Saltu al enhavo

Jusoj

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Jusoj
Cirila alfabeto
Slavaj literoj
А Б В Г Ґ Д Ђ
Ѓ Е Ѐ Ё Є Ж З
Ѕ И Ѝ І Ї Й Ј
К Л Љ М Н Њ О
П Р С Т Ћ Ќ У
Ў Ф Х Ц Ч Џ Ш
Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
Neslavaj literoj
Ӑ Ӓ Ә Ӛ Ӕ Ғ Ҕ
Ӻ Ӷ Ԁ Ԃ Ӗ Ӂ Җ
Ӝ Ԅ Ҙ Ӟ Ԑ Ӡ Ԇ
Ӣ Ҋ Ӥ Қ Ӄ Ҡ Ҟ
Ҝ Ԟ Ԛ Ӆ Ԓ Ԡ Ԉ
Ԕ Ӎ Ӊ Ң Ӈ Ҥ Ԣ
Ԋ Ӧ Ө Ӫ Ҩ Ԥ Ҧ
Ҏ Ԗ Ҫ Ԍ Ҭ Ԏ Ӯ
Ӱ Ӳ Ү Ұ Ҳ Ӽ Ӿ
Һ Ԧ Ҵ Ҷ Ӵ Ӌ Ҹ
Ҽ Ҿ Ӹ Ҍ Ӭ Ԝ Ӏ
Arĥaikaj literoj
Ҁ Ѻ Ѹ Ѡ Ѿ Ѣ
Ѥ Ѧ Ѫ Ѩ Ѭ
Ѯ Ѱ Ѳ Ѵ Ѷ
     Ԫ      
            Ԙ
Listo de cirilaj literoj
vdr


Jusoj estas komuna nomo de du nazaj vokaloj de la praslava lingvo, kaj de la respondaj literoj en la slavonaj alfabetoj: la malgranda juso (slavone « юсъ малъıи », kirilice Ѧ, glagolice Ⱔ) kaj la granda juso (respektive, « юсъ большии », Ѫ kaj Ⱘ). Antaŭate de I (j) la jusoj formis ligaturojn: kirilice Ѩ (ję) kaj Ѭ (jǫ); glagolice Ⱗ kaj Ⱙ.

Inter cirilaj ciferoj jusoj dekomence ne havis iujn valorojn, sed poste la malgranda juso Ѧ ekhavis la valoron 900.

La moderna cirila litero Я devenas el la malgranda juso (el ties formo en la rusa manskribo de la 17-a jc).

Fonetika valoro

[redakti | redakti fonton]

La malgranda juso prezentis antaŭan nazan vokalon /ɛ̃/ (en la slava filologio signatan per ę).

La granda juso prezentis malantaŭan nazan vokalon /ɔ̃/ (en la slava filologio signatan per ǫ).

La liternomoj

[redakti | redakti fonton]

La etimologio de la nomo jus ne estas konata. La epitetoj malgranda kaj granda neniel rilatas al uskleco.

En Esperanto eblus uzi sufiksojn por formi unuvortajn liternomojn: juseto (por la «malgranda juso») kaj jusego (por la «granda juso»).

La deveno

[redakti | redakti fonton]

La jusoj devenas el la prahindeŭropaj sonkombinoj «vokalo + mn» en fermita silabo (do, samkiel la nazaj vokaloj en la franca skribo):

  • emT, enT; imT, inT; ēm, ēnę
  • omT, onT; umT, unT; ām, ānǫ

Ekzemple:

  • Praslava *pa-mętь (memoro) el *mn̥tis; kp la latinan mens, genitive mentis (menso).
  • Praslava *zǫbъ (dento) el *g̑ombhos; kp la germanan Kamm.
  • Praslava *pętь (kvin) el *penkti; kp la grekan πέντε/pente, germana fünf, latine quinque.
  • Praslava gǫsь (ansero), kp la germanan Gans.
  • Praslava ǫgъlъ (angulo), kp la latinan angulus.

La granda juso persistis en la bulgara alfabeto ĝia la jaro 1945-a, kvankam ĝi ne plu respondis al naza vokalo en la norma lingvo, indentiĝinte kun ъ (t.e. ă; kvankam la nazsono plu ekzistas en la bulgara-makedonaj dialektoj ĉirkaŭ Tesaloniko kaj Kastoria en Greklando).

En la rusa lingvo la malgranda juso ŝanĝiĝis en ['a], kunfandiĝis kun ꙗ, kaj kun tiu lasta ricevis la formon я en la moderna alfabeto rusa.

La granda juso ŝanĝiĝis ruslingve en la sonon [u], kaj de post la 10ª jc malaperis el la skribo, anstataŭigite de la responda litero cirila (la moderna rusa у: рѫка→рука).

La pola lingvo konservis nazajn vokalojn, kaj en certaj pozicioj ĝia litero ę havas la sonvaloron de la malgranda juso, dum la litero ą tiun de la granda (t.e. de /ɔ̃/); tamen ne rekte ili respondas al la praslavaj jusoj:

  • la pola Ę respondas al mallonga juso (granda aŭ malgranda);
  • la pola Ą respondas al longa juso (granda aŭ malgranda);
  • krome, la konsonantoj antaŭantaj la malgrandan juson moliĝis (samkiel en la rusa).

Do, maldetale, la polaj ę, ą etimologie respondas al la praslava ѫ; dum ię, ią, ję, ją respondas al ѧ, ѩ, ѭ.

Resume,

Praslave *pętь *zǫbъ
Okcidentslave Pole ię, ią pięć ę, ą ząb
Ĉeĥe ě, a, ja, í pět u zub
Suprasorabe ja, je pjeć
Malsuprasorabe ě, e pěś
Orientslave Ruse ´a пять ( p´at´ ) зуб (zub)
Sudslave Serba-kroate e pet zub
Slovene pet o zob
Bulgare пет (pet) ă зъб (zăb)
(Esperante) kvin dento
Signo Ѧ ѧ Ѩ ѩ
Unikoda nomo CYRILLIC CAPITAL LETTER
LITTLE YUS
CYRILLIC SMALL LETTER
LITTLE YUS
CYRILLIC CAPITAL LETTER
IOTIFIED LITTLE YUS
CYRILLIC SMALL LETTER
IOTIFIED LITTLE YUS
Enkodigo dekume deksesume dekume deksesume dekume deksesume dekume deksesume
Unikodo 1126 U+0466 1127 U+0467 1128 U+0468 1129 U+0469
UTF-8 209 166 D1 A6 209 167 D1 A7 209 168 D1 A8 209 169 D1 A9
HTML Ѧ Ѧ ѧ ѧ Ѩ Ѩ ѩ ѩ


Signo Ѫ ѫ Ѭ ѭ
Unikoda nomo CYRILLIC CAPITAL LETTER
BIG YUS
CYRILLIC SMALL LETTER
BIG YUS
CYRILLIC CAPITAL LETTER
IOTIFIED BIG YUS
CYRILLIC SMALL LETTER
IOTIFIED BIG YUS
Enkodigo dekume deksesume dekume deksesume dekume deksesume dekume deksesume
Unikodo 1130 U+046A 1131 U+046B 1132 U+046C 1133 U+046D
UTF-8 209 170 D1 AA 209 171 D1 AB 209 172 D1 AC 209 173 D1 AD
HTML Ѫ Ѫ ѫ ѫ Ѭ Ѭ ѭ ѭ