Na icaw ay maniwalang sinint co icaw cailn man!
Ng

umiti ng

boong saclap si Crisostomo.

Ah! nagcuculang tiwal ca sa akin, nagcuculang tiwal, ca sa iyong catoto sa
camusmusn, na cailn ma'y hindi ikinaila sa iy ang isa man lamang na caisipn!
ang biglang sinabi ng

dalaga na nagpipighati.Aking nattaroc ang iniisip mo!

Pagc napagtanto mo ang aking buhay, ang malungcot na buhay Phin 498na ipinatanto
sa akin ng

panahong aco'y may sakit, mahahabag ca sa akin at hindi mo ng

ing

itian ng

ganyan ang aking dalamhati. Bakit baga't hindi mo pa binayaang aco'y mamatay sa
mg

a camay ng

hangal na gumagamot sa akin? Icaw sana't aco'y liligaya!

Nagpahing

ang sumandali si Maria Clara't sac nagpatuloy ng

pananalit:
Inibig mo, nagculang tiwal ca sa akin, patawarin naw aco ng

aking Ina! Sa
isa sa mg

a calaguimlaguim na gabi ng

aking masaclap na pagcacasakit, ipinahayag sa

akin ng

isang tao ang pang

alan ng

aking tunay na ama, at ipinagbawal sa aking icaw

ay aking sintahin ... liban na lmang cung ang akin ding am ang magpatawad sa iy
sa paglabg na sa cany'y iyng guinaw!
Umudlt si Ibarra at nagugulumihanang tinitigan ang dalaga.
Oo,ang ipinagpatuloy ni Maria Clara; sinabi sa akin ng

taong iyong hind

maitutulot ang ating pag-iisang catawan, sa pagca't ibabawal sa canya ng

canyang
sariling budh, at mapipilitang canyang ihayag, cahi't magcaroon ng

malaking casiraan
ng

puri, sa pagca't ang aking ama'y si....

At saca ibinulong sa taing

a ng

binata ang isang pang

alang sa cahinaan ng

pagsasasalita'y si Ibarra lamang ang nacaring

ig.
Ano ang aking magagaw? Dapat co bang yurakin dahil sa aking pagsinta
ang pag-aalaala co sa aking ina, ang capurihan ng

aking amaamahan at ang dang

al ng

aking tunay na am? Magagaw co b it na hind icw ang unaunang
magpapawalng halag sa akin?
Ng

uni't ang catibayan, nagcaroon ca ba ng

catibayan? Nang

ang

ailang

an icaw
ng

catibayan!ang biglng sinabi ni Crisstomo, na parang sinsacal.

Dinucot ng

dalaga sa canyang dibdib ang dalawang papel.

Narito ang dalawang sulat nang aking ina, dalawang sulat na itinitic sa guitna
ng

mataos na sigaw ng

sariling budh ng

panahong taglay pa niya aco sa canyang

tiyn. Tanggapn mo't iyong basahin, at iyong makikita cung paano ang canyng
pagsumpa sa akin at paghahang

ad na aco'y mamatay ..., ang aking camatayang hindi

nasunduan, baga man pinagpilitan ng

aking ama, sa pamamag-itan ng

mg

a gamot!
Nalimutan ang mg

a sulat na ito nang aking ama, sa bahay na canyang tinahanan,

nacuha ng

taong iyon at ining

atan, at caya lamang ibinigay sa akin ay nang palitan co

ng

iyong sulat ..., d umano'y ng

siya raw ay macaasang Phin 499hind aco pacacasal sa

iyo cung walang capahintulutan ang aking ama. Buhat ng

daladalahin co sa aking
catawn ang dalawng slat na iyang naguing capalit ng

sulat mo, nacacaramdam aco

ng

lamig sa aking puso. Aking ipinahamac icaw ipinahamac co ang aking sinta....
ano ang hind gagawin ng

isang anac na babae sa icagagaling ng

isang inang patay na

at ng

dalawang amang capuwa buhy? Akin bang masasapantah man lmang cung
saan gagamitin ang iyong slat?
Nangllumo si Ibarra. Nagpatuloy si Mara Clara:
Ano pa ang nalalabi sa akin? masasabi co ba sa iyo cung sino ang aking ama,
masasabi co ba sa iyong huming

i ca sa canya ng

tawad, sa iyo pa namang anac ng

pinapaghirap niya ng

hindi cawasa? masasabi co ba sa aking ama na icaw ay

patawarin, masasabi co ba canyang aco'y canyang anac, aco pa namang
pinacahang

adhang

ad niya ang aking camatayan? Wal na ng

ang nalalabi sa akin

cung hindi ang pagtitiis, ing

atan co sa sarili ang lihim at mamatay sa pagpipighati!...

Ng

ayon, caibigan co, ng

ayong nalalaman mo na ang buhay ng

iyong abang si Maria,

mangyayari pa bang maidulot mo pa sa canya iyang pagpapawalang halagang ng

iti?
Mara, icaw ay isng santa!
Lumiligaya ac, sa pagca't, ac'y iyong pinaniniwalaan....
Gayon man,ang idinugtong ng

binata, na nagbago ng

any ng

tinig,
nabalitaan cong mag-aasawa ca raw....
Oo,at humagulhol ang dalaga;hinihing

i sa akin ng

aking ama ang

pagpapacahirap na ito ... baga man hindi niya catungcula'y sininta niya aco't canyang
pinacain, tinutumbasan co ang utang na loob na ito, sa pagbibigay capanatagan sa
canya, sa pamamag-itan nitong bagong pakikimag-anac na ito, ng

unit....
Ng

uni't....
Hindi co lilimutin ang pagtatapat na aking isinump sa iy.
Ano ang inaacala mong gawin?ang idinugtong ni Ibarra, at pinagsisicapang
basahin sa canyang mg

a mata ang canyang balac.

Madilm ang hinharap na panahn at na sa cadiliman ang Palad! Hindi co
nalalaman ang aking gagawin; ng

uni't talastasin mong minsan lamang cung

ac'y Phin 500umibig, at cung walang pag-ibig ay hindi ac cacamtan nino man. At
icaw, an ang casasapitan mo?
Ang calagayan co'y isng bilanggong tanan ... tumatacas ac. Hind malalao't
malalaman ang aking pagcatacas, Mara....
Tinangnan ni Maria Clara ng

dalawang camay ang ulo ng

binata, hinagcang muli't

muli ang mg

a labi, niyacap niya siya, at sac biglang linayuan pagcatapos.

Tumacas ca! tumacas ca!anya;tumacas ca, paalam!
Tinitigan siya ni Ibarra ng

mg

a matang nagniningning; ng

uni't sa isang hudyat ng

dalaga'y lumayo ang binatang tila lang

o, hahapayhapay....
Mulng linucs ang pader at sumacay sa bangca. Tinatanaw siy sa paglay ni
Mara Clarang nacadung

aw sa palababahan ng

batalan.
Nagpugay si Elias at niyucuran siya ng

boong galang.


Phin 501
LXI.
ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.
Pakinggan p ninyo ang aking gagawing aking inisip,ani Elias na nag
ninilaynilay, samantalang pinatutung

uhan nila ang San Gabriel. Itatago co cayo

ng

ayon sa bahay ng

isa cong caibigan sa Mandaluyong; dadalhin co sa inyo ang lahat

ninyong salap, na aking iniligtas at itinago co sa paanan ng

baliti, sa matalinghagang
pinaglibing

an sa inyong nunong lalaki; at umalis cay rito sa Filipinas.

At ng

pasaibang lupain aco?ang isinalabat ni Ibarra.

Upang manatili cayo sa capayapaan sa natitira pa ninyong buhay. May mg

a
caibigan cay sa Espaa, cay'y mayaman, macapagpapaindulto cay. Sa papaano
mang paraan, ang ibang lupai'y isng bayang sa ati'y lalong magalng cay sa sarili.
Hindi sumagt si Crisstomo; naglininglining na hindi umiimic.
Dumarating sila ng

sandaling iyon sa ilog Pasig, at nagpasimul ang bangc ng

pagsalung

a sa agos. Nagpapatacbo ang isang nagcacabayo sa ibabaw ng

tulay ng

Espaa at may nariring

ig na isang mahaba't matinding tunog ng

pito.
Elas,ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyng casawang plad sa
aking familia, iniligtas ninyng macaalawa ang aking bhay, at hindi lamang may
malaking utang na loob aco sa inyo, cung di naman cautang

an co rin sa inyo ang

pagsasauli ng

inyong cayamanan, at yayamang gayo'y sumama cayo sa akin at

magsama tayong parang magcapatid. Dito'y sawi rin cayng capalaran.
Umiling ng

boong capanglawan si Elias, at sumagt:

Hindi mangyayari! Tunay ng

a't hindi aco mangyayaring suminta't magtamo ng

ligaya sa lupang aking kinamulatan, ng

uni't mangyayaring aco'y magkahirap at

mamaty sa lupang iyn at marahil ay dahil sa cany; handg dn cahi't cacaunti!
Ibig cong ang capahamacan ng

aking baya'y siyang aking maguing capahamacan, at

sa pagcat hindi pinapagcacaisa tayo ng

isang mahal na caisipan, sa pagca't hindi

tumitiboc ang ating mg

a puso sa iisang pang

alan, nais cong mapakisama Phin 502ac

sa aking mg

a cababayan sa casawiang palad ng

lahat, mapakisama man lamang aco sa

pagtang

is sa pagdaralita naming lahat, na inisin ng

iisang casamang palad ang lahat

naming mg

a puso!
Cung gay'y bakit inihahatol niny sa aking ac'y manaw?
Sa pagc't sa ibng panig ay mangyayaring cayo'y lumigaya at aco'y hindi, sa
pagca't hindi cayo handa sa pagcacahirap, at sa pagca't casususutan ninyo ang inyong
bayan, cung dahil sa canya'y masawing palad cayo isang araw; at wala ng

totoong
casamasamaang palad na gaya ng

masusot sa canyng bayang kinamulatan.

Hindi matuwd ang inyng palagy sa akin!ang biglng sinabi ni Ibarra sa
masaclap na tutol;nalilimutan ninyng carrating co pa lamang dito'y pagdaca'y
hinanap co ang canyang icagagaling.
Huwg p cayng manghinuha, guinoo, hindi co cayo sinisisi; maano na
ng

ang cayo'y siyang uliranin ng

lahat! Datapuwa't aayaw acong huming

i sa inyo ng

mg

a hindi mangyayari, at huwag po cayong magagalit cung sabihin co sa inyong

cayo'y dinaraya ng

inyong puso. Dating iniibig p ninyo ang kinamulatan ninyong

bayan, sa pagca't ganyan ang sa inyo'y itinuro ng

inyong ama; dating iniibig p ninyo

ang kinamulatan ninyong bayan, palibhasa'y sa canya naroroon ang inyong sinta,
cayamanan, cabataan, sa pagca't ng

uming

iti sa inyo ang lahat hindi pa gumagawa sa

inyo ng

lihis sa catuwiran ang kinamulatan ninyong bayan; dating iniibig ninyo ang
kinamulatan ninyong bayan, cawang

is ng

ating pag-ibig sa lahat ng

bagay na
nagbibigay sa atin ng

caligayahan. Datapuwa't ang araw na cayo'y maghirap,

magutom, pag-usiguin, ipagcanulo at ipagbili ng

inyo ring mg

a cababayan, sa araw na
iya'y inyng susumapain ang inyng sariling catawan, ang inyng kinamulatang
bayan at ang lahat.
Nacasasakit sa akin ang inyong mg

a salita,an Ibarra na naghhinanakit.

Tumung

o si Elias, nagdilidili at muling nagsalita:

Ibig cong iligts cay sa carayaan, guinoo, at ilihs co sa iny ang isng
malungct na pagsasapit sa panahng hinharap. Iny pong alalahanin ang pakikipag-
usap co sa iny sa bangca ring it at liwanag nito ring buwang ito, na may isang
buwan na ng

ayon, humiguit cumulang; sumasaligaya cayo niyon. Phin 503Hindi

macarating hanggang sa inyo ang pamanhic ng

mg

a culang-palad; pinawalang halaga

ninyo ang canilang mg

a daing, sa pagca't daing ng

mg

a masasamang tao, lalong

pinakinggan ninyo ang canilang mg

a caaway at, cahi't aco'y nang

atuwira't cayo'y
aking pinamanhica'y cumampi rin cayo sa panig ng

mg

a umaapi sa canila, at niyao'y

sumasainyong mg

a camay ang aco'y sumamang tao o ang aco'y papatay upang aking
maganap ang isang mahal na pang

aco. Hindi itinulot ng

Dios, sa pagca't namatay ang

matandang puno ng

mg

a tulisan ... Nacaraan ang isang buwan at ng

ayo'y iba na ang

inyng caisipn!
Sumasacatuwiran po cayo, Elias, ng

uni't ang tao'y isang hayop na sumusunod

sa casalucuyang mg

a nangyayari: niyo'y nabubulagan aco, masama ang aking loob,

ayawan co ba? Ng

ayo'y inaclas ng

capahamacan ang aking piring; tinuruan aco ng

aking pag-iisa at paghihirap sa bilangguan; nakikita co ng

ayon ang cakilakilabot

na cncer na cumikitib sa mg

a namamayan dito ng

ayon, na cumacapit sa canyang

mg

a laman at nagcacailang

an ng

isang makirot at ganap na paglipol. Binucsan nila

ang aking mg

a mata, ipinamalas sa akin ang buloc na sugat at canilang pinipilit na

aco'y maguing masamang tao! At yamang canilang inibig, magpiIilibuster aco, ng

uni't
tunay na Iilibustero; tatawaguin co ang lahat ng

culang palad, ang lahat ng

nacararamdam ng

tiboc ng

puso sa loob ng

canyang dibdib, yaong mg

a taong sa
inyo'y nang

agpasugo sa akin ... hindi aco maguiguing masamang tao, cailan ma'y
hindi masamang tao ang nakikibaca dahil sa canyang kinaguisnang bayan, tumbalic.
Sa loob ng

tatlong daang tao'y sila'y hinahalina natin, hinihing

an natin sila ng

pagsint, minmith nating tawaguin silang capatid, ano ang canilang isinasagot?
Tayo'y sinasagot ng

lait at paglibac, at ikinacait sa atin pati ng

ating calagayang pagca

tao na gaya rin ng

iba. Walang Dios, walang pag-asa, walang habag sa capuwa tao;

wala ng

a cung di ang catuwiran ng

lacas!
Nagng

ang

alit si Ibarra; nang

ang

atal ang canyang boong catawan.

Dumaan sila sa tapat ng

palacio ng

General, at canilang namasid na tila

nang

agsisigalaw at nang

agcacagulo ang mg

a bantay na sundalo.
Canil na yatang nasiyasat ang pagcacatanan?ang ibinulong ni Elias
Humig po cayo, guinoo, at cayo'y tatabunan co ng

damo, sa pagca't daraan tayo sa

tabi ng

Polvorista'y baca maino ng

bantay na sundalo cung bakit dalawa tayo.

Phin 504Ang bangc ay is riyn sa maninipis at makikipot na sasakyang hindi
lumalacad cung di dumudulas sa ibabaw ng

tubig.
Alinsunod ng

a sa inacala na ni Elias, siya'y pinahint ng

bantay na sundalo at
tinanng cung saan siy galing.
Nagdala po aco ng

damo sa Maynila, sa mg

a oidor at sa m`ga cura,ang

isinagot, na canyang guinagad ang any ng

pananalit ng

mg

a taga Pandacan.
Lumabs ang isng sargento't inalm cung an ang nangyayari.
Sulong!ang sinabi sa canya nit; ipinauunaw co sa iy na huwag cang
magppasacay sa iyong bangc cang

ino man; bagong catatacas ng

isang bilanggo.
Cung siya'y mahuli mo at maibigay mo sa aki'y bibigyan cata ng

isang magaling na
pabuy.
Opo, guinoo; ano po ba ang mg

a icakikilala co sa canya?
Siy'y nacalevita at nagwiwicang castil; hal, icaw ang bahal!
Lumay ang bangc. Luming

on si Elias at canyang nakita ang any ng

bantay na
sundalong nacatindig sa tabi ng

pampang.
Masasayang sa atin ang ilang minutong panahon,ang sabing marahan;
dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at ng

cunuwari'y taga Peafrancia ac. Makikita po

niny ang ilog na inawit ni Francisco Baltazar.
Natutulog ang bayan sa liwanag ng

buwan. Nagtindig si Crisostomo't upang

canyang takhan ang catahimican ng

mg

a linalang na tulad sa libing

an. Makipot ang

ilog at ang canyang mg

a pampang

i'y capatagang natatamnan ng

damo.
Itinapon sa pampang ni Elias ang canyang dala, tinangnan ang isang mahabang
tikin at cumuha sa ilalim ng

damo ng

mg

a bayong na walang laman. Nagpatuloy sila

ng

pamamangca.
Cayo po ang may ari ng

inyong calooban, guinoo, at ng

inyong hinaharap na
panahon,ang sinabi niya cay Crisostomo, na nananatili sa hindi pag-imic.Ng

uni't
cung itutulot po niny sa akin ang isng pagpapahiwatig, sasabihin co sa iny:
Tingnn po ninyng magalng ang inyng ggawin, inyong papag-aalabin ang
pagbabaca, palibhasa'y cayo'y may salap at catalinuhan at macacakita agad cayo ng

maraming mg

a kagawad, at sa cawalang palad ay maraming masasam Phin 505ang

loob. Datapuwa, sa pagbabacang itong inyong gagawin, ang lalong mang

ahihirapa'y
ang mg

a walang icapagtatanggol at ang mg

a walang malay. Ang mg

a damdamin ding
may isang buwan na ng

ayong sa aki'y umudyoc na sa inyo'y makiusap, upang hing

in
ang mg

a pagbabagong utos, ang mg

a damdamin ding iyan ang siyang umaakit ng

ayon
sa aking sa inyo'y magsabi na maglininglining muna cayo. Hindi p nag-iisip ang mg

a
tagaritong humiwalay sa Ina ng

ating kinaguisnang lupa; walang hinihing

i cung di
caunting calayaan, caunting pagbibigay catuwiran at caunting guiliw. Tutulung

an
cayo ng

mg

a may galit, ng

mg

a masasamang tao, ng

mg

a wala ng

pagcasiyahan sa
sam ng

loob, datapuwa't hindi makikialam ang bayan. Magcacamali po cayo, cung

dahil sa nakita ninyong ang lahat ay madilim ay mag-acala po cayong wal ng

pagcasiyahan sa sam ng

loob ang bayan. Nagdaralit ng

ang bayan, tunay ng

,
datapuwa't umaasa pa, nananalig pa, at cay lamang siya titindig ay cung maubos na
ang canyang pagtitiis, sa macatuwid baga'y cung cailan ibiguin ng

mg

a
namamahalang maubos ang pagtitiis na iyn, bagay na may calayuan pa. Aco man ay
hindi marahil sumama sa inyo, hindi aco gagamit cailan man ng

mg

a huling
panggamot na iyan, samantalang nakikita cong may pag-asa pa ang mg

a tao.
Cung magcagayo'y gagawin cong hindi cay casama!ang mulng sinabi ni
Crisstomong talagng hand na.
Iyn p ba ang matibay na panucal niny?
Ang matibay at tang

i, sacsi co ang pang

alan ng

aking ama! Hindi co maaaring

ipaagaw ng

pagayon na lamang ang aking capayapaa't ligaya, aco na walang ibang

hinang

ad cung di ang cagaling

an, aco na ang lahat ay aking iguinalang at tiniis dahil

sa pagsinta sa isng religing magdaray at mapagpaimbabaw, dahil sa pagsint sa
isng bayang aking tinubuan. An ang canilng itinumbs sa akin? Ang ac'y iban
sa isang imbng bilangguan at sirain ang magandang caasalan ng

aking talagang
maguiguing esposa. Hindi! cung hindi aco manghiganti'y maguiguing isang
casamasamaang gaw, maguiguing pagpapalacas ng

canilang loob upang sila'y

gumaw ng

bago't bagong mg

a paglabag sa catuwiran! Hindi, cung di co gawn ang

gay'y maPhin 506guiguing isang caruwagan, cahinan ng

loob, humibic at tumang

is
gayong may dugo't may buhay, gayong inilangcap nila sa paglait at paghamit ang
paglulugs ng

capurihan! Tatawaguin co ang bayang mangmang na iyan, ipakikilala

co sa canya ang imbi niyang calagayan; na huwag siyang umisip sa mg

a capatid; wal
ng

cung hindi mg

a lobo na nang

aglalamunan, at sasabihin co sa canilang laban sa

caapihng it'y tumtindig at tumututol ang walng hanggng carapatan ng

tao upang
tuclasn sa lacs ang canyng calayaan!
Ang bayang walng malay ang siyng maghihirap!
Lalong magalng! Maipakikihatid po ba niny ac hanggng sa cabunducan?
Hanggng sa malagay cay sa capanatagn!ang sagt ni Elas.
Mulng sil'y lumabas sa Pasig. Manacanacang nagsasalitaan sila ng

mg

a walang
cabuluhn.
Santa Ana!ang ibinulng ni Ibarra,napagkikilala po ba niny ang bahay
na it?
Casalucuyang dumaraan sila sa tapat ng

bahay na liwaliwan sa labas ng

bayan ng

mg

a jesuita.
Diya'y aking tinamo ang mahabang panahong maligaya't masaya!ang
buntong-hining

a ni Elias.Napaririyan cami buwan buwan ... ng

panahong iyo'y
wang

is aco sa mg

a iba: may cayamanan, may Iamilia, nananag-inip at nakikinkinita

ang isng magandng panahong sasapit. Nakikita co ng

mg

a panahong iyon ang aking

capatid na babae na na sa isang colegiong calapit; hinahandugan aco ng

mg

a
bordadong gaw ng

canyang mg

a camay ... sinasamahan siya ng

isang caibigang
babae, na isng magandng dalaga. Nagdaang laht na parang isng panaguinip.
Nanatili sila sa hindi pag-imic hanggang sa dumating sa Malapad-na-bato. Ang
nacapamangc cung gabi sa Pasig, minsan man lamang, sa isa riyan sa mg

a
caayaayang gabing handog ng

Filipinas, pagca nagsasabog ang buwan, mul sa

dalisay na bughaw, ng

malungcot na pagpapaalaala; pagca itinatago ng

dilim ang
caimbihan ng

mg

a tao at kinucublihan ng

catahimican ang abang aling

awng

aw ng

canilang tinig; pagca ang Naturaleza ang tang

ing nagsasalita, ang mg

a gayon ang
macauunawa ng

pinagdidilidili ng

dalawang binata.
Phin 507Nagtutuc ang carabinero sa Malapad-na-bato, at ng

makitang walang
laman ang bangc, at walang ano mang idinudulot na sucat niyang masamsam, ayon
sa dating caugaliang pinaglamnan na ng

calahatlahatang mg

a carabinero at ng

mg

a
carabinerong nang

aroroon, pinabayaan silang macaraan agad.

Hindi rin naman nagsasapantaha ng

ano man ang guardia civil sa Pasig, caya't

hindi sil binagabag.
Nagpasimul ng

paguumaga ng

sila'y dumating sa dagatang noo'y maamo't

payapang tulad sa isang calakilakihang salamin. Cumuculimlim ang buwan at
nagcuculay rosa ang Casilang

anan. Naaninagnagan nila sa malayo ang isang bagay na

culay nag-aaboab, na untiunting lumalapit.
Dito ang tung

o ng

Ialua,ang ibinulng ni Elias;humig po cayo at cayo'y

tatacpan co nitong mg

a bayong.
Lalong lumiliwanag at nakikita ng

magaling ang any ng

sasakyan.
Lumalagay sila sa pag-itan ng

pampang at natin,ang ipinahiwatig ni Elas na

nababalisa.
At untiunting binago ang tung

o ng

canyang bangc, na ano pa't sumasagwang

patung

o sa Binang

unan. Nahiwatigan niya ng

malaking pang

ing

ilabot na nagbabago
naman ng

tumpa ang Ialua, samantalang sinisigawan siya ng

isang tinig.
Humint si Elas at nag-isp-sip. Malay pa ang tab at sila'y mararating ng

bala
ng

mg

a Iusil ng

Ialua. Inacalang magbalic sa Pasig; lalong matulin ang canyang

bangc cay sa Ialua. Ng

uni laking casamang palad! nakita niyang nanggagaling sa

Pasig ang isang bangc at namamasdang cumikinang ang mg

a capacete at mg

a
bayoneta ng

mg

a guardia civil.
Hli na tayo,ang ibinulng na nammutl.
Pinagmasdan niya ang canyang malalaking bisig, guinamit ang tang

ing pasiyang
nalalabi at nagpasimul ng

pagsagwan ng

boong lacas niya, na ang tumpa'y sa dacong

pul ng

Talim. Samantala'y sumusung

aw ang araw.
Dumudulas sa tubig ang bangc ng

totoong matulin; nakita ni Elias, sa ibabaw ng

fala, na pumpihit, ang ilang taong nacatindg, na siy'y kincawayan.
Phin 508Marunong po ba cayong magpalacad ng

isang bangc?ang tanng

cay Ibarra.
Marunong p, bakit?
Sa pagca't mapapahamac tayo cung hindi aco tatalon sa tubig at ng

sila'y aking
iligaw. Hahabulin nila aco, aco'y mabuting lumang

oy at sumisid ... sila'y ilalay co sa

iny, at pagcacgayo'y magpipilit cayng lumigts.
Huwag, matira po cayo at ipagbili natin ng

mahal ang ating buhay sa canila!

Walang cabuluhan, wal tayong sandata; papatayin tayong tulad sa maliliit na
ibon, ng

canilang mg

a Iusil.
Naring

ig ng

sandaling iyon, ang isang chis sa tubig, cawang

is ng

pagpatac sa
tubig ng

isang bagay na mainit, na casunod agad-agad ng

isang putoc.
Nakita na ninyo?ani Elias, at inilagay sa bangc ang sagwan.Magkikita
tayo sa gabing sinusundan ng

Pasco sa pinaglibing

an sa inyong nunong lalaki.

Lumigts po cay!
At cay p?
Iniligtas aco ng

Dios sa lalong mahihigpit na mg

a pang

anib.
Naghubad si Elias; pinunit ng

isang bala ang canyang tang

ang baro at naring

ig
ang dalawang putoc. Hindi siya nagulumihanan, kinamayan ng

mahigpit si Ibarra, na
nananatili sa pagcahiga sa bangc; tumindig at lumucso sa tubig na itinulac muna ng

pa ang muntng sasakyn.
Naring

ig ang ilang sigaw, at hindi nalaon at sa malay-lay ng

caunt ay sumipot
ang ulo ng

binata, na parang ibig na huming

a, at sac mulng lumubg sa tubig.

Ayun, ayun siya!ang sigawan ng

ilang tinig at muling humaguing ang mg

a
bla.
Hinabol siya ng

Ialua at ng

bangc; isang bahagyang guhit ng

bula ang siyang

pinagcacakitaan ng

canyang dinaraanan, na ano pa't nalalao'y lalong nalalay sa

bangc na lulutanglutang na anaki'y walang tao. Cailan ma't sumusung

aw sa tubig ang
lumalang

oy at ng

huming

a, pagdaca'y pinagbabarilanan siya ng

mg

a guardia civil at
ng

mg

a Ialuero.
Phin 509Tumtagal ang paghahabulan; malay na ang bangca ni Ibarra, lumalapit
naman sa tabi ang lumalang

oy, at ang layo na lamang ay may mg

a limampong dipa.
Pagod na ang mg

a gumagaod, datapuwa't si Elias ay gayon din, sa pagca't madalas

isipt ang ulo, at sa ib't ibang daco sumsipot, na wari'y inilligaw mandin ang mg

a
umuusig sa canya. Hindi na itinuturo ng

tacsil na bul ng

tubig ang dinaraanan ng

maninisid. Minsan pang nakita nila siya sa dacong ang layo sa tabi ay sampong dipa,
binaril siya nila ...; nagdaan pagcatapos ang mg

a minuto; wal ng

sumipot uli sa
ibabaw ng

payapa at walang taong tubig sa dagatan.

Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantaha ng

isang manggagaod na
canyang namasdan sa tubig, sa malapit sa guilid, ang mg

a bacas ng

dug, ng

uni't
umiiling ang canyang mg

a casama, sa isng anyng hindi mapagwar cung sumasang-

ayon sil hindi.


Phin 510
LXII.
PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.
Naguing walang cabuluhang matimbon sa ibabaw ng

isang mesa ang mg

a
mahahalagang handog sa pagcacasal; cahi't ang mg

a brillante na nasa canilang

mg

a estuche na terciopelong azul, ang mg

a bordado mang pinya, ang mg

a pieza man
ng

sutl ay hindi nacaaakit sa mg

a paning

in ni Maria Clara. Tinitingnan ng

dalaga, na
hindi nakikita at hindi binabasa ang pamahayagang nagbabalita ng

pagcamaty ni
Ibarra, na nalunod sa dagtan.
Caguinsagunsa'y naramdaman niyang dumarapo sa ibabaw ng

canyang mg

a mata
ang dalawang camay, tinatang

nan siya at isang masayang tinig, ang cay pari Damaso,

ang sa canya'y nagssalit:
Sno ac? sno ac?
Lumucs si Mara Clara sa canyng upuan at pinagmasdn siyng may malakng
tcot.
Tang

aria, natacot ca ba, ha? Hindi mo aco hinihintay, ano? Talastasin mong
naparito acong galing sa mg

a lalawigan upang humarap sa iyong casal.

At lumapit na taglay ang isang ng

iti ng

ligaya, at inilahad cay Maria Clara ang

camay at ng

hagcan. Lumapit si Maria Clarang nang

ang

atal at ilinapit ng

boong
paggalang ang camay na iyon sa canyang mg

a labi.
Ano ang nangyayari sa iyo, Maria?ang tanong ng

Iranciscano, na nawalan
ng

masayang ng

it at napuspos ng

balisa;malamg ang camy mo, namumutl ca ...

may sakit ca ba, bunso co?
At hinila ni pari Damaso si Maria Clara sa canyang candung

ang taglay ang isang

pagliyag na hindi nasasapantaha nino mang canyng macacaya, tinangnan ang
dalawang camay ng

dalaga, at siya'y tinanong sa pamamag-itan ng

titig.
Wal ca na bang catiwala sa iyong inaama?ang itinanong na ang anyo'y
naghihinananakit mandin;hala umup ca rito't saysayin mo sa akin ang mg

a maliliit
na bagay na isinsama ng

iyong loob, gaya ng

dating guinagawa mo sa Phin 511akin

ng

panahong icaw ay musmos pa, pagca nacacaibig cang gumawa ng

mg

a muecang
pagkit. Nalalaman mo ng

magpacailan man ay minamahal cata ... cailan ma'y hindi

cat kinagalitan....
Nawal ang magaspang at bugal-bugal na tinig ni pari Damaso at ang humalili ay
mairog na any ng

pananalit. Nagpasimula si Maria Clara ng

pag-iyc.
Tumatang

is ca ba, anac co? bakit ca ba umiiyac? Nakipagcagalit ca ba cay

Linares?
Nagtakip ng

mg

a taing

a si Mara Clara.
Huwag sana ninyo siyang bangguitin ... ng

ayon!ang sigaw ng

dalaga.
Tiningnan siya ni pari Damasong puspos ng

pagtataca.
Aayaw ca bang ipagcatiwala sa akin ang iyong mg

a lihim? Hindi ba laguing

pinagsicapang cong bigyng catuparan ang bawa't iyong maibigan?
Itining

ala ng

dalaga sa canya ang mg

a matang pun ng

mg

a luha, sandaling siya'y

tinitigan, at muling tumang

is ng

malaking capaitan.
Huwag cang tumang

is ng

ganyan, anac co, sa pagca't nagbibigay sakit sa akin

ang iyong mg

a luha! Saysayin mo sa akin ang iyong mg

a ipinagpipighat; makikita
mo cung tunay na minamahal ca ng

iyong inaama!
Marahang lumapit sa canya si Maria Clara, lumuhod sa canyang paanan,
itining

al sa canya ang mukhang napapaliguan ng

luha, at saca sinabi sa canya ng

tinig na bahagy ng

mawatasan:
Iniibig po ba niny ac?
Musms!
Cung gay'y ... ampunin niny ang aking am at huwg po niny acng
ipacasl!
At saca sinabi ng

dalaga ang huling pagkikita nila ni Ibarra, ng

uni't iniling

id niya
ang lihim ng

canyang paguiguing tao.

Bahagy nang macapaniwala si pari Damaso sa canyang nariring

ig.
Samantalang siya'y buhay,ang ipinatuloy ng

dalaga,inacala cong
lumaban, naghihintay aco, aco'y umaasa! Ibig cong mabuhay upang macaring

ig aco
ng

mg

a balitang tungcol sa canya ... datapuwa't ng

ayong siya'y pinatay, wal na

ng

ang cadahilanan upang mabuhay aco't magcasakit!

Phin 512Sinabi niya ang mg

a salitang ito ng

madalang, mahina ang tinig, banayad,

walng luh.
Ng

uni't tang

a, hindi ba macalilibong magaling si Linares cay ...?

Nang buhay pa siya'y macapag-aasawa aco ... inaacala cong magtanan
pagcatapos ... walang hinahang

ad ang aking ama cung di ang pakikicamag-anac!

Ng

ayong patay na siya, sino ma'y hindi macatatawag sa aking esposa ... Nang buhay
pa siya'y mangyayaring aco'y magpacasam, malalabi sa akin ang saya ng

loob sa
pagcaalam na siya'y buhay pa at marahil maaalaala aco; ng

ayong siya'y patay na ...

ang convento o ang libing

an.
Palibhasa'y totoong matindi ang pananalita ng

dalaga, nawala cay par Dmaso

ang masayng any at naggunamgunam.
Lubh bang malaki ang pag-ibig mo sa canya?ang itinanong ng

pautal.
Hindi umimic si Maria Clara. Inilung

ayng

ay ni pari Damaso sa canyang dibdib

ang canyng ulo at hindi umimic.
Anac co!ang biglang sinabi ng

tinig na sira;patawarin mo ac, na hindi co

sinasadya'y aking ipinahamac ang iyong caligayahan. Ang mangyayari sa iyo sa
hinaharap ang aking iniisip, minimith co ang iyong caligayahan. Paano ang aking
pagpapahintulot na pacasal icaw sa isang taga rito, upang icaw ay aking mapanood na
esposang cahabaghabag at inang culang palad? Hindi co maialis sa iyong ulo ang
iyong pagsinta, caya't humadlang aco ng

boo cong lacas, guinawa co ang lahat ng

lihis
sa catuwiran, dahil sa iy, sa iyo lamang dahil. Cung icaw ay naguing asawa niya,
tatang

is ca pagcatapos, dahil sa calagayang pagca inianac dito ng

asawa mo, na
laguing nabibing

it sa lahat ng

pag-api't pagpapahirap na walng calasag sa

pagsasanggalng; cung magung in ca na'y tatang

isan mo ang casawiang palad ng

iyong mg

a anac; cung sila'y papag-aralin mo't ng

dumunong, inihahanda mo sa canila

ang masaclap na mararating; maguiguing caaway sila ng

religion, at cung
magcgayo'y makikita mo sil sa pagcabitay sa pagcapatapon; cung pabayaan mo
namang mangmang, makikita mo namang sila'y tinatampalasan at sumasacaimbihan!
Hindi co ng

a mangyaring maitulot! Dahil dito'y inihahanap cata ng

isang asawang
macapaghahandog sa iyo ng

pagca inang maligaya ng

mg

a anac na macapag-uutos at
hindi mapag-uutusan, na Phin 513macapagpaparusa't hindi magdaralita.... Nalalaman
cong mabait ng

a ang yong catoto buhat sa camusmusan, minamahal co siya't gayon

din ang canyang ama, datapuwa't pinagtamnan co sila ng

galit, mula ng

makita cong
sila ang maguiguing dahil ng

iyong casawaliang palad, sa pagca't cata'y minamahal,

cata'y pinacasisinta, cata'y iniibig na cawang

is ng

pag-ibig sa isang anac; walang

umiirog sa akin cung di icaw na ng

a lamang; napanood co ang iyong pag-lak; hindi

nacararaan ang isang oras na hindi cata inaalaala; napapanaguinip co icaw; icaw ang
tang

ing catuwaan co....

At tumang

is si pari Damasong tulad sa isang musmos.

Cung gayn, cung ac'y inyng minmahal, huwag po sanang ipahamac niny
ac magpacailn man; paty na siy, ibig cong mag-monja!
Itinuon ng

matand ang noo sa canyang camay.

Mag-monja, mag-monja!ang inulit ulit.Hindi mo nalalaman, anac co, ang
pamumuhay, ang talinghagang nagcucubli sa loob ng

mg

a pader ng

convento, hindi
mo nalalaman! Macalilibong iniibig cong mapanood cong icaw ay nagcacasakit sa
mundo, cay sa makita co icaw na nacuculong sa convento. Sa mundo'y mariring

ig ang
iyong mg

a daing, doo'y wala cung di ang mg

a pader ... Icaw ay maganda, totoong

magand, hindi ca sumilang sa maliwanag upang icaw ay masoc sa pag-momonja,
upang maguing esposa ca ni Cristo! Maniwala ca sa akin, anac co, kinacatcat na lahat
ng

panahon; macalilimot ca cung malaon, iibig ca, iibig ca sa asawa mo ... cay
Linares.
O ang convento ... ang camatayan!ang inulit ni Mara Clara.
Ang convento, ang convento o ang camatayan!ang mariing sabi ni pari
Damaso.Maria, matanda na aco, hindi na mangyayaring tumagal pa ang aking
pagcacaling

a sa iyo't sa iyong capanatagan.... Humirang ca ng

ibang bagay, humanap

ca ng

ibang sisintahin, ibang binata, cahi't na sino, datapuwa't huwag lamang ang
convento.
Ang convento ang camatayan!
Dios co, Dios co!ang isinigaw ng

sacerdote, na tinacpan ng

mg

a camay ang
ulo;pinarurusahan mo ac, anng gagawin! datapuwa't caling

ain mo ang aking anac

na babae!...
Phin 514At lining

on ang dalaga:
Ibig mong maguing monja? maguiguing monja ca; aayaw acong mamaty
icaw.
Hinawacan ni Maria Clara ang canyang dalawng camay, pinisl, hinagcn at
lumuhod.
Inama co, inama co!ang inulit-ulit.
Umalis pagcatapos si pari Damasong mapanglaw, nacatung

o at nagbubuntong
hining

a.
Dios, Dios, tunay ng

ang nabubuhay ca, yamang aco'y iyong pinarurusahan!

ng

uni't manghiganti ca sa akin at huwag mong pahirapan ang walang casalanan,

iligts mo ang aking anc!


Phin 515
LXIII.

Sa itaas, sa balisbis ng

isang bundoc, sa tabi ng

isang agusan, natatago sa guitn

ng

mg

a cahoy ang isang damp na nacalagay sa ibabaw ng

mg

a licolicong puno ng

mg

a cahoy. Sa ibabaw ng

canyang bubong na cugon ay gumagapang na sagana sa

calaguan ang calabaza, na humihitic ng

mg

a bung

a at ng

mg

a bulaclac;
napapamutihan ang abang tahanang iyon ng

mg

a sung

ay ng

usa't ng

mg

a bung

ng

baboy-ramo, na may mg

a pang

il ang iba. Diyan tumatahan ang isang mag-anac na

tagalog, na ang pang

ang

aso't pagpuputol ng

cahoy na panggatong ang guinagawa.

Sa lilim ng

isang cahoy, ang nunong lalaki'y gumagawa ng

mg

a walis na tinting,
samantalang naglalagay ang isang dalaga sa isang bacol ng

mg

a itlog ng

inahing
manoc, mg

a dayap at mg

a gulay. Dalawang bata, isang lalaki't isang babae'y

magcasamang naglalaro. May isa pang batang lalaking putlain, mukhang
namamanglaw, malalaki ang mg

a mata at malalim cung tuming

in, at siya'y nacaup sa

ibabaw ng

isang nacahigang puno ng

cahoy. Mapagkikilala natin sa canyng

namamayat na mukha ang anc na lalaki ni Sisa, si Basilio, na capatd ni Crispn.
Paggaling ng

paa mo,ang sabi sa canya ng

batang babae;maglalaro tayo ng

pico-picong-tagan, ac ang inainahan.
Saasama ca sa amin sa pag-akyat sa taluctoc ng

bundoc,ang dagdag ng

batang lalaki;iinom ca ng

dugo ng

usang pinigaan ng

catas ng

dayap at icaw ay
tatab, at cung mataba ca na'y tuturuan cata ng

paglucso sa magcabicabilang
malalaking bato, na na sa ibabaw ng

agusan.
Ng

uming

it ng

mapanglaw si Basilio, tinitingnan ang sugat ng

canyang paa at
pagcatapos ay ibinabaling ang paning

in sa araw na mainam na totoo ang sicat.

Ipagbili mo ang mg

a walis na ito,anang nunong lalaki sa dalaga;at ibili mo

ng

ano man ang mg

a capatid mo, sa pagca't Pasco ng

ayon.
Phin 516Mg

a reventador, ibig co ng

mg

a reventador!ang sigaw ng

batang
lalaki.
At ibig co naman ang isang ulong mailagay co sa aking manica!ang sigaw
naman ng

batang babae, at tinangnan sa tapis ang canyang capatid.

At icaw, an naman ang ibig mo?ang tanong ng

nuno cay Basilio.

Tumindg itng nahihirapan at lumapit sa matandng lalaki.
Guinoo,ang sinabi niy;nagcasakt po pal acng mahigut na isng
buwn?
Buhat ng

masumpong ca naming hindi nacacaalam-tao't pun ng

mg

a sugat ay
dalawang buwan na sa itas ang nacararaan; ang isip nami'y mammatay icaw....
Gantihin nawa cayo ng

Dios; cami po'y totoong mahihirap!ang muling

sinabi ni Basilio; datapuwa't yayamang Pasco ng

ayon, ibig cong pa sa bayan upang

aking tingnn ang aking in't capatid na maliit. Marahil hinahanap nil ac.
Ng

uni't anac co, hindi ca pa magaling at malayo ang bayan mo; hindi ca
darating doon sa hating gab.
Hindi po cailang

an, guinoo! Marahil po'y totoong namamanglaw ang aking

in't capatd na maliit; sa taon tao'y nagsasamasama cami sa Iiestang ito ... ng

taong
nagdaa'y isang isda ang aming kinaing tatlo ... ang ina co marahil ay iyac ng

iyac ng

paghnap sa akin.
Hindi ca darating na buhy sa bayan, bat! Sa gabng it'y may inahng manc
tayo at tapa ng

baboy-ramo. Hahanapin ca ng

aking mg

a anac na lalaki cung umuwi

silng galing sa parang....
Marami po cayong mg

a anac, at ang aking ina'y wala cung di caming dalawa

lamang; marahil ipinalalagay na acng paty! Ibig co p siyang bigyn sa gabing ito
ng

galac, ng

isang aguinaldo ... isang anac!

Naramdaman ng

matandang lalaking nangguiguilid ang canyang luha, ipinatong

sa ulo ng

batang lalaki ang canyang camay at sinabi sa canyang nababagbag ang puso:
Tila ca matandng tao! Hal, paroon ca na, hanapin mo ang iyong nanay,
ibigay mo sa canya ang aguinaldo ... ng

Dios, gaya ng

sabi mo; cung Phin 517nalaman

co lamang ang pang

alan ng

iyong bayan, sana'y naparoon aco ng

icaw ay may sakit.

Lacad na, anac co, at samahan ca nawa ng

Dios at ng

poong si Jesus. Sasamahan ca ng

ap cong si Luca hanggng sa bayang malapit dito.
Bakit, aalis ca ba?ang tanong sa canya ng

batang lalaki.Diyan sa ibaba'y

may mg

a sundalo, maraming mg

a tulisan. Aayaw ca bang makita ang aking mg

a
reventador? Pum! purumpum!
Aayaw ca ba ng

pico-picong taguan?ang tanong naman ng

batang babae;
nacapagtago ca na ba? Hindi ba totoong nacatutuwa ang habulin at magtago?
Ng

umit si Basilio; dinampot ang canyang tungcod at nagsalitang nanglalaglag

ang mg

a luha sa mg

a mata:
Bbalic ac agad,any;dadalhn co rito ang maliit cong capatd, makikita
niny siy at cay'y makikipaglar sa cany; siy'y casng lak mo.
Pipilaypilay rin ba cung lumacad?ang tanong ng

batang babae;cung
gay'y siy ang ating gagawing in-inahan sa pico-pico.
Huwag mo caming calilimutan,ang sabi sa canya ng

matandang lalaki;
dalhin mo itong tapa ng

baboy-ram at ibigay mo sa iyong nanay.

Sinamahan siya ng

mg

a bata hanggang sa tulay na cawayang nacalagay sa ibabaw

ng

agusang maing

ay ang lagaslas.
Pinacapit siya ni Lucia sa canyang mg

a bisig at nawal sila sa mg

a paning

in ng

mg

a bata.
Malicsng lumacad si Basilio, bag man may tali ang canyng binti.
....................................................................
Humahaguinit ang hang

ing sa labas at nang

ang

aligkig sa guinaw ang mg

a taga
San Diego.
Niyo'y gabing sinusundan ng

Pasco ng

Pang

ang

anac, ng

uni't gayon ma'y

malungcot ang bayan. Walang nacasabit sa mg

a bintanang isang Iarol man lamang na

papel, walang ano mang caing

ayan sa mg

a bahay na nagbabalita ng

casayahang gaya
ng

mg

a nacaraang taon.
Sa entresuelo ng

bahay ni capitang Basilio'y nagsasalitaan sa tabi ng

isng rejas, ito't si don Filipo (pinapagcaibigan sila ng

pagcapahamac ni don
Filipo), Phin 518samantalang sa cabilng rejas nam'y tumtanaw sa daan si Sinang,
ang canyng pinsang si Victoria at ang magandng si Iday.
Nagpapasimula ng

pagsicat ang buwang patunaw sa naaabot ng

paning

in at
pinapagcuculay guint ang mg

a alapaap, mg

a cahoy at mg

a bahay, at tuloy
nang

agbibigay ng

mahahaba't wari'y mg

a Iantasmang mg

a anino.
Hindi cacaunt ang inyong capalarang lumabas, na alinsunod sa pasya ng

hucom ay walang casalanan, sa mg

a panahong ito!ang sabi ni capitang Basilio cay

don Filipo;tunay ng

a't sinunog nila ang inyong mg

a libro, ng

uni't lalong malaki ang

nang

awal sa mg

a iba.
Lumapit sa rejas ang isang babae at tuming

in sa dacong loob. Nagniningning ang

canyang mg

a mata, namamayat ang canyang mukh, lugay at gusot ang canyang mg

a
buhoc, binibigyan siya ng

buwan ng

cacaibang any.
Si Sisa!ang biglng sinabi ni don Filipo, at saca siy humarp cay capitang
Basilio, samantalang lumlay ang ull na babae.
Hindi po ba na sa sa bahay siya ng

medico?ang itinanng;gumaling na
po ba?
Ng

umit ng

masaclap si capitang Basilio.

Natacot ang medicong siya'y isumbong na caibigan ni don Crisostomo, at ang
guinawa'y pinaalis si Sisa sa canyang bahay. Ng

ayo'y muling nagpapacabicabila na

namang ulol na gaya ng

dati, umaawit, hindi gumagaw ng

masam cang

ino man at
natitira sa gubat....
Ano ano pa po ang mg

a nangyari sa bayan mul ng

umalis cami rito?

Nalalaman cong tayo'y may curang bago at bagong alfrez....
Catacotacot na mg

a panahon, umuudlot ang cataohan!ang ibinulong ni

capitang Basilio, na ang nacaraan ang iniisip.Tingnan po ninyo, kinabucasan ng

inyong pag-alis ay nasumpung

ang patay ang sacristang mayor, nacabitin sa palupo ng

canyng bahay. Dinamdm na totoo ni par Salv ang canyng pagcamaty at
sinamsam na lahat ang canyang mg

a papel.Ah, namatay rin ang IilosoIo Tasio, at

ibinaon siya sa libing

an ng

mg

a insic.
Cahabaghabag naman si don Anastasio!ang ibinuntong hining

a ni don
Filipo,at ang canyang mg

a libro?
Phin 519Sinunog na laht ng

mg

a madasalin, sa pagca't sa ganya'y inaacala

nilng sil'y mararapat sa Dios. Wal acong nailigtas cahi't ang libro man lamang ni
Ciceron ... walng guinawng an man ang gobernadorcillo upang sansalain ang
gayng gaw.
Capuw hindi umimc ang dalaw.
Nariring

ig ng

sandaling iyon ang awit na cahapishapis at mapanglaw ng

ulol na
babae.
Nalalaman mo ba cung cailn ang casl ni Mara Clara,ang tanng ni Iday
cay Sinang.
Hindi,ang isinagot nito;tumanggap aco ng

isang sulat ni Maria Clara,

ng

uni't aayaw cong bucsn sa tacot na aking maalaman. Caawaawa si Crisstomo!

Ang balit'y cung di cay Linares, si capitang Tiago'y nabitay sana, an ang
cahihinatnn ni Mara Clara?ang pahiwatig ni Victoria.
Nagdaan ang isng batng lalaking pipilaypilay; tumatacbong ang tung

o'y sa
plaza na pinanggagaling

an ng

awit ni Sisa. Siya'y si Basilio. Nasumpung

an ng

bata
ang canyang bahay, na walang tao at guiba; pagcatapos ng

maraming pagtatanong,
ang canyng nausisa lamang ay ang canyng in'y ull at nagpapagalagala sa bayan;
wal siyang cabalibalit cay Crispin.
Kinain ni Basilio ang luha, linunod ang canyang pighat, hindi na nagpahing

a't
hinanap ang canyang ina. Dumating sa bayan, ipinagtanong ang canyang ina, at
dumating ang awit sa canyang mg

a taing

a. Piniguilan ng

culang palad ang

pang

ang

atal ng

canyang mg

a bint at nag-acalang tumacbo't ng

payacap sa canyang
in.
Linisan ng

ulol na babae ang plaza't tinung

o ang tapat ng

bahay ng

bagong
alIerez. Ng

ayo'y gaya rin ng

unang may isang bantay na sundalo sa pintuan, at isang

ulo ng

babae ang siyang nanung

aw sa bintana, ng

uni't hindi na ang Medusa, ng

ayo'y
isng bat ang gulang; hindi pawang sawng palad ang bawa't alfrez.
Nagpasimul ng

pag-awit si Sisa sa tapat ng

bahay, na tinititigan ang buwang

nagduruyan sa isang lang

it na azul at napapag-itanan ng

mg

a alapaap na culay guint.

Nakikita siya ni Basilio'y hindi macapang

ahas lumapit, at marahil hiniPhin 520hintay

niyang umalis doon; lumalacad sa magcabilacabila, ng

uni't pinang

ing

ilagan ang
paglapit sa cuartel.
Pinakikinggang magaling ng

babaeng bata pang na sa sa bintana ang awit ng

ulol
na babae, at ipinag-utos sa banty na sundalong papanhikin ang ull na iyn sa
cuartel.
Pagcakita ni Sisang lumalapit ang sundalo at ng

maring

ig ang tinig nito, sa

malaking tacot ay nagpacatacbotacbo, at ang Dios ang nacacaalam cung paano ang
pagtacbo ng

isang ulol. Sinundan siya ni Basilio, at sa pang

ang

anib na baca hindi na

niya makita'y tumacbo at nalimutan tuloy ang sakit ng

canyang mg

a pa.
Tingnan na ng

a lamang ninyo cung paano ang paghabol ng

batang iyan sa ulol

na babae!ang sigaw na nagagalit ng

isang alilang babae, na na sa daan.

At ng

makita niyang ipinagpapatuloy ang paghagad sa ulol na babae, dumampot

ng

isang bato't inihaguis sa bat, at sinabi:

Ayn ang iy! pagcasayangsayang at natatal ang so!
Naramdaman ni Basilio ang isang pucol sa canyang ulo, ng

uni't nagtuloy ng

pagtacbo at hindi inalumana. Tinatahulan siya ng

mg

a aso, sumisigaw ang mg

a gans,
binbucsan ang mg

a ibang bintana at may sumusung

aw na isang mapagusisa, at
sinasarhan naman ang ibang bintana, sa pang

ang

anib na bac iyo'y cawang

is din ng

gabi ng

mg

a caguluhan.
Dumating sila sa labas ng

bayan. Nagpasimula si Sisa ng

paghina ng

pagtacbo;
malakng toto ang calayuan niy sa humahabol sa cany.
Nanay, aco p!ang isinigaw sa canya ng

siya'y matanawan.
Bahagy lamang naring

ig ng

ulol na babae ang tinig ay nagpasimul na naman ng

pagtcas.
Nanay, aco p!ang isinigaw ng

bata na walang pagcasiyahan sa pighat.

Hindi nacacaring

ig ang ulol na babae, sinusundan siya ng

anac na humihing

al.
Naraanan na nila ang mg

a pananim at malapit na sila sa gubat.

Nakita ni Basiliong pumasoc sa gubat na iyn ang canyng in at siy'y pumasoc
namn. Ang mg

a damo, ang maliliit na cahoy, ang matinic na mg

a Phin 521yantoc at
ang mg

a ugat na umuutlaw sa lupa ay nang

agsisihadlang sa tacbo ng

dalawa.
Sinusundan ng

anac ang naaaninagnagan niyang catawan ng

canyang ina, na
manacanacang liniliwanagan ng

mg

a sinag ng

buwang pumapasoc sa mg

a pag-itan ng

mg

a sang

a. Yaon ang talinghagang gubat ng

Iamilia ni Ibarra.
Macailang natisod at narap ang bata, ng

uni't tumitindig, hindi nagdaramdam

sakit; ang boong caluluwa niya'y pumatung

o sa canyang mg

a mata, na sumusunod sa
any ng

irog niyang ina.

Canilang dinaanan ang ilat na bumubulong ng

matimyas; ang mg

a tinic ng

cawayang nang

ahulog sa putic ng

pampang ay tumitimo sa mg

a paa niyang hubad:

hindi humihint si Basilio upang bunutin ang mg

a tinic na iyn.
Nakita niya ng

boong pagtataca na tinutung

o ng

canyang ina ang malagong

parang at pumasoc sa pintong cahoy na pangsara sa pinaglibing

an ng

matandang
castila sa paanan ng

baliti.
Binant ni Basiliong siya'y pumasoc naman, ng

uni't nasunduan niyang nacasara

ang pint. Ipinagsasanggalang ang pintong iyon ng

ulol na babae, ng

canyang mg

a
payat na bisig at gusamot na ulo, na ano pa't pinapananatili ng

canyang boong lacas sa

pagcsara.
Nanay, ac p, ac p, ac'y si Basilio, ang inyng anac!ang sigaw ng

batang hap na, at nagpaclugmoc.
Datapuwa't hindi nagluluwag ang ulol na babae; isinisicad ang canyang mg

a paa
sa lup at ipinaglalabang mainam ang pint.
Sinuntoc ni Basilio ang pint, inihahampas doon ang ulong napapaliguan ng

dug, umiyac, ng

uni't walang cabuluhang lahat. Nagtindig ng

boong hirap,
pinagmasdan ang pader at iniisip niyang canyang hagdanan, ng

uni't wal siyang

nasumpung

ang magawang hagdan. Nilibot niya, ng

magcagayon, at nakita niya ang

isang sang

a ng

malungcot na cahoy na humahalang sa isa namang sang

a rin ng

ibang
cahoy. Nag-ukyabit siya: gumagaw ng

cababalaghan ang canyang pagsintang-anac,

nagpalipatlipat siya sa mg

a sang

a hanggang sa dumating sa baliti, at napanood pa

niyang itinutuon ang ulo ng

canyang in sa pint.
Naring

ig ni Sisa ang ing

ay na guinagaw ni Basilio sa mg

a sang

a, luming

on at
nag-acalang tumacas, ng

uni't nagpatihulog sa cahoy ang anac, niyacap niya ang

canyang ina at pinuspos ng

halic, at hinimatay pagcatapos.

Phin 522Nmasdan ni Sisa ang noong napapaliguan ng

dug; yumucod sa canya,

ang mg

a mata ng

babae'y tila mandin tatacas sa kinalalagyan, pinagmasdan siya sa

mukh at ang mg

a namumutlang pagmumukhang iyo'y siyang pumagpag ng

bait na
gumugupiling sa canyang mg

a utac ng

ulo, may sumipot na tulad sa isang kislap sa

canyang pag-iisip, nakilala ang canyang anac at, nagpacabigaybigay ng

isang sigaw,
at pagcatapos ay nahandusay sa hinimaty na batng canyng niyayacap at
hinhagcan.
Nanatiling hindi cumikilos ang in at ang anc....
Nang pagsaulang-tao si Basilio'y nakita niyang hindi nacacaalam tao ang canyang
ina. Tinawag niya ang canyang ina, canyang ipinang

alan ang lalong matitimyas na

palayaw, at ng

mamasid niyang hindi naguiguising at hindi man lamang humihing

a'y
nagtindig, tinung

o ang agos at cumuha ng

caunting tubig na canyang inilagay sa

binalisungsong na dahon ng

saguing, at canyang winiligan ng

tubig na iyon ang

namumutlang mukha ng

canyang ina. Ng

uni't hindi cumilos ng

camunti man lamang

ang ull na babae, nananatili sa pagcapikit.
Pinagmasdan siya ni Basiliong nagugulat; idinaiti ang canyang taing

a sa puso ng

babae; ng

uni't ang payat at lanta ng

dibdib ay malamig at hindi tumitiboc: inilagay

niya ang canyang mg

a labi sa mg

a labi ng

canyang ina ay wal siyang naramdamang

camunti man lamang na paghing

a. Niyacap ng

culang palad ang bangcay at tumang

is
ng

boong capaitan.
Lumiliwanag ang buwan sa lang

it ng

boong cadakilaan, nagbubuntong hining

a
ang mahinhing amihan sa paghihip at humuhuni ang mg

a cagaycay sa ilalim ng

mg

a
dam.
Ang gabing pawang caliwanagan at catuwaan sa lubhang maraming mg

a
musmos, na sa mainit na sinapupunan ng

mg

a casambahay ipinagdiriwang ang

Iiestang lalong may mg

a matatamis na nagugunita; ang Iiestang nagpapaalaala ng

unang titig ng

pagsinta na ipinadala ng

lang

it sa lupa; sa gabing iyang ang lahat ng

magcacasambahay na mg

a binyaga'y cumacain, umiinom, sumasayaw, umaawit,

tumatawa, naglalaro, sumisinta, nang

aghahalican ... sa gabing iyan, na sa mg

a lupaing
malalamig ay nagtataca ang camusmusan sa wari'y himalang cahoy na pino, na
humihitic ng

mg

a ilaw, mg

a manica, mg

a matamis at makiPhin 523kintab na palarang

papel, na pinanonood ng

nang

asisilaw na mabibilog na mg

a matang kinaaninuhan ng

pagca walng malay, ang gabing iya'y walang idinudulot cay Basilio cung di isang
pang

ung

ulila. Sino ang nacacaalam? Marahil sa bahay ng

malungcuting si pari Salvi

ay nang

aglalar rin ang mg

a bata, marahil ay canilang inaawit:

Ang Gabing-Magand'y dumating,
Gabing-Magand'y aalis din...
Ang bata'y tumang

is at humibic ng

di ano lamang, at ng

tuming

al siya'y canyang
nakita sa canyang harap ang isang tao na pinagmamasdan siyang walang imic.
Tinanong siya ng

hindi kilalang lalaking iyon ng

marahan:
Icaw ba ang anc!
Tumang

ang bata.
An ang inaacal mong gawn?
Ilibng!
Sa libing

an?
Wala acong salap, at bucod sa roo'y hindi ipahihintulot ng

cura.
At paano?
Cung tulung

an sana ninyo aco....

Mahinang mahina aco,ang sagot ng

hindi kilala, na untiunting

nagpacahandusay sa lupa, na nininiin ng

dalawang camay; may sugat aco, dalawang

araw ng

hindi aco cumacain at hindi aco natutulog ... Wal bang ibang napaparito
ng

ayong gabi?
Nanatili ang taong iyn sa pagdidilidili at pinagmamasid ang mahalagng
pagmumukh ng

batang lalaki.
Pakinggan mo!ang ipinagpatuloy na ang tinig ay lalong mahina; marahil ay
patay na rin aco bago sumicat ang araw ... Sa may mg

a dalawampong hacbang buhat

dito, sa cabilang ibayo ng

batis na ito, may nacatimbong maraming cahoy na

panggatong; dalhin mo rito, pagpatungpatung

in mo, ilagay mo sa ibabaw ang aming

mg

a bangcay, tacpan mo ng

cahoy rin at sac mo susuhan ng

apoy, ng

maraming
apy, hanggng sa cami'y maguing ab....
Nakikinig si Basilio.
Phin 524Pagcatapos, cung sacali't wal sino mang dumating ... huhucay ca rito,
macacasumpong ca ng

maraming guint ... at ang lahat na iya'y iyo. Mag-aral ca!

Nalalao'y lalong hindi mawatasan ang tinig ng

hindi kilalang tao.

Hayo't humanap ca ng

cahoy ... ibig cong tulung

an cata.
Yumao si Basilio, humarap sa Silang

anan ang hindi kilala at bumulong na wari'y

nagdrasal:
Mamamatay acong hindi co nakikitang numingning ang liwayway sa lupang
aking tinubuan!... cayong mang

acacakita ng

liwayway na iyan, batiin ninyo siya ...

huwag ninyong limutin ang mg

a nahandusay sa boong magdamag!

Itinaas ang mg

a mata sa lang

it, gumalaw ang canyang mg

a labing anaki'y
bumubulong ng

isang dalang

in, tumung

o pagcatapos at untiunting nahandusay sa

lup....
Nang macaraan ang dalawang oras, si hermana RuIa'y na sa sa batalan ng

canilang bahay at guinagawa ang paghihilamos na caugalian pagcacaumaga, upang
pumaroon sa misa. Tinatanawan ng

mapamintacasing babae ang calapit na gubat at

canyng nakitang may pumapaimbulog na nalululong macapal na usoc; nagcunot ang
mg

a kilay at, pun ng

banal na galit, ay nagsalit:

Sino caya ang hereje na sa araw ng

Iiesta'y nagcacaing

in? Caya dumarating

ang maraming mg

a capahamacan. Tingnan mong pa sa Purgatorio ca, at makikita mo

cung cucunin cat roon, hamac na tao!


Phin 525
PANGWACAS NA BAHAGUI.
Sa pagca't buhay pa ang marami sa mg

a taong sinaysay namin ang canilang mg

a
guinaw sa casulatang ito, at sa pagca naman nang

awal na sa ating mg

a mata ang
mg

a iba sa mg

a taong iyon, hindi ng

mangyayaring malagyan namin ng

tunay na
pangwacas na bahagui ang aclat na ito. Sa icagagaling ng

tao'y papatayin namin ng

boong galac ang lahat ng

mg

a taong sinaysay namin dito, na aming sisimulan cay pari

Salv at wwacasan namin cay doa Victorina, datapuwa't hindi mangyayari ... mg

a
buhy sil! yamang hindi cam cung di ang lupang it rin lamang ang siyng sa
canil'y magpapacain....
Mula ng

pumasoc sa convento si Maria Clara'y iniwan ni pari Damaso ang

bayang dating canyng kinalalagyan at sa Maynila na siya tumitira, na gaya rin naman
ni pari Salvi, na samantalang naghihintay ng

catungculang pagca Obispo o

Arzobispo'y manacanacang nagsesermon sa simbahan ng

Santa Clara, at sa convento

nito, ng

Santa Clara sa macatuwid, siya'y gumaganap ng

isang mataas na catungculan.

Hindi pa maraming buwan ang nacararaan ay tumanggap si pari Damaso ng

utos ng

cagalanggalang na par Provincial upng ganapn ang pagcucura sa isng malayong
lalawigan. Ayon sa sbiha'y npacalaki ang canyng tinamng sam ng

loob sa bagay
na iyon, caya ng

a't kinabucasa'y nasumpung

ang patay siya sa canyang tinutulugan.

Ang sabi ng

iba'y namatay sa apoplegia, anang iba'y sa bang

ung

ot, ng

uni't pinaram ng

medico ang pag-aalinlang

an, sinaysay niyang bigl raw namatay.

Alin man sa mg

a bumabasa sa ami'y hindi makikilala ng

ayon cung canilang

makita si capitang Tiago. Ilang linggo pa muna bago magmonja si Maria Clara'y
nangyari sa canya ang isang malaking panglulupaypay ng

calooban, na ano pa't

nagpasimul siya ng

pamamayat at naguing totoong malungcutin, mapaglininglining

at culang tiwal, tulad sa canyng naguing caibigang si capitangPhin 526Tinong. Nang
masara na ang mg

a pintuan ng

convento ng

Santa Clara'y caracaracang ipinag-utos sa

canyang nahahapis ng

di ano lamang na pinsang si tia Isabel, na tipunin at cunin ang

lahat ng

bagay na naguing pag-aari ng

canyang anac at ng

canyang nasirang asawa, at

siy'y pumaroon sa Malabn sa San Diego, sa pagc't sa haharaping panah'y ibig
niyng mamahay na mag-is. Nagsakit ng

catacottacot sa liampo at sa pagsasabong, at

nagpasimul ng

paghitit ng

opio. Hindi na na pa sa sa Antipulo at hindi na rin

nagpapamis; ikinatutuwang totoo ng

canyang matandang babaeng capang

agaw, na si
doa Patrocinio, ang canyng pagdiriwang, sa pamamag-itan ng

paghilic samantalang
siya'y nakikinig ng

mg

a sermon. Cung manacnaca'y maglacadlacad cayo, cung

dacong hapon, sa unang daan ng

Santo Cristo, makikita ninyong nacaup sa tindahan

ng

isang insic ang isang maliit na tao, naninilaw, payat, hucot, malalalim ang mg

a
mata at anyong nag-aantoc, culay marumi ang mg

a labi at ang mg

a cuco at tumiting

in
sa tao ng

wari'y hindi nakikita. Pagdating ng

gabi'y makikita ninyo siyang tumindig

ng

boong hirap, at nanunungcod na pinatutung

uhan ang isang makipot na daan,

pumapasoc sa isang maliit na bahay na marumi at sa ibabaw ng

pint nito'y nababasa

ang malalaking letrang mapupula: FUMADERO PUBLICO DE ANFION. Ito'y yaong
totoong cabalitaang si capitang Tiago, na ng

ayo'y lubos ng

nacalimutan ng

lahat, na
ano pa't pati ng

sacristan mayor ay hindi na siya naaalaala.

Idinagdag ni doa Victorina sa canyang mg

a culot na buhoc na postizo at sa

canyang pag-aandaandalusahan, pakikiwang

is baga sa mg

a taga Andalucia sa
pagsasalit, ang bagong caugaliang siya ang nang

ang

asiwa sa pagpapalacad ng

mg

a
cabayo ng

coche, at pinipilit niyang si don Tiburcio'y huwag cumilos. Sa pagca't

maraming nangyayaring capahamacan dahil sa cahinaan na ng

canyang mg

a mata,
ng

ayo'y gumagamit siya ng

quevedo (salamin sa mg

a matang isinisipit sa ilong ang

pinacatangcay) na nagbibigay sa canya ng

anyong naguing cabalitaan. Hindi na

muling natawag ang doctor upang gumamot cang

ino man, napapanood siya ng

mg

a
alilang walang ng

ipin sa maraming araw ng

isang linggo, bagay, na alinsunod sa

talastas na ng

mg

a bumabasa'y masamang tand.

Ang tang

ing tagapagtanggol ng

culang palad na ito, na si Linares, ay maPhin

527laon ng

nagpapahing

alay sa Paco, sa pagca't pinatay siya ng

pag-iilaguin at ng

masasamng guinagaw sa canya ng

canyang hipag.
Napasa Espaa ang nagdiwang na alfrez, na ang catungcula'y teniente na may
gradong comandante, at iniwan ang canyng mairog na asawa sa canyng barong
franela, na hindi mapagsiyasat cung an na ang culay. Nang makita ng

cahabaghabag
na Ariadna ang pagcapabaya sa canya, namintacasi ring gaya ng

anac na babae ni
Minos cay Baco at sa pakikipacatoto sa tabaco, na ano pa't nang

ing

inom at humihitit
ng

boong alab ng

loob, na hindi na lamang ang mg

a nagdadalaga ang sa canya'y

natatacot, cung di naman ang mg

a matatandang babae't ang mg

a bata.
Marahil mg

a buhay pa ang ating mg

a cakilala sa San Diego, sacali't hindi sila

nang

amatay sa pagputoc ng

vapor Lipa na nagpaparoo't parito sa lalawigan. Sa

pagc't sino ma'y walang nang

asiwa upang maalaman cung sinosino ang mg

a
caawawang namatay sa gayong capahamacan; at cung canicanino ang mg

a hita at
mg

a camay na sumabog sa pul ng

Convalecencia at sa mg

a pampang ng

ilog, lubos
na hindi nalalaman namin cung napasama hindi sa nang

amatay na iyon ang alin man

sa mg

a cakilala ng

mg

a mambabasa sa amin. Natutuwa na cami at gayon din ang

gobierno at ang mg

a pamahayagan ng

panahong iyon, sa pagcacalam na ang iisaisang

fraileng nacasacy sa vapor ay nacaligts, at wal na caming hinihing

ing iba pa. Ang

pang

ulo sa amin ay ang buhay ng

banal na mg

a sacerdote, na papanatilihin nawa ng

Dios ang canilang paghahari sa Filipinas sa icagagaling ng

aming mg

a caluluwa.
[282]

Tungcol cay Maria Clara'y wala ng

naguing balitang ano pa man, liban na lamang

sa anaki'y siya'y iniing

atan ng

libing

an sa canyang sinapupunan. Ipinagtanong naming

macailan siy sa ilng taong may malalaking capangyarihan sa santo convento ng

Santa Clara, ng

uni't sino ma'y walang nag-ibig magsabi sa amin ng

isa man lamang

salita, cahi't ang mg

a masalitang madasaling tumatanggap ng

bantog na Iritada ng

atay
ng

inahing manoc, at ng

salsa na lalo pang cabaPhin 528litaang tinatawag na salsa ng

mg

a monja, na guinagaw ng

matalinong taga-paglutong babae ng

mg

a Virgen ng

Pang

inoong Dios.
Gayn man:
Isang gabi ng

Septiembreng umaatung

al ang bagyo at hinahampas ng

canyang
calakilakihang mg

a pacpac ang mg

a bahay sa Maynila; dumaragundong ang mg

a
culog sa tuwing sandal, walang humpay halos ang pagtatanglaw ng

mg

a lintic at
kidlat sa mg

a iniwawasac ng

buhawi at naglulubog sa mg

a namamayan sa
caguiclguiclng tacot. Napapanood sa liwanag ng

kidlat o ng

lintic na
nagpapakilwagkilwag, na tulad sa ahas, ang paglipad ng

isang panig ng

bubung

an o
ng

isang bintana na dala ng

hang

in, ang pagcaguib ng

bahay na cakilakilabot ang

lagapacan: walng isng coche at walng isng taong lumalacad sa mg

a daan. Pagca
nariring

ig sa malayo ang paos na ugong ng

culog na inuulit ng

macasangdaan ng

aling

awng

aw, cung magcagayo'y nariring

ig ang pagbubuntong-hininga ng

hang

ing
umiipoipo sa ulan, na siyang gumagaw ng

ulit-ulit na tric-trac sa mg

a nacasarang
dahon ng

bintanang capis.
Dalawang guardia ang sumisilong sa isng bagong guinagawang bahay sa malapit
sa convento: isng sundalo't isngdistinguido.
Ano ang atang guinagaw rito?ang sabi ng

sundalo;sino ma'y walng

lumalacad sa daan ... dapat tayong pumaroon sa isng bahay; tumatahan ang babae co
sa daang Arzobispo.
Malayolay rin buhat dito hanggang doon at mababas tayo,ang sagot
ng

distinguido.
Ano ba ang cabuluhan noon, huwag lamang patayin tayo ng

lintic?
Bah! huwg cang mag-alaala; dapat magcaroon ang mg

a monja ng

isang
pararayo upang sil'y mligtas.
Siya ng

a ba?anang sundalo,ng

uni't anong cabuluhan ng

pararayo'y
ng

itng

it ng

dilim ang gabi?

At tuming

al upang macakita sa cadiliman: ng

sandaling iyo'y cuminang ang

isang kidlat na inulit at pagdaca'y sinundan ng

malacas at calaguimlaguim na culog.

Phin 529Nacu! Susmariosep!ang biglang sinabi ng

sundalo, na nagcucruz at
tuly hinihila ang canyng casama;umals tayo rito!
An ang nangyayari sa iy?
Tayo na, umalis tayo rito!ang inulit ng

sundalo na nagtataguctucan ang

ng

ipin sa tacot.
An ang nakita mo?
Isang Iantasma!ang ibinulong na nang

ang

atal ang boong catawan.

Isng fantasma?
Sa ibabaw ng

bubung

an ... marahil siya ang monja na nagliligpit ng

mg

a baga
sa boong gabi!
Tuming

al ang distinguido at ibig niyng makita.

Jess!ang biglng sinabi at siy nama'y nagcruz.
Siya ng

naman, sa makinang na ilaw ng

kidlat ay canyang nakita ang isang

anyng taong nacatindg, halos sa palupo ng

bahay, nacataas sa lang

it ang mukha't
ang mg

a kamay, na para manding humihing

sa canya ng

awa. Mg

a lintic at culog
ang itinutugon ng

lang

it!
Nang macatapos ang ugong ng

culog ay naring

ig ang isang mapanglaw na daing.

Hindi gaw ng

hang

in ang daing na iyan, iya'y sa Iantasma!ang ibinulong

ng

sundalo, na siyang canyang pinacatugon sa guinawang sa canya'y pagpindot ng

canyng casama.
Ay! ay!ang naglulumampas na daing sa hang

in at nang

ing

ibabaw sa ing

ay
ng

ulan: hindi matacpan ng

mg

a haguinit ng

hang

in ang matamis at cahabaghabag na

tinig na iyong puspos ng

capighatan.
Mulng cuminng ang isng kidlt na nacasisilaw ang tind.
Hindi, hindi Iantasma!ang biglang sinabi ng

distinguido;mul pang nakita

co siy; casingganda ng

Virgen ... Umalis na tayo rito't magbigay alam tayo!

Hindi na hinintay ng

sundalong ulitin pa ang pagyacag sa canya't nang

agsialis
ang dalaw.
Sino cay ang humihibic sa calaguitnaan ng

gabi, na hindi inaalintana ang Phin

530malacas na hang

in, ang ulan at bagyo? sino caya ang matatacuting virgeng esposa
ni Jesucristo, na nakikilaban sa nang

agng

ang

alit na bagyo, tubig, lintic at culog at

hinirang pa naman ang cagulatgulat na gabi at ang may calayaang lang

it, upang
itaghy mul sa isng mapang

anib na cataasan ang canyang mg

a daing sa Dios?
Linisan caya ng

Dios ang canyang templo at aayaw ng

dingguin ang mg

a hibic sa
canya? Bac caya hindi macalampas sa bubung

an ng

convento ang mg

a mith ng

caluluwa at ng

macapailanglang hanggang sa trono ng

lubhang Mahabaguin?
Humihip ng

boong galit ang bagyo halos sa magdamag; hindi sumicat ang isa
man lamang bituin sa boong gabi; nagpatuloy ang walang pagcasiyahan sa hirap na
mg

a ay! na nacacahalo ng

mg

a buntong hining

a ng

hang

ing malacas, datapwa't

nasunduan niyang bing

i ang Naturaleza't ang mg

a tao; nagpuyat palibhasa ang Dios

ay hindi siya nariring

ig.
Kinabucasan, ng

mapaspas na sa lang

it ang maiitim na mg

a alapaap ay muling
sumicat ang araw sa guitn ng

nadalisay na himpapawid, humint sa pintuan ng

convento ng

Santa Clara ang isang coche at doo'y nanaog ang isang lalaki, na
napakilalang siya'y kinacatawan ng

may capangyarihan at hining

ing siya'y pakipag-

usapin sa abadesa at sa lahat ng

mg

a monja.
Ang sabi'y may humarp na isang monjang basang basa at punit-punit ang suot na
habito, tumatang

is at isinumbong ang cakilakilabot na mg

a cagagawan at hining

ing
siya'y tangkilikin ng

tao laban sa mg

a catampalasanan ng

pagbabanalbanalan. Ang
sbihan din nam'y totoong cagandagandahan ang monjang iyon, na may mg

a matang
ang cagandaha't catamisa'y wal pang nakikitang macacawang

is.
Hindi siya inampon ng

kinacatawan ng

may capangyarihan, nakipagsalitaan ito sa

abadesa at iniwan ang monjang iyn at hindi pinakinggn ang canyng mg

a samo at
mg

a luha. Napanood ng

monjang sinarhan ang pint pagcalabas ng

tao, na gaya
marahil ng

panonood, ng

hinatulang magdusa, ng

pagsasara sa canya ng

pintuan ng

lang

it, sacasacali't dumating ang araw na maguiguing casing bang

is at mawawalan ng

damdamin ang lang

it na gaya ng

mg

a tao. Ulol daw ang monjang iyon ang sabi ng

abadesa.
Phin 531Hindi marahil nalalaman ng

taong iyong sa Maynila'y may isang hospicio

na pinag-aalagaan sa mg

a nasisira ang isip; o baca caya naman ipinalalagay niyang

ang convento ng

mg

a monja'y isang ampunan ng

mg

a ulol na babae, baga man

hinahacang may catatagang camangmang

an ang taong iyong upang macapagpasiya

cung sira o hindi ang pag-iisip ng

isang tao.
Sinasabi rin namang baligtad ang ipinasiya ng

general J. ng

canyang mabalitaan
ang nangyaring iyon; tinangc niyang tangkilikin ang ulol na babae caya't hining

niya
it.
Ng

unit ng

ayo'y walang humarap na sino mang dalagang cagandagandahang

walang umampon, at hindi itinulot ng

abadesang dalawin at tingnan ang convento, at

sa ganito'y tumutol siya sa pang

alan ng

Religion at ng

mg

a Santong Cautusan sa
Convento.
Hindi na mulng napagsalitaanan pa ang nangyaring iyn, at gayn din ang
tungcl sa cahabaghabag na si Mara Clara.
WACAS G PAGSASAYSAY.
MGA TALABABA:
[1]A mi ptria, ang sabi sa "original" na wicang castil. Ang sabing "ptria" ay walng
catumbas sa wc natin cung d: ang tinubuang lup, ang tinubuan bayan, ang kinaguisnang
bayan, ang kinamulatang bayan, at iba pa. Ng

uni't ang sinasabing bayan o lupa rito'y saclaw ang

boong Sangcapuluang Filipinas, hind ang lupang Naic o bayang Malabon o lalawigang Tayabas,
cung di ang capisanan ng

lahat ng

bayan, ng

lahat ng

lalawigan sa boong Sangcapuluang ito,

casama ang mg

a bundoc, gubat, ilog, dagat at iba pa.P.H.P.

[2]"Casaysayan ng

ano mang nangyayari." Ipinang

ung

usap na "istoria"; sa pagka't sa

wicang castila'y hind isinasama ang h sa pagbasaP.H.P.
[3]Ang cncer ay masamng "bcol" bag, na hind maisatagalog na "bag" o bucol, sa
pagca't ibang iba sa mg

a sakit na ito. Caraniwang napagagaling ang "bag" o bucol, datapowa't

ang "cancer" ay hind. Bawa't dapuan ng

"cancer" ay namamatay. Wala pang lunas na

natatagpuan ang mg

a pantas na manggagamot upang mapagaling ang "cancer", na cung

pamagata'y "carcinoma." May nagsasabing napagagaling ang "carcinoma" sa pamamag-itan ng

paglaplap sa bucol, cung panahong bagong litaw, na walang ano mang ititira, datapuwa't
palibhasa'y hind nararamdaman ng

may sakit ng

carcinoma na siya'y mayroon nito, cung d cung

malubha na, iyan ang cadahilana't wal ng

magaw ang mg

a cirujano. Ang caraniwang

dinadapuan ng

cancer, carcinoma, ay ang mg

a taong bayan at hindi ang taga bukid; at lalong

madalas sa babae cay sa lalak. Sa suso o sa bahay-bata madalas dumapo cung sa babae. Ang
sakit na "cancer" ay tinatawag na "Noli me tangere," na ang cahuluga'y "Howag acong salang

in
nino man;" sapagca't cung laplapin at hindi macuhang maals na lahat at may matirang cahi't
gagahanip man lamang ay nananag-ul at lalong lumalacas ang paglaganap, tulad sa inuulbusang
halaman, damo o cahoy na lalong lumalacas ang paglag, at pagcacagayo'y lalong nadadal ang
pagcamatay ng

may sakit.P.H.P.
[4]Tinatawag na civilizacion ang caliwanagan ng

isip dahl sa pag-aaral ng

mg

a bago't
bagong dunong. Nagpasimula ang tinatawag na "civilizacion moderna," o bagong civilizacion,
ng

icalabinglimang siglo, at nacatulong na totoo na bagay na ito ang pagcatuclas ng

limbagan.
P.H.P.
[5]Colado, ang taong hindi inaanyayaha'y cusang dumdalo sa isang pigung. Maraming di
ano lamang sa mag

a bayanbayan, at lalonglalo na dito sa Maynila, ang mag

a taong di nating
calahi, na hind man inaanyayahan ay nagdudumaling dumalo sa mang

a piguing nang mang

a
filipino, na canilang tinatawag na indio, at ang mang

a taong yaong di natin calahi ang siyang

tinatawag ni RIZAL na mang

a colado sa pigung.P.H.P.
[6]Ang catutubong mahusay at d nagbabagong calacaran ng

mg

a linikh ng

DiosP.H.P.
[7]Nang panahng sulatin ni RIZAL ang NOLI ME TANGERE ay hindi pa umaagos dito sa
Maynila ang tubig na inumng nanggagaling sa ilog San Mateo at Marikina. Talastas nang madla,
na ang guinugol sa pagpapaagos na ito ay ang ipinamanang salapi, upang iucol sa ganitong
bagay, ni D. Francisco Carriedo, castilang naguing magistrado sa Real Audiencia nang una.
Salamat sa isang castila, sa isang hind nating calahi ay nagcaroon ang Maynila ng

tubig na
totoong kinacailang

an sa pamumuhay! Maraming mayayamang Iilipinong bago mamatay ay

nagpapamana ng

maraming salap at mahahalagang cayamanan sa mg

a Iraile o sa mg

a monja,
datapowa't hind nang

ababalinong magpamana ng

ano mang iguiguinhawa o magagamit sa

pamumuhay ng

canilang mg

a cababayan. Wal rin acong nalalamang nagawang handog sa mg

a
Iilipino ang mg

a Iraile na macacatulad ng

pamana ng

dakilang si Carriedo; gayong dahil sa mg

a
Iilipino cay yumaman at naguing macapangyarihan ang mg

a Iraileng iyan.Culang palad na

Filipinas!Nang di pa umaagos ang tubig na inuming sinabi na ay sa ilog Pasig o sa mang

a
ibng nacaliliguid sa Maynil umiiguib nang inumn at ib pang cagamitan sa bahay, sacali't ang
bahay walang algibe o tipunan ng

tubig sa uln.P.H.P.
[8]Ang namamatnugot sa paggaw ng

ano man ediIicio. Tinatawag na ediIicio ang bahay,

palacio, simbahan, camalig at iba pa.P.H.P.
[9]Ang ladrillong parang pinggan ang pagcacayar.P.H.P.
[10]Ang "maceta" ay wicang castila na ang cahuluga'y ang lalagyan ng

lupa na
pinagtatamnan ng

mg

a halamang guinagawang pangpamuti, sa macatuwid ay mal ang tawag na

"macetas" sa halaman.P.H.P.
[11]Patung

an ng

mg

a "maceta" o patirican ng

haligue o ano mang bagay.P.H.P.

[12]Ang capisanan ng

guinagamit sa pagcaing cuchara, cuchillo, tenedor at iba pa.P.H.P.

[13]Ang sabing "caida" ay wicang castila, na ang cahuluga'y ang pagcahulog, pagcalagpac,
pagcarap pagcatimbuang, o ang kinahuhulugan o ang lalay ng

ano mang bagay; datapuwa't dito

sa Filipinas, ayawan cung anong dahil, tinatawag na "caida" ng

mg

a castila at ng

mg

a lahing
castila ang macapanhic ng

bahay.P.H.P.
[14]Ang panig ng

bahay na pinaglalagyan ng

mesang cacanan.P.H.P.
[15]Muling pang

ang

anac. Ang panahong nagpasimul nang calaghatian nang Siglo XV, na

napucaw sa mang

a taong tubo sa dacong calunuran ng

Sandaigdigan ang masilacbong

pagsisiyasat nang mg

a maririkit na guinagaw sa una nang mg

a griego at nang mg

a latino
P.H.P.
[16]Batalang bato, na ang caraniwa'y baldosa ang tungtung

an.P.H.P.
[17]Sa convento ng

Antipolo ay may isang cuadrong catulad nito.J.R.

[18]Isang pabilog na parang culuong na ang caraniwa'y pinagagapang

an ng

mg

a halaman.
P.H.P.
[19]Ang ilawang sang

asang

a na ibinibiting may mg

a pamuting mg

a cristal na
nagkikislapan.P.H.P.
[20]Isang papatung

ang cahoy, na catulad ng

papag na mababa ang any.P.H.P.

[21]Cahoy na caraniwang tawaguin ng

tagalog na "Palo-China." Ang cahoy na ito'y

caraniwan sa Europa at America. Sumisibol din sa Benguet, dito sa Filipinas, dahil sa malamig
ang sing

aw roon.P.H.P.
[22]Natuclasn ang paggaw ng

"piano" ng

siglo XIII at siyang naguing cahalili ng

"clavicordio" at ng

"espineta." Alinsunod sa any at laki ay tinatawag na piano de mesa, piano de

cola, piano de media cola, piano vertical, piano diagonal at iba pa. Ang piano de cola'y
nacahigang parang mesa, na sa isang dulo'y malapad at sa cabilang dulo'y makitid at isa sa mg

a
lalong mahl ang halag.P.H.P.
[23]Tinatawag na larawang "al leo," (retrato al oleo) ang larawang ipinipinta sa pamamag-
itan ng

mg

a culay o pinturang tinunaw sa lang

is.P.H.P.
[24]Sambahan ng

mg

a judio.P.H.P.
[25]Caraniwang tinatawag na Nuestra Seora ang ano mang larawan ni Guinoong Santa
Maria, na halos may d mabilang na pamagat: Nuestra Seora del Carmen, cung may mg

a
escapulario sa camay; Nuestra Seora del Rosario, cung may tang

ang cuintas; Nuestra Seora de

la Correa, cung nacabigkis ng

balat, Nuestra Seora de Turumba, Nuestra Seora de Salambaw

at iba pang lubhng napacarami.P.H.P.
[26]"Hind carapatdapat" ang cahulugan ng

sabing "indigno," salitang caraniwang sabihin

ng

mg

a nacacastilaan.P.H.P.
[27]Tinatawag na cadete ang nag-aaral sa isang colegiong doo'y itinuturo ang mg

a
bagaybagay na nauucol maalaman ng

isang militar.
[28]Taga ibng lp, sa macatuwid ay hind taga Filipinas ang cahulugan ng

sabing
"extranjero." Gayon ma'y d caraniwang tawaguing "extranjero" ang insc, ang castl, ang turco,
ang japons, ang bombay, ang colombo at ib pa; sila'y tinatawag ditong insc, castl,
"turkiano," japon, bombay, colombo. Tinatawag lamang "extranjero" ang ingles, aleman, Irances,
suizo at iba pa, sa pagca't iniuucol lamang ang sabing "extranjero" sa mg

a mang

ang

alacal na may
malalaking puhunan.P.H.P.
[29]Ang bubong na tabla ng

mg

a sasacyan.
[30]Tinatawag na "paisano" ng

mg

a sundalo ang hind militar.P.H.P.

[31]Caraniwang tinatawag na "biscuit" ang biscochong na sa mg

a maliliit na latang
nanggagaling sa Inglaterra. Tinatawag dito sa ating "biscocho" ang mg

a malulutong na tinapay,
gaya ng

tinatawag na "biscocho y caa" at "biscocho y dulce," at ang tunay na biscocho'y

tinatawag na "sopas" ng

mg

a d nacaaalam ng

wicang castila. Ng

ayo'y gumagaw na rito sa atin

ng

masasarap na biscochong hind sabol sa mg

a nanggagaling sa Inglaterra, ang La Perla ni

G.J.E. Monroy, ang La Fortuna ni G. Claro Ong at iba pa. Carapatdapat papurihan ang mg

a
cababayang itong nagliligtas sa Filipinas na bomobowis sa mg

a taga ibang lupain sa pagbili ng

mg

a bagay na dito'y nagagaw.P.H.P.

[32]Marang

al na general ni Carlos V at ni Felipe II. Siya ang nagtagumpay sa

panghihimagsic ng

Paises Bajos at nacalupig sa Fort.P.H.P.

[33]Ang talaan ng

mg

a oIicial at mg

a puno sa mg

a hucbo.
[34]Ang may catungculang umusig sa masasamang tao at mang

asiwa sa capanatagan ng

mg

a bayanbayan. Ng

panahon ng

Gobierno ng

Espaa'y may dalawang bagay na Guardia Civil

dito sa Filipinas: "Guardia Civil" ang pang

alan ng

mg

a na sa bayanbayan ng

mg

a lalawigan, at
"Guardia Civil Veterana" ang na sa ciudad ng

Maynila.Pawang mg

a Iilipino ang mg

a sundalo
ng

Guardia Civil at ng

Guardia Civil Veterana, at mg

a castila ang mg

a oIicial at ang mg

a puno.
Manacanacang nagcacaroon ng

alIerez at tenienteng mg

a Iilipino. Ang nahalili ng

ayon sa
Guardia Civil ay ang Polica Insular, na tinatawag ding Polica Constabularia, at sa Guardia Civil
Veterana ay ang Polica Metropolitana na pawang americano at ang Polica Municipal na
pawang filipino. Bucod sa Guardia Civil at Veterana'y may mg

a Cuadrillero pa na pawang
Iilipino ang mg

a sundalo at pinuno, na ang caraniwa'y Iusil na walang cabuluhan at talibong ang

mg

a sandata. Ng

mg

a huling taon ng

Gobierno ng

castila'y nagcaroon sa Maynila ng

mg

a
tinatawag na "Guardia Municipal," na ang dalang sandata'y revolver at sable. Sa macatuwid ang
mg

a namamahala ng

catahimican ng

mg

a namamayan, ng

mg

a huling panahon ng

mg

a castila,
dito sa Maynl'y ang Guardia Civil Veterana, ang Guardia Municipal at ang Cuadrillero, at sa
mg

a lalawiga'y ang Guardia Civil at ang Cuadrillero, bucod sa Policia Secreta na itinatag dito sa
Maynila, hind co matandaan cung ng

taong 1894 o 1895.P.H.P.

[35]Ang nagtutur sa paaralan.P.H.P.
[36]Colegio o paaralang mg

a Iraileng dominico ang may-ari at sila rin ang nang

agtuturo.
[37]Tinatawag na "dialectico" ang gumagamit ng

dialectica. Ang "dialectica'y" ang

carunung

ang ucol sa pag iisip-isip at ang mg

a pinanununtunang landas sa bagay na ito.P.H.P.

[38]Si Santo Domingo de Guzman ang nagtatag ng

capisanan ng

mg

a Iraileng dominico
caya sila'y tinatawag na mg

a anac ni Guzman.P.H.P.
[39]Ang nananatili sa pakikipanayam sa sangcataohan; ang hind sacerdote.
[40]Ang nagpapalagay ng

mg

a palaisipang dapat sagutin at tutulan sa pang

ang

atowiran ng

catalo.
[41]Ito'y ang balitang si G. Benedicto de Luna, marunong na abogadong filipino.
[42]Ang pagtatang

at pagbubucod ng

pinagmamatuwirang ano man.

[43]Ang mg

a inanac o iniapo ng

mg

a unang senador sa Roma.

[44]Mg

a Iraile.
[45]Si Enrique Heine ay bantog na poeta at critico aleman. Sumulat sa wicang aleman.
Ipinang

anac ng

1796 at namatay ng

1856.
[46]Ang mg

a dios sa pinagtapunan.
[47]Ang Tyrol ay isang magandang panig ng

Suiza at Baviera at isa sa mg

a lalawigan ng

Austria-Hungra. May siyam na raang libong tao ang namamayan doon.
[48]Tinatawag na equinoccio ang pagcacaisa ng

haba ng

araw at ng

gabi.
Nagcacaequinoccio pagpapasimul ng

signo Aries at pagpapasimul naman ng

signo Libra. May

equinoccio ng

tag-araw, mul sa 20 hanggang 21 ng

Marzo, at may equinoccio ng

tag-ulan, mul
sa 22 hanggang 23 ng

Septiembre.
[49]Halos talos ng

lahat ng

Iipinong ang cahulugan ng

"morisqueta" ay canin; ng

uni't ang
wal marahil nacacaalam niyan ay cung saang wica nanggaling; sa pagca't ang sabing
morisqueta'y hind wicang castila, hind tagalog, hind latin, hind insic at iba pa. Ang mg

a
Iraile cay ang nagtatag ng

salitang iyan?
[50]Sinabi co na sa sa isa sa mg

a paunawa sa BUHAY NI RIZAL na sa pasimul ng

librong ito
na ang sabing "indio" ay wicang castil na ang cahuluga'y tbo o inianac sa India. Ang Filipinas
ay mg

a pulong na sa panig ng

libutang tinatawag na "Oceania," at ang India ay na sa panig ng

libutang tinatawag na Asia. Ang tawag na indio ng

mg

a Iraile, ng

mg

a castila at ng

mg

a lahing
put sa mg

a tubo sa Filipinas ay isang pag-alimura at pagcuty sa mg

a lahing caymanggui.
Caacbay ng

sabing indio ang cahulugang tamad, walang damdamin, hang

al, dugong mababa,

cutad na isip, ugaling pang

it, walang cahihiyan at iba pang lalong mg

a casamasaman. Sacsi
nitng mg

a sabi co ang mg

a sinulat ng

mg

a Iraile't castila tungcol sa Filipinas. Ng

uni't ang lalong

nacatatawa'y ang mg

a taong tubo rin dito sa Filipinas, na dahil sa maput ang canilang balat ay
tumatawag sa capow tagritong caymangui ng

indio ... Mg

a dukhang damdamin!P.H.P.
[51]Ito'y lubos na catotohanan. Ang sumusulat nito'y nacapang

umpisal ng

panahong
cabataan pa sa isang Iraileng palibhasa'y bahagy ng

macawatas ng

wicang tagalog, ipinipilit na

ang casalanang ikinucumpisal ay sabihin ng

nang

ung

umpisal sa mg

a salitang cahalayhalay at
magagaang na sa Diccionariong wicang castila at wicang tagalog na sinulat ng

canilang capowa
fraile.P.H.P.
[52]Ang mg

a sinising

il sa binyag, casal, tawag, libing, campana, ciriales at iba pa.

[53]Ang caraniwang tinatawag na "manong" "manang", galing sa salitang "hermano"
"hermana". May dalawang bagay na manong, ang manong na franciscano franciscana at
manong na dominico dominicana.
[54]Dating estancado ang tabaco dito sa Filipinas. Ang Gobierno ng

Espaa ay siyang
namimili ng

tabacong dahon sa mg

a magsasaca sa mg

a bayang may pahintulot na magtanim ng

tabaco, ang Gobierno ang nagpapadala dito sa Maynila siya ang nagpapagawa ng

tabaco at
cigarrillo at siya rin ang nagbibili. Sino ma'y walang nacabibili ng

tabacong dahon cung d ang

Gobierno at sino ma'y walang nacapagbibili ng

tabacong dahon, ng

tabacong yari at ng

cigarrillo
cung d ang Gobierno. Sa mg

a bayang may pahintulot na magtanim ng

tabaco'y may mg

a
cagawad ang Gobierno, na siyang nang

ang

atawa't ng

gumaling ang tanim na tabaco at mag-ani

ng

marami. Ang Gobiernong mamimili ay siya ring naghahalaga ng

tabacong dahong canyang

binibili. Ng

taong 1883 ay inalis dito sa Filipinas ng

Gobierno ng

Espaa ang estanco ng

tabaco
at binigyang calayaan ang lahat na macapagtanim at macapagbili ng

tabacong dahon, tabacong

yari o cigarrillo, at ang inihalili sa estanco ay iba't ibang bagay na pagpapabowis sa mg

a
tagarito.P.H.P.
[55]Alac na Jerez, na nanggagaling sa uvas na inaani sa bayang Jerez de la Frontera, na
sacop ng

lalawigang Cadiz, caharian ng

Espaa. Ang bayang iyo'y mayaman, nasa tabi ng

ilog
Guadalete at may 62,009 ang nananahang tao.P.H.P.
[56]Tinatawag na Evangelio ang mg

a sinulat ni San Mateo, San Lucas, San Marcos at San

Juan. Ang mg

a sinulat ng

apat na Santong ito, na d iba cung d ang casaysayan ng

mg

a
ipinang

aral at buhay ni Jesucristo, ang siyang pinagpapatuunan ng

mg

a utos at palatuntunan ng

Iglesia Catolica Apostolica Romana, ng

Iglesia Cismatica sa Rusia at sa Grecia, ng

Iglesia
Protestante at ng

Iglesia Filipina Independiente.P.H.P.

[57]Ang cahulugan ng

sabing indolente ay ang taong hind napupucaw ang loob sa mg

a
bagay na sa iba'y nacasakit. Ang walang malasakit sa ano man, ang mabagal, ang tamd.
[58]"Bailujan," galing sa sabing "baile," sayaw. Ang baile ay wicang castila. Ang
"bailuhan" ay hind guinagamit ng

mg

a Iraile at ng

mg

a castila dito sa Filipinas cung d ang

sabing "baile" pagca ang sayawan ay sa bahay ng

capowa castila, at "bailujan" pagca ang

sayawan ay sa bahay ng

mg

a Iilipino. Sa maicling sabi, ang cahulugan ng

"bailujan" ay sayaw na
carapatdapat cutyan, catawtaw, walng cahusayan.
[59]Ang "loto" ay isang cahoy sa AIrica. Anang mg

a poeta, ang taga ibang lupaing

macacain daw ng

bung

a ng

"loto" ay nacalilimot sa canyang kinamulatang bayan.

[60]Sa macatuwid baga'y sucat na ang magcaroon ng

caunting pag-iisip.
[61]Caugalian sa mg

a castilang hind "usted" (cayo p) na guinagamit sa caraniwan, cung d

"Vuestra Reverencia" o "Vuesarevencia" (sa cagalanggalang p ninyo) ang siyang ibinibigay na
galang sa mg

a Iraile sa pakikipag-usap sa canila.

[62]Ipinang

ung

usap ng

"ereje," sa pagca't sa wicang castila'y hindi isinasama ang h sa

pagbasa. Tinatawag na "hereje" ang cristianong sumasalansang o hindi sumasampalataya sa mg

a
pinasasampalatayanan ng

Iglesia Catlica Apostlica Romana.P.H.P.

[63]Ang kinacatawan ng

Dios.
[64]Maliit na general; sa macatuwd baga'y walng halagang general.
[65]Maliit na general Capansanan.
[66]"Su excelencia" sa wicang castila, paunlac na tawag sa Capitan General at sa iba pa ng

mg

a castila.P.H.P.
[67]Pang

alawa ng

Real Patrono. Tinatawag na Real Patrono ng

Iglesia Catolica Romana

ang Har sa Espaa. Haring tagatangkilic ang cahulugan sa wicang tagalogP.H.P.
[68]Hind ac nassilong cahi't siya'y pang

alawa man ng

hariang ibig sabihin ni Pri

Dmaso.P.H.P.
[69]Mul sa tang 1717 hangang 1719 ay nagung Gobernador General sa Filipinas si Don
Fernando Bustamante. Sa pagca't canyang napagunawa ang malaking mg

a pagnanacaw sa
pamamanihala ng

salap ng

Hari, minagaling niya ang magtatag ng

mg

a bagong utos sa
pamamahal ng

salap ng

calahatan. Pinasimulan niyang kinulong sa bilangguan ang mg

a taong
pinaghihinalaan; sila'y canyang pinag-usig sa harap ng

mg

a tribunal. Galit na galit cay

Bustamante ang mg

a may matataas na catungculang sa ganito'y nang

agsipang

anib na
mapahamac, at sa gayong cahigpita'y hind nang

abihasa cailan man. Sa pagca't nabalitaan ni

Bustamante ang panucalang manghimagsic laban sa canyang capangyariha't pamamahala, at
tinatangkilic ng

mg

a Iraile sa canilang mg

a simbahan ang lalong mg

a kilalang mahihigpit niyang

mg

a caaway, naglathala siya ng

pagtawag sa lahat ng

mg

a lalaking may mahiguit na labing apat

na taon upang mang

agsipanig sa hucbong magsasanggalang sa capangyarihan ng

Hari. Dining

ig
ng

bayan ang pag tawag na iyon, at natatag ang isang hucbo ng

mg

a cusang pumasoc sa
pagsusundalo. Nang

agsiIirma ang Arzobispo at ilang mg

a abogado sa isang casulatang doo'y

itinututol na walng capangyarihan at walng catowiran daw si Bustamante na ipag-utos ang
pagpapabilang sa notariong si Osejo, na tumacb at nagtag sa simbahang Catedral: dahil dito'y
ipinag-utos ng

Gobernador General na dacpin at ibilangg ang arzobispo at gayon din ang mg

a
abogadong cainalam sa gayong panucalang catacsilan.Pinanggaling

an ang mg

a
pagpapabilanggong ito ng

iba't ibang mg

a caguluhan, at sa tacot ng

mg

a Iraileng bac sila naman

ang pag-usiguin, minagaling nila ang sila ang mamatnugot sa mg

a lumalabag sa capangyarihan
ng

Gobernador.Lumabas sa mg

a simbahan ang mg

a nagtatago roon, nagdala ng

mg

a sandata,
at ng

macasanib na sa canila ang ilang mg

a tagarito, lumacad sila't ang tinung

o'y ang palacio ng

Gobernador, na ng

panahong iyo'y na sa taguilirang ilaya ng

tinatawag ng

ayong Plaza ni William

McKinley. Nang

ung

una sa paglacad ang mg

a Iraile na may mg

a hawac na Santo Cristo sa

canilang mg

a camay. Nang maalaman ni Bustamante ang gayong panghihimagsic, ipinag-utos sa

canyang mg

a guardiang barilin ang mg

a nanghihimagsic na iyon; datapuwa't hind sumunod sa

canyang utos ang mg

a sundalo, at ng

dumating ang mg

a nanghihimagsic sa tapat ng

palacio,
isinuc nil ang canilang mg

a sandata sa harap ng

pagca damit sacerdote ng

mg

a Iraileng
nang

agtaas ang mg

a camay na may hawac na mg

a Santo Cristo at mg

a larawan ng

Santo.
Pinabayaan din ng

mg

a sundalong alabardero na sila'y macapasoc. Lumabas ang cahabaghabag

na si Bustamanteng may sandatang hawac, at sinalubong sa hagdanan ang mg

a nanghihimagsic.
Hinandulong siya ng

mg

a nanghihimagsic at sa sandali lamang ay may sugat na siyang malubha.

Dumal sa cany ang canyang anc na lalaki, at it nama'y agd binaril at nasugatan ng

bala.
Kinaladcad ng

mg

a nanghihimagsic ang canilang Gobernador na naghihing

alo hanggang sa isang

bilangguang na sa silong ng

Audiencia, at doon siya namatay ng

magtatakip silim ng

hapon ng

araw ring iyong ica 11 ng

Octubre ng

1719; ipinagcait sa canya ang lahat ng

saclolo at hindi siya

binigyan ng

isa mang lamang vasong tubig. Kinaladcad naman ang anac ng

Gobernador General
sa talian ng

mg

a cabayo sa palacio, at doon siya namatay ng

hapon ding iyon, at ipinagcait sa

canyng macaguibic ang sino man manggagamot at itinanggui sa canya ang lahat ng

bagay na
saclolo. Ang mg

a nanghimagsic na pinamunuan ng

mg

a Iraileng pumupuri at nagpapaunlac sa

mg

a pumatay sa Gobernador at sa canyang anac ay nang

agsitung

o sa cuta ng

Santiago at doo'y
kinuha at pinawalan ang arzobispo, na pagdaca'y siya, ang nagatang sa sarili ng

catungculang
pagca Gobernador General sa Sangcapuluang ito. Hindi nagcamit parusa cailan man ang mg

a
cakilakilabot na katampalasanang ito.Sinipi sa "Censo de las Islas Filipinas" ng

1903, tomo
I, pgina 342P.H.P.
[70]"Su Majestad el Rey" sa wicang castil. Masasabing: "ang Macapangyarihan Har."
[71]Sa matuwid baga'y hindi niya pinahahalagahan ang taong sinasabi ng

Teniente.
[72]Aayaw kilalanin ng

mg

a Iraile si AlIonso XII, na ng

panahong sinasabi sa "Noli me

tangere" ay siyang hari sa Espaa, cung di si Carlos de Borbon na naghahang

ad na siyang
maghari sa mg

a castila. Dahil sa paghahang

ad na ito'y silasila ring mg

a castila ang
nang

agsipagbaca, at maraming dugo ang nabuhos. Ang unang nacabaca ng

reina Cristina at ng

reina Isabel II ay si Carlos de Borbon, capatid ni Fernando VII; isinalin niya pagcatapos ang
tinatawag niyang catuwiran sa Corona ng

Espaa sa canyang anac na si Carlos Luis, na

nagpamagat ng

Conde de Montemolin at haring Carlos VI, na siyang muling nagsabog ng

caligaligan, dug at mg

a capahamacan sa Espaa, sa isang maning

as na pagbabaca at ng

siya'y
matalo'y omowi sa Trieste at doon namatay ng

1861.
Humalili cay Carlos Luis ang canyang capatid na si Juan Borbon, ng

uni't wala itong

nagawng may cahulugn.
Ang anac ni Juang nagng

ang

alang Carlos at nagpamagat ng

haring Carlos VII ang siyang

nagpatuloy ng

pagbabaca, sa udyoc at tulong ng

mg

a Iraile at macaIraile. Pinasimulan ang

icatlong pagbabaca sa Espaang mg

a capowa castila rin ang nagpatayan, ng

8 ng

Abril ng

1872.
Ng

panahong iyo'y maraming totoong salapi ang ipinadalang galing sa Filipinas na handog ng

mg

a Iraile cay Carlos, datapuwa't wala ring kinahinatnan ang pagpupumilit nito, ng

mg

a Iraile at
ng

mg

a macaIraile, cung d magsabog ng

dugong calahi at papaghirapin ng

di ano lamang ang

Espaa. Natapos ang pagbabaca roon ng

27 ng

Febrero ng

1876, araw na ibinalic ni Carlos sa

Francia. Ang pinacamabuti sa mg

a general nito'y si Zumalacarregui at si Cabrera. Cumilala at

sumuco si Cabrera sa haring AlIonso XII ng

taong 1895. Cung pamagatan si Don Carlos ng

mg

a
castila'y "Crlos Chapa."
Marahil ibiguin ng

mg

a bumabasang maalaman cung ano ang dahil ng

pagbabacang ito, na
nagpasimula ng

2 ng

Octubre ng

1833 at nagtapos ng

27 ng

Febrero 1876, at aking sasabihin sa

maicling salit:
Bago pa lamang nacacawal ang Espaa sa capangyarihan ng

mg

a Irances, ay nagpasimul
na ang panucala ng

mg

a Iraile at ng

mg

a macaIraileng papanumbalikin doon ang pagtatatag ul

ng

"absolutismo"; sa macatuwid baga'y ang capangyarihan ng

haring magaw ang bawa't

maibigan, at manumbalic ang "tribunal ng

Inquisicion." Hindi pumayag si Fernando VII sa

gayong balac, at sa gayo'y kinagalitan siya at minagaling ng

mg

a Iraileng sa canya'y mahalili ang

canyang capatid na si Carlos Maria Isidro de Borbon, na nang

acong cung siya ang maguiguing

hari ay gagawin niya bawa't ibiguin ng

Papa at ng

mg

a Iraile. Bago namatay si Fernando ay

gumawa ito ng

testamentong isinasalin niya ang canyang corona sa canyang anac na babaeng si

Isabel. Ng

mamatay si Fernando VII ng

29 Septiembre ng

1833 ay nahahanda na upang bacahin

ang hahaliling reinang si Isabel II, na sa pagca't musmos pa noon, ang namamahala ng

caharia'y
si reina Cristinang nabao cay Fernando VII, at ng

icatlong araw ng

pagcamatay nito'y
pinasimulaan na ng

ang panggugulo sa Espaa ni Carlos, na tinutulung

an ng

papa, ng

mg

a
fraile, ng

lahat ng

mg

a pari at ng

canilang mg

a cacampi.
Ng

ayong mg

a panahong ito'y mahinang mahina na ang carlismo sa Espaa, at sila sila'y

nagsisiran. May nang

agpapang

alang "integrista" na siyang nang

ag-iibig ng

"absolutismo" at ng

"inquisicion," at "mestizo" ang itinatawag nila sa sumasang ayon sa calagayang dala ng

panahon
at ayaw sa "inquisicion" at sa "absolutismo." Ng

ayo'y macucuro na cung bakit aayaw kilalanin

ng

mg

a Iraileng hari nila si AlIonso XII at si AlIonso XIII man; ng

uni't ang sawicain ng

a ng

mg

a
castila'y "a la Iuerza ahorcan" (sapilitan ang pagbitay). Aayaw man sila'y sapilitang nilalagoc ang
apdong handog ng

catuwiran at ng

catotohanan.P.H.P.
[73]Sa canyng calagayan sa canyng sarili.
[74]Sa galit ay nabiglaanan.
[75]Sa bibg lamang.
[76]Mul sa ps, taimtim sa ps.
[77]Na sa pag-iisip.
[78]Sa isng pagcacatan, hindi sinasadya.
[79]Sa pagcacataon at sa ganng akin.
[80]Ang paring catulong ng

cura. Ng

panahon ng

Gobierno ng

Espaa, halos ang lahat ng

paring Iilipino ay pawang coadjutor lamang ang naaabot na catungculan; bihirang bihira ang
naguiguing cura, at ang caraniwa'y mg

a Iraile ang naguiguiug cura; caya't ang lahat ng

mg

a cura
halos sa sangcapuluang ito'y pawang mg

a Iraile. Aliping mistula ang pagpapalagay ng

mg

a
curang Iraile sa mg

a coadjutor na Iilipino. Salamat sa revoluciong guinawa ng

Katipunang tatag
ni Gat Andres BoniIacio'y nahang

o ang mg

a paring Iilipino sa gayong caalipinan; datapuwa't

hangga ng

ayo'y wala isa man lamang sa mg

a paring Iilipinong nacacagunitang magpaunlac cay

Gat Andres BoniIacio. Cahimanawari sila'y mang

aguising sa panahong hinaharap. Wala ng

carimarimarim na pusong gaya ng

di marunong tumumbas sa utang na loob!!!

[81]Ang sumusulat ng

mg

a inilalathala sa mg

a periodico o pamahayagan.
[82]Ang may almacen o tindahan. Tinatawag ding almacenero ang catiwala sa pag-iing

at ng

mg

a camalig na ligpitan ng

ano man, o ang isang catungculan sa Gobiernong ganito ang

pang

alan.P.H.P.
[83]Caugalian ng

mg

a taong may pinag-aralang cung pumapanhic sila sa bahay ng

isang
hind cakilala, ang siya'y iharap sa maybahay ng

isang cakilala nito at sabihing:"May

capurihan po acng ipakikilala sa iny si guinoong Fulano."P.H.P.
[84]Ang monje Bernardo Schwart, alemn, na siyang nacatuclas ng

pag-gaw ng

polvora ng

siglo XIV.P.H.P.
[85]Caraniwan sa catagalugan tawaguing "among" ang pari, marahil sa turo rin ng

Iraile.
Ang sabing "among" ay galing sa "amo," na ang cahuluga'y "pang

inoon," at ang tumatawag ng

"amo" ay "alipin." Bakit hindi sila nagpatawag ng

"ama" na siyang cahulugan sa wicang tagalog

ng

sabing "padre?" Bakit itinutulot ng

mg

a sacerdote na sila'y tawaguin "amo?"

[86]Wicang haluang castila't tagalog, na cung tawagui'y "wicang tinula".
Nagpapatumpictumpic bago'y ibig,May mg

a Iilipinong hind nang

ingiming magsalitang sila'y

hind nacacawatas ng

wicang tagalog, na hind sila marunong ng

wicang tagalog; datapawa't

hind rin naman marunong magsalit ng

tunay na wicang castila; walang nalalaman cung d ang

wicang tinda: cahabaghabag na mg

a tao!
[87]Ang pagtutur ng

isang carunung

an; sa halimbawa: si Fulano'y nagtuturo ng

catedra ng

"Derecho" na gaya rin cung sabihing si Fulano'y nagtuturo ng

dunong ng

"Derecho."
[88]Magbigay ang sandata sa harap ng

carunung

ang; sa macatuwid baga'y dapat gumalang

ang mg

a militar sa mg

a taong pantas.
[89]Magbigay ang sandata sa harap ng

mg

a Iraile; dapat gumalang ang mg

a militar sa mg

a
fraile.
[90]Wicang castila ang sabing "mundo" at maraming cahulugan: ang cabooan ng

lahat ng

mg

a kinapal.Ang lupa.Ang cabooan ng

lahat ng

tao.Baul na malaki.Tungcol sa
pamumuhay. Isa sa mg

a caaway ng

caluluwa. Dito'y ang cahulugan ay isang tang

ing bahagui ng

sangcataohan, sa macatuwid baga'y ang mg

a tao sa piguing na iyon.P.H.P

[91]Si Lucio Licino Lcalo, cnsul romano, na bantog dahil sa totoong magalng na pagcain
sa canyang mesa.
[92]Ang cahulugan dito'y isang malaking tasang malucong na pinaglalagyan ng

pagcain
Cahulugan din ng

wicang "Iuente"; Bucal ng

tubig na nanggagaling sa lupa.Isang "aparato"

upang doo'y lumabas ang tubig na nanggagaling sa mg

a "tubo" at ng

magamit sa bahay, sa daan

o sa halamanan.Mul ng

isang bagay.Ang sugat na talagang guinagaw sa brazo, sa bint at

iba pa.Kinacailang

ang sa pagsasalit ng

"Iuente" ay magpalabas ng

hang

in sa bibig, sa pagca't
cung hindi ay masasabing "puente" na ang cahuluga'y tulay. Ito'y isa sa mg

a cadahilanan cay
ayaw acong makisunod sa bagong palacad na isulat ng

P cahi't ang pinanggaling

a'y F, gaya sa
halimbawa ng

Filipinas, Fernando, Faustino na may mg

a sumusulat ng

ayon ng

Pilipnas,
Pernando, Paustino. Gayon ma'y iguinagalang co at hindi co pinipintasan ang sa ibang caisipan
at palacad na sinusunod.Upang maipang

usap ang "eIe" ay idinadaiti ang labi sa mg

a ng

iping
itaas sac magpalabas ng

hang

in sa pagsasalit ng

letra.P.H.P.
[93]Pinupuri cata. Pasimul ng

isang dasal sa Dios na wicang lating sinasabi ng

mg

a pari at
iba pang catlico bago cumain.
[94]Tinatawag ng

mg

a castilang "Peninsula" ang Espaa."Peinsula" ang sabi ni Doa

Victorina, sa pagca't siya'y isa riyan si mg

a babaeng tagalog na nagcacasticastilaan ay bago'y

hind man lamang marunong mang

usap ng

wicang castila. Ang tunay na cahulugan ng

Peninsula
ay ang lupang halos naliliguid ng

tubig magcabicabila.P.H.P.
[95]Tulad sa tinatawag nating wicang "castilang tinda." Halohalong salitang ingles, insic,
portugues at malayo; gaya naman ng

nangyayari na rito sa Filipinas tungcol sa pananalit ng

ingles na halohalo ng

ingles, castila't tagalog.P.H.P.

[96]Guillermo Shakespeare, dakilang poetang ingles at isa sa mg

a pang

ulong dramatico sa
sangcataohan. Ipinang

anac sa StraIIord ng

1564 at namatay ng

1616. Ang mg

a pang

ulong sinulat
niya'y ang "Macbet," "Romeo at Julieta," "Hamlet," "Otelo," "Ang Mercader sa Venecia," "Ang
panaguinip ng

isang gabing tag-araw" at iba pa.P.H.P.

[97]Ang caharian ng

China.
[98]Pang

alawang libro ng

Pentatesco ni Moises.Ang paglalacbay sa ibang lupain ng

mg

a
tb sa isng nacin byan, na siyng cahulugn dito.
[99]Ang balbs na sumisibol sa bab, na pinapag aanyong peraAng pera ay ang
caraniwang tawaguing "peras." "Pera" pagc iisa; "peras" pagc dalawa o marami, ito'y cung sa
wicang castilas sa pagca't sa wica natin ay hind nagbabago ang tawag cung iisa o marami man.
Ipinaliliwanag co ito sa pagca't marami sa mg

a tagalog na sa d caalaman ay tinatawag na "pera"

"pira" ang isang centimo, sa pagtulad sa mg

a castilang tinatawag na "perra chica" ang canilang

cuartang ang halaga'y isang centimo natin o "perra grande" pagc halagang dalawang centimo.
Asong babae ang cahulugan ng

sabing "perra," at ganito ang itinawag ng

castil sa canilang
cuarta, dahil doo'y may napapanood na isng leng ang camukha'y aso.P.H.P.
[100]Catutubong hiyas ng

espiritu ng

tao na siyang tagaacay sa paggaw niya ng

ano man.
Pagcakilalang tunay ng

casamaang dapat nating pang

ilagan at ng

cagaling

ang dapat nating

gawnP.H.P.
[101]Nang panahng nacapangyayari ang Gobierno ng

Espaa sa Filipinas, hind

ipinahihintulot na ang mg

a castilang lalaki't babae'y gumaw ng

ano mang may cabigatan, gaya

baga ng

mag-araro, mag-asarol, mag-pahila ng

carreton, magpas-an, ang lalaki, at ang babae

nama'y hindi namimili ng

pagcain sa mg

a pamilihan, hindi nagluluto, hindi naglalacad ng

malayo; inaacala ng

mg

a castilang isang casiraan ng

canilang puri cung mapanood ng

mg

a
Iilipinong sila'y gumagawa ng

mabigat, at nakikigaya naman sa canila ang mg

a lahing castila.
Naguing casabihan tuloy sa catagalugan, dahil sa bagay na ito ang "para ca namang castila,"
"para ca namang seora," sa mg

a lalaki't babaeng tagalog na aayaw magtrabajo ng

mabigat.
P.H.P.
[102]Ng

panahong sinasabi ni "Rizal" na nangyari ang sinasaysay sa librong ito, ang tawag
sa bahay-bayan (Casa municipal) ay tribunal at ang tawag sa Presidente Municipal ay
Gobernadorcillo (maliit na Gobernador) panglibac na pang

alan. Ang Gobernadorcillo'y

tagapamahala ng

bayan, hucom sa mg

a mumunting bagay na usapin, tagausig sa masasamang

tao, taga paning

il as mg

a cabeza de barangay, nacaaalam ng

correo at iba pa.P.H.P.

[103]Walang ano mang calabisan. Lubha ng

ang catotohanan ang sinasabing ito ni RIZAL na

sucat na ang alalahanin cung bakit hinatulang mapresidio ang ilang maririlag na guinoong
Iilipino, ng

1872 dahil sa sinapantahang sila'y mg

a cainalam sa mg

a nangyari sa arsenal ng

Tang

uay ng

taong iyon. Ang isa sa lalong mg

a calaguimlaguim na sumbong na guinaw laban

cay Don Antonio Maria Regidor ay ang pagcacuha sa isang "aparador" ng

canyang bahay, na
"punong-pun ng

alaboc," ng

dalawampong "ejamplar" ng

librong La Cuestin Colonial na

sinulat ni Labra. Basahin ang Iolletong "Caraing

ang ipinadala sa mahal na Hari ni Don Antonio

Mara Regidor, na sinulat ni Don Manuel Silvela: Madrid 1872. Pinagdusahan sa Marianas ni
Don Antonio Mara Regidor ang gayong cakilakilabot na "casalanan."
Ang isa pang nagdusa sa presidio dahil sa mg

a gayon ding casalanan ay si Don Maximo

Paterno, na ipinagsanggalang ng

hind malilimot na si Don German Gamazo sa ganitong

pananalit: "Gayon ma'y hind piniit o pinag-usig sa harap ng

mg

a tribunal si Don Maximo

Paterno, sa mg

a sandaling malapit na una o huli sa panghihimagsic (sa Tang

uay). Panatag at
umaasa sa canyang sariling pagcawalang malay-sala, nang

asiwang hayag, sa canyang mg

a hanap
buhay, mul ng

ica 21 ng

Enero, nangyari ang panghihimagsic, hangang sa ica 20 ng

Febrero na
siya'y dinakip sa canyang bahay at inihatid sa cuta ng

Santiago. Pinag-usig siya sa harap ng

mg

a
Tribunal na hind nacapgligtas sa cany ang canyng ganitong pag-asa at capayapaan ng

loob,
na nagpapakilalang maliwanag na hindi siya sinasalaguimsiman ng

cahi't munting panimdin,

palibhasa'y talasts, niyang siy'y walang sala; at ang lalong cahapishapis ay siya'y hinatulang
magdusa. Ang siy'y nasamsamn ng

isang bilang ng

"El Eco Filipino" (pamahayagang

nagsasanggalang sa Madrid ng

mg

a catuwiran ng

mg

a paring clerigo); ang siya'y umambag ng

caunting salap sa pagtatatag ng

(pamahayagang) "El Correo de Ultramar" ... ang siyang mg

a
tang

ing cadahilanan mandin ng

hatol na siya'y magdusa. (Basahin ang Iolleto: "Caraing

ang
ipinadal sa Consejo Supremo de la Guerra ni Don Mximo Paterno na sinulat ni Don Germn
Gamazo:" Madrid, 1873.)
Sa "El Correo de Ultramar ay nang

agsisulat ang mg

a pantas at macabayang castilang sina

D. Ramn Mesonero Romanos, D. Mariano Urrabieta, D. Juan Miguel de Arrambide, D. Jos
Gonzlez de Tejada, Pedro Antonio de Alarcn, D. Jos Selgas, Baldomero Mendez, D.
V. Guimera, D. Jos Ferrer de Coute, D. J. M. Bello, D. Luis Mariano de Larra at iba.
Naglalathala baga, ang "El Correo de Ultramar" ng

ano mang laban sa mg

a castila? Ito'y catulad

cung tanung

ing: sumulat baga si Rizal, si Marcelo Hilario del Pilar, si Mabini, si Lopez Jaena
ng

ano mang laban sa catagalugan? Gayon ma'y pinag-uusig ng

mg

a Iraile bawa't bumabasa ng

"El Correo Ultramar" dahil sa ang pamahayagang iyo'y hindi catoto ng

cadiliman ng

isip na
dito'y pinipilit laganap ng

mg

a "cahalili ng

Dios."
Ang is pang napapresidio ay ang sacerdoteng si Don Agustin Mendoza, na naramay rin sa
nangyari sa Tang

uay. Mg

a cadahilanan? Dingguin ninyo ang canyang abogadong si Don RaIael

Maria de Labra: "ang lahat ng

mg

a sumbong ng

Fiscal laban sa nagsasaysay ng

ayon ay maioowi
sa dalaw lamang: ang una'y ang paglalaganap ng

isang lihim na pamahayagang ang pamagat ay

"El Globo," na sino may walang nacapagharap ng

cahi't isa man lamang na "ejemplar," at ang

icalawa'y ang pagpapanucala ng

mg

a lihim na pagpupulong, bagay na walang nagbabalitng

polica sino mang tao ng

cahi't bahagya man lamang. Basahin ang Iolleto: "Caraing

ang
ipinadal sa Poder Ejecutivo ni D. Agustin Mendoza, na sinulat ni Don Rafael Mara de Labra:
Madrid, 1878.
Sa isng salita: "antiespaol" (laban sa castil) "filibustero" at iba pa ang lahat ng

Iilipinong
sa canyang lupain ay may taglay ng

mg

a caisipang nauucol sa mg

a calayaan; ng

uni't lalonglalo
na cung ang mg

a caisipang iya'y sumasacanyang bahay sa pamamag-itan ng

mg

a libro o ng

mg

a
pahayagan, cailan ma't dumating ang isang capanahunan, dapat samantalahn ang capanahunang
it upang mapapresidio ang gayng filipino."
Ang ibang nang

atitic sa itaas ay sinipi co sa "Vida y Escritosa ng

Dr. Rizal," sinulat ni G.

Wenceslao E. Retana. Salamat sa casipagan at catalinuhan ng

guinoong ito'y maraming

catotohanang hind kilala ang ng

ayo'y lumilitaw at numiningning.P.H.P.

[104]Ang pagtiguil o pagcapasala ng

anomang bagay na mg

a "humor" sa alin mang bahagui

ng

catawan.
[105]Sir ang isip.
[106]Ng

panahong iyo'y naititipon sa alcalde ang mg

a catungculang pagca hucom,

gobernador civil administrador ng

Hacienda, Subdelegado ng

Fondos Locales, administrador ng

Correos at iba pa.P.H.P.
[107]Ang dalawang salaming na sa mg

a tila bumbong na tans o bacal, na cung doon

sumilip ang sino man ay nacacakita ng

mg

a na sa malayo.P.H.P.
[108]Espiritung nananahan sa alang alang.
[109]Alin man sa mg

a diosang nananahan sa tubig, sa mg

a gubat at sa iba pa.

[110]Isang semidios o pang

alawang dios na ang calahati'y tao't calahati'y cambing.

[111]Dios na lumilikha ng

lahat ng

bagay, anang mg

a gentil.
[112]Ang dalagang bukid.
[113]EleIante. Hind malayong ng

caunaunaha'y nagcaroon ng

eleIante dito sa Filipinas,

caya sa wica natin ay may sadyang tawag, gadya; samantalang napagkikilalang dito'y talagang
dating walang cabayo, cay sa wica natin ay walang sariling pang

alan ang hayop na ito na di

gaya ng

aso, baboy, manoc at iba pa.

[114]Isng larawang cahoy, bat, tans kacal.
[115]Guint pa panahng iyn ang salapi sa Filipinas.
[116]Ang may pag aaring bahay lp.
[117]Ang may malalakng lp.
[118]Ang walang catungculang bigay ng

Gobierno.
[119]Ang arte ng

paggaw ng

larawan sa pamamag-itan ng

mg

a casangcapang guinagamit
sa bagay na it. Natuclasn ang "fotograIia" ni Niepce ng

1814 at pinagbuti ni Daguerre ng

1839.
Nagcamit si Mr. Talbot ng

1841 ng

"privilegio" ng

ucol sa IotograIia sa papel sensible.

[120]Ang haring nacagagaw at nacapag-uutos ng

bawa't maibigan, sa macatowid ay

walng nacahhadlang na sino man sa canyng calooban.
[121]Tinatawag na haring "constitucional" ang hind nacapag-uutos ng

bawa't maibigan
cung d ang ipinakikilala ng

Bayang canyang calooban sa pamamag-itan ng

canyang mg

a
kinacatawang bumubu ng

Asemblea o Congreso, Senado at Consejo ng

mg

a Ministro.
[122]Si Luis Catorce ay haring "absoluto" sa Francia; ipinang

anac ng

taong 1643 at
namatay ng

1715. Siya'y iguinalang at minahal ng

mg

a Irances.
[123]Si Luis Diez y Seis ay haring "Constitucional," sa macatowid ay haring hind siya ang
nacapangyayari cung di ang guinagaw niya't ipinag-uutos ay ang ipinagagawa't ipinag-uutos ng

mg

a kinacatawan ng

mg

a taong bayan; naghari sa Francia mula ng

1774 hanggang 1798.

Pinugutan siya ng

ulo, samp ng

canyang asawang si Maria Antonieta ng

mg

a revolucionario.
[124]Si Felipe Segundo ay anac ng

haring Carlos Quinto, at haring "absoluto" sa Espaa.

Guinagawa ni Felipe Segundo bawa't maibigan; sa calooban niya'y walang nacasasansala. Halos
d mabilang ang ipinapatay at pinahirapan ng

haring ito sa pamamag-itan ng

Inquisicion at iba
pa. Sa mg

a guinaw ni Felipe Segundo nagpasimul ang pagguho ng

halos di maulatang
capangyarihan ng

Espaa at ng

halos d macayang isiping calakhan ng

nasasacop ng

cahariang
ito. Gayon ma'y maraming mg

a castila at lalonglalo na ang mg

a Iraile na umiibig ng

di cawasa sa
haring "absolutong" ito.P.H.P.
[125]Si Amadeo "Primero" ay haring "constitucional" sa Espaa buhat sa 1870 hanggang sa
1873. Ang haring ito'y mabait, matalino at bayani. Lubos na umiibig sa canyang pinaghaharan;
ng

uni't hind siya iniibig, at ng

mahalat niya ito'y nagbitaw siya ng

canyang tungcol, at ang

pagbibitaw niyang ito'y siyang naguing dahil ng

pagtatag ng

Republica ng

Espaa (11 ng

Febrero ng

1873).P.H.P.
[126]Ang bawa't isa sa mg

a dios ng

bahay.
[127]Ang palatuntunan ng

mg

a sumasampalataya sa maraming Dios. Sa mg

a taong gaya ni
Capitan Tiago'y maiuucol lamang itong tul ni Lucrecio: "Primus in orbe deus Iecit timor;" ang
tacot ang siyang pinanggaling

an ng

mg

a dios.P.H.P.
[128]Palatuntunang walang kinikilala cung d isng Dios lamang.P.H.P.
[129]Si Jess, si Mara at si Josf.
[130]Libing

an ng

mg

a taga Egipto.
[131]Sombrerong may tatlong dlo.
[132]Isa sa mg

a anyo (orden) ng

arquitectura.
[133]Loobin nawa ng

Dios na matuloy ang hulang ito sa sumulat ng

maliit na libro at sa
ating lahat na sa cany'y naniniwalJ.R.
[134]Pitong wic; datapowa't hindi sinasabi ng

catagalugang "pitong wic" cung di "Siete

Palabras."
Hindi nagcacaisa ang mg

a Evangelista tungcol sa mg

a sinabi ni Jesus ng

siya'y napapaco na
sa Cruz:
I. Sinasabi ni San Mateo sa cap. 27, versiculo 46 ng

canyang Evangelio at ni San Marcos sa

capitulo 15, versiculo 34 ng

canyang Evangelio, na ito raw lamang ang sinaysay ni Jesus, ng

malapit na ang hora ng

"nona"ani San Mateong

hora ng

"nona"ani San Marcos: Dios co,

bakit aco'y pinabayaan mo?
II. Sinasabi naman ni San Lucas sa mg

a versiculong 34, 43 at 47, ng

capitulo 23 ng

canyang
Evangelio, na ito raw ang mg

a sinaysay ni Jesus ng

napapaco na siya sa Cruz;

1. Am, patawarin mo sil; hindi nalalaman ang canilng guinagawa.
2.

na bilang
casagutan niya sa isa sa dalawang magnanacaw (na hind sinasabi sa mg

a Evangelio cung ano

ang mg

a pang

alan) na nacapacong gaya rin niya, na sa canya'y nagsalit ng

ganit: "Alalahanin
mo ac cung icaw ay na sa iyong caharian na."
3.

III. At sinabi ni San Juan sa capitulo 19, mg

a versiculo 26, 27, 28 at 30 ng

canyang
Evangelio, na ito raw mg

a wicang it ang sinabi ni Jess sa canyng pagca-paco sa Cruz.

1. "At sa pagca't nakita ni Jess ang in at ang alagd na canyng sinisintang naroroon,
sinabi sa canyng in: Babae, nariyan ang iyng anc.
2. Sinabi pagcatapos sa alagad: Nariyan ang iyong ina.
3. Nauuhaw ac.
4. Natapos na.
Pinagsamasama ng

Iglesia Catolica Apostolica Romana ang mg

a sinabing iyan at siyang

ng

inang

alanang"Siete Palabras."P.H.P.
[135]Ang Sacerdote sa Roma na ng

una'y humuhula ng

mg

a mangyayari sa panahong
darating, sa pamamag-itan ng

pagmamasid ng

paglipad at paghuni ng

mg

a ibon.
[136]Ang candilang malaki at mahaba.
[137]Ang taga Iberia.Ang Iberia'y ang magcanugnog na lupang kinalalagyan ng

Espaa
at Portugal.
[138]Mapapalad ang mg

a may espiritung dukha

[139]Lumiligaya ang nacacacaya sa buhay.
[140]

calooban.Alinsunod cay Don Lzaro Bardn, catedratico sa Universidad Central sa Madrid,
Espaa, ay ganito raw sa wicang castil ang tunay na cahulugan: Gloria Dios en las alturas; en
la tierra, paz; entre los hombres; buena voluntadLuwalhati sa Dios sa caitaasan; sa lupa'y
capayapaan; sa mg

a tao'y mabuting calooban.

[141]Carunung

ang ucol sa Dios at ang sa canya'y mg

a pinagcacakilanlan.
[142]Ilalagay ng

Papa sa Roma sa bilang ng

mg

a santo at santa.
[143]Caranung

ang nagpapaunawa ng

mg

a any at paraang dapat gawin upang masunduan

ang mg

a pagcakilalang magaling ng

mg

a nangyayari.
[144]Felix Torres Amat, obispo sa Astorga. Siya'y ang isa sa mg

a naghulog sa wicang
castila ng

Biblia.Ang filosofang sinulat ni Amat.

[145]Ang mg

a mundong walang tiguil ng

mabilis na pagtacbo ng

araw. Cung masdan natin

dito sa lupa'y mg

a bituing malamlam ang ningning. Ang mg

a pang

ulong planeta, alinsunod sa

canilang layo sa araw ay ang mg

a sumusunod: Mercurio, Venus, ang Lupang ating tinatahanan,

Marte, Jupiter, Saturno at Neptuno. Bucod sa rito'y marami pang mg

a planetang hindi makita

cung d sa pamamag-itan ng

"telescopio."
[146]Itinatag ang beaterio at Colegio ng

Santa Catalina ni Fr. Juan de Santo Domingo,

provincial ng

mg

a Iraileng dominico ng

taong 1696 at pinasimulan ng

araw ng

caIiestahan ni
Santa Ana ng

taong 1696 din. Ang dahil ng

pagtatayo ng

beaterio at colegiong ito'y ng

may
caligpitan ang mg

a babaeng ibig manatili sa pagcadalaga hanggang nabubuhay. Ang

palatuntunan nila'y ang palatuntunan din ng

Tercer Orden ni Santo Domingo, at nanunumpang

tulad sa mg

a Iraile, na magpapacalinis ng

catawa't calolowa, magpapacarukh at

magmamasunurin. Pinapagtibay ang pagcacatayo ng

ligpitang ito ng

mg

a babae ng

Real
Despacho na may Iechang 17 ng

Febrero ng

1716 na siyang nagbigay wacas sa mg

a iniharap na
tutol na huwag ipatuloy ang pagtatatag ng

beaterio at colegiong iyan. Inilagay nilang pintacasi si

Santa Catalina de Sena. Ipinag-utos na labinglimang monja de coro lamang ang mtitira roon,
bilang paunlc sa labinglimang misterio ng

Rosario. Ipinagcaloob ng

Real Cedula ng

1732 na
macapaglagay ng

isang simbahan at macagamit ng

isang campana, at tuloy ipinag-utos na huwag

piliting mamalagui ang mg

a monja sa lubos na pagligpit; cung di sa nauucol lamang sa magaling

na pamamanihala ng

beaterio at colegio.
Ang palatuntunang sinusunod doon ay di macararaan ang sino mang monja sa pintuang na
sa loob ng

convento, na isang matandang monja ang taga-bantay; ng

uni't sino mang tao'y

macapapasoc doon, cailan man at may tang

ing pahintulot ang provincial ng

mg

a dominico. Ng

huwag ng

manaog ang mg

a babaeng na sa beaterio at colegio ng

Santa Catalina ay nang

aglagay
ang mg

a paring dominico ng

tulay na nakikita sa itaas ng

daang San Juan de Letran, sa loob ng

Maynila at ng

doon magdaan ang mg

a babaeng iyon ng

pagpasa simbahan ng

San Juan de
Letrang cacabit naman ng

Colegio ng

mg

a lalaking San Juan de Letran din ang pang

alan, at ang
namamahala't nagtuturo'y pawang mg

a Iraileng dominico. Sa gayong paraa'y maguinhawa ng

a
namn ang pagsimba at pananalang

in ng

mg

a monja sa simbahan ng

San Juan de Letran.

Baga man ng

una'y ligpitan ang Santa Catalina ng

mg

a babaeng castilang ibig tumalicod sa

mg

a layaw at casayahan sa mundo, hindi nalao't minagaling ng

mg

a Iraileng dominico, na
mang

asiw ang ilan sa mg

a monja sa pagtuturo sa mg

a dalagang ibig pumasoc at mag-aral sa

Santa Catalina. Ang itinuturo doo'y pag-basa, pagsulat, doctrina cristiana, mg

a gawang ucol sa
babae. Nang

ag-aaral din naman ng

pagpapacabanal. Dinagdagan ng

mg

a dominico ng

1865 ang
dami ng

mg

a "hermana" at ng

lalong mapalaganap ang canilang mg

a pagtuturo. Hind itinutulot

sa mg

a pumapasoc sa Colegio ng

Santa Catalina ang macaaalis cung di rin lamang may totoong

malaki't di maiwasang dahiln.
Ang namamahala sa beaterio'y ang provincial ng

dominico at isang "priora" na siya, ring

"madre superiora" sa colegio, at may isang directorang nacaaalam ng

mg

a pagtuturo.P.H.P.
[147]Hiyas na pinacasingsng sa camau-o.
[148]Libritong ganito ang pang

alan."Pangligtas sa sacun."
[149]Isng halamang ang caraniwang bulaclac ay pulng-pul.
[150]Mahinhin o mahinang hang

in.
[151]Ipinang

ung

usap ng

"ada".Isang hiwagang babaeng may cahimahimalang mg

a
capangyarihan, anang mg

a di binyagan.
[152]Unawaing hind tinatawag ni Rizal na Inang Bayan, cung d Inang Espaa, dalawang
pang

alang totoong nang

agcacaiba.
[153]Isang malaki't mataas na cahoy, matibay at macunat. Ang tawag sa bung

a ng

cahoy na
ito'y "hayuco".Aya, ang pagbasa.
[154]Cahoy na masang

a, may mg

a ng

ipin-ng

ipin ang mg

a dahon. "Bellota" ang tawag sa

bung

a ng

cahoy na ito.
[155]Ibong mainam humuni. Sa Europa'y marami ng

ibong ito.
[156]Tubig na tumtigas na halos parang bat dahil sa totoong calamign.
[157]Alamo: cahoy na tumataas ng

mainam: may tatlong bagay na alamo: ang alamong put

na ang mg

a daho'y verde ang isang mukh at ang cabilang mukha'y putanAng lamong itm,
na verde ang magcabicabila ng

dahon.At ang "amo altemblon" na ang mg

a daho'y walang
tiguil ng

paggalaw.
[158]Is sa magagandng diosa.
[159]Casaysayan ng

mg

a kinikilalang mg

a Dios ng

mg

a d binyagan.
[160]Ang namamaguitn sa pagbili, pagbibili, ang nakikialam sa mg

a almoneda at iba pa.

[161]Ang nagpapaupa ng

pagdadala ng

ano mang bagay na mabigat.

[162]Ang bahay na nagpapacain sa sino mang nagbabayad sa may ari, at ang papatuloy sa
bawa't magbayad.
[163]Wicang Irances na ang cahuluga'y "Ionda:" cacanan at tuluyan. Cung ipang

usap ay
"restorn."
[164]Esttua larawang choy, bat, tans bacal na inilalagay na pinacahaligui ng

ano
man.
[165]Tulay ng

Espaa.
[166]Isng carruajeng ganit cung tawaguin.
[167]Tinatawag ng

catagalugang "carretela" ang isang sasacyang anyong carretong marami

ang lulan, ng

uni't mahirap sa sumasacay; dalawa ang gulong at isang cabayo ang humihila.
Ang tinatawag na carretela ng

mg

a castila ay isang mainam na carruajeng apat ang gulong at

dalawang cabayo ang humihila.
[168]Tinatawag na Sabana |hind Sabana, cumot| ang daang macalampas ng

Jardin
Botanico, hangang sa mg

a unang bahay ng

Ermita, na tinatawag na daang Real.

[169]Tinatawag ng

mg

a castilang guindilla ang mg

a policia municipal sa sa Espaa.Ang

sili o ang bung

a ng

tinatawag na "guindillo de India."

[170]Ang lupang iniuucol sa pagtatanim ng

sarisaring cahoy at mg

a halaman upang doo'y

mapag-aralan ang mg

a carunung

ang nauucol sa bagay na ito.

[171]Tila mandn naguguniguni na ni Rizal na sa pinagpatayaang iyn sa paring canyng
sinasabi, na sa acal co'y walng ib cung d si Pari Burgos, doon din siya ppatayin.
[172]Ang tang

ing ibong pinaniniwalaan ng

mg

a tao sa unang muling nabubuhay,

pagcatapos na masunog, sa ibabaw ng

canyang mg

a abo.
[173]Ang aln may sa dalawang panig na malapit sa Ecuador o calaguitnaan ng

lupa,
tinatawag ang isng panig na "trpico de Cancer" sa hemisfercio boreal, at "trpico de
Capriconio" de "hemisfercio austral".
[174]Sasacyang walang gulong na siyang guinagamit pagca hielo ang dinaraanan; cahawig
ng

cangg o ng

paragos natin.
[175]"Quos vult perdere Jupiter domentat prius", casabihang wicang lating cung
tatagalugui'y: Ang mg

a ibig ipahamac ni Jupiter ay pinasisimulaang sirain muna ang isip.

P.H.P.
[176]Ang cometa'y tulad sa bituing manacanacang napapanood natin sa lang

it. Ang
Cometa'y ma'y buntot na makinang na cung minsa'y isa at cung minsa'y marami. Palibhasa'y ang
galaw na painog ng

cometa'y hiwalay na hiwalay sa caraniwang liniliguiran ng

mg

a planeta, caya
hind nalalao't ang pagkakita natin sa canya. Isang casinung

aling

ang ilinalaganap ng

mg

a hang

al
na ang pagsicat ng

cometa'y nagbabalita ng

mg

a sacunang mangyayari.Tinatawag ding

"cometa" ng

mg

a castila ang sarangolang papel na pinalilipad ng

mg

a bata.
[177]Ang masasama at magagaspang na cagagawan ng

mg

a Iraile.
[178]Wala caming nasumpong na alin mang bayang ganito ang pang

alan, ng

uni't marami
ang nacacatulad ng

calagayan ng

bayang ito.J. R.
[179]Pang

alan ni Venus; sa Siria; ni Ceres, sa Fenicia, at ni Juno sa Cartago.

[180]Anc na babae ni Jpiter at ni Latona, capatd na babae ni Apolo at diosa sa
pang

ang

aso.
[181]Caunaunahang ciudad ng

Tonia, sa Asia Menor, balita dahil sa carikitdikitang templo

ni Diana, na sinunog ni Erstrato. Ipinalagay ang templong iyo'y isa sa pitong mg

a
caguilaguilals na edificiong itinayo sa daigdig.
[182]Malalaking ibong totoong mahaba ang mg

a paa.
[183]Flora.
[184]Machiavelo: balitang escritor, poltico at literato italiano, na nagung ministro sa
Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyang sinulat na librong "El principe" ang pagdaraya sa
mg

a pakikipanayam sa tag ibang nacion tungcol sa politica.P.H.P.

[185]Capisanan ng

mg

a taong nagcacaisang loob sa pagsasanggalang ng

isang caisipan.
[186]Alagaan ng

mg

a cabayo.
[187]Capatid ni Remo at siyang nagtay ng

Roma ng

taong 733 bago ipang

anac si Cristo.
[188]Palacio ng

papa sa Roma, na na sa bundoc Vaticano.

[189]Palacio ng

hari sa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitong bundoc sa Roma.

[190]V.O.T. "abreviatura" ng

Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na icatlong hanay

ng

Capisanan o icatlong pulutong ng

Capisanan.
[191]Pangguitla sa tao. Mg

a cabulaanang larawang likh ng

panimdim ng

mg

a matatacutin.
[192]Dakilang panahong nagpasimul ng

pagwawasac sa caharian ng

Roma, sa Calunuran,
ng

mg

a "barbaro", taong 476, at ang wacas ay sa pagcacuha ng

mg

a turco sa Constantinopla, ng

taong 1453, o sa pagcatuclas ng

America ng

1492. Ang pangyayari ng

Ieudalismo ang siyang

caraniwan ng

panahng iyn.P.H.P.
[193]Babaeng ayon sa mg

a hang

al ay catiyap ng

diablo. Nawawang

is sa asuwang na
pinaniniwalaan ng

mg

a tagalog na mangmang.P.H.P.
[194]Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang "asuwang" ng

mg

a tagalog sa
pinaniniwalaang "bruja" ng

mg

a europeo'y inaacala cong ang nagdala rito ng

ganyang maling
sapantaha'y ang mg

a Iraile o ang mg

a castilang mangmang, na gaya rn ng

maraming mg

a
pamahing d dating kilala ng

mg

a tagalog cung d ng

maparito na lamang ang mg

a taga
EspaaP.H.P
[195]Lucio Dominico Nern, malupt na emperador sa Roma; ipinapaty niy ang canyng
inng si Agripina at si Britnico, hinatulang mamaty ang tagapag-alag sa canyng si Burro,
ang canyng maestrong si Sneca, si Lucano at iba pang mg

a caguinoohan; pinag-usig ang mg

a
cristiano at sinunog ang Roma. Ipinang

anac ng

taong 37 at namatay ng

taong 68.
[196]Ang nag-aaral ang sumusunod sa IilosoIia o marunong ng

IilosoIia, na isang
carunung

ang nauucol sa cahulugan, calagayan, pinagmumulaan at naguiguing bung

a ng

mg

a
bagay bagay.
[197]Ang pang

ing

ilin sa ano man, lalong-lalo ang mahigpit na pagpipiguil na huwag

gumaw ng

ano mang bagay na masam, na siyang ibig ng

Dios na ating sundin, ayon sa proIeta

Isaias LVIII. 3-7.Tungcol sa ayuno ng

catawan, ang pagkabawal baga ng

pagcaing ano man,

minsan lamang na ipinag-utos na sapilitang susundin ng

mg

a israelita sa araw ng

pagsisisi, ayon
sa Levtico XVI. 29, 31, na doo'y ang salitng: "papagpipighatiin niny ang inyng clolowa,"
caraniwang ang inaaring cahulugn ay mag-ayuno; sa pagca't ang ayuno sa mg

a judio'y tunay
ng

ang isang araw ng

pagpipighat at pagpapacababa. Wal na acong iba pang nakita tungcol sa

ayuno sa mg

a cautusang lagd ni Moises. Ipinag-uutos ang ilang araw na pag-aayuno ng

panahong nabibihag ang mg

a judio sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacarias VII. 1-7; VIII. 19, baga
man hind sinasabi roon ang mg

a pinagcadahilanan ng

gayong tadhana. Gayon man,

manacnacang ipinag-utos na mang

ag-ayuno ang lahat dahil sa mg

a tang

ing nangyayari,
datapuwa't hind tadhanang iparati ang pag-aayuno, cung d sa panahong lamang na iyon; gaya
na ng

a ng

magcatipon ang mg

a taga Atispa ay nang

ag-ayunong lahat ayon sa sulat ni Samuel

VII. 6.Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang lahat ng

mg

a judio, dahil sa pakikibaca sa

mg

a Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a Cronica XX. 3.Gayon ding mg

a pag-aayuno ang
guinaw ng

iba't ibang mg

a cautusan ng

mg

a judio, at sa pagca't ang Cristianismo'y religiong

ucol sa lahat ng

mg

a bayan, hind na ng

a ipinag-utos sa mg

a Cristianong sapilitan ang pag-

aayuno, ayon sa makikita natin sa mg

a Santong Evangelio. Ang pag-aayuno'y cusa ng

calooban
at dapat ganaping hind sa pagpaparang

alan, at gagawing tand ng

taimtim na pagsisisi sa mg

a
casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16.
[198]Pangpinta sa mukh at ng

pumula.
[199]Pagsasanay sa paggamit ng

sandata at ng

mg

a kilos ng

pagcasundalo.
[200]Ang mg

a canta't mg

a tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin dito'y may tacapan at

may paluan.
[201]"Pedl", tapacn sa piano, at ang ibig sabihi'y may sicarn pa.
[202]Sa wic natin ay walang tunay na catumbas ang sabing "escandalo" na ang isa sa mg

a
cahuluga'y ang pagtatalong nacapagcacasala nacababagabag sa iba.
[203]Sawicang ang cahuluga'y capanig ng

may mg

a caisipang tulad sa adhicain ng

mg

a
fraile.
[204]Ang cacampi ni Crlos na ibig maghri sa Espaa.
[205]Curang malit curacurhan.
[206]Lang

aw na patay. Mapagpataypatayan samantalang nag-isip ng

mg

a catampalasanang
gaw.
[207]Ang caraniwang tawaguing "pozuelo" o tasang lalagyan ng

chocolate.
[208]Isang casabihang catumbas ng

aba! nacu! diaske! at iba pang nagpapakilala ng

tow, glit, pagtatac.
[209]Malapot sa wicang castila'y "espeso", caya chocolate eh? ang sinasabi ng

cura pagca
chocolateng malapot ang ibig.Malabnaw sa wicang castila'y "aguado", caya't chocolate ah?
ang sabi pagca ang ibig ay malabnaw.
[210]Caraniwang tawaguin ng

mg

a tagalog ang Iiesta ng

lahat ng

mg

a santo, na "Todos los

Santos", baga man ito'y wicang castila.
[211]Ang sumusulat ng

mg

a libro ng

mg

a casaysayan ng

mg

a nangyari ng

panahong
nacaraan na.
[212]Dating caharian ng

mg

a itim na tao sa Guinea, at colonia Irancesa mul ng

1892.
[213]Tinatawag ding Calvario, na ang cahuluga'y timbunan lalagyan ng

mg

a bung

. Ang
Calvario o Golgota'y na sa ibab ng

Jerusalem at caugalan ng

mg

a judiong doon patayin ang

mg

a tulisan at magnanacaw. Diyan ng

a ipinaco sa Cruz si Jesus, ang Dakilang Banal na

hinatulang mamatay roong tulad sa isng imbng magnanacaw. Sa bundoc din ng

Golgota naroon
ang halamanan ni Jose de Arimathea na pinaglibing

an sa bangcay ng

Mananacop. S. Mateo
XXVII. 33: Marcos XV. 22; Lucas XXIII. 32; Juan XIX 17, 41.Sinasapantaha ng

ibang iyon
din ang bundc "Moriah", na pinagdalhan ni Abraham sa canyang anac na si Isaac upang
patayin, sa pagtalima sa utos ng

Dios. Genesis XXII. 2.P.H.P.

[214]Ang guang na sadyang inilalagay sa mg

a pader ng

mg

a libing

an, at doon inililibing

ang mg

a bangcay na may cabaong, sa pamamaguitan ng

mahal na bayad sa pari o cura ng

bayan.May mg

a bayang tagalog na tinatawag na "butas" ang "nicho."

[215]Isang cruz na catulad ng

guinagamit ng

una sa Bizancio pa ng

ayo'y Constantinopla.
[216]Parrarayo, pangpatiguil pangpahint ng

lintic. Isang casangcapan o aparato na cung

ilagay sa taluctoc ng

isang ediIicio ay nacacatawag ng

electricidad o ng

lintic at inihahatid ito sa

pamamag-itan ng

isang cawad sa isang lugar na hind macasasakit canino man. Natuclasan ang
paggaw ng

"parrarayo" ni Benjamin Franklin ng

taong 1732. Ang caraniwang taas ng

parrarayo'y anim hanggang labing dalawang metro, at natatangkilic na d pinuputucan ng

lintic
ang paliguidliguid ng

kinatatayuan na ang sucat ng

saclaw ay ang lambal o ibayo ng

sucat ng

taas. Si Benjamin Franklin ay pantas na diplomatico, Iisico at economista, na gumamit ng

boong
caya upang magtamo ng

casarinlan ang canyang Inang Bayang Estados Unidos ng

America.
Ipinang

anac siya sa Boston ng

1706, at namatay ng

1790.P.H.P.
[217]Caraniwang tinatawag ng

catagalugan "tumba", marahil sa turo ng

mg

a Iraile.
Pinagpapatongpatong na mg

a mesa o balangcas na ano man, tinatacpan ng

damit na maitim at
doon guinagaw ang mg

a ceremoniang ucol sa mg

a patay.
[218]Ang mg

a cahirapang tinitiis ng

mg

a banal na calolowa sa Purgatorio.

[219]Ang samahang ang palatuntuna'y ang pagsisicap na camtan ang mg

a calayan.
[220]Sa pagkikibit ng

balicat ay ipinakikilalang hind niya dinaramdam o hind niya

sinasakit ng

loob o sa canya'y walang halagang sabi o balitang nariring

ig.
[221]Sa capangyarihan.
[222]Sa casalucuyan, sa horas ding iyn.
[223]Ang cahulugan ng

pang

alang Zoroastro'y: "ang lalong magaling sa mg

a anac ng

mg

a
tao.Si Zoroastro'y pantas na IilosoIo na bumago ng

religion persa.P. H. P.
[224]Ang librong kinapapalamnan ng

mg

a aral ni Zoroastro. Tinatawag ding "Zindavesta"

ang librong ito.P. H. P.
[225]Hind malilimutang IilosoIo griego na ipinang

anac sa Egina ng

taong 429 ng

d pa
ipinang

ang

anac si Jesucristo.Ang mg

a pang

ulong librong sinulat niya'y "Ang Republica" at

ang "Salitaan ng

dalawa". Ang pang

alan niya'y Aristocles, ng

uni't pinang

alanan siya Socrates ng

Platon, dahil sa calaparan ng

noo. Siya'y naguing discipulo ni Socrates at naguing maestro ni

Aristteles.P. H. P.
[226]Bantog na escritor at naturalista latino. Ipinang

anac ng

taong 23 at namatay ng

taong
79.
[227]Patriarca sa Constantinopla. Namatay ng

taong 271.
[228]Hind malilimutang poeta na cumath ng

"Eneida", na doo'y sinasaysay ang

pinagdaanang buhay ng

troyaneng si Eneas. Siya rin ang cumath ng

"Las Eglogas" at ng

"Las
Gergicas."
[229]Bantg na papang nagpatanghl at nagpakinng na lubh sa Pontificado.
[230]Balitang poeta sa Italia ng

Edad Media. Ipinang

anac sa Florencia ng

8 ng

Mayo ng

1265 at namatay ng

14 ng

Septiembre ng

1321. Ang pang

alan niyang tunay ay DURANTE at

ang DANTE ay palayaw. Ipinalimbag niya ang mg

a librong Vida Nueva, Canzones, El InIierno,

El Banquete, De Vulgari Eloquio, El Purgatorio, De Monarchia Mundi, La Divina Comedia at
iba pa. Ganit ang saysy niy sa canyng sinulat na librong "De Monarchia Mundi:" Hind sa
mg

a consul ang mg

a namamayan at hind sa hari ang nacion, cung d pabaligtad: sa mg

a
namamayan ang mg

a consul at sa nacion ang hari. Hind itinatag ang mg

a ciudad at ng

pag-
uculan ng

mg

a cautusan; itinatag ang mg

a cautusan at ng

iucol sa mg

a ciudad. Cay ng

a't ang
mg

a tumatalima sa mg

a cautusan ay hind pinapagsama sa isang bayan upang maguing

tagapaglingcod sa naglalagd ng

mg

a cautusan: cung d ang naglalagd ng

mg

a cautusan ang
siyng tagapaglingod sa byan, at iba pa." Hind minamagaling ni Dante na ang papa'y
magcaroon ng

capangyarihan sa buhay at pamumuhay ng

catawan, at dahil sa panucala niyang

canyang itong isinaysay sa canyang mg

a casulatan, siya'y pinag-usig ng

mg

a papa, mg

a cardenal
at ng

lahat ng

mg

a cacampi sa ang hang

ad na ang papa'y magcaroon ng

capangyarihang hari.
Labingdalawang taon ng

patay siya'y ipinag-utos pa ng

cardenal del Poggetto na cunin sa baunan

ang canyang bung

at mg

a buto, sunuguin at itapon, sa pagca't excomulgado raw siya, bagay na

hind natuloy, salamat sa paghadlang ng

maraming mg

a mamamayan. Siya'y poeta, IilosoIo,

soldado, musico, Iilologo, publicista, politico, mabait na taong bayan, nagtay ng

isang arte, siya

ang masasabing humusay at nagtatag ng

wicang italiano, naguing puno ng

canyang ciudad
republicana, napatapong madalas dahil sa pagtatanggol ng

catuwiran ng

bayan, at sa kinatapuna'y
halos nagpalimos ng

kinacain, teologo, masicap na apostol ng

caisipang di dapat maghari ang

papa, hinatulang sunuguing buhay ng

isang tribunal revolucionario, at pinag-usig ng

boong
calupitan ng

tribunal ng

Inquisiciong nagparatang na siya'y hereje, bago'y banal na binyagan;

ng

uni't sa cawacasa'y inilagay ang canyang larawan sa Vaticano, sa casamahan ng

mg

a Doctor
ng

Iglesia Catolica, at ang mg

a buto niya'y iniing

atan ng

boong galang sa catedral ni Santa Maria

del Fiore; mg

a cagagawang nagpapakilalang maliwanag na ang mg

a papa'y nagcacamali ring

gaya ng

lahat ng

tao at hind catotohanang ang mg

a papa'y "inIalible", hind nagcacamali. Ito ng

sa maicling salit ang carilagdilagang buhay ni Dante, na ilinagda co rito't ng

mapanghinularan.P.H.P.
[231]Ministro ng

religion ni Brahma.
[232]Ang mg

a sumusampalataya sa religion ni Budha.

[233]Barquero ni Aqueronte sa ilog ng

inIierno. Si Caron o Caronte ang tunay na larawan ni

Camatayan sa cabang

isang walang habag canino man, sa bata't matanda, sa maganda't pang

it, sa
lalaki't babaeP. H. P.
[234]Ang isa sa mg

a pintuan ng

inIierno.
[235]Ang mg

a taong ang pakikipabaca ang guingawng hanap-bhay.

[236]Poeta ng

mg

a unang "celta".
[237]Hind lamang tinatawag na mang

ang

aso (cazador) ng

mg

a castila ang nanghuhuli ng

usa, baboy-ramo at iba pang hayop sa pamamag-itan ng

mg

a aso, cung d ang nanghuhuli o

pumapatay ng

sinabi ng

mg

a hayop sa pamamag-itan ng

mg

a sandata, ng

mg

a silo o ng

mg

a
patibng.
[238]Ang mg

a caugaliang guinagawa ng

bawa't religion sa canilang panapalang

in at
pagpupuri sa Dios; at sa iba pang mg

a bagay.
[239]Templo at ciudadela ng

Roma, na na sa ibabaw ng

isang bundoc at doon pinuputung

an
ng

corona ang mg

a nang

agtatagumpay sa pakikibaca. Dating casiping ng

Capitolio ang tinatawag

na "Roca Tarpeya", malaking bato, na doo'y pinatatayo ang mg

a may casalanan at bago

itinutulac sa bang

in at ng

doo'y mamatay. Nanggaling ang pamagat na Tarpeya sa pang

alang
ganito rin ng

isang dalagang taga Roma, na nagbili sa mg

a sabino ng

ciudadela ng

Roma, at
pagcatapos ay ang mg

a sabino rin ang pumatay sa canya, carapatdapat na ganting pala sa lahat

ng

gaya niyang tacsil.

[240]Doctor ng

Iglesia Catolica, na namatay ng

taong 217.
[241]Isa sa mg

a lalong bantog na pari ng

Iglesia Catolica, na taga pagpaunawa ng

mg

a
Santong Casulatan. Ipinang

anac ng

185 at namatay ng

243.
[242]Obispo sa Lyon at masigasig na caaway ng

mg

a "gnostico", hanggang sa sumulat ng

isng librong pinamagatan niya ng

"Tratado de las herejias."

[243]Ng

ayo'y cacasamahin cata sa Paraiso.S. Lcas XXIII, 43.

[244]Concilio ecumenico na guinawa sa ciudad ng

Trento, sacop ng

Austria, ng

1545
hanggang sa 1563.
[245]Protestante, ang cahuluga'y "tumututol". Tinatawag na protestante ang mg

a sumasang-
ayon sa pagtutol na guinaw ni Lutero sa "dieta" sa Spira ng

taong 1529. Si Martin Lutero ay

dating Iraileng agustino. Siya'y tubo sa Eisleben, Sajonia, at ipinang

anac ng

taong 1483 at
namatay ng

1546.
[246]Ang sacerdote ng

Iglesia Griega na hind cumikilala sa capangyarihan ng

Papa.
[247]Librong dakilang kinalalagyan ng

Luma at Bagong Testamento.

[248]Pang

alang bigay sa mg

a principe sarraceno na cahalili ni Mahoma.

[249]Pang

alawang pinsan ni Mahoma; isa sa lalong mababang

is na tagapaglaganap ng

secta
ni Mahoma.
[250]Pagbilang na guingaw sa ano mang bagay.
[251]Isa sa tatlong mg

a Furia Gorgona caaway ni Minerva. Pinugutan ng

ulo si Medusa ni
Perseo. Ang mg

a pang

alan ng

tatlong Furia ay Medusa, Euriale at Estenio: ang taong matitigan

ng

alin man sa tatlong ito'y hind macakilos at napipipi. Si Minerva ang diosa ng

carunung

an at
pagbabaca. Si Perseo ay anc ni Dnae at hr sa Argos; iniligts niy sa infierno ang canyng
sinsintang si Andrmeda.
[252]Tinatawag na "mg

a elemento" ng

una ang lupa, ang tubig, ang hang

in at ang apoy.
[253]Marahil ang ibig bangguitin ni Dr. Jos Rizal dito'y ang librong "PAGSUSULATAN
NI URBANA'T NI FELIZA" (Urbanidad) na sinulat ni Guinoong Modesto de Castro, presbitero,
taga Binyang, Laguna, at naguing cura parroco sa bayan ng

Naic, Cavite. Ang librong yao'y

isng carikitdikitang patnubay sa magandang pakikipagcapwa-tao at sa mainam na caasalan,
bucd sa magalng na ulirn sa mabuting pananalita't pagsulat ng

wicang tagalog.P.H.P.
[254]Isang ibong; minamagaling dahil sa carikitan ng

canyang mg

a balahibo at sa cadaliang
matutong ulitin ang mg

a salitng sa canya'y itr.Tinatawag na papagayo ang nagsasalita ng

mg

a bagay na hind nauunawaP.H.P.

[255]Ganito ang narinig cong salitaan ng

isang curang Iraile at ng

isang tagalog na
mangmang baga, ma't mayaman.Tagalog. Bakit po ba hindi isinasawicang tagalog ang
pagmimisa at iba pang panalang

in, gayong talastas na ninyong hindi namin nalalaman ang

wicang latin?Cura. Sa pagc't cung wicang tagalog ay kinakailang

ang sabihing macaitlo

upang maunawa ng

Dios ang ating hinihing

i sa canya, cung wicang castila'y macalawa, at cung

wicang latin ay minsan lmang; it ang dahil at sa Misterio at sa Trisagio'y na sa wicang latin
ang mahalagang pananalang

in.
Ng

ayon naliliwanagan na ng

ilaw ng

catotohanan ang pag-iisip ng

halos ng

lahat ng

tagalog,
ang gayong pananalita ng

curang walang mith cung di mamahay tayo sa cabulagan ay

magtatamo agad ng

matinding pagpapawalang halaga. Cung ganap na catotohanan ang Dios

puspos ng

carunung

an walang hanggansa pagca't cung di gayo'y hindi siya Dios dapat nating
sampalatayanang tunay na talos niya ang lahat ng

wica at sa ano mang wica sabihin ang

pagtwag sa canya'y caracaraca'y nauunaw niy; hindi lmang it; di pa natin binubuca ang
ating bibig ay talastas na niya ang ibig nating hing

in. Ang masam ang casamasamaan, sa pagca't

isang pagaacsaya ng

panahon ay ang magsasalit ng

di alam cung ano ang sinasabi, tulad sa

ibong papagayo loro.P. H. P.
[256]Tinatawag ng

mg

a castilang "otoo" ang panahong sumusunod sa "verano" o tag-araw

at tinatawag nilang "primavera" ang panahng sumusunod sa "invierno" tagguinw.
[257]Maningning batng azl ang culay.
[258]Hind dapat calimutan ng

bumabasang ang sermng ito'y sa wicang castil na aking

isinatagalog, bagay na ipinaalaala co, upang maisaysay kung bakit hind utl ang pananagalog, at
gayn din ang cadahilanan cung bakit natacot ang isng taong iyn. Sa sermng wicang castil ni
Pr Dmaso'y ganit ang canyng sabi: ..."s, hermanos mios, patente, patente todos,
patente".Maraming cahulagan ang sabing patente. Ang ilan sa mg

a cahulugang iya'y ito:

nahahayag, na kikita, walang takip. Tinatawag namang patente ng

panahon ng

Gobierno ng

mg

a
castila, ang catibayang ibinibigay ng

Administracion ng

Hacienda publica sa mg

a taong
gumaganap ng

pagbabayad ng

buwis sa Gobierno dahil sa canyang calacal. Pinarurusahan ng

mabigt na multa ang nang

ang

alacal na walang patente, sa macatwid ay hind nagbabayad ng

buwis sa calacal na canyng hanap-buhay, caya totoong nagulat ang taong dito'y sinasaysay, sa
pagca't ang boong acala niya'y ang sinasabingpatente ay ang nauucol niyng pagbayaran.P. H.
P.
[259]May nangyari sa Calamba na gayon ding bagay.
[260]Sa "original" na wicang castila'y sinasabing "casaronse" (napacasal sila) o "cazaronse"
(naghulihan sa pamamag-itan ng

pang

ang

aso), laro ng

salitang hindi magawa sa wica natin.

[261]Vae Victis! wicang lating ang cahulugng sa wicang tagalog ay

naggahis! Mg

a salita ni Breno sa mg

a romano, na sa tuwi na'y inuulit hanggang sa mg

a
panahong ito, baga man ng

ayo'y naghahari ang cagandahang asal. Ng

ayo'y gaya rin ng

una, na
ang sa lalong malalacas ang siya lamang mg

a catuwirang nagwawagui.P.H.P.
[262]An ang aking nakikita? bakit?
[263]Ano ang itinatanong ninyo? Walang ano mang linalaman ng

pag iisip na hindi muna

nagdaan sa pakiramdam. Hindi ninanais ang hindi nakikilala.
[264]Sinong mg

a tao ang ating capanayam?

[265]Caibigan, aking caibigan si Platon, ng

uni't lalong caibigan co ang catotohanan.

[266]Masama ang nangyayari at nang

ang

anib acong baca magcaroon ng

cakilakilabot na
wacs.
[267]Sa pamamag-itan ng

hampas, ang pakikipagmatuwiran sa tumatanggui ng

pagkilala ng

mg

a catuwiran.
[268]Sa aba nil! cung saan may soc ay may apoy. Bawa't isa'y humahanap ng

cawang

is;
caya ng

a, cung bibitayin si Ibarra, siya nama'y bibitayin din ...

[269]Hindi co kinatatacutan ang pagcamaty sa catre; ng

uni't kinatatacutan co ang

pagcamaty sa bundc-bunducan sa Bagumbayan.
[270]Ang nacasulat ay naguiguing sacsi. Ang hindi mapagaling ng

mg

a gamot ay
napagagaling ng

bacal; ang hindi mapagaling ng

bacal ay napagagaling ng

apoy.
[271]Ang nangyari ay nangyari na. Pasalamat tayo sa Dios at wala ca ng

ayon sa capuluang
Marianas upang magtanim ng

camote.
[272]Huwag po sana cayng halng; iy'y ang Virgen sa Antipolo! Iyng ang
nacapangyayari sa laht; huwag po sana cayng halng!
[273]Cung iya'y hindi lalaki at hindi siy mamaty, iya'y babaeng totoong mainam na
mainam!
[274]Wala! gaya ng

sabi namin: ang sumucob sa magaling na lilim ay mabuting pamalo

ang sa cany'y inillapit.
[275]Siya ng

a! Sa canya'y totoong nararapat; sinabi co na sa una cong pagcakita pa sa

canya: ito'y isang Iilibustero. Ano ang sinabi sa iyo, pinsan, ng

general? Ano naman ang sinabi

mo sa cany an ang balitang sinabi mo sa canya tungkl cay Ibarra?
[276]Maniwala po cayo na pagca siya'y hinatulan ng

parusang patayin, na gaya ng

maasahan, ay dahil sa aking pinsan.
[277]Ay, pagcabutibuti mong pumaraan sa matalinong pakikipagsalitaan! Nalalaman
naming icaw ang tanung

an ng

capitan general, na hindi mapanatag cung hindi ca makita!... Ah,

Clarita!; pagcalakilaking tuwa ang makita co icw!
[278]Naparito cami't ng

upang cayo'y aming dalawin; cayo'y nacaligtas, salamat sa inyong

mg

a caibigan!
[279]Siya ng

a, Clarita, ng

uni't nacaraan na ang panahon ng

mg

a himala; sinasabi naming

mg

a castila: Magculang tiwala ca sa Virgen at cumarimot ca.

[280]Naparito ng

a po cami't ang sadya pa naman namin ay pakiusapan cayo tungcol

sa Virgen.
[281]Magsasalitaan tayo tungcl sa pamumuhay.
[282]2 ng

Enero ng

1883. (Paunawa ni Dr. Jos Rizal.)

End of the Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE ***

***** This file should be named 20228-h.htm or 20228-h.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/2/0/2/2/20228/

Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online
Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks
to the following for their help in making this project
possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet
Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and
the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released
in commemoration of Dr. Jos Rizal's 110th Death Anniversary
on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng
Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang
Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).


Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.


Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]


Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate


Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.