Edukira joan

Luzaide

Koordenatuak: 43°04′06″N 1°19′15″W / 43.06836531°N 1.32076764°W / 43.06836531; -1.32076764
Wikipedia, Entziklopedia askea
Luzaide
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Elizaldea auzo nagusiko ikuspegia, zeharkarrikan
Luzaide bandera
Bandera

Luzaide armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaGarazi (geografiki eta historiki)
Pirinioak (administratiboki)
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaBidausi
Izen ofiziala Luzaide / Valcarlos
Alkatea
(2019-2023)		Nicolás Camino Caminondo
(kudeaketa-batzordea)
Posta kodea31660
INE kodea31248
Herritarraluzaidar, luzeidar
Geografia
Koordenatuak43°04′06″N 1°19′15″W / 43.06836531°N 1.32076764°W / 43.06836531; -1.32076764
Azalera44,06 km²
Garaiera217-1501 metro
Distantzia63,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria304 (2023:  −13)
alt_left 151 (%49,7)(2019) (%58,6) 178 alt_right
Dentsitatea0,07 bizt/km²
Zahartzea[1]% 23,08
Ugalkortasuna[1]‰ 13,16
Ekonomia
Jarduera[1]% 75,51 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 2,16 (2013)
Euskara
Eremuaeremu euskalduna
Euskaldunak[2][3]% 67,20 (2018: %1,68)
Datu gehigarriak
SorreraXVI. mendea (independentzia)
Webguneawww.luzaide-valcarlos.net

Luzaide[4][a] (behe-nafarreraz: Luzeide)[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Garazi eskualdean dago geografiki eta historiki, baina Pirinioetan administratiboki, Iruñea hiriburutik 63,1 kilometrora. Altuera 217 eta 1501 metro artekoa da, eta 44,06 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 304 biztanle zituen.

Luzaide garaztar herri tipikoa da, baina Nafarroa Garaian dago. Egitura deszentralizatua du, auzotan banatuta, eta horien artean Elizaldea nabarmentzen da, handiena eta garrantzitsuena, non udaletxea, eliza eta frontoia dauden. Arnegirekiko mugaren ondoan Pekotxeta dago, bi Nafarren arteko erromesen bidegurutze gisa duen garrantzi historikoagatik nabarmentzen dena. Iparralderago dagoen auzoa, Pertole, da komertzialena, Garazi baxenabartar eskualdeko merkataritza-gune nagusia baita, eta bentak eta denda ugari hartzen baititu.

Bertako biztanleak luzaidarrak (behe-nafarreraz: luzeidarrak) dira. Udalburua Elizaldea auzoa da, non udaletxea da.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaide edo Luzeide beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]

  • Vallis Karoli (1100)
  • Vallis Caroli (1101)
  • Luçayde (1110)
  • Valcarles (1280)
  • Valcharles (1280)
  • Valkarles (1280)
  • Valcarlos (1280)
  • Luçayde (1283)
  • Luçaide (1284)
  • Luzayde (1284)
  • Vallis Karoli (1332)
  • Luçayde (1333)
  • Val Charles (1361)
  • Val Carlos (1364)
  • Valkarles (1366)
  • Vall Karles (1366)
  • La Valkarles (1366)
  • Vail Charles (1366)
  • Bau Charles (1372)
  • Val Carlos (1394)
  • Luçayde (1529)
  • Balcarlos (1800)
  • Valcarlos (1856)
  • Luzaide (1926)
  • Luzaide (1989)

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaidek tradizio bikoitza du bere izenean, erromantze bat eta euskara beste bat, erabat desberdinak direnak. Historikoki, Valcarlos erromantze izena bakarrik izan da ofiziala, eta euskarazko izena eremu ez-ofizialetara baztertuta geratu da. Hala ere, 1989ko urtarrilaren 31tik aurrera bi toponimoak koofizialak izatera pasa ziren.

Euskal izenak, Luzaide, "bide luzea" esan nahi du, luza ("luzea") eta ide (bide = "bide"). Jean-Baptiste Orpustan euskal filologo ustez, lekuizenak Nafarroa Behereko artzainek ibarra zeharkatzen ari zirenean beren artaldeekin egin behar izaten zuten ibilbide luzeari egiten dio erreferentzia, ibarran populazio-gune egonkor bat ezarri aurretik.

Udalerriaren erromantze izena, Valcarlos edo la Val de Carlos, Karlaundiaren irudiarekin, Errolanen kantuarekin eta Orreagako gudu mitikoarekin lotu izan da tradizioz. XII. mendean lurralde hauek zeharkatu zituen Aymeric Picaud erromes frantziarrak testu bat utzi zuen idatzita Luzaideri buruz Codex Calixtinusen. Haren arabera, ibarrak erromantze izena eman zion herriari, lehen la Val de Carlos (Karlosen ibarra; Karlos = Karlaundi = Karlomagno) baitzen, han kanpatu baitzen Karlomagno bere armadekin, Errolan Orreagan hil zenean.

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaideko armarriak honako blasoi hau du:[6]

« Armarri xakeatua: hondo zuri batez eta aurrean xake taula batez osatuta dago, koadro zuri eta beltzekin. »

Bandera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaideko banderak Luzaideko armarria dauka hondo gorri ilun baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaide izen bereko ibaiaren ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aldudeko eta Beherobiko ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Luzaide ibaiak, Errobi ibaiaren adarrak.

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Lasa
Banka Arnegi
Mendebaldea
   Luzaide  
Ekialdea
Auritz Orreaga Orbaizeta

Ingurune naturala eta klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerria Pirinioen iparraldeko isurialdean dago. Egoera horrek, orografia gorabeheratsu baten erdian, Ibañetaren oinean eta altuera handiko mendiz inguraturik, Iruñarekin komunikatzea zailtzen du, errepide bihurgunetsu eta korapilatsu batean barrena egiten baitira. Klima epela eta hotza da. Luzaiden prezipitazio nabarmenak daude, Nafarroako gainerako zonalde piriniar ozeanikoan bezala. Hilabeterik lehorrenean ere euri asko egiten du. Hemengo klima Cfb gisa sailkatzen da Köppen-Geiger sistemaren bidez. Urteko batez besteko tenperatura 10,7°C da. Urtebetean, prezipitazioa 1 577 milimetrokoa da.

Luzaiden dagoen itsasoaren mailatik 320 metrora Nafarroako Gobernuak 1974an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]


    Datu klimatikoak (Luzaide, 1974-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 24.0 26.0 29.0 32.0 35.0 39.0 39.0 40.0 36.0 33.0 25.0 24.0 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 11.1 12.0 14.5 16.1 19.8 22.7 24.7 25.0 23.0 19.3 14.2 11.7 17.8
Batez besteko tenperatura (ºC) 7.2 7.8 9.9 11.3 14.8 17.6 19.6 19.8 17.6 14.7 10.2 8.0 13.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 3.4 3.6 5.2 6.5 9.8 12.6 14.6 14.7 12.1 10.0 6.2 4.3 8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -13.0 -9.0 -8.0 -2.0 1.0 4.0 7.0 5.0 3.0 -2.0 -7.0 -8.0 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 159.8 146.5 145.5 171.0 123.9 85.6 72.5 93.9 103.2 136.7 188.6 160.2 1577.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 78.6 83.5 93.1 65.4 63.7 68.0 62.0 56.5 87.9 98.7 92.3 75.0 98.7
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.6 13.9 14.7 17.7 17.5 15.3 13.6 14.4 12.8 15.2 15.4 15.3 180.2
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.4 2.1 1.0 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 0.9 6.2
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[8]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Auzoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Luzaideko auzoen mapa

Luzaide pixka bat aldentzen da Nafarroako Pirinioetako errepidearen alboetako etxeen ohiko kokapen linealetik (herri-kale), eta herriaren erdian kokapen hori beste biztanlegune sakabanatu batzuekin uztartzen du, Baxe Nabarren gertatzen den bezala, Euskal Herriko tipikoena baita. Izan ere, Pirinioetako Nafarroa Garaiko gainerako herrietan ez bezala, Luzaide 300 metro baino gutxiagora dago, eta, beraz, elurteak ez dira hain ohikoak eta sendoak izaten. Goian, isolamendua eta janari eskasia saihesteko, baserri guztiak leku berean (herriak) biltzen ziren, baina ez hemen.

Udalerriak bederatzi auzo ditu:

Map
Luzaide udalerriko auzoak

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaiden Urepel-Ibañetako trikuharri-geltokiaren zati bat dago; Lauriñagako trikuharria, besteak beste. Han historiaurreko aztarna ugari aurkitu dira, ibar horietan zehar gizakiaren presentzia adierazten dutenak.

Erdi Aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Errolanen heriotza Orregako guduan

Arabiarrek Nafarroaren gehiena 717 konkistatzean, ez zuten interes berezirik izan Orreaga eta inguruko lautadarekin, beharbada, bertan elikagaien edo bestelako materialen ekoizpenak garrantzirik ez zuelako. Karlaundi Iruñeari erasota, Pirinioetatik pasatzen ari zela, baskoiek eraso jo zuten, eta haren iloba Errolan, Bretainiako Marmako dukea, hil zuten. Orreagako gudua esaten zaio horri. Esaten denez, Karlaundi Luzaideko ibarran zegoen bitartean, Errolan Ibañetan hiltzen zen. Horregatik, ibarrak Vallis Caroli ("Karlaundiren ibarra") izena hartu zuen, eta la Val de Carlos izan zen nafar erromantzez eta Valcarlos gaztelaniaz.[9]

814. urtetik aurrera Compostelako Donejakue erromesak jasotzen hasi zen, apostoluaren hilobiaren aurkikuntzaren ostean. XII. mendearen lehen erdian bultzada handia izan zuen bertarako erromesaldiak. Aspaldi horretatik Orreaga Done Jakue bidearen Nafarroako lehenengo puntu nagusia da Ipar Euskal Herria eta Frantziatik etorrita, Luzaide bidez, eta horren lekuko dira Orreagako kolegiata bera eta inguruko eraikinak, erromesak arduratzeko sortuak hein handi batean.

Luzaidek hainbat establezimendu izan zituen bidaiariei eta erromesei arreta emateko, hala nola Irauzketa (Donibane Irauzketa), Donejakue Bidearen ekialdeko ertzean kokatua, elizaren aurrean, Leireko monasterioaren mende 1271 arte eta ondoren Orreagakoa. Honen ondoan Kapairon edo Txapiron izenaen aterpetxea egon zen. Gaindola auzoan, Luzaideko kanpaiko aterpetxea. XIII. mendetik aurrera, Giltzapetukoa buruzko dokumentazio ugari dago. Azkenik, Zaldi Zuriaren ostatu-etxeak, Migel Santxitz Aurizperrik 1342an eraikiak. Azken hori izan ezik, denak Orreagako kolegiataren mende egon ziren.[10]

Karlos III.a Nafarroakoa

Mugan zegoenez (Gaskoiniarekin muga egiten zuen XI. mendera arte), Luzaidek Erdi Aroan, pasabidea defendatzen zuen dorre bat izan zuen, Etxegaztelu izenekoa, eta Zangozako merindadeko errege-gazteluen nominan Guarda bezala agertzen zena. Dokumentazioak ondorengo alkateak erregistratzen ditu. 1280an Lope Martinez Uritzek zuen haren ardura; 1290 eta 1316 bitartean Gartzea Lopitz Leiunek. 1318an Martin Nasek hartu zuen haren lekua, eta 1325ean Martin Enekoitz Urtsuak. XIV. mendearen erdialdean Beñat Lüküze alkaidea zen, 1360an Gilen Arnalt Irunberrik ordezkatu zuena, hurrengo urtean Gaillart Lüküze ordezkatu zuena. Pellot Lüküze izan zen haren oinordekoa, eta 1374an Migel Etxautzek ordezkatu zuen alkatetzan. Hurrengo urteetan Gartzea Nas 1378an agertzen da. Martin Larramendi (1380), Juan Oliver Mitxelko, Zaldi Zuriaren etxeko jauna 1381an. 1388an, Karlos III.a Noblea nafar erregeak Juan Oliver berretsi zuen bere postuan. 1393an Martin Etxaitzek hartu zuen haren lekua, eta 1419an Arnaut Etxaitzek. Zuria andreak 1437an Juan Peretze Ureta izendatu zuen, eta haren ondorengoa izan zen 1450ean Pero Gartzea Uhalde. Urte horretan bertan, Lüküzeko jaunaren tropek gaztelua okupatu eta suntsitu zuten.[11]

IX eta XI. mendeen artean Leireko monasterioak Luzaiden izan zituen jabetzak. 1271n Orreagako kolegiatari saldu zizkioten; 1406an, koroak, era berean, Luzaideko lurraldean zituzten jabetzak prioreari eman zizkion. XIV. mendearen erdialdean, Baionako apezpikutzak Luzaideko elizaren gaineko eskubideak argudiatu zituen, baina horretarako izendatutako arbitraje-batzordeak ukatu egin zituen. Hala ere, 1566ra arte egon zen baionarren orbitan, non Pio V.ak Iruñeko apezpikutzari esleitu zion, Baionakotik bereiziz, Nafarroa Beherean eragin kalbinistaren ondorioz. Hala eta guztiz ere, Baionako autoritatearen interferentziak eta eragina berreskuratzeko saiakerak XX. mendearen hasierara arte luzatu ziren.

Karlos III.ak 1406an Erroibarreko bizkonderria sortu zuenean, hainbat errenta eta jabetza esleitu zizkion eraketarako, horien artean Koroak Luzaiden zituenak, XVI. mendearen erdialdera arte Erroibarko alkatearen jurisdikziopean egon zena, Etxegazteluko mugako gaztelua mantentzeaz arduratzen zena. Gainera, urte honetako errege ediktu baten bidez, Bortuz Bestaldeko Lurraldetik banandu zen, eta Zangozako Merindadearekin bat egin.[12]

Aro Modernoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nafarroen arteko muga Pekotxeta auzoan

Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatu ondoren, Luzaideren historia bere mugako izaera berriak baldintzatuko du, bere lurraldea eta eskubideak murrizten ikusiz. Luzaidek, ordea, komunikaziorako bide nagusitik kanpo iraun zuen, errege-bidea Donibane Garazitik Garaziko gainetatik baitzihoan, Altobiskar ingurutik, zuzenean Ibañetara jaisteko. Egoera horrek arazo ugari sortu zizkion, esate baterako, muga-zergen ondorioetarako inportatzaile eta esportatzailetzat hartutako biztanleak izatea, eta 1883-1884 urteetan zabaldu zen mendatea Arnegiko mugarekin lotzen duen errepidea.

Banaketa motelagoa izan zen elizaren jurisdikzioan. Hasiera batean, Luzaideko eliza Baionako elizbarrutikoa izaten jarraitu zuen, eta jendea Azoletatik Ibañetaraino eta Eiheralarreko bidetik Baigorriko gailurretaraino hartzen jarraitu zuen, Arnegi eta Ondarrola auzoak barne, horietako lehena baxenabartar zibilagatik zelarik, geroago frantziarra, 1856ko muga askoz ere berantiarragoaren ondorioz bigarrena izango zen bezala. Jurisdikzio-arazo horretatik kanpo, muga hispanofrantsesa ezartzeak beste ondorio batzuk ekarriko lizkioke Luzaideri, batez ere bere lurraldea eta eskubideak murriztea, Ondarrolaren kasuan bezala, Frantziari atxikita geratu baitzen.

1521ean Nafarroa birkonkistatzen saiatu eta 4 urtera, 1525ean, Auritzen sorginkeria-prozesu bat izan zen, Balanza lizentziadunak parte hartu zuelarik. Luzaideko eta Orreagako auzipetuak ziren. Luzaidekoak Graciana de Esnoz, María del Caballo Blanco, María la Abadesa, Graciana de Ceztau, Martin delako bat eta bertzeren bat ziren. Beharrezko ikerketak egin ondoren, ez zen sorginkeria-jardueren aztarnarik aurkitu. Akusatuek, bestalde, ezkutuko hainbat jardunbidetan aritu zirela adierazi zuten. Hasteko, enkarterriei ondasun guztiak bahitu zitzaizkien. Ez da behin betiko epaia ezagutzen, baina jasota dago 8 sorgin erre zirela.[13]

Florentzio Idoate Iragik Nafarroako historiaren txokoak bere liburuan aipatzen du Luzaideko ibarrak (Luzaide bakarrik) 1723an Nafarroako Foru Aldundiari 1720ko izurritearen ondorioz egindako gastuengatiko konpentsazioa eskatu ziola. Luzaidarrek azaldu zuten beren pertsonekin mugan ezarritako osasun-kordoian parte hartu zutela, eta, gainera, abeltzainen konpainia bati eutsi ziotela, guztira 6 000 erreal gastatuz. Hala ere, Nafarroako Gorteek ez zuten aintzat hartu erreklamazio hori.

1793ko ekainaren hasieran, Luzaidarrek Altobizkarreko bidea irekitzeko eskaintza egin zuten, Ventura Caro jeneral espainiarraren tropek zeharkatu eta Château-Pignon postu estrategikora iritsi ahal izan zezaten. 1794ko apirilean, Luzaidek su hartu eta arpilatua izan zen, Alduden postutik tropa konbentzionalen erasoaldietan. XVIII. mendearen amaieran burdinola bat, batan bat eta irin-errota bat zituen. Beren etxe gehienak ia erabat hondatuta zeuden Konbentzioaren gerraren barruko gertakari hartaz geroztik.[14]

Aro Garaikidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
N-135 errepidea, Luzaide eta Orreaga artean

1834-1835eko udal-erreformekin, Luzaideko "ibar eta hiribilduaren" administrazio-batasuna mantendu zen arren, udal-agintaritza araubide komunaren arabera arautu zen orduz geroztik. Ordura arte, erregeordeak hiribilduak proposatuta izendatutako alkate batek eta herritarrek aukeratutako errejidoreek administratzen zuten.

XIX. mendearen erdialdean, bestalde, Done Jakue eliza parroko batez eta onuradun batez baliatzen zen, biak Orreagako kabildoa edo erregea hornitzeaz, hutsik geratzen zen hilabetearen arabera. Eskola bat zegoen, urtean 2 880 erreal zituena, eta ferrazko hiru bide Donibane, Orreaga, Banka eta Aldude herrietara joateko. Arrullandetako burdin meategia ustiatzen ari ziren, Orbaizetako ola hornitzen zuena, eta bi iltze fabrika, bat ondua eta hiru errota zeuden. XIX. mendearen bigarren erdialdean, Ibañetatik herrira jaisten zen errepidearen eraikuntzak nabarmen aldatu zituen komunikazioak. 1920. urte aldera, egunero autobusak zeuden Agoitzera alde batetik eta Donibane Garazira bestetik, eta herria Espainiar eta Frantziar Estatuen arteko sarbidearen aldaketa horren ondorioz bihurtu zen.[10]

Ordurako, hiru irin-errotez gain, bi iltze-fabriketako batekoak eta ondutakoetakoak, txokolate-fabrika bat eta establezimendu hidroterapiko bat zeuden; Familia Santuaren komentua eta bi eskola zeuden.

Luzaideko elizaren ondoan ospitale-etxe bat zegoen, Konpostelarako erromesentzat atseden hartzen zuena Orreagako ospitale nagusira iritsi aurretik. Orreagarena zen. 1601ean, Orreagako Andre Mariaren Errege Etxeko priorraren eta kabildoaren eta Luzaideko Ibarreko Kontseiluaren artean auzi bat zegoela jasotzen da, azken hori ospitale-etxe horretaz jabetu zelako.

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023 urteko erroldaren arabera 304 biztanle zituen Luzaidek.[15]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
962 1007 996 907 1015 933 973 1048 850 880 940 818 823 686 595 540 427 395 320
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaideko muga-egoerak eragin du historian zehar aduanaren presentziari lotutako ekonomia garatzea (merkataritza, kontrabandoa). Gaur egun, lanbide tradizional asko desagertu ondoren, herriko ekonomia nekazaritza eta abeltzaintzako ustiapenetan eta merkataritza eta zerbitzuen sektorean oinarritzen da.

Abeltzaintza batez ere ardi-azienda (latxa arrazakoa) eta behi-azienda (Pirinioetako arrazakoa) da. Neurri txikiagoan ematen dira zaldi-azienda (behorrak), eta ahuntzak, idiak eta astoak pixkanaka desagertzen ari dira. Gainerako animaliak (txerriak, oiloak eta abar) familien kontsumorako hazten dira. Ustiategi txikiak: etxea, bordak, laborantza-lurrak eta larreak, eta herri-lurren aprobetxamendua (iratzeak, gaztainondoak). Gero eta ustiategi gutxiago, lan-baldintza zailak eta horietako batzuen errentagarritasun txikia direla eta, gazteek beste bizimodu batzuk aukeratu dituzte.

Industria sektorea gazta egiteko artisau-industria txiki baten moduan dago, baita zuraren sektorean ere. Era berean, gaur egun, hiru zentral hidroelektriko daude: Txirriskin, Luzaide eta Arrollandieta. Horiek herriaren aberastasun hidrologikoa aprobetxatzen dute, eta haren indarra areagotu egiten da malda handietan behera egin duelako.

Hirugarren sektoreak presentzia oso zabala du eta tokiko beharrak gainditzen ditu. Batez ere, mugak jokatzen duen paperari zor zaio, bai eta Luzaidetik administrazio bereko biztanle-gune hurbilenera dagoen distantziari ere (Orreagatik 24 km), eta horrek eragotzi egiten du zenbait zerbitzu, hala nola osasun-zerbitzuak, eta abar, herritik kanpo kontzentratzea. Sektore horren barruan honako jarduera hauek daude: Merkataritza txikia, merkataritza handia, garraioa, ostalaritza, finantzaketa eta kudeaketa, ile-apaindegiak, osasun-zerbitzuak, administrazio-zerbitzuak, etab. Establezimendu gehienak Pertole auzoan daude, "Luzaideko bentak" izenekoak, Garazi, Baigorri eta Ortzaizeko biztanleriaren zati handi bat zerbitzatzen dutenak.

Politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaideko udaletxea Elizaldea auzoan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Nicolás Camino Caminondo da, kudeaketa-batzordeak izendatua.

Hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Luzaidegatik - - - - 4 4 - 5 7 - -
Nafarroa Bai - - - - - - - 2 - - -
Luzaide Taldea - - - - - 3 - - - - -
Nekazari Independenteak 2 - 2 7 2 - - - - - -
Nafar Herriaren Batasuna - - - - 1 - - - - - -
Herriarekin - 5 2 - - - - - - - -
Eusko Alkartasuna - - 2 - - - - - - - -
Herriaren Alde - - 1 - - - - - - - -
Euzko Alderdi Jeltzalea - 2 - - - - - - - - -
Luzaideko Independenteak 5 - - - - - - - - - -

1999ko hauteskundeak arte, zinegotziak bi alderdi ezberdinetakoak izan ziren beti (1991 izan ezik, non guztiak Nekazari Independenteak alderdikoak ziren, eta 1987 eta 1995, non alderdi gehiago egon ziren). 2003. urtean anomalia bat gertatu zen, ez baitzen zerrendarik aurkeztu alkate gisa. Horrela, Juanjo Camino Camino kudeaketa-batzordeko zinegotziburua izendatu zen hurrengo hauteskundeetara arte.

2007ko hauteskundeetarako bi zerrenda aurkeztu ziren: Luzaidegatik (5/7) eta Nafarroa Bai (2/7); 2011n zerrenda bakarra izan zen (Luzaidegatik). Hala ere, 2015ean berriro gertatu zen anomalia: ez zegoen hautagairik. Fernando Alzón Aldabe, Luzaidegatik zerrendako alkate ohia, izendatu zuten kudeaketa-batzordeko zinegotziburua. 2019an, hirugarren aldiz gertatu zen. Kasu honetan Nicolás Camino Caminondo izan zen zinegotziburua.

Foru hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 37 25,69 -
 Euskal Herria Bildu 36 25,00 ▲ 5
 Geroa Bai 36 25,00 ▼ 11
 Nafarroako Alderdi Sozialista 24 16,67 ▲ 14
 Izquierda-Ezkerra 5 3,47 ▼ 2
 Ahal Dugu 3 2,08 ▼ 6
  Vox 1 0,69 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Geroa Bai 47 28,14 -
 Nafar Herriaren Batasuna 39 23,35 -
 Euskal Herria Bildu 31 18,56 -
  Nafarroako Alderdi Popularra 13 7,78 -
 Nafarroako Alderdi Sozialista 10 5,99 -
 Ahal Dugu 9 5,39 -
 Izquierda-Ezkerra 7 4,19 -
  Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,60 -
  Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 1 0,60 -
  Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 1 0,60 -
  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,60 -
  Herritarrak - Herritarron Alderdia 1 0,60 -

Udala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalaren egoitza eta udaletxea Elizaldea auzoan dago.

Egungo banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaideko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Nicolás Camino Caminondo da, kudeaketa-batzordeak izendatua. Zinegotziak 4 daude:[16]

  • Jose Luis Hualde Iroz
  • Jose Luis Jaurena Ainziburu
  • Salvador Bidegain Ibarra
  • Fernando Arretxe Caminondo

Alkateak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1979tik, Luzaidek 7 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[17]
José Bazo Lavilla 1979 1983 Luzaideko Independenteak
Luis Liberal Flamarique 1983 1991 Herriarekin
Juan Pedro Arrosagaray Falxa 1991 1995 Nekazari Independenteak
Ana Isabel Elizondo Ainciburu 1995 2003 Luzaidegatik
Juanjo Camino Camino 2003 2007 kudeaketa-batzordea
Fernando Alzón Aldabe 2007 2015 Luzaidegatik
Fernando Alzón Aldabe 2015 2019 kudeaketa-batzordea
Nicolás Camino Caminondo 2019 jardunean kudeaketa-batzordea

Garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

PLM konpainiak Iruñea eta Donibane Garazi arteko linea operatzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ikus, gainera: «behe-nafarrera» eta «nafar-lapurtera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Luzaide sailkatu zituen, behe-nafarrera euskalkian, Baigorri, Arberoa eta Ortzaize ibarretan hitz egiten zena.[18]

Koldo Zuazok, 2010ean, Luzaidek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zuen.[19]

Bolantak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Luzaideko bolantak dantzan
Artikulu nagusia: «Luzaideko bolantak»

Luzaideko folklorearen ikur nagusia bolantak dira, ikusgarri eta dotore jantzitako dantzariak alegia, Pazko Igandean agerraldia egiten dutenak. Festa honen jatorria inauterietatik dator, eta egindako dantzek "bolant-iantzak" izena hartzen dute, jauziak, kalapita-iantzak eta makilarienak barne.

Pertsonaia artean ziratepekoak, gorriak, zapuriak, makilariak eta bolantak eurak dira, eta hauen guzien atzetik "atxo ta tupinak" joaten dira.

Jantziei dagokienez, txapel gorria, espartinak, atorra zuria eta kotoizko prakak, urrezko eskubandak, kaskabiloak eta zinta hori eta gorriak eramaten dituzte bolantek.

Gastronomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaideko plater tipiko batzuk honako hauek dira:[20]

  • katalabrox: bizkotxo ezin hobea, kono formakoa. Beheko suaren txingarretan egiten zen, mantso-mantso, eta geruzak eransten zitzaizkion, kono forma eman arte. Egun berezietan egiten zen, gaurregun ez da prestatzen.
  • marrakuku: marrakukuaren osagairik garrantzizkoena taloa da (arto-hirinez egindako opila, gatz pixka batekin). Opilaren gainean gazta jarri eta borobildu.
  • oilo betea: etxeko oiloa, aratxerenharagi xehetuaz eta bestelako osagaiz betea. Barrubetea prestatzen da eta oiloaren barnean sartu.
  • tripa salda: gaur egun plater hau ia desagertu da luzaidarren mahaietatik, hala ere zenbait etxetan oraindik ere prestatzen jarraitzen dute. Beharrezkoa da urin aunitz duen ardi bat.

Jaiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondarea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondasun nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Done Jakue Apostoluaren eliza eta Erromesaren monumentua
Ikus zerrenda: «Luzaideko kultura ondasunak»

Eremu naturalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaidar ospetsuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ /lus̻áið̞e/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban
  2. ↑ /lus̻éið̞e/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
  3. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
  4. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  5. ↑ «Luzaide - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  6. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Luzaide» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. ↑ Bankako estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. ↑ Lopez de Luzuriaga Martinez, Iñaki. (2016). Euskaldunak eta karolingiar iraultza : Akitania eta Baskonian barrena. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 978-84-8438-591-2. PMC 1055581693. (Noiz kontsultatua: 2021-11-11).
  10. ↑ a b Nafarroako Entziklopedia Handia | LUZAIDE. (Noiz kontsultatua: 2021-11-15).
  11. ↑ «Luzaide - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-11-15).
  12. ↑ «Historia» Luzaideko Udala (Noiz kontsultatua: 2020-01-31).
  13. ↑ (Gaztelaniaz) «Giza xanpaina tufo bat hedatzen ari da Nafarroako Pirinioetan» La Vanguardia 2021-05-08 (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  14. ↑ Etxegoien, Juan Carlos. (2006). Orhipean : the country of Basque. (5th ed. argitaraldia) Pamiela ISBN 84-7681-478-X. PMC 71443038. (Noiz kontsultatua: 2021-11-15).
  15. ↑ «Luzaide» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  16. ↑ (Gaztelaniaz) Luzaideko Udala. (2021-10-16). 2021EKO URRIAREN 16KO APARTEKO BILKURAREN AKTA. www.luzaide-valcarlos.net.
  17. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  18. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  19. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  20. ↑ «Gastronomia» Luzaideko gastronomia (Noiz kontsultatua: 2021-11-15).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Luzaide&oldid=9885921"(e)tik eskuratuta