Μετάβαση στο περιεχόμενο

Τσιτσέν Ιτζά

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Μνημείο Παγκόσμιας
Κληρονομιάς της UNESCO
Αρχαιολογικός τόπος: Προϊσπανική πόλη του Τσιτσέν Ιτζά
Επίσημο όνομα στον κατάλογο μνημείων Π.Κ.
Χάρτης
Χώρα μέλοςΜεξικό Μεξικό
ΤύποςΠολιτισμικό
Κριτήριαi, ii, iii
Ταυτότητα483
ΠεριοχήΛατινική Αμερική και Καραϊβική
Ιστορικό εγγραφής
Εγγραφή1988 (12η συνεδρίαση)

Συντεταγμένες: 20°40′58″N 88°34′09″W / 20.68278°N 88.56917°W / 20.68278; -88.56917

Το Τσιτσέν Ιτζά[1] (Chichén Itzá, ισπανική προφορά ΔΦΑ: Chichén Itzá [tʃiˈtʃen iˈtsa], αγγλική: ΔΦΑ [tʃiːˈtʃɛn iːˈtsɑː] [2] ) (από την γλώσσα των Μάγια: «στο στόμιο του φρεατίου των Ιτζά») είναι μια μεγάλη προκολομβιανή αρχαιολογική περιοχή που χτίστηκε από τον πολιτισμό των Μάγια και που βρίσκεται στο βόρειο κέντρο της χερσονήσου Γιουκατάν, στο σημερινό Μεξικό.

Το Τσιτσέν Ιτζά ήταν σημαντικό περιφερειακό κέντρο στα βόρεια πεδινά των Μάγια από την ύστερη κλασική εποχή (περίπου 600-900 μ.Χ.) μέσω του τέλους της κλασικής εποχής (περ. 800-900 μ.Χ.) και εώς τα αρχικά στάδια της πρώιμης μετακλασικής περιόδου (περίπου 900 μ.Χ. –1200). Η περιοχή εκθέτει ένα πλήθος αρχιτεκτονικών μορφών, από αυτές που καλούνται «μεξικανικές» και θυμίζουν της μορφές που βλέπουμε στο κεντρικό Μεξικό και στο αρχιτεκτονικό στυλ Πουούκ και Τσένες των Μάγια των βόρειων πεδινών περιοχών. Η παρουσία των κεντρικών μεξικανικών μορφών θεωρούνταν κάποτε ως αντιπροσωπευτική της άμεσης μετανάστευσης ή ακόμα και της κατάκτησης από το κεντρικό Μεξικό, αλλά οι περισσότερες σύγχρονες ερμηνείες βλέπουν την παρουσία αυτών των μορφών που δεν είναι των Μάγια περισσότερο ως αποτέλεσμα της πολιτιστικής διάχυσης.

Το Τσιτσέν Ιτζά ήταν μια από τις μεγαλύτερες πόλεις των Μάγια και ήταν πιθανό να ήταν μια από τις μυθικές μεγάλες πόλεις, ή Τολλάν, που αναφέρεται στη μεταγενέστερη μεσοαμερικανική λογοτεχνία.[3] Η πόλη μπορεί να είχε τον πιο διαφοροποιημένο πληθυσμό στον κόσμο των Μάγια, ένας παράγοντας που θα μπορούσε να συνεισφέρει στην ποικιλία των αρχιτεκτονικών στυλ στην τοποθεσία.[4]

Τα αρχαιολογικά στοιχεία, όπως τα στοιχεία πυρκαγιάς σε διάφορες σημαντικές δομές και αρχιτεκτονικά συγκροτήματα, υποδεικνύουν ότι η κατάρρευση του Τσιτσέν Ιτζά ήταν βίαιη.[5] Μετά από την πτώση της ηγεμονίας των Ιτζά, ως περιφερειακή δύναμη του Γιουκατάν, μετατοπίστηκαν σε ένα νέο κέντρο στο Μαγιαπάν.[6]

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ανθρωπολογική Ένωση, τα ερείπια του Τσιτσέν Ιτζά είναι ομοσπονδιακή ιδιοκτησία, και η διαχείριση της περιοχής ανήκει στο Εθνικό Ίδρυμα Ανθρωπολογίας και Ιστορίας (Instituto Nacional de Antropología e Historia, INAH) του Μεξικού. Το έδαφος κάτω από τα μνημεία ήταν ιδιόκτητο μέχρι τις 29 Μαρτίου 2010, όταν αγοράστηκε από την πολιτεία του Γιουκατάν.[7]

Το Τσιτσέν Ιτζά είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς αρχαιολογικούς χώρους στο Μεξικό[8] με πάνω από 2,1 εκατομμύρια καταγεγραμμένες επισκέψεις το 2017.[9]

Ετυμολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Γλυπτά φτερωτών φιδιών στη βάση μιας από τις σκάλες του Κουκουλκάν (Ελ Καστίγιο).

Η ονομασία των Μάγια «Τσιτσέν Ιτζά» σημαίνει «στο στόμιο του πηγαδιού των Ιτζά». Προέρχεται από το chi', που σημαίνει «στόμιο» ή «άκρη», και chʼen ή chʼeʼen, που σημαίνει «πηγάδι». Itzá είναι το όνομα μιας εθνοτικής ομάδας που απέκτησε πολιτική και οικονομική κυριαρχία στη βόρεια χερσόνησο. Μια πιθανή μετάφραση για το Itza είναι «μαγεμένος (ή γοητεία) του νερού»,[10] από το its (itz), «μάγος» και ha, «νερό».[11]

Η ονομασία γράφεται Chichén Itzá στα ισπανικά και οι τόνοι διατηρούνται μερικές φορές σε άλλες γλώσσες για να δείξουν ότι και τα δύο μέρη του ονόματος τονίζονται στην τελευταία τους συλλαβή. Άλλες αναφορές προτιμούν την ορθογραφία των Μάγια, Chichʼen Itzaʼ (προφέρεται [tʃitʃʼen itáʔ]).

Μαρτυρίες στα βιβλία του Τσιλάμ Μπαλάμ υποδεικνύουν ένα άλλο, παλαιότερο όνομα αυτής της πόλης πριν από την άφιξη των Ιτζά στο βόρειο Γιουκατάν. Ενώ οι περισσότερες πηγές συμφωνούν ότι η πρώτη λέξη σημαίνει επτά, υπάρχει διχογνωμία ως προς τη σωστή μετάφραση των υπολοίπων. Το προγενέστερο αυτό όνομα είναι δύσκολο να οριστεί λόγω της απουσίας ενός ενιαίου προτύπου ορθογραφίας, αλλά ερμηνεύεται ποικιλοτρόπως ως Uuc Yabnal («Επτά μεγάλοι οίκοι»),[12] Uuc Hab Nal («Επτά θαμνώδη μέρη»),[13] Uucyabnal («Επτά μεγάλοι κυβερνήτες»)[14] ή Uuc Abnal («Επτά γραμμές του Αμπνάλ»).[15] Αυτή η ονομασία, που χρονολογείται από την ύστερη κλασική περίοδο, καταγράφεται τόσο στο βιβλίο Τσιλάμ Μπαλάμ ντε Τσουμαγιέλ, όσο και σε ιερογλυφικά κείμενα των ερειπίων.[16]

Τοποθεσία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Εναέρια άποψη ενός μικρού τμήματος του Τσιτσέν Ιτζά.

Το Τσιτσέν Ίτζα βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της πολιτείας Γιουκατάν στο Μεξικό. [17] Η βόρεια χερσόνησος Γιουκατάν είναι καρστική, και τα ποτάμια στο εσωτερικό τρέχουν όλα υπόγεια. Υπάρχουν τέσσερις ορατά, φυσικά πηγάδια, που ονομάζονται σενότες, που θα μπορούσαν να παρέχουν άφθονο νερό όλο το χρόνο στο Τσιτσέν Ιτζά, καθιστώντας το ελκυστικό για κατοίκηση. Από αυτά τα πηγάδια, το «Σενότε Σαγκράδο» ή Σάκρεντ Σενότε (επίσης γνωστό και ως Ιερό Πηγάδι ή Πηγάδι της Θυσίας), είναι το πιο διάσημο. [18] Το 2015, οι επιστήμονες προσδιόρισαν ότι υπάρχει ένα κρυμμένο πηγάδι κάτω από το Κουκουλκάν, το οποίο δεν είχαν δει ποτέ οι αρχαιολόγοι.[19]

Σύμφωνα με πηγές μετά την κατάκτηση (Μάγια και Ισπανική), οι προκολομβιανοί Μάγια θυσίαζαν αντικείμενα και ανθρώπινα όντα στο πηγάδι ως μορφή λατρείας στον θεό της βροχής Σάακ των Μάγια. Ο Έντουαρντ Χέρμπερτ Τόμπσον εκβάθυνσε το Σενότε Σαγκράδο από το 1904 έως το 1910 και ανακάλυψε αντικείμενα από χρυσό, νεφρίτη, αγγεία και θυμίαμα, καθώς και ανθρώπινα λείψανα.[18] Μια μελέτη ανθρώπινων υπολειμμάτων που ελήφθησαν από το Σενότε Σαγκράδο διαπίστωσε ότι είχαν πληγές που συνάδουν με ανθρωποθυσίες.[20]

Πολιτική οργάνωση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χίλιες στήλες στο Ναό των πολεμιστών.

Αρκετοί αρχαιολόγοι στα τέλη της δεκαετίας του 1980 πρότειναν ότι σε αντίθεση με τις προηγούμενες πολιτείες των Μάγια της Πρώιμης Κλασικής περιόδου, το Τσίτσεν Ιτζά μπορεί να μην διοικούνταν από έναν μεμονωμένο ηγεμόνα ή μια μεμονωμένη δυναστική καταγωγή . Αντίθετα, η πολιτική οργάνωση της πόλης θα μπορούσε να είχε δομηθεί από ένα «πολυπολικό» σύστημα, το οποίο χαρακτηρίζεται ως διακυβέρνηση μέσω συμβουλίου που αποτελείται από μέλη κυρίαρχων γενεολογικών ελίτ.[21]

Αυτή η θεωρία ήταν δημοφιλής τη δεκαετία του 1990, αλλά τα τελευταία χρόνια, η έρευνα που υποστήριξε την έννοια του συστήματος «πολυπολικό» τέθηκε υπό αμφισβήτηση, αν όχι απαξιώθηκε. Η τρέχουσα τάση πεποίθησης στην πολιτική οργάνωση των Μάγια είναι προς το πιο παραδοσιακό μοντέλο των βασιλείων των Μάγια των νότιων πεδιάδων της Κλασικής Περιόδου στο Μεξικό.[22]

Οικονομία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Τσίτσεν Ιτζά ήταν μια σημαντική οικονομική δύναμη στα βόρεια πεδινά των Μάγια κατά τη διάρκεια του απόγειου του. [23] Συμμετέχοντας στην υδάτινη εμπορική οδό της περιφερειακής χερσονήσου μέσω του λιμανιού του Isla Cerritos στη βόρεια ακτή,[24] το Τσίτσεν Ιτζά μπόρεσε να αποκτήσει τοπικά μη διαθέσιμους πόρους από μακρινές περιοχές όπως οψιανό από το κεντρικό Μεξικό και χρυσό από νότια Κεντρική Αμερική.

Μεταξύ 900 και 1050 μ.Χ., το Τσιτσέν Ιτζά επεκτάθηκε για να γίνει μια ισχυρή περιφερειακή πρωτεύουσα που ελέγχει το βόρειο και κεντρικό Γιουκατάν και καθιέρωσε το Isla Cerritos ως εμπορικό λιμάνι.[25]

Ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κατασκευές του Γκραντ Μπαλκούρ.

Η διάταξη του πυρήνα της τοποθεσίας του Τσιτσέν Ιτζά αναπτύχθηκε κατά την προηγούμενη φάση της κατοχής του, μεταξύ 750 και 900 μ.Χ. [26] Η τελική του διάταξη αναπτύχθηκε μετά το 900 μ.Χ., και ο 10ος αιώνας είδε την άνοδο της πόλης ως περιφερειακής πρωτεύουσας που έλεγχε την περιοχή από το κέντρο του Γιουκατάν έως τη βόρεια ακτή, με τη δύναμή της να εκτείνεται στις ανατολικές και δυτικές ακτές της χερσονήσου. [27] Η παλαιότερη ιερογλυφική ημερομηνία που ανακαλύφθηκε στο Τσιτσέν Ίτζα ισοδυναμεί στο 832 μ.Χ., ενώ η τελευταία γνωστή ημερομηνία καταγράφηκε στο ναό Οζάριο το 998. [28]

Εγκατάσταση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Ύστερη Κλασική πόλη επικεντρωνόταν στην περιοχή στα νοτιοδυτικά του Xtoloc cenote, με την κύρια αρχιτεκτονική να αντιπροσωπεύεται από τις υποδομές που τώρα βρίσκονται κάτω από το Λας Μόνχας (Las Monjas) και το Παρατηρητήριο (Observatorio) και τη βασική πλατφόρμα πάνω στην οποία χτίστηκαν.[29]

Ακμή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Τσιτσέν Ιτζά αναδείχθηκε στην περιοχή προς το τέλος της Πρώιμης Κλασικής περιόδου (περίπου το 600 μ.Χ.). Ήταν, ωστόσο, προς το τέλος της Ύστερης Κλασικής περιόδου και της Πρόωρης Μετακλασικής περιόδου που η τοποθεσία έγινε σημαντική περιφερειακή πρωτεύουσα, συγκεντρώνοντας και κυριαρχώντας την πολιτική, κοινωνικοπολιτισμική, οικονομική και ιδεολογική ζωή στα βόρεια πεδινά των Μάγια. Η ανάταση του Τσιτσέν Ιτζά συσχετίζεται κατά προσέγγιση με την παρακμή και τον κατακερματισμό των κύριων κέντρων των νότιων πεδιάδων των Μάγια.

Καθώς το Τσιτσέν Ιτζά αναδεικνύονταν, οι πόλεις Γιαξούνα (στα νότια) και Κόμπα (στα ανατολικά) υπέφεραν από την παρακμή. Αυτές οι δύο πόλεις ήταν αμοιβαίοι σύμμαχοι, με την Γιαχούνα να εξαρτάται από την Κόμπα. Κάποια στιγμή τον 10ο αιώνα η Κόμπα έχασε ένα σημαντικό μέρος της επικράτειάς της, απομονώνοντας την Γιαξούνα και το Τσιτσέν Ιτζά μπορεί να συνέβαλε άμεσα στην κατάρρευση και των δύο πόλεων.[30]

Πτώση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σύμφωνα με ορισμένες αποικιακές πηγές των Μάγια (π.χ., το Βιβλίο του Τσιλάμ Μπαλάμ του Τσουμαγιέλ), ο Χουνάκ Σελ, ηγεμόνας των Μάγιαπαν, κατέκτησε το Τσιτσέν Ιτζά τον 13ο αιώνα. Ο Χουνάκ Σελ υποτίθεται ότι προφήτευσε τη δική του άνοδο στην εξουσία. Σύμφωνα με το έθιμο της εποχής, τα άτομα που ρίχνονταν στο Σενότε Σαγκράδο πιστεύεται ότι είχαν τη δύναμη της προφητείας αν επιζούσαν. Κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας τελετής, αναφέρουν τα χρονικά, δεν υπήρχαν επιζώντες, έτσι ο Χουνάκ Σελ πήδηξε στο Σενότε Σαγκράδο και όταν απομακρύνθηκε, προφήτευσε την άνοδο του στην εξουσία.

Ενώ υπάρχουν κάποια αρχαιολογικά στοιχεία που υποδεικνύουν ότι το Τσιτσέν Ιτζά κάποτε λεηλατήθηκε, [31] φαίνεται να υπάρχουν περισσότερες ενδείξεις ότι δεν θα μπορούσε να ήταν από τους Μάγιαπαν, τουλάχιστον όχι όταν το Τσιτσέν Ιτζά ήταν ενεργό αστικό κέντρο. Τα αρχαιολογικά δεδομένα δείχνουν τώρα ότι το Τσίτσεν Ιτζά παρήκμασε ως περιφερειακό κέντρο μέχρι το 1100, πριν από την άνοδο των Μάγιαπαν. Η συνεχιζόμενη έρευνα στην τοποθεσία του Μάγιαπαν μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση αυτού του χρονολογικού γρίφου.

Μετά το τέλος των δραστηριοτήτων της ελίτ του Τσιτσέν Ιτζά, η πόλη μπορεί να μην είχε εγκαταλειφθεί. Όταν έφτασαν οι Ισπανοί, βρήκαν έναν ακμάζοντα τοπικό πληθυσμό, αν και δεν είναι σαφές από ισπανικές πηγές εάν αυτοί οι Μάγια ζούσαν στην ίδια την πόλη ή σε έναν κοντινό οικισμό. Η σχετικά υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα στην περιοχή ήταν ένας παράγοντας στην απόφαση των κατακτητών να εγκαταστήσουν εκεί μια πρωτεύουσα. [32] Σύμφωνα με πηγές μετά την κατάκτηση, τόσο των Ισπανών όσο και των Μάγια, το Σενότε Σαγκράδο παρέμεινε τόπος προσκυνήματος.[33]

Ισπανική κατάκτηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Δείτε επίσης: Ισπανική κατάκτηση του Γιουκατάν

Το 1526 ο Ισπανός κατακτητής Φραντσέσκο ντε Μοντέχο ζήτησε επιτυχώς από τον βασιλιά της Ισπανίας να πραγματοποιήσει μια αποστολή για να κατακτήσει το Γιουκατάν. Η πρώτη του εκστρατεία το 1527, που κάλυπτε μεγάλο μέρος της χερσονήσου Γιουκατάν, αποδεκάτισε τις δυνάμεις του, αλλά τελείωσε με την ίδρυση ενός μικρού οχυρού στο Xaman Haʼ, νότια αυτού που είναι το σημερινό Κανκούν. Ο Μοντέχο επέστρεψε στο Γιουκατάν το 1531 με ενισχύσεις και δημιούργησε την κύρια βάση του στο Καμπέτσε στη δυτική ακτή. [34] Έστειλε τον γιο του, Φραντσέσκο Μοντέχο τον νεότερο, στα τέλη του 1532 για να κατακτήσει το εσωτερικό της χερσονήσου Γιουκατάν από τα βόρεια. Ο στόχος από την αρχή ήταν να πάει στο Τσιτσέν Ιτζά και να ιδρύσει μια πρωτεύουσα.[35]

Ο Μοντέχο ο νεότερος έφτασε τελικά στο Τσιτσέν Ιτζά, το οποίο μετονόμασε σε Κιουντάντ Ρεάλ. Στην αρχή δεν συνάντησε αντίσταση και άρχισε να μοιράζει τα εδάφη γύρω από την πόλη και να τα παραχωρεί στους στρατιώτες του. Οι Μάγια έγιναν πιο εχθρικοί με την πάροδο του χρόνου και τελικά πολιόρκησαν τους Ισπανούς, κόβοντας τη γραμμή ανεφοδιασμού τους προς την ακτή και αναγκάζοντάς τους να κλειστούν ανάμεσα στα ερείπια της αρχαίας πόλης. Πέρασαν μήνες, αλλά δεν ήρθε καμία ενίσχυση. Ο Μοντέχο ο νεότερος επιχείρησε μια ολοκληρωτική επίθεση εναντίον των Μάγια και έχασε 150 από τους εναπομείναντες στρατιώτες του. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Τσιτσέν Ιτζά το 1534 υπό την κάλυψη του σκότους. Μέχρι το 1535, όλοι οι Ισπανοί είχαν εκδιωχθεί από τη χερσόνησο του Γιουκατάν.[36]

Μια φωτογραφία του Τσιτσέν Ιτζά το 1859-1860 από τον Ντεσιρέ Τσερναϊ, πριν αφαιρεθεί η βλάστηση.
Ο Ναός του Κουκουλκάν, φωτογραφία του Τεομπέρτ Μάλερ, 1892.
Προσωπικό του Ινστιτούτου Κάρνεγκι στο Τσιτσέν Ιτζά, 1924.
Οι ανασκαφές δίπλα στον ναό του Κουκουλκάν («Ελ Καστίγιο») ξεκίνησαν το 2009.

Ο Μοντέχο τελικά επέστρεψε στο Γιουκατάν και, στρατολογώντας τους Μάγια από το Καμπέτσε και το Τσαμπότον, έχτισε έναν μεγάλο ινδο-ισπανικό στρατό και κατέκτησε τη χερσόνησο.[37] Το ισπανικό στέμμα εξέδωσε αργότερα μια επιχορήγηση γης που περιελάμβανε το Τσιτσέν Ιτζά και το 1588 ήταν ένα ράντσο εκτροφής βοοειδών.[38]

Σύγχρονη ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Τσιτσέν Ιτζά μπήκε στη λαϊκή φαντασία το 1843 με το βιβλίο «Incidents of Travel in Yucatan» του Τζον Λόιντ Στίβενς. Το βιβλίο αφηγείται την επίσκεψη του Στίβενς στο Γιουκατάν και την περιήγησή του στις πόλεις των Μάγια, συμπεριλαμβανομένου του Τσιτσέν Ιτζά. Το βιβλίο ώθησε και άλλες εξερευνήσεις της πόλης. Το 1860, ο Ντεσιρέ Τσερναϊ ερεύνησε το Τσιτσέν Ιτζά και τράβηξε πολλές φωτογραφίες που δημοσίευσε στο «Cités et ruines américaines» (1863).

Οι επισκέπτες του Τσιτσέν Ιτζά κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1870 και 1880 ήρθαν με φωτογραφικό εξοπλισμό και κατέγραψαν με μεγαλύτερη ακρίβεια την κατάσταση πολλών κτιρίων.[39] Το 1875, ο Ώγκουστ Λε Πλοντζεόν και η σύζυγός του Άλις επισκέφτηκαν το Τσιτσέν Ιτζά και ανέσκαψαν ένα άγαλμα με μια φιγούρα στην πλάτη του, με τα γόνατα ανασηκωμένα, τον άνω κορμό υψωμένο στους αγκώνες του και με ένα πιάτο στο στομάχι του. Ο Λε Πλοντζεόν το ονόμασε «Σαακμόλ» (αργότερα μετονομάστηκε σε «Σαακ μόλ», ο οποίος ήταν ο όρος για να περιγράψει όλους τους τύπους αυτού του αγάλματος που βρέθηκαν στη Μεσοαμερική). εξερεύνησε το Τσιτσέν Ιτζά τη δεκαετία του 1880 και οι δύο πέρασαν αρκετές εβδομάδες στον χώρο και τράβηξαν εκτενείς φωτογραφίες. Ο Μόντσλεϊ δημοσίευσε την πρώτη μακροσκελή περιγραφή του Τσιτσέν Ιτζά στο βιβλίο του, «Biologia Centrali-Americana» των Τεομπέρτ Μάλερ και Άλφρεντ Μόντσλεϊ.

Το 1894 ο Πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών στο Γιουκατάν, Έντουαρντ Χέρμπερτ Τόμσον, αγόρασε την Χασιέντα Τσιτσέν, το οποίο περιλάμβανε τα ερείπια του Τσιτσέν Ιτζά. Για 30 χρόνια, ο Τόμσον εξερεύνησε την αρχαία πόλη. Οι ανακαλύψεις του περιελάμβαναν το παλαιότερο χρονολογημένο γλυπτό στο ναό της αρχικής σειράς και την ανασκαφή αρκετών τάφων στο Οζάριο (Ναός του Αρχιερέα). Ο Τόμσον είναι πιο διάσημος για την εκβάθυνση του Σενότε Σαγκράδο (Ιερό Πηγάδι) από το 1904 έως το 1910, όπου ανακάλυψε τεχνουργήματα από χρυσό, χαλκό και σκαλισμένο νεφρίτη, καθώς και τα πρώτα παραδείγματα αυτού που πιστεύεται ότι ήταν προκολομβιανά υφάσματα των Μάγια και ξύλινα όπλα. Ο Τόμσον έστειλε το μεγαλύτερο μέρος των αντικειμένων στο Μουσείο Πιμπόντι στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.

Το 1913, το Ινστιτούτο Κάρνεγκι αποδέχτηκε την πρόταση του αρχαιολόγου Συλβάνους Τζ. Μόρλεϊ και δεσμεύτηκε να διεξάγει μακροχρόνια αρχαιολογική έρευνα στο Τσιτσέν Ιτζά.[40] Η Μεξικανική Επανάσταση και η επακόλουθη κυβερνητική αστάθεια, καθώς και ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, καθυστέρησαν το έργο κατά μια δεκαετία.[41]

Το 1923, η μεξικανική κυβέρνηση χορήγησε στο Ινστιτούτο Κάρνεγκι άδεια 10 ετών (αργότερα παρατάθηκε για άλλα 10 χρόνια) για να επιτρέψει στους Αμερικανούς αρχαιολόγους να πραγματοποιήσουν εκτεταμένες ανασκαφές και αποκατάσταση του Τσιτσέν Ιτζά.[42] Οι ερευνητές του Κάρνεγκι ανέσκαψαν και αποκατέστησαν τον Ναό των Πολεμιστών και το Καρασόλ, μεταξύ άλλων μεγάλων κτιρίων. Την ίδια περίοδο, η μεξικανική κυβέρνηση ανέσκαψε και αποκατέστησε το Ελ Καστίλο (Ναός του Κουκουλκάν) και το Γκραντ Μπαλκούρ.[43]

Το 1926, η μεξικανική κυβέρνηση κατηγόρησε τον Έντουαρντ Τόμσον για κλοπή, ισχυριζόμενη ότι έκλεψε τα αντικείμενα από το Σενότε Σαγκράδο και τα έβγαλε λαθραία από τη χώρα. Η κυβέρνηση κατέλαβε την Χασιέντα Τσιτσέν. Ο Τόμσον, ο οποίος ήταν στις Ηνωμένες Πολιτείες εκείνη την εποχή, δεν επέστρεψε ποτέ στο Γιουκατάν. Έγραψε για τις έρευνές του για τον πολιτισμό των Μάγια στο βιβλίο «People of the Serpent» που δημοσιεύτηκε το 1932. Πέθανε στο Νιου Τζέρσεϊ το 1935. Το 1944 το Ανώτατο Δικαστήριο του Μεξικού αποφάσισε ότι ο Τόμσον δεν είχε παραβιάσει νόμους και επέστρεψε το Τσιτσέν Ιτζά στους κληρονόμους του. Οι Τόμσον πούλησαν τη χασιέντα στον πρωτοπόρο του τουρισμού Φερνάντο Μπαρμπατσάνο Πεόν.[44]

Υπήρξαν δύο μεταγενέστερες αποστολές για την ανάκτηση αντικειμένων από το Σενότε Σαγκράδο, το 1961 και το 1967. Η πρώτη χρηματοδοτήθηκε από το National Geographic και η δεύτερη από ιδιωτικά συμφέροντα. Και τα δύο έργα επιβλέπονταν από το Εθνικό Ινστιτούτο Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Μεξικού, το οποιο έχει πραγματοποιήσει μια συνεχή προσπάθεια για την ανασκαφή και την αποκατάσταση άλλων μνημείων στην αρχαιολογική ζώνη, συμπεριλαμβανομένων των Οζάριο, Ακάμπ Ντζιμπ και πολλών κτιρίων στο Τσιτσέν Βαγιέχο (Παλιό Τσιτσέν).

Το 2009, για να διερευνήσουν την κατασκευή που προϋπήρχε του Ελ Καστίλο, οι αρχαιολόγοι του Γιουκατέκ ξεκίνησαν ανασκαφές δίπλα στο Ελ Καστίλο υπό τη διεύθυνση του Ραφαελ Κόμπος.

Περιγραφή του χώρου

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ναός των πολεμιστών.

Το Τσιτσέν Ιτζά ήταν μια από τις μεγαλύτερες πόλεις των Μάγια, με μια σχετικά πυκνή αρχιτεκτονική του πυρήνα της πόλης να καλύπτει μια έκταση τουλάχιστον 5 τετραγωνικών χιλιομέτρων.[14] Μια μικρότερης κλίμακας οικιστική αρχιτεκτονική εκτείνεται για μια άγνωστη απόσταση πέρα ​​από αυτό.[14] Η πόλη χτίστηκε πάνω σε ανώμαλο έδαφος, το οποίο ισοπεδώθηκε τεχνητά για να χτιστούν τα μεγάλα αρχιτεκτονικά συγκροτήματα, με τη μεγαλύτερη προσπάθεια να δαπανηθεί για την ισοπέδωση των περιοχών για την πυραμίδα Ελ Καστίγιο και το Λας Μόνχας, το Οσάριο και τις κύριες νοντιοδυτικές ομάδες.[17]

Η πόλη περιέχει πολλά ωραία πέτρινα κτίρια σε διάφορες καταστάσεις διατήρησης, και πολλά έχουν αναστηλωθεί. Τα κτίρια συνδέονταν με ένα πυκνό δίκτυο από πλακόστρωτα μονοπάτια, που ονομάζονταν σακμπέομπ. Οι αρχαιολόγοι έχουν εντοπίσει πάνω από 80 σακμπέομπ που διασχίζουν την πόλη,[17] και εκτείνονται προς όλες τις κατευθύνσεις.[45] Πολλά από αυτά τα πέτρινα κτίρια ήταν αρχικά βαμμένα σε κόκκινα, πράσινα, μπλε και μοβ χρώματα. Οι χρωστικές ουσίες επιλέχθηκαν ανάλογα με το τι ήταν πιο εύκολα διαθέσιμο στην περιοχή. Ο χώρος πρέπει να τον φανταστεί κανείς ως πολύχρωμο, όχι όπως είναι σήμερα. Ακριβώς όπως οι γοτθικοί καθεδρικοί ναοί στην Ευρώπη, τα χρώματα παρείχαν μεγαλύτερη αίσθηση πληρότητας και συνέβαλαν πολύ στη συμβολική επίδραση των κτιρίων.[46]

Η αρχιτεκτονική περιλαμβάνει μια σειρά από στυλ, συμπεριλαμβανομένων των στυλ Πουούκ και Τσένες της βόρειας χερσονήσου Γιουκατάν.[14] Τα κτίρια του Τσιτσέν Ιτζά ομαδοποιούνται σε μια σειρά αρχιτεκτονικών συνόλων, και κάθε σύνολο χωριζόταν κάποια στιγμή από το άλλο με μια σειρά χαμηλών τοίχων. Τα τρία πιο γνωστά από αυτά τα συγκροτήματα είναι η Μεγάλη Βόρεια Πλατφόρμα, το οποίο περιλαμβάνει τα μνημεία του Ναού του Κουκουλκάν (Ελ Καστίγιο), του Ναού των χιλίων πολεμιστών και του Γκραντ Μπαλκούρ. Η ομάδα Οσάριο, η οποία περιλαμβάνει την ομώνυμη πυραμίδα καθώς και τον Ναό του Ξτολόκ και την κεντρική ομάδα, το οποίο περιλαμβάνει τους Καρασόλ, Λας Μόνχας και Ακάμπ Ντζιμπ.

Αρχιτεκτονικά μνημεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χάρτης του κεντρικού τμήματος της πόλης.

Στο έδαφος του Τσιτσέν Ιτζά, πραγματοποιήθηκαν επανειλημμένα αρχαιολογικές ανασκαφές, ως αποτέλεσμα των οποίων ανακαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά μνημεία των Μάγια:

  • Ναός του Κουκουλκάν - μια πυραμίδα 9 βημάτων ύψους 24 μέτρων με φαρδιά σκαλοπάτια σε κάθε πλευρά.
  • Ναός των πολεμιστών - μια πυραμίδα 4 βημάτων.
  • Ναός των ιαγουάρων - και οι δύο με τοιχογραφίες.
  • Ελ Καρακόλ - αστεροσκοπείο.
  • 7 «γήπεδα» για παιχνίδια με μπάλα, εκ των οποίων το «ουέγο ντε πελότα» (κυριολεκτικά, «παιχνίδι με μπάλα») είναι το μεγαλύτερο γήπεδο που δημιουργήθηκε ποτέ από τους Μάγια. Το μήκος του είναι 135 μ.
  • Ομάδα χιλίων στηλών - τα ερείπια 4 κιονοστοιχιών, που σχηματίζουν ένα ορθογώνιο.
  • Ιερό σενότο είναι ένα φυσικό πηγάδι με βάθος περίπου 50 μ., το οποίο χρησίμευε για θυσίες.

Επίσης έχουν σωθεί αγάλματα θεοτήτων με χαρακτηριστική σχηματοποίηση πλαστικών μορφών, ανάγλυφα πλούσια σε φυτική και γεωμετρική διακόσμηση, έργα μικρών πλαστικών τεχνών και καλλιτεχνικές χειροτεχνίες.

Τουρισμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Πίνακας του 1938 ενός από τα ανάγλυφα που βρέθηκαν σε κολώνες κάτω ταράτσας του Ναού των Πολεμιστών, από τον Οκτάβιο Μεντεγίν.

Το Τσιτσέν Ιτζά είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς αρχαιολογικούς χώρους στο Μεξικό. Το 2017 υπολογίστηκε ότι είχε δεχτεί 2,1 εκατομμύρια επισκέπτες.[47]

Ο τουρισμός ξεκίνησε να αναπτύσσεται στο Τσιτσέν Ιτζά πριν από περισσότερο από έναν αιώνα. Ο Τζον Λόιντ Στίβενς, μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του το 1843, Περιστατικά Ταξιδιού στο Γιουκατάν,[48] ενέπνευσε πολλούς να κάνουν ένα ταξίδι στο Τσιτσέν Ιτζά. Ακόμη και πριν από την έκδοση του βιβλίου, ο Μπένζαμιν Νόρμαν και ο βαρόνος Εμάνουελ φον Φρίντριχσταλ ταξίδεψαν στο μνημείο, και μαζί με τον Στίβενς δημοσίευσαν τα αποτελέσματα αυτών που βρήκαν. Ο Φρίντριχσταλ ήταν ο πρώτος που φωτογράφισε το Τσιτσέν Ιτζά, χρησιμοποιώντας την πρόσφατα εφευρεθείσα νταγκεροτυπία.[49]

Από το 1894, όταν ο Έντουαρντ Τόμσον αγόρασε τη χασιέντα Τσιτσέν, που περιλάμβανε το Τσιτσέν Ιτζά, δέχτηκε μια συνεχή ροή επισκεπτών. Το 1910 ανακοίνωσε την πρόθεσή του να κατασκευάσει ένα ξενοδοχείο ιδιοκτησίας του, αλλά εγκατέλειψε αυτά τα σχέδια, πιθανώς λόγω της Μεξικανικής Επανάστασης.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, μια ομάδα ατόμων από το Γιουκατάν, με επικεφαλής τον συγγραφέα/φωτογράφο Φρανσίσκο Γκόμες Ρουλ, άρχισε να εργάζεται για την επέκταση του τουρισμού στο Γιουκατάν. Προέτρεψαν τον κυβερνήτη Φελίπε Καρίγιο Πουέρτο να φτιάξει δρόμους προς τα πιο διάσημα μνημεία, συμπεριλαμβανομένου του Τσιτσέν Ιτζά. Το 1923, ο κυβερνήτης άνοιξε επίσημα τον αυτοκινητόδρομο προς τον αρχαιολογικό χώρο. Ο Γκόμες Ρουλ δημοσίευσε έναν από τους πρώτους οδηγούς για το Γιουκατάν και τα ερείπια.

Ο γαμπρός του Γκόμες Ρουλ, Φερνάντο Μπαρμπατσάνο Πεόν (ανιψιός ενός πρώην κυβερνήτη), ξεκίνησε την πρώτη επίσημη τουριστική επιχείρηση του Γιουκατάν στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, έπεισε τον Τόμσον να πουλήσει 5 στρέμματα (20.000 m2) δίπλα στο Τσιτσέν για να χτίσει ένα ξενοδοχείο. Το 1930, άνοιξε το ξενοδοχείο Μάγιαλαντ, ακριβώς βόρεια της χασιέντα Τσιτσέν, την οποία είχε αναλάβει το Ινστιτούτο Καρνέγκι.[50]

Το 1944, αγόρασε όλη τη χασιέντα Τσιτσέν, από τους κληρονόμους του Τόμσον.[51] Την ίδια εποχή περίπου το Ινστιτούτο Καρνέγκι ολοκλήρωσε τις εργασίες του στο Τσιτσέν Ιτζά και εγκατέλειψε τη χασιέντα, την οποία ο Μπαρμπατσάνο μετέτρεψε σε ένα άλλο εποχικό ξενοδοχείο.

Το 1972, το Μεξικό θέσπισε τον Ley Federal Sobre Monumentos y Zonas Arqueológicas, Artísticas e Históricas (ομοσπονδιακό νόμο για τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς, καλλιτεχνικούς και ιστορικούς χώρους), ο οποίος έθετε όλα τα προκολομβιανά μνημεία της χώρας, συμπεριλαμβανομένων αυτών στο Τσιτσέν Ιτζά, υπό ομοσπονδιακή ιδιοκτησία.[52] Ως αποτέλεσμα, το μνημείο άρχισαν να επισκέπτονται εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, επισκέπτες κάθε χρόνο και αναμένονταν περισσότεροι με την ανάπτυξη της περιοχής του θερέτρου του Κανκούν στα ανατολικά.

Τη δεκαετία του 1980, το Τσιτσέν Ιτζά άρχισε να δέχεται πλήθος επισκεπτών την ημέρα της εαρινής ισημερίας. Σήμερα αρκετές χιλιάδες εμφανίζονται για να δουν το εφέ φωτός και σκιάς στον Ναό του Κουκουλκάν κατά τη διάρκεια του οποίου το φτερωτό φίδι φαίνεται να σέρνεται κάτω από την πλευρά της πυραμίδας. Οι ξεναγοί επιδεικνύουν επίσης ένα μοναδικό ακουστικό αποτέλεσμα: ένα χειροκρότημα μπροστά από τη σκάλα της πυραμίδας Ελ Καστίγιο παράγει μια ηχώ που μοιάζει με το κελάηδημα ενός πουλιού, παρόμοιου με αυτή του κετζάλ όπως διερεύνησε ο Ντεκλέρκ.[53]

Το Τσιτσέν Ίτζα, Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, είναι ο δεύτερος πιο επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος του Μεξικού.[54] Προσελκύει πολλούς επισκέπτες από το δημοφιλές τουριστικό θέρετρο του Κανκούν, οι οποίοι κάνουν μια ημερήσια εκδρομή με τουριστικά λεωφορεία.

Το 2007, ο Ναός του Κουκουλκάν (Ελ Καστίγιο) του Τσιτσέν Ιτζά ονομάστηκε ένα από τα Νέα Επτά Θαύματα του Κόσμου μετά από παγκόσμια ψηφοφορία. Παρά το γεγονός ότι η ψηφοφορία χρηματοδοτήθηκε από μια εμπορική επιχείρηση και ότι η μεθοδολογία της επικρίθηκε, υιοθετήθηκε από κυβερνητικούς και τουριστικούς αξιωματούχους στο Μεξικό, οι οποίοι προέβλεψαν ότι ως αποτέλεσμα της δημοσιότητας ο αριθμός των τουριστών στο μνημείο θα διπλασιαζόταν μέχρι το 2012.[55] Η δημοσιότητα που ακολούθησε αναζωπύρωσε τη συζήτηση στο Μεξικό σχετικά με την ιδιοκτησία της τοποθεσίας, η οποία κορυφώθηκε στις 29 Μαρτίου 2010 όταν η πολιτεία του Γιουκατάν αγόρασε από τον ιδιοκτήτη Μπαρμπατσάνο τη γη στην οποία βρίσκονται τα πιο αναγνωρισμένα μνημεία.[7]

Η ΙNAH, η οποία διαχειρίζεται την τοποθεσία, έχει κλείσει ορισμένα μνημεία για την πρόσβαση του κοινού. Ενώ οι επισκέπτες μπορούν να περπατήσουν γύρω τους, δεν μπορούν πλέον να τα σκαρφαλώσουν ή να μπουν μέσα στους θαλάμους τους.[56] Η πρόσβαση στο Ελ Καστίγιο έκλεισε, όταν το 2006, μια γυναίκα από το Σαν Ντιέγκο της Καλιφόρνια σκοτώθηκε μετά από πτώση.

Φωτογραφική έκθεση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Ελ Καρακόλ, παρατηρητήριο του Τσιτσέν Ιτζά
    Ελ Καρακόλ, παρατηρητήριο του Τσιτσέν Ιτζά
  • Ναός των πολεμιστών το 1986
    Ναός των πολεμιστών το 1986
  • Πλατφόρμα της Αφροδίτης στη Μεγάλη Πλατεία
    Πλατφόρμα της Αφροδίτης στη Μεγάλη Πλατεία
  • Πυραμίδα Κουκουλκάν
    Πυραμίδα Κουκουλκάν
  • Λογχοειδής αψίδα του πολιτισμού των Μάγια
    Λογχοειδής αψίδα του πολιτισμού των Μάγια
  • Λεπτομέρειες του ναού
    Λεπτομέρειες του ναού
  • Δίσκος Τσιτσέν Ιτζά, τέχνη των Μάγια, αρχαία μετακλασική, 900 - 1250 μ.Χ., ξύλο, σχιστόλιθος, τιρκουάζ, κοράλλι, κοχύλι
    Δίσκος Τσιτσέν Ιτζά, τέχνη των Μάγια, αρχαία μετακλασική, 900 - 1250 μ.Χ., ξύλο, σχιστόλιθος, τιρκουάζ, κοράλλι, κοχύλι

Παραπομπές και σημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ «Τσιτσέν Ιτζά». Υγεία online. Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2012. 
  2. ↑ Δείτε inogolo: pronunciation of Chichen Itza.
  3. ↑ Sharer, Robert J. (2006). The ancient Maya. Stanford, Calif. : Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-4816-2. 
  4. ↑ Miller, Mary Ellen (1999). Maya art and architecture. London ; New York : Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-20327-9. 
  5. ↑ «Chichen Itza | Description, Buildings, History, & Facts | Britannica». www.britannica.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2022. 
  6. ↑ «Mayapán | ancient city, Mexico | Britannica». www.britannica.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2022. 
  7. ↑ 7,0 7,1 C.V, DEMOS, Desarrollo de Medios, S. A. de (29 Μαρτίου 2010). «La Jornada: Yucatán compra 80 has en la zona de Chichén Itzá». www.jornada.com.mx (στα Ισπανικά). Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2022. 
  8. ↑ «Chichen Itza». World History Encyclopedia (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2022. 
  9. ↑ «Yucatan cultural attractions are poised to break annual visitors record». The Yucatan Times (στα Αγγλικά). 17 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2022. 
  10. ↑ Boot, Erik (2005). Continuity and Change in Text and Image at Chichén Itzá, Yucatán, Mexico: A Study of the Inscriptions, Iconography, and Architecture at a Late Classic to Early Postclassic Maya Site. CNWS Publications. ISBN 978-90-5789-100-7. 
  11. ↑ Internet Archive (1980). Chichén Itzá, la ciudad de los brujos del agua. Fondo de Cultura Económica. ISBN 978-968-16-0289-5. 
  12. ↑ The Book of Chumayel: The Counsel Book of the Yucatec Maya, 1539-1638. Richard Luxton. 1995. ISBN 978-0-89412-244-6. 
  13. ↑ Koch, Peter O. (9 Ιανουαρίου 2015). The Aztecs, the Conquistadors, and the Making of Mexican Culture. McFarland. ISBN 978-1-4766-2106-7. 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Sharer & Traxler 2006, σελ. 562
  15. ↑ Roys, Ralph (16 Μαρτίου 2012). The Book of Chilam Balam of Chumayel. CreateSpace Independent Publishing Platform. ISBN 978-1-4701-8941-9. 
  16. ↑ Osorio León, José (2006). «La presencia del Clásico Tardío en Chichen Itza (600–800/830 DC)» (PDF). web.archive.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Σεπτεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2022. CS1 maint: Unfit url (link)
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Osorio León 2006, σελ. 456.
  18. ↑ 18,0 18,1 Coggins 1992
  19. ↑ Chavez 2015
  20. ↑ de Anda Alanís 2007
  21. ↑ Freidel, σελ. 6; Sharer & Traxler 2006, σελ. 581
  22. ↑ Schmidt 2007, σελίδες 166–167
  23. ↑ Cobos Palma 2005, σελίδες 539–540
  24. ↑ Cobos Palma 2005, σελ. 540
  25. ↑ Cobos Palma 2005, σελίδες 537–541
  26. ↑ Cobos Palma 2005, σελ. 531
  27. ↑ Cobos Palma 2005, σελίδες 531–533
  28. ↑ Osorio León 2006, σελ. 457.
  29. ↑ Osorio León 2006, σελ. 461.
  30. ↑ Cobos Palma 2005, σελ. 541
  31. ↑ Thompson 1966, σελ. 137
  32. ↑ Chamberlain 1948, σελίδες 136, 138
  33. ↑ Restall 1998, σελίδες 81, 149; de Landa 1937, σελ. 90
  34. ↑ Clendinnen 2003, σελ. 23
  35. ↑ Chamberlain 1948, σελίδες 19–20, 64, 97, 134–135
  36. ↑ Chamberlain 1948, σελίδες 132–149
  37. ↑ Clendinnen 2003, σελ. 41
  38. ↑ Breglia 2006, σελ. 67
  39. ↑ Cobos, Rafael. "Chichén Itzá." In Davíd Carrasco (ed). The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures. : Oxford University Press, 2001. (ISBN 9780195188431)
  40. ↑ Morley 1913, σελίδες 61–91
  41. ↑ Brunhouse 1971, σελίδες 74–75
  42. ↑ Brunhouse 1971, σελίδες 195–196; Weeks and Hill 2006, p.111.
  43. ↑ Brunhouse 1971, σελίδες 195–196; Weeks and Hill 2006, pp.577–653.
  44. ↑ Usborne 2007
  45. ↑ Ruiz
  46. ↑ Kowalski 1981, σελίδες 51–53
  47. ↑ «Yucatan cultural attractions are poised to break annual visitors record». The Yucatan Times (στα Αγγλικά). 17 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2022. 
  48. ↑ «Incidents of Travel in Yucatan». www.metmuseum.org. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2022. 
  49. ↑ Palmquist, Peter E.· Kailbourn, Thomas R. (2000). Pioneer Photographers of the Far West: A Biographical Dictionary, 1840-1865. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3883-5. 
  50. ↑ Madeira, Percy Child· University of Pennsylvania (1931). An aerial expedition to Central America. Philadelphia: Museum of the University of Pennsylvania. 13437135. 
  51. ↑ «Mexican standoff: the battle of Chichen Itza». The Independent (στα Αγγλικά). 7 Νοεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2022. 
  52. ↑ Breglia, Lisa (1 Νοεμβρίου 2006). Monumental Ambivalence: The Politics of Heritage. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-71480-9. 
  53. ↑ Ball, Philip (2004-12-14). «Mystery of 'chirping' pyramid decoded» (στα αγγλικά). Nature: news041213–5. doi:10.1038/news041213-5. ISSN 0028-0836. http://www.nature.com/articles/news041213-5. 
  54. ↑ «Datatur3 - CompendioEstadistico». www.datatur.sectur.gob.mx. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2022. 
  55. ↑ «Chichén Itzá duplicará sus visitantes en cinco años». Expreso (στα Ισπανικά). Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2022. 
  56. ↑ «Alista INAH operativo en zonas arqueológicas». inah.gob.mx. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2022. [νεκρός σύνδεσμος]

Περαιτέρω ανάγνωση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Τσιτσέν_Ιτζά&oldid=10757866"