Slajunebal Beel

chajpanbil kop1

sok spasel mak atelil swenta kolelal

Xochitl Leyva Solano

Banti talemon? ta slum skinal Mejiko, teme ay macha ya yich alel indgena, ja jun labanel. Ma jichuk te binti la sjojkoye, la kalbe te maba lek sok yikal ay macha ya skuy sba ta labanel sok pajel. Jich te antse la skabulaben jsit, la stoy xcha jejchel snejkel, ta patil la swalakpatiyon jilel, kunkun a jaktsabel, mayuk binti la yal yuun te binti kan jcholbeyaye. Jich te joone kajon ta snopel: Binti yuun te la jkuy jba ta jkaxlanil antse, jaxan te kalal kuxulonto ta Mejiko mayuk tsiinuk jich la kaal?, xion. Te binti la kaale, ta patil tulan la kaiy, yuun jtsibuyejix pajk jun te banti la jcholbe skoplal binti util la yich pukel skoplal yuun ya skan sjelbe skuxlejal batsil jnaklejetik te mukul j-atepatan ta slum skinal te Mejikoe. Sok te binti util la kichtik akel jchuntik, te lekubele janax ay ta tael teme ya xkatpujotik ta kaxlanile, te ja jich a lijk stsumbalik kalal la xjech ta sbaik espanyoletik sok te sba jme jtatike. Ma jichuk tal ta kotan sok jich la jta ta nopel binti yuun te la jkuy jba ta kaxlanil antse, yuun ta skaj te ochem ta joltik sok ta kotanik te binti util yako ta kunkun nopel te mukul atel jpatan ta swenta te ya skan jeltik te jkuxineltik ta jpisiltike. Jich te waiy binti la kich jojkoyel ta yan lume, ayix ta slajunebal jawil jkajel ta snopel sok snael te banti jajchem te jtsumbale, ja jich a lijkon tal ta snopel kalal yakalonto ta snopel binti util ay stalel skuxlej lumetik. Kalal la jta ta nael ta stojol jme jtat te jtsumbale, la jtsak ta jun sok te la jcholbe skoplal a te yalxnichanon jle ateletik jajchemikbel ta Oajaka,

a jchinilto la yakben jna stojol lum te tulan skoplalul te binti yilel te sit elawile, teme sak mak ijk ijktik sok te ja jich ya yich ejtalinel a te chichbakete. Ja bi mayuk macha la yakben jnop, te banti jich la jta ta ilele, ja ta jun snail snopel jun ta mukul lum Mejiko, D.F., yuun te kalal yakalonto ta snopel jun ta kalalilto sok kalal a ochon ta primaria, te joytak ta nopjune la yakbekon jbiilin ijkal achix, sok ay macha la sbiiltesikon ta ijkal cucurumb. Matoba chayem ta kotan te bitil mato jna stojol kinal a, melel joebtonax kawilal a, te binti yuun te jich la kich labanel yuun te a la ijkyaman achixone. Yejtal a kax lajuneb xchawinik jawil sok jato te bitil la slijkesik kop stsumbal mayaetik, te jaik jsapatistaetik ta slum skinal Chiapa yuun te waiy bitil ijkyaman jboonilale, la yich chuunel yuun jnaklejetik jich bitil la yich alel ta nichimal kop sboonil lumkinal. Yejtalto la yich bentayel tal chaox chajp kuxinel sok chaoxten snopojibal binti util ya stak komon beel li ta slum skinal Mejiko, sok ta swenta snael binti util ay ajtal ten kuxlejalil te banti ayotik yatik, ma jichuk jtuul ants lijken ta Londres la sjojkoben teme stsumbalon batsil ants winik. Jich te waiy binti la yalben te jtuul ants te maba ya jnabey sbae, maba labanel, yuun yichbel ta muk te binti yilel te jsit kelawe sok te banti lijken te jtsumbale. Jich te kalal la kich jojkoyele, tal ta kotan slebel skoplal binti util ay te jtalel jkuxlejale sok te jkaxlanil antsone, sok jich la kalbe te

120

ta alan kinal mixteka lijkemikbel, te bajtik ta mukul lum Mejiko, ba sleik lekil kuxinel ta yawilalto tal 1940. Jich te jme jtate la xjech il sbaik, jich bitil yantik te pajal chiemik tal soke, ta jun uchojibal sok ajkotibal ta mukul lum, ja jun awilal smeltsanejik machatik jajchemikbel ta Oajaka. Kalal nupulix a te jmee maba chay ta yotan te banti lijkembele, lajto yikonbeljotik te yalxnichanonjotike, ba kiljotik yalxnichan kichan sok jmejunabjotik ta Huajuapan de Len. Lajto xkuchonbeljotik skaro jtajun Ral sok jmejun Beba, banjotik ta yilel kalal macha la yich kintayel yuun la stsak jolajuneb jawil, nujpunel sok bantojotik ta yilel macha ya xlaj mujkik, manchuk teme maba la jnabe sbajotik te kalal kuxoltoae. Ayto ta jsit yatik spoko na te jmejun Rosarioe, ay lek yamakul te swayibalnatake, ta olil ay pejt mukul nichin buganbilia sbiil, janix jich ayto ta kotan skayoj chil sok xpokok kalal nojelxanix ta ek ajkubaltik, janix jich maba chayem ta kotan binti util a tajinon ta ajkubaltik sok yantsialatak jakatal wix Evaluz, baemnanixix ta atel ta slum skinal jbrinkoetik kalal a lajbel yawilal 1960. Te jme jtate stsumbaltak mixtekoetik, jichuke sbiil mixteko la kich akel te jichuke jich bitil Yuusavi mak Yadee, yanuk maba jich a kot ta pasel yuunik, jmechun la yal te Xochitl ya jbiilin teme la kich te jae. Jich te jbiile ya skan yaal nichim mak sme ajawul nichim. Kalal la yich tsakel ta jun te jbiile, maba jich a bajt ta tsibuyel, chay yotan te j-otsese biilil ta june. Jich te waay binti util la yich akel jbiile, janiwan te nitil tsakal sok a te yichel ta muk sok yichel ta kux te stalelik sok spijilik te astekaetike, melel najka ja la yichtikla cholel kaiytik ta snail nopjun sok ja jich a laj lok tal ta sjunil pijubtesel. Yanuk te joone maba jich kicho a chion yayel yuun jchinilto la kijkitay te mukul lum Tenochtitlane, xmeleton ta kuxinel jato te la jta kawil ta kuxlej ta slum skinal mayaetik, ja bi ayix tal ta lajuneb xchawinik jawil. Ja jich kolo jpatan ta antsil, nahuatl jbiil, maya te kotane, te jtsumbale ja mixteko janax te mayuk ba lom jtunoj ta lek, jich te sjayebal jawil te kuxolonix tale, chaoxten jtsakoj yayel te jtalel jkuxlejale.

Sbeentayel atel sok tejklum, kaxel ta atel ta swenta snopel lekil kuxlejal Jnaonanix stojol a te ya jnop te june, janax te matoba jnao stojol ta lek a te binti jejchuk ya jnope, te binti jtaonanix ta nopel ae, ja te ya jkan x-atejon sok te yajwalil lume. Te ya jta ta nopele, janiwan la snitben kotan snopel sok yil yayel stalel skuxlej lum te kalal ayon ta slum skinal Mayab, kalal tsakalon ta ajkot ta stojol Compaa Provincial de Ballet, sbiil ta kaxlan kop. Kopoj ayanon sok te macha ya sna lek te ajkote te ja sba ajkot ants, la yalben te jun snopel jun, swenta snopel sok yil yayel stalel skuxlej lum, ya x-atej sok te yajwal lume, te ya snopbe stalel skuxlej. Jaik tulan skoplal la kaiyteye sok ja la snitben kotan. Janax te machatik la sjultesbekon te jchulele, jaik te machatik xchapoj sbaik sok stsobo sbaik ta slekubtesel slum skinalik, sok swenta stoyel slekubtesel kuxlejal lum la swikbekon jsit yayel. Janix jich la jta ta ilel ta slum skinal Michoacn te binti util te yajwal lumkinal te machatik xchapoj sbaik ta leke, ta 1988 la stupinbeyik yip utsinel te lajto yichik pasel yuun jkulej prijetik. Janax te banti a kajon ta atel sok te yajwalul te lumkinale, jato te kalal a julon ta kuxinel li ta Chiapa, ja jich a lijkon ta sjoyinel ta atel jtsojp winik ants te yakalik ta pas kop yuun slum skinalik te ja sbiil Tsobol sok Xchapoj sbaj Yajwalul lumkinal te ya Sjech kolta sbaik ta Chiapa (Unin de Uniones Ejidales y Grupos Campesinos Solidarios de Chiapas). Jich te kalal la yijkitayon jilel xulem takin ta yolil jamaltik Lakandonya te jun komunal te nojelxanix ta xan, ta xujk yaxal ukum, jich te katel ta stojol te yajwalul lume, jelon jtebuk, lijkon ta spasel jkaj tulanil atel te swenta kop ayej. Manchuk teme kaxemix tal jun xchawinik jawil te jkajel ta spasel te jkaj atele, yakalonto ta smulanel, lek ya kaiy te binti ya jpase manchukme ajktsin ay stulanil sok swokolil. Jich te kalal a lijk pas kop ta yawilal 1994, te la sjajchesik machatik tsakalik ta EZLN, jich koem te la stijotik yuun kajotik ta sjojkobel jbajtik

121

te binti util yakalotik tal ta atel sok te machatik kuxajtik ta jamal lumkinal Lakandonyae. Jich te kalal la kiltik binti util la yichik tujkayel koel ta xulem takin machatik kuxajtik ta stsuk Jobel, sok ta Rancho Nuevo kalal la xjech milmil sbaik jsapatistaetik sok soltaroetik. Te kalal la jnatik stojol machatik la yich milel ta Okosinko, jich bitil kaj ta makel be yuun soltaroetik, jich bitil kajik ta meltsanel snaik te soltaroetike, sok binti util a ochik jmilawaletik ta komunaletik, sok kalal la yichik milel yajwalel Akteal, kajotik ta sjojkobelbajtik: Macha ya xtuun yuun te binti yakalotik ta stsaktiklayel ta june, sok binti util atejemotik tal?, xiotik. Yuun jnaoj stojol te chapalik lek sok ay yipik te jpaskopetike, jatonanix te binti util a jajchik tal ta pas kope jnao stojol sok kako jba ta yatelinel te binti util ay snopojibal yuunik te yakojik ta nael stojole. Jato jich kajemotik tal ta atel ta yawilal 1994, kalal ba kiltik te bantik a laj tom te bombaetik la sjipik tal koel ta xulem takin te soltaroetike sok la jpukbetik skoplal yuun jich la yich nael a. Janix jich katelinejtik tal yil yayel binti util benem tal yatelik te ach jsapatistaetike. Te manchuk kajik ta kop te jsapatistaetike, maniwan bayeluk macha a jul schulel te jichuke, jich bitil ayotik ta stulutul sok ta xchajpalchajp. Jich te bitil yakal ta beel te pas kope, tulan yatel spasojik tal ek te municipio autonomoetike, sok Juntas de Buen Gobierno, jich bitil La Otra Campaa, janix jich bitil tsakalotik ta Snael snopel skop yayej Wallerstein ta CIDECI Las Casas/UNITIERRA-Chiapas, jich ta Colectivo La Otra Historia sok Yantik snaojibal, sok Komon atel yuun ayoj ik ta 99.1 Frecuencia Libre. Yil yayel sok jbechel jbajtik ta jtsumbaltik sok jkopojeltik sok kayejtik Jich te kalal la jtsob jbajtik sok komon a kajotik ta atel sok jmeltsane tujbikil atelil, jchol kopetik ta ik sok machatik ya yil yaiyik sok ya snopik

binti util ay talel kuxlejal ta Chiapa, jich a kajotik ta atel, jich kajotik ta komon beel te banti la jech nitnitbajtik ta atel. Ja jich a lijkon ta cha beel yayel ta sleel te lekilale, yuun jich ya xbeenotik ta jtukeltik sok jich koem te jootiknax ya jech ilbajtik te bitil kuxulotik li ta balumilale. Janax te tsakalotik sok te yantik te machatik jajchemotik ta atel soke, janix jich ta skomunalik sok te batik tsakajtik ta stulutule. Jich te atelil jun sok te kop ayeje, ja sit te komon atel te banti ay ta nael stojol te banti lijken te machatik la stsibu te june sok te binti util ay stalel skuxlej sok stsumbal. Jich te xcha ichel ta muk te stalel skuxlej te mam-mechunile, maba janax yuun te machatik tsakajtik li ta june, janix jich, yakalik ta xcha ichel ta muk te machatik julem schulel ta sleel te slekubtesel lumkinal te banti nakajtikotike. Jich te macha ya skopon te june, ja jich ya skan sna stojol te maba jootiknax te jich yakalotik ta spasele, jich koem te yakalotik ta yawelek te lumkinal te bantik yakal ta atelinel yuun te sleel te lekubtesele. La kaltik te ya jam kotantik, yuun jich ya jtananbajtik yayel, jich bitil la yal Damin, yuun ya kaktik ta nael stojol te machaotike, sok binti jpasotik tal ta stulutul mak ta xchajpalchajp. Jich te bitil benem tal ta chajpanel kuuntik te jun sok te kop ayeje, komon meltsanbil tal, maba jtul chebnax macha yiptayej tal, yuun jich komon ya xbenotik sok yuun ya jkan jeltik te binti util ay stalel te macha ya xmantalajike yuun jich ya jtajtik a te kolelale. Tek a te ta stulutul la katelintik spasel te binti la jtsibutike, la kaiy te bixi kotantik ta stulutul sok ta patil la kakbetik sna stojol jnujptik ta atel yuun jich a been ta pasel a te atelile. Jnaotik stojol, teme maba pajal te ya jech ilbajtike, teme kejel ya jech ilbajtik te binti util la kichtik tal akel jnoptik kalal a julik tal ta lokel jkaxlanetik. Janix jich ay macha te ya xcha alula kaiytik te maba pajalotike, te yanotik jich bitil la kiltik tal te kalal yakalotik ta atel ta swenta te jun sok te kop ayeje, jich la kaltikla: Te atele ja swenta batsil ants winik, swenta stsumbal mayaetik, janax te yantike la yalik te ay jtul macha lijkem

122

tal ta Alemania sok ta Japn, jich a och ta kotan te maba janax swenta batsil ants winik te atelile, kuuntik ta jpisiltik te bitil kapxaiix te jtaleltike. Jich jtuul joyjotik ja sbiil Chawuk, te sbiil te yatele ja: Jtul chich baket yuun lumkinal, maba la sbiiltes tojolabal winik. Janix jich ta yan swojkol tsib stsako te Chawuke: Te jootike pajalotik te chichbaketotike, tek a te ya skan jech ichbajtik ta muk. Ja ya skan yal te ay macha ya xchay ta yotan te pajalotike, jich bitil ya snopik kaxlan lumetik bakel namej tal. Janax te yatike, ayto macha jich ya yal te maba pajalotike manchuk teme jelonemix te jkuxlejaltike sok yan jawil ayotikix. Jich ya jta ta nopel: Binti yuun te jtul jbonbajel tojolabal ya sjultes ta kotantik sok yatel sok skop te pajal te chichbaketotike? Janiwan yuun te mayuk to ta lek te ichel ta muke, sok te ayto macha ya yal sok ya snop te maba pajalotike. Jaini maba janax jich la yal, spisil jich la yalik te machatik stsakoj ta jun te yayeje, jich bitil laj awayikix stojol. Ya jcha tajtik tal ta alel te bitil la kalix tal nax ta swenta te sleel kolele. Jich te bitil a kajotik ta snopel te binti util ya smeltsaj te liwroe, te june, la kaltik te ja lek ya yich akel slokombaul te bitik altiklabil te ta june. Yakuk yich cholel yuun jich ya yaiy stojol a te macha maba ya sna te june. Ja jich la jtajtik ta nopel te ayuk ta tsibuyel, ilel sok aiyel te june yuun jich machauk ya xbatajotik ta stojol a, me jpas tujbil atelil, jnop jun mak jpijil ants winik. Janix jich maba ta kaxlan kopnax la yich meltsanel te june, la yich pasel ta batsil kopetik yuun pajal slekil, sok pajal tulan skoplal. Janix jich a kajotik ta smeltsanel tulanil atel, melel te ta kaxlan kopuknax a jil te june, altikniwan ya kaltik te ya jkantik te ya xpujk te binti yakalotik ta spasele, yanuk jil ta chaoxten mak chaox chajp batsil kop te ja skop yayej te machatik li tsakajtike. Ay ta kotan te lajuk jchajpantik ta spasel ta batsil kop te atelil te li aye, te sit te atelile, kejelniwan lok a te jichuke. Ay jun atelil te jil ta jtojoltik, ya skan jnoptik skoponel sok stsibuyel te jbatsil koptike, sok te machatik te ma snaik te batsil kope ya skan snopik ta lek.

Binti ya xjubel ta meltsanel? Jain junto maba jichnax a tojk ta yotan jtul jnojpteswanej mak jpijteswane. Ay swentail, ay skoplalul jich binti util la kaltik ta yuilal enero ta sjawilal 2008, te yakuk xkot ta skab kerem achixetik ta kalkaltik sok ta lumlumetik yuun jich ya stak xkajotik ta atel sok a, sok te batik jajchemotik mak tsakalotik ta stulutul sok ta xchajpalchajpe. Te joone ya kal ta kotan, teme maba a kot ta yotanik sok teme maba a jultesbetik schulelik te yajwaltak komunaletik te jun sok te kop ayej te la jmeltsantike, ja pajal sok te bitik meltsanlajbil te mayuk ya xtuun yuun te lume, sok altik te la yich chayel jun jawil sok jun u ta atelinele. Melel te atele maba tojbil, ja sit komon atel te pajal la yich iptayele. Yuun jich a kun lajbel kotan ta xcholel a te binti ay ta kotan te ya kak ta nael stojole, ya jkan ya kaal te ay binti a kot ta pasel te kalal la yich atelinel te jun sok te kop ayeje. Te binti te kot ta meltsanele ja jun ach atelil sok tulan skoplal yuun la smol tsob batsil ants winik te ya snaik spasel kax tujbil ateliletik, te ya snaik xcholel yalel ta ik kop ayej sok pijil ants winik te junax ya xkomon atejik sok te la swik sitik yuun kolelal. Janix jich tulan skoplal jain junto, melel jich koem te maba stukel yakal ta beel yuun ay yantik bitik yakal koel ta pasel ta yantik lumetik te batik nakajtik te batsil ants winiketike, te junax smoltsoboj sbaik yuun yakalik ta yakel ta ilel sok nael stalel skuxlejalik yuun ayuk ta komon tael te lekil kuxlejal ta spamal balumilal. Ya jmailitik ta jun kaal, te yakuk xkot ta komon atelinel ta batik tsakalotik ta xchajpalchajp, sok ta stulutul te jun atel te ja sleel snopel binti util ay stalel skuxlej batsil lum te ya yich meltsanel sok te lume. Jich yuun, ya skan jkomon meltsantik ta jpisiltik Stsajkil tsib
1

La skases ta batsil kop: Xuno Lpez Intzn.

123