Πέμπτη φάλαγγα

Πέμπτη φάλαγγα ονομάζεται η εντός πολιορκημένης πόλης, ή και εμπόλεμης χώρας γενικότερα, εκδηλωθείσα προπαγάνδα επ΄ ωφελεία του εχθρού. Αυτή η προπαγάνδα μπορεί να είναι εγχώριος (εσωτερική) ή να προέρχεται απευθείας εκ του εχθρού (εξωτερική). Επίσης εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως, με οποιοδήποτε μέσο μπορεί να υπονομεύσει το φρόνημα ή και την ικανότητα των αμυνομένων, ήτοι από δολιοφθορά μέχρι απλή διασπορά ψευδών ειδήσεων π.χ. ραδιοφωνικές ανακοινώσεις ή έντυπες προτροπές (φέιγ-βολάν). Ο όρος χρησιμοποιείται συχνά σε πολιτικούς λόγους, συνήθως καταχρηστικά και καθ' υπερβολή. Ο όρος εμφανίζεται συχνά σε θεωρίες συνωμοσίας.

Οι ιστορικές καταβολές του όρου

Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 1936, κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο, από τον Εμίλιο Μόλα, στρατηγό των Εθνικιστών, ο οποίος σε ερώτηση δημοσιογράφου για την τακτική του κατά την πολιορκία της Μαδρίτης, όταν οι τέσσερις φάλαγγες οι οποίες διοικούσε πλησίαζαν προς την πόλη, απάντησε πως μια «πέμπτη φάλαγγα» από κατοίκους της Μαδρίτης, οπαδούς της πλευράς του, θα υποστήριζε τις κινήσεις του και θα υπονόμευε τους Δημοκρατικούς μέσα από την πόλη. Κατ' άλλους, η φράση αυτή αποδίδεται στον στρατηγό Χοσέ Ενρίκε Βαρέλα. Πιο συγκεκριμένα ο όρος χρησιμοποιήθηκε στον ισπανικό εμφύλιο, περιγράφοντας κατά κύριο λόγο ένα σύνολο από περίπου 20 οργανώσεις που δρούσαν εντός της Μαδρίτης την περίοδο της πολιορκίας της πόλης, και δευτερευόντως σε άλλες μεγάλες πόλεις της χώρας. Ο σκοπός εκείνης της δήλωσης ήταν προπαγανδιστικός, με στόχο να διασπείρει την αμφιβολία ανάμεσα στις τάξεις των υπερασπιστών της Ισπανικής πρωτεύουσας. Ως απάντηση στον κίνδυνο της Πέμπτης Φάλαγγας η Δημοκρατική πλευρά δημιούργησε το 1937 τη μυστική στρατιωτική υπηρεσία Servicio de Información Militar (SIM), η οποία όμως στράφηκε και κατά πολιτικών αντιπάλων του κυβερνώντος κόμματος, κυρίως του τροτσκιστικού κόμματος POUM.

Επιρροή του όρου

Σύμφωνα με τον ιστορικό Όλεγκ Χλεβνιούκ (Ο Μεγάλος Τρόμος) η φράση επηρέασε τον ηγέτη της ΕΣΣΔ Ιωσήφ Στάλιν, ο οποίος, την ίδια χρονική περίοδο, θεωρώντας ότι το οικονομικό πρόβλημα της Σοβιετικής Ένωσης είχε προκύψει λόγω δράσης «εσωτερικών εχθρών», εξαπέλυσε μια τρομακτική εκκαθαριστική επιχείρηση εναντίον των αντιφρονούντων, που είχε σαν αποτέλεσμα περίπου 700.000 άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους τη διετία 1936-1938 εντός της Σοβιετικής επικράτειας, κατηγορούμενοι για συνεργασία με ξένες μυστικές υπηρεσίες.

Ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ, πολεμικός ανταποκριτής εκείνον τον καιρό στη χώρα, χρησιμοποίησε τον όρο ως τίτλο του μοναδικού ολοκληρωμένου θεατρικού του έργου (Η Πέμπτη Φάλαγγα), το οποίο περιλαμβάνεται στη συλλογή «Η πέμπτη φάλαγγα και οι πρώτες σαράντα εννιά ιστορίες» (The Fifth Column and the First Forty-Nine Stories).