Amo

Pri la aliaj signifoj de AMO, vidu AMO.

---

Arketipaj amantoj nome Romeo kaj Julieto portretita de Frank Dicksee.

La koro, simbolo por amo

Amo estas profunda emocio pri la ŝatado de alia(j) individuo(j), kun kiu(j) oni sentas sin kunligita. Laŭ la kunteksto la vorto povas komprenigi vastan gamon de signifonuancoj de forta simpatio ĝis amordezira pasio. Amo estas ofta temo en arto, literaturo, poezio kaj kino. Fido estas rigardata ĝia nepra kondiĉo.

Amo rilatas al gamo da malsamaj sentoj, statoj, kaj sintenoj kiu intervalas de interhoma amo ("mi amas mian patrinon") al plezuro ("mi amis tiun manĝon"). Ĝi povas rilati al emocio de forta altiro kaj persona alligitaĵo. Ĝi ankaŭ povas esti virto reprezentanta homan bonvolemon, kompaton, kaj amon - "la malegoisman lojalan kaj bonintencan konzernon por la bono de alia". Ĝi ankaŭ povas priskribi kompatajn kaj amajn agojn direkte al aliaj homoj, onia memo aŭ bestoj.

Antikvaj grekoj identigis kvar formojn de amo:

1. parenceco aŭ konateco (en la greka, storge),
2. amikeco (filio),
3. seksa kaj/aŭ romantika deziro (eroto),
4. kaj mem-malplenigo aŭ dia amo (agapo).

Modernaj aŭtoroj karakterizis pliajn specojn de romantika amo. Ne-okcidentaj tradicioj ankaŭ distingis variaĵojn aŭ simbiozoj de tiuj statoj. Tiu diverseco de uzoj kaj signifoj kombinitaj kun la komplekseco de la sentoj implikis ke amo estas nekutime malfacile konstante difinebla, komparebla al aliaj emociaj statoj.

Amo en ĝiaj diversaj formoj funkcias kiel grava faciliganto de interpersona rilatado kaj, pro ĝia centra psikologia graveco, estas unu el la plej oftaj temoj en la kreivaj artoj.

Amo povas esti komprenita kiel funkcio por konservi homojn kune kontraŭ minacoj kaj por faciligi la daŭrigon de la specio.

Difinoj

La vorto "amo" povas havi gamon da rilataj sed apartaj signifoj en malsamaj kuntekstoj. Multaj lingvoj uzas multajn diversajn vortojn por esprimi kelkajn el la malsamaj konceptoj kiuj povas esti komprenataj de la koncepto "ami"; unu ekzemplo estas la pluropo de grekaj vortoj por "amo." Kulturdiferencoj en konceptigado de amo tiel duoble malhelpas la establadon de universala difino.

Kvankam la naturo aŭ esenco de amo estas temo de ofta debato, malsamaj aspektoj de la vorto povas esti klarigitaj determinante kio ne estas amo. Amo kiel ĝenerala esprimo de pozitiva sento (pli forta formo de ŝato) estas ofte komparita al malamo (aŭ neŭtrala apatio); kiel malpli seksa kaj pli emocie intima formo de romantika alligitaĵo, amo estas ofte komparita al volupto; kaj kiel interhoma rilato kun romantikaj nuancoj, amo foje estas komparita al amikeco, kvankam la vorto amo ofte estas uzita por proksimajn amikecojn.

Frata amo (antaŭhispana skulptaĵo el 250–900 A.D., de huastekoj. Museo de Antropología de Xalapa en Xalapa, Veracruz, Meksiko.

Abstrakte traktita amo kutime rilatas al travivaĵo kiun unu persono sentas por alia. Amo ofte implikas zorgi por aŭ identiĝi kun persono aŭ aĵo (kp. vundebleco kaj prizorgo de amo), inkluzive de si mem (kp. narcisismo). Aldone al transkulturaj diferencoj en komprenado de amo, ideoj pri amo ankaŭ ŝanĝiĝis multe dum tempo. Kelkaj historiistoj datigas modernajn konceptojn de romantika amo al ĝentila Eŭropo dum aŭ post la Mezepoko, kvankam la antaŭa ekzisto de romantikaj ligoj estas atestita per malnovega ampoezio.

La kompleksa kaj abstrakta naturo de amo ofte reduktas diskurson de amo al pens-finanta kliŝo. Pluraj komunaj proverboj rigardas amon, de tiu de Vergilio "Amo konkeras ĉion" al tiu de The Beatles "Ĉio kion vi bezonas estas amo". Tomaso de Akvino, sekvante Aristotelo-n, difinas amon kiel "voli alies bonon." Bertrand Russell priskribas amon kiel kondiĉon de "absoluta valoro", kontraste al relativa valoro. La filozofo Gottfried Wilhelm Leibniz diris ke amo estas "esti ĝojigita per la feliĉo de alia." Biologo Jeremy Griffith difinas amon kiel "senkondiĉan altruismon".

Amo foje estas referencita kiel "lingvo internacia" kiu superregas kulturajn kaj lingvajn sekciojn.

Nepersona amo

Persono povas ami objekton, principon, aŭ celon al kiuj oni estas profunde transigita kaj multe valoras. Ekzemple, kompata atingo kaj volontula laboro "amas" siajn kaŭzojn foje naskite ne de interhoma amo sed nepersonaj amoj, altruismo, kaj el fortaj spiritaj aŭ politikaj konvinkiĝoj. Homoj ankaŭ povas "ami" materialajn objektojn, bestojn, aŭ agadojn se ili investas sin en ligado aŭ aliformaj identiĝoj kun tiuj aĵoj. Se ankaŭ seksa pasio estas implikita, tiam tiu sento estas nomita parafilioj.

Interhoma amo

Interhoma amo rilatas al amo inter homoj. Ĝi estas pli potenca sento ol simpla simpatio por alia. Senreciproka amo rilatas al tiuj sentoj de amo kiuj ne estas reciprokaj. Interhoma amo estas plej proksime asociita kun interpersona rilatado. Tia amo eble ekzistas inter familianoj, amikoj, kaj paroj. Ekzistas ankaŭ kelkaj psikologiaj malordoj ligitaj por ami, kiel ekzemple erotomanio.

Laŭlonge de la historio, filozofio kaj religio faris la plej multe de la konjektoj pri la fenomeno de amo. En la 20a jarcento, la scienco de psikologio prilaboris grandan interkonsenton pri la subjekto. En la lastaj jaroj, la sciencoj psikologio, antropologio, neŭroscienco, kaj biologio aldonis multe al la kompreno de la naturo kaj funkcio de amo.

Paro de amantoj. 1480–1485

Biologia bazo

Biologiaj modeloj de sekso tendencas rigardi amon kiel afero de mamuloj, multe kiel malsato aŭ soifo. La antropologo Helen Fisher, grava fakulino pri la temo de amo, dividas la esperton de amo en tri parte koincidaj stadioj: volupto, allogo, kaj ligo. Volupto estas la sento de seksa deziro; romantisma allogo determinas kiaj partneroj trovas allogon kaj sekvon, konservante tempon kaj energion per la elekto; kaj ligo enhavas kunhavon de hejmo, parencajn devojn, reciprokan defendon, kaj ĉe homoj enhavas sentojn de sekureco kaj trankvileco. Tri distingaj neŭraj cirkvitoj, inklude neŭrotransmitiloj, kaj tri kondutaj modeloj, estas asociaj kun tiuj tri romantismaj stiloj.

Volupto estas la dekomenca pasia seksa deziro kiu helpas la pariĝon, kaj kondukas al pliiĝanta liberigo de kemiaĵoj kiaj testosterono kaj estrogeno. Tiuj efikoj rare daŭras pli ol kelkaj semajnoj aŭ monatoj. Allogo estas la pli individua kaj romantisma deziro por specifa kandidato al pariĝado, kiu formiĝas el volupto al engaĝiĝo al individuaj amikformoj. Lastatempaj studoj en neŭroscienco indikis ke kiam homoj enamiĝas, la cerbo konstante liberigas certan aron de kemiaĵoj, inkluzive de la neŭrotransmitor-hormonoj, dopamino, norepinefrino, kaj serotonino, nome la samaj kunmetaĵoj liberigitaj per amfetamino, stimulante la plezurcentron de la cerbo kaj kondukante al kromefikoj kiel ekzemple pliigita korfrekvenco, neapetiteco kaj sendormeco, kaj intensa sento de ekscito. Esplorado indikis ke tiu stadio ĝenerale daŭras de unu kaj duono ĝis tri jaroj.

Ĉar la volupta kaj altira stadioj estas ambaŭ konsideritaj provizoraj, tria stadio estas necesa por respondeci pri longperspektivaj rilatoj. Alligitaĵo estas la ligado kiu antaŭenigas rilatojn daŭrantajn multajn jarojn kaj eĉ jardekojn. Alligitaĵo estas ĝenerale bazita sur engaĝiĝoj kiel ekzemple geedziĝo kaj filoj, aŭ sur reciproka amikeco bazita sur aĵoj kiel komunaj interesoj. Ĝi estis ligita al pli altaj niveloj de la kemiaĵoj oksitocino kaj vazopresino al pli alta grado ol mallongperspektivaj rilatoj havas. Enzo Emanuele kaj laborkunuloj raportis ke la proteinmolekulo konata kiel la nerva kreskfaktoro (NGF) havas altajn nivelojn kiam homoj unue enamiĝas, sed tiuj revenas al antaŭaj niveloj post unu jaro.

Psikologia bazo

Avino kaj nepo en Srilanko.

Psikologio prezentas amon kiel kognan kaj socian fenomenon. Psikologo Robert Sternberg formulis triangulan teorion de amo kaj argumentis ke amo havas tri malsamajn komponentojn: intimeco, engaĝiĝon, kaj pasio. Intimeco estas formo en kiu du homoj partumas fidojn kaj diversajn detalojn de siaj propraj vivoj, kaj estas kutime montritaj en amikecoj kaj romantikaj amaferoj. Engaĝiĝo, aliflanke, estas la atendo ke la rilato estu permanenta. La lasta kaj plej multe de la komuna formo de amo estas seksa altiro kaj pasio. Pasia amo estas montrita en pasio same kiel romantika amo. Ĉiuj formoj de amo estas rigarditaj kiel ŝanĝiĝantaj kombinaĵoj de tiuj tri komponentoj. Ne-amo ne inkludas iujn ajn da tiuj komponentoj. Simpatio nur inkludas intimecon. Blindpasia amo nur inkludas pasion. Malplena amo nur inkludas engaĝiĝon. Romantika amo inkludas kaj intimecon kaj pasion. Kompana amo inkludas intimecon kaj engaĝiĝon. Neserioza amo inkludas pasion kaj engaĝiĝon. Finfine, lertega amo inkludas ĉiujn tri. Usona psikologo Zick Rubin serĉis difini amon pere de psikometriko en la 1970-aj jaroj. Lia laboro deklaras ke tri faktoroj konstituas amon: alligitemo, zorgado, kaj intimeco.

Post evoluoj en elektraj teorioj kiel ekzemple la kulomba leĝo, kiu montris ke pozitivaj kaj negativaj ŝarĝoj altiras sin, analogaĵoj en homa vivo estis evoluigitaj, kiel ekzemple "kontraŭoj altiras." Dum la lasta jarcento, esplorado pri la naturo de homa sekspariĝo ĝenerale eltrovis ke tio ne estas vera kiam ĝi venas al karaktero kaj personeco - homoj emas ŝati homojn similajn al ili mem. Tamen, en kelkaj nekutimaj kaj specifaj domajnoj, kiel ekzemple imunsistemoj, ŝajnas ke homoj preferas aliajn kiuj estas diferencaj al ili mem (ekz., kun ortogonala imunsistemo), ĉar tio kondukos al bebo kiu havas la plej bonan de ambaŭ mondoj. En la lastaj jaroj, diversaj homligaj teorioj estis evoluigitaj, priskribitaj kiel ligoj, rilatoj, devigoj, kaj afinecoj. Kelkaj okcidentaj fakuloj disigas tion en du ĉefajn komponentojn, la altruisman kaj la narcisisman. Tiu vido estas reprezentita en la verkoj da Scott Peck, kies laboro en la kampo de aplika psikologio esploris la difinojn de amo kaj malico. Peck asertas ke amo estas kombinaĵo de la "koncerno por la spirita kresko de alia", kaj simpla narcisismo. Kombine, amo estas agado, ne simple sento.

Psikologo Erich Fromm asertas en sia libro The Art of Loving ke ami estas ne simple sento sed ankaŭ estas agoj, kaj ke fakte, la "sento" de amo estas supraĵa en komparo al onia engaĝiĝo ami per serio de amaaj agoj laŭlonge de la tempo. En tiu senco, Fromm tenas ke amo estas finfine ne sento entute, sed prefere estas engaĝiĝo ĝis, kaj krome, amaj agoj direkte al alia, al si mem, aŭ al multaj aliaj, dum daŭranta tempodaŭro. Fromm ankaŭ priskribis amon kiel konscian elekton kiu de siaj fruaj stadioj eble originiĝis kiel kontraŭvola sento, sed kiu poste jam ne dependas de tiuj sentoj, sed prefere dependas nur de konscia engaĝiĝo.

Evolua bazo

Eble timo al venereaj malsanoj povas favori monogamajn rilatojn, danke al amo, super poligamio.

Evolua psikologio provis disponigi diversajn kialojn por konsideri amon kiel supervivilo. Homoj estas dependaj de gepatra helpo por granda parto de siaj vivotempoj komparite kun aliaj mamuloj. Amo estis tial vidita kiel mekanismo antaŭenigi gepatran subtenon de infanoj por tiu plilongigita periodo. Alia faktoro povas esti ke venereaj malsanoj povas kaŭzi, inter aliaj efikoj, permanente reduktitan fekundecon, vundon al la feto, kaj pliigi komplikaĵojn dum akuŝo. Tio favorus monogamajn rilatojn super poligamio.

Komparo de sciencaj modeloj

Biologiaj modeloj de amo emas vidi ĝin kiel mamula tendenco, simila al malsato aŭ soifo. Psikologio vidas amon ĉefe kiel socia kaj kultura fenomeno. Certe amo estas influita per hormonoj (kiel ekzemple oksitocino), neŭrotrofinoj (kiel ekzemple NGF), kaj feromonoj, kaj kiel homoj pensas kaj kondutas en amo estas influita per siaj konceptoj de amo. La konvencia projekcio en biologio estas ke ekzistas du gravaj tendencoj en amo: seksa altiro kaj alligitaĵo. Alligitaĵo inter plenkreskuloj estas supozita labori pri la samaj principoj kiuj igas bebon iĝi ligita al ĝia patrino. La tradicia psikologia koncepto vidas amon kiel kombinaĵo de trienhava amo kaj pasia amo. Pasia amo estas intensa sopiro, kaj ofte estas akompanita per fiziologia ekscitiĝo (spirmanko, rapida korfrekvenco); trienhava amo estas amo kaj sento de intimeco ne akompanita per fiziologia ekscitiĝo.

Kulturaj vidoj

Antikva Grekio

Amomuro en Parizo: "Mi amas vin" en 250 lingvoj.

La Greka distingas kelkajn diferencajn sencojn en kiu povas esti uzata la koncepto "amo". Antikvaj grekoj identigis kvar formojn de amo: parenceco aŭ familia amo (en greka, storge), amikeco kaj/aŭ platona deziro (filia), seksa kaj/aŭ romantika deziro (eros), kaj mem-malplenigo aŭ dia amo (agapo). Modernaj aŭtoroj distingi pliajn variaĵojn de romantika amo. Tamen, en la greka (same kiel en multaj aliaj lingvoj), estis historie malfacile separi la signifojn de tiuj vortoj entute. Samtempe, la antikvgreka teksto de la Biblio havas ekzemplojn de la verbo agapo havante la saman signifon kiel fileo nome esti amiko.

Agape (ἀγάπη agápē) signifas amo en nuntempa greka. La esprimo s'agapo signifas Mi amas vin en greka. La vorto agapo estas la verbo mi amas. Ĝi ĝenerale aludas al "pura," ideala tipo de amo, pli ol al fizika altiro sugestita de eros. Tamen, estas kelkaj ekzemploj de agape uzita por signifi same kiel eros. Ĝi estis tradukita ankaŭ kiel "amo de animo."

Platono (maldekstre) kaj Aristotelo (dekstre), detalo de La Lernejo de Ateno, fresko de Rafaelo. Aristotelo tenas kopion de sia Etiko de Nikomako, dum Platono tenas kopion de Timeo. Ambaŭ filozofoj disvolvigas la diversajn konceptojn kaj vortojn por amo.

Eros (ἔρως érōs) (el la greka dio Eroso) estas pasia amo, kun senta deziro kaj allogo. La greka vorto erota signifas en amo. Platono rafinis sian propran difinon. Kvankam eros estas dekomence sentita por persono, pere de kontemplado ĝi iĝas aprezon de beleco ene de tiu persono, aŭ eĉ iĝas aprezo de beleco mem. Eros helpas la animon fari konscion de beleco kaj kontribuas al kompreno de spirita vero. Amantoj kaj filozofoj estas ĉiuj inspiritaj por serĉi veron pere de eros. Kelkaj tradukoj listigas ĝin kiel "amo de la korpo."

Filia (φιλία philía), nome senpasia virta amo, estis koncepto direktita kaj disvolvigita de Aristotelo. Ĝi inkludas fidelecon al amikoj, familio, kaj komunumo, kaj postulas virton, egalecon, kaj familiecon. Filia estas okazigita de praktikaj tialoj; unu aŭ ambaŭ partioj profitas el la rilato. Ĝi povas ankaŭ signifi "amo de la menso."

Storge (στοργή storgē) estas natura korinklino, kiel tiu sentita de gepatroj por idoj.

Ksenia (ξενία xenía), gastemo, estis tre grava praktiko en antikva Grekio. Ĝi estis preskaŭ rita amikeco formita inter gasto kaj gastiganto, kiuj antaŭ povus esti fremduloj. La gastiganto nutras kaj havigas loĝejon por la gasto, kiu espereble korespondas per nur dankemo. La gravo de tio povas vidiĝi tra epizodoj de la Greka mitologio — partikulare, en la verkoj de Homero nome Iliado kaj Odiseado.

Antikva Romio

Titolo de moderna eldono de Ars amatoria, Frankfurto, Kempffer, 1644.

La Latina lingvo havas kelkajn diversajn verbojn koresponde kun la vorto "amo." amō estas la baza verbo kiu signifas mi amas, kun la infinitivo amare (“ami”) kiel estas ankoraŭ en la Itala nuntempe. La Romianoj uzis ambaŭ en korinklina senco same kiel en romantika aŭ seksa sencoj. El tiu verbo venas la esperanta vorto ami kaj ankaŭ amans — nome amanto, "profesia amanto," ofte kun la aldona koncepto de volupto. La koresponda substantivo estas amo (la signifo de tiu termino por la Romianoj estas bone bildigita per la fakto, ke la nomo de la urbo, Romo — en Latina: Roma — povas esti vidita kiel anagramo de amor (amo en latina), kiu estis uzata kiel sekreta nomo de la urbo en larĝaj cirkloj en antikvaj tempoj), kiu estis ankaŭ uzita en la plurala formo por indiki amaferojn aŭ seksajn aventurojn. Tiu sama radiko ankaŭ produktas amicus — "amiko" — kaj amicitia, "amikeco" (ofte bazita sur reciproka avantaĝo, kaj koresponda foje pli proksime de "ŝuldo" aŭ "influo"). Cicero verkis traktaĵon nomita Pri amikeco (de Amicitia), kiu studas la nocion iome. Ovidio verkis gvidilon por rendevuoj nome Ars Amatoria (Arto ami), kiu temas, profunde, pri ĉio el ekstergeedzaj aferoj ĝis superprotektemaj gepatroj.

Latino foje uzas amāre kiam aliaj lingvoj simple uzas ŝati. Tiu nocio, tamen, estas multe pli ĝenerale esprimita en Latino pere de placere aŭ delectāre, kio estas uzata pli kolokve, tiu lasta uzata ofte en la ama poezio de Katulo. Diligere ofte havas la nocion "esti korinklina," "estimi," kaj rare se ĝi estas uzata por romantika amo. Tiu vorto estu taŭga por priskribi amikecon de du viroj. La koresponda nomo diligentia, tamen, havas la signifon de "diligenteco" aŭ "zorgemo," kaj havas malmulte semantikan koincidon kun la verbo. Observare estas sinonimo por diligere; spite la falsamikecon, tiu verbo kaj ties koresponda nomo, observantia, ofte signifas "estimon" aŭ "koninklinon." Karitato estas uzata en Latinaj tradukoj de la kristana Biblio por signifi "karitata amo"; tiu signifo, tamen, ne troviĝas en klasika pagana Romia literaturo.

Ĉinio

"Ai," la tradicia Ĉina karaktro por amo (愛) konsistas el koro (心, mezo) ene de "akcepto," "sento," aŭ "percepto," (受) kio montras gracian emocion. Ĝi povas ankaŭ esti interpretata kiel mano proponanta propran koron al alia mano.

Du filozofiaj pilieroj de amo ekzistas en la ĉina tradicio, unu el Konfuceismo kiu emfazis agadon kaj devon dum la alia venas el Mohismo kiu defendis universalan amon. Kerna koncepto de Konfuceismo estas ren (nome "bonvola amo", 仁), kiu fokusas al devo, agado kaj sinteno en rilato pli ol al amo mem. En Konfuceismo, oni montras bonvolan amon per plenumado de agoj kiaj filpieco el filoj, afableco el gepatroj, fidelo al la reĝo kaj tiel plu.

La koncepto Ai (愛) estis disvolvigita de la ĉina filozofo Mozi en la 4a jarcento a.K. kiel reago al la konfuceisma bonvola amo. Mozi klopodis anstataŭi tion kion li konsideris la delonge fiksitan ĉinan super-ligitecon al la familio kaj al klanstrukturoj pere de la koncepto de "universala amo" (jiān'ài, 兼愛). Je tio, li argumentis rekte kontraŭ konfucianoj kiuj kredis ke estas natura kaj ĝusta por la homoj zorgi pri diferencaj personoj en diferencaj gradoj. Mozi, kontraste, kredis ke la personoj principe zorgu de ĉiuj personoj egale. Mohismo fokusis ke pli ol adopti diferencajn sintenojn al diferencaj personoj, amo estu senkondiĉa kaj proponis ĝin al ĉiu senkonsidere al reciprokeco, ne nur al amikoj, familioj kaj aliaj konfuceaj rilatoj. Poste en Ĉina budhismo, la termino Ai (愛) estis adoptita por referenci al pasia zorga amo kaj estis konsiderata fundamenta deziro. En Budhismo, Ai estis vidata kiel kapabla esti ĉu egoisma aŭ altruisma, tiu lasta tamen ŝlosila elemento al lumigo.

En nuntempa ĉina, Ai (愛) estas ofte uzata kiel ekvivalento de la okcidenta koncepto de amo. Ai estas uzata kaj kiel verbo (ekz. wo ai ni 我愛你, aŭ "mi amas vin") kaj kiel substantivo (kiel aiking 愛情, aŭ "romantika amo"). Tamen, pro la influo de konfucea Ren, la frazo 'vo ai ni' (mi amas vin) kunportas tre specifan sencon de respondeco, engaĝiĝo kaj fidelo. Anstataŭ ofte diri "mi amas vin" kiel ĉe kelkaj okcidentaj socioj, la ĉinoj plej ofte esprimas senton de korinklino en pli neformala vojo. Sekve, "mi amas vin" (ŭo ksihuan ni, 我喜欢你) estas pl ofta maniero esprimi korinklinon en ĉina; ĝi estas pli ŝerca kaj malpli serioza. Tio veras ankaŭ en Japana (suki da, 好きだ). La ĉinoj tamen diras multe "I love you" en angla aŭ en aliaj eksterlandaj lingvoj pli ol en sia propra gepatra lingvo.

Japanio

La Japana lingvo uzas tri vortojn por esprimi la ekvivalenton de "amo". Ĉar "amo" kovras ampleksan gamon de emocioj kaj kondutaj fenomenoj, estas nuancoj kiuj distingas la tri terminojn. La termino ai (愛, ai^?), kiu estas ofte asocia kun patrina amo aŭ altruisma amo, origine aludita per belo kaj estis ofte uzata en religia kunteksto. Post la Mejĝi-reformo de 1868, la termino iĝis asocia kun "amo" por traduki okcidentan literaturon. Antaŭ la okcidenta influo, la termino koi (恋, koi^?) ĝenerale reprezentas romantikan amon, kaj estis ofte temo de populara japanlingva poezikolekto Manjoŝu. Koi priskribas allogitecon por membro de la mala sekso kaj estas tipe interpretata kiel egoisma kaj dezira. La originoj de la termino venas el la koncepto de soleco kiel rezulto de separo el la amato. Kvankam la moderna uzado de koi fokusas al seksa amo kaj pasio, la Manyō uzas la terminon por kovri ampleksan gamon de situacioj, inklude tenerecon, bonvolemon, kaj materian deziron. La tria termino, ren'ai (恋愛, ren'ai^?), estas pli moderna konstruaĵo kiu kombinas la kanji karaktroj kaj por ai kaj koi, kvankam ties uzado ĉefe similas al tiu de koi en la formo de romantika amo.

Persio

Rumi, Hafiz kaj Sadio estas ikonoj de pasio kaj amo kiujn la Persaj kulturo kaj lingvo prezentas. La persa vorto por amo estas iŝk, kiu derivas el la araba lingvo, tamen ĝi estas konsiderata de plej kiel tro ĝusta termino por interpersona amo kaj estas plej ofte anstataŭitaj per 'doost daŝtan' ('ŝato'). En la persa kulturo, ĉio estas enhavata de amo kaj ĉio estas por amo, starte el amantaj amikoj kaj familio, edzoj kaj edzinoj, kaj eventuale atingante la dian amon kiu estas la lasta celo en la vivo.

Turkio

En turka, la vorto "amo" havas kelkajn signifojn. Persono povas ami dion, personon, gepatrojn, aŭ familion. Sed tiu persono povas "ami" ĝuste unu specialan personon, kio kongruas kun la vorto "aşk." Aşk (vorto de araba origino) estas sento por ami, aŭ esti "enamiĝinta" (Aşık), keil ĝi estas en turka ankoraŭ nuntempe. La turkoj uzas tiun vorton ĝuste por ties amoj ĉu en romantika aŭ seksa senco. Se turko diras ke li estas enamiĝinta (Aşık) je iu, ĝi ne estas amo kiun persono povas senti por liaj aŭ ŝiaj gepatroj; ĝi estas ĝuste por unu persono, kaj ĝi indikas fortan pasion. La vorto estas ankaŭ komuna ĉe la Tjurka lingvaro, kiaj ĉe la azerbajĝana (eşq) kaj la Kazaĥa (ғашық).

Religiaj vidoj

La Pelikano, malfermas sian bruston por nutri la idaron, kiel ikono de la memoferanta Jesuo Kristo.

La kristana kompreno estas ke amo venas el Dio. La amo de viro kaj virino —eros en greka— kaj la altruisma amo al aliaj (agape), estas ofte kontrastaj kun "ascenda" kaj "descende" amo, respektive, sed ili estas laste la sama afero.

En hebrea, Ahava estas la plej ofte uzata termino kaj por interpersona amo kaj por amo inter Dio kaj la diaj kreaĵoj. Ĉesed, ofte tradukita kiel am-afablo, estas uzata por priskribi multajn formojn de amo inter homaj estaĵoj.

Amo enhavas la islaman vidon de vivo kiel universala frateco kiu aplikiĝas al ĉiuj kiuj tenas fidon. Inter la 99 nomoj de Dio (Allaho), estas la nomo Al-Ŭadud, aŭ "la amanto," kiu troviĝas en la surah 11:90 same kiel en la surah 85:14. Dio estas ankaŭ referencata je la komenco de ĉiu ĉapitro en la Korano kiel Ar-Rahman kaj Ar-Rahim, aŭ la "Plej pasia" kaj la "Plej kompata", indikante ke neniu estas pli amanta, pasia kaj bonvola ol Dio. La Korano referencas al Dio kiel "plena de ama afableco." La Korano instigas la islamajn kredantojn trakti ĉiujn personojn, tiujn kiuj ne estis persekutintaj ilin, per birr aŭ "profunda afableco" kiel asertite en la surah 6:8-9. Birr estas ankaŭ uzata de la Korano por priskribi la amon kaj afablecon kiujn gefiloj devas montri al siaj gepatroj.

En Budhismo, Kāma estas sentema, seksa amo. Ĝi estas barilo en la vojo al la klerismo, ĉar ĝi estas egoisma. Karuṇā estas kompato, kiu malpliigas la suferon de aliaj. Ĝi estas komplementa al saĝeco kaj estas necesa por klereco. Adveṣa kaj mettā estas bonvola amo. Tiu amo estas senkondiĉa kaj postulas konsiderindan mem-akcepton. Tio estas tre diferenca el la ordinara amo, kiu estas kutime pri ligiteco kaj sekso kaj kiu rare okazas sen mem-intereso. Anstataŭe, en Budhismo ĝi referencas al la ligiteco kaj al altruisma intereso por la bonfarto de aliaj.

Kama (maldekstre) kun Rati ĉe la templomuro de la Templo Ĉennakeŝava, Belur.

En Hinduismo, kāma estas plezura, seksa amo, personigita de la dio Kamadevo. Por multaj Hinduismaj skoloj, ĝi estas la tria fino de (Kama) la vivo. Kamadevo estas ofte priskribita tenanta arkon de sukerkano kaj sagon de floroj; Li povas rajdi sur granda papago. Li estas kutime akompanata de sia kunulino Rati kaj de sia kompano Vasanta, senjoro de printempo. Ŝtonaj bildoj de Kamadevo kaj Rati povas esti vidataj ĉe la pordo de la Templo Ĉennakeŝava ĉe Belur, en Karnatako, Barato. Maara estas alia nomo por kāma.

Politikaj vidoj

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Libera amo.

La libera amo difinas seksumadon kiel naturan korpobezonon, kiu estu elvivata libere de sociaj premo kaj trudoj. Tio implicas, ke seksaj rilatoj estu difinitaj ekskluzive de la partoprenantoj en ili kaj ke tiuj rilatoj ne estu submetitaj al kromaj preskriboj, ekzemple pri la daŭro, la nombro da partoprenantoj kaj la forto. Tiuj postuloj de libera amo konverĝis kun samtempe okazantaj liberaliĝoj de la socia realeco, kiuj esprimiĝis per la seksondo, do per la seksiĝo de iom grandaj vivosferoj kaj per la komercigo de seksaj kaj korpaj bezonoj kaj kiuj nur parte harmoniis kun la origina postulo pri libera amo kiel esprimo de la tuta personeco kaj pri libera amo kiel protesto kontraŭ seksaj kaj sociaj limigoj.

Amo kiel morala nocio

«Infedeltà»: olepentraĵo sur tolo de Paolo Veronese, inter 1575 kaj 1580.

Amo en morala senco ne estas tiu amo, kiu estas la ĉeftemo de amromanoj. Amo en morala senco ĉefe estas virto; nome la virto de bonvolemo. Ĝi realiĝas per bonfarado kaj evitado de malbonfarado. "Amo ne faras malbonon al proksimulo; amo do estas la plenumado de la leĝo." (Romanoj 13.10) Ĝi povas havi emocian komponanton, sed ne nepre ĝi havas tre altan emocian temperaturon. Tion atendi, tion postuli estas misinterpreto de la biblia teksto.

Por normala homo, sub normalaj cirkonstancoj, ne estas eble, emocie ami la tutan homaron. Sed ami ĝin en morala senco, bonvoleme, bonfareme, tio tute eblas. En tiu senco eblas ankaŭ, ami la malamikon. Tio ne signifas, ke oni dolĉemocie, kiel en amromano, rilatu al malamikoj, sed ke oni ĉiukaze traktu ilin kun certa minimumo da bonvolemo. (Ekz. la reguloj de la internacia militojuro estas konkretiĝoj de morala amo al malamiko.)

La malfidelo aŭ malfideleco referencas, populare, al amaferaj rilatoj, ĉu longdaŭraj ĉu mallongdaŭraj, establitaj kun personoj aliaj disde la oficiala ligo kiu ofte restas sekrete kiel konsiderita minaco al la institucio de la familio. Kvankam laŭ la DRAE la termino (devena el latina infidelĭtas, -ātis) indikas malplenumon de la kompromiso de fidel(ec)o aŭ la manko de tiu. Sekve, la termino povas aludi al manko de lojal(ec)o aŭ rompo de tiu rilate al ajna kompromiso de moralo kiel la religio, la amikeco, la geedzeco (situacio konata kiel adolto) aŭ ajna alia rilato amafera aŭ erota. Tamen, populare la esprimo venis al aludo nur al amrilatoj por antonomazio, rezervante aliajn similajn esprimojn por aliaj rilatoj, kiel la apostateco por aludi al perfido en la religio aŭ la dizerto por aludi al perfido en politiko aŭ milito.

Amo kiel metafizika nocio

Amo rajdas delfenon pentraĵo de Petro Paŭlo Rubens.

"Anstataŭ, ke antaŭ esti amataj, ni maltrankviliĝis pri tiu nepravigebla, nepraviginda ĝibo tia, kia estis nia esteco, anstataŭ ol senti nin kiel troaĵojn, ni nun sentas, ke tiu estado nia estas kunprenita, kaj volata, kune kun ĝiaj plej malgrandaj detaloj, de absoluta libereco, kiun ĝi samtempe kaŭzas, kaj kiun ni propramense volas per nia propra liberpovo. Tio estas la fundamento de la amĝojo, kiam ĝi ekzistas : nin senti ekzisti prave." (Jean-Paul Sartre)

La amo, laŭ la unua epistolo de la Apostolo Paŭlo al la Korintanoj, ĉapitro 13:

« Se mi parolus la lingvon de homoj kaj anĝeloj, sed ne havas amon, mi fariĝus sonanta kupro aŭ tintanta cimbalo. Kaj mi posedus la profetpovon, kaj komprenus ĉiujn misterojn, kaj ĉion scion; kaj se mi havus ĉion fidon, tiel ke mi povus formovi montojn, sed ne havas amon, mi estus nenio. Kaj se mi disdonus mian tutan havon por nutri la malsatulojn, kaj se mi lasus mian korpon por forbrulo, sed ne havas amon, per tio mi nenion profitus. Amo longe suferas kaj bonfaras; amo ne envias; amo ne fanfaronas ne ŝveligas sin, ne kondutas nedece, ne celas por si mem, ne koleriĝas, ne pripensas malbonon, ne ĝuas pri maljusteco, sed kunĝojas pri vereco; ĉion toleras, ĉion kredas, ĉion esperas, ĉion eltenas. Amo neniam pereas; sed ĉu estas profetadoj, ili neniiĝos, ĉu lingvoj, ili ĉesiĝos; ĉu estas scio, ĝi neniiĝos. Ĉar ni scias laŭparte, kaj ni profetadas laŭparte; Sed kiam venos perfektaĵo, tiam neniiĝos tio, kio estas laŭparta. Kiam mi estis infano, kiel infano mi parolis, kiel infano mi sentis, kiel infano mi pensis la infanaĵojn; nun fariĝinte plenaĝulo, mi jam forigis la infanaĵojn. Ĉar nun mi vidas per spegulo, malhele; sed tiam okulon ĉe okulo; nun mi konas laŭparte; sed tiam mi konos tiom same, kiel ankaŭ mi estas konita. Restas do nun fido, espero, amo, tiuj tri; kaj la plej granda el ili estas amo. » —Sankta Paŭlo, 1-a Epistolo al la Korintanoj →

En psikologio

La arto de amo (en angla: The Art of Loving; en germana: Die Kunst des Liebens) estas libro de la juda-germana psikanalizisto kaj filozofo Erich Fromm, publikigita en 1956 dekomence en la angla. En tiu ĉi verko Fromm prezentas amon kiel arton, aktivecon, lertecon, kapablon instrueblan, lerneblan, evoluigitan kaj disvolviĝantan, malakceptante la ideon de amo kiel io magia kaj mistera sento, kiu ne povas esti analizita kaj klarigita. Li distingas inter amo kaj enamiĝo per fokusado al amo kiel permanenta stato de estaĵo, kontraste al la mallongdaŭra travivaĵo de "enamiĝo" aŭ esti senhelpa spite al amo.

Proverbo

Ekzistas pluraj proverboj pri amo en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili:

• 	„ Amo supermezura ne estas plezura. ”

• 	„ Perforta amo estas plej forta malamo. ”

• 	„ Tuso kaj amo ne estas kaŝeblaj. ”

Vidu ankaŭ

• Amantino
• Amindumo
• Amikeco
• Amo de dudekjaraĝuloj
• Amo en Germanio
• Amo kaj perforto en la biblia Dio
• Amo kaj Poezio
• Amoro
• Amtriangulo
• Enamiĝinteco
• Fuĝo for de libereco
• Gastamo
• Homama Helpo
• Kiso
• Kareso
• Korteza amo
• Trobadoro
• Libera amo
• Nereciproka amo
• Pluramemo
• Poliamorado
• Platona amo
• Umikeco

Eksteraj ligiloj

• Edzperanto Arkivigite je 2010-05-18 per la retarkivo Wayback Machine (serĉado de edz(in)oj por esperantistoj)
• angle The Anatomy of Love Arkivigite je 2009-10-14 per la retarkivo Wayback Machine Explanation of Theories of Love
• angle Amo en la Stanforda filozofia enciklopedio
• Artikoloj pri amo esperante
• Prelego de Danka Leyk pri amo la 12an de februaro 2021 por la antverpena klubo La Verda Stelo (YouTube-registraĵo)

• En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Love en la angla Vikipedio.