Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ηράκλειτος

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
 Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. Βοηθήστε συνδέοντας το κείμενο με τις πηγές χρησιμοποιώντας παραπομπές, ώστε να είναι επαληθεύσιμο.
Το πρότυπο τοποθετήθηκε χωρίς ημερομηνία. Για τη σημερινή ημερομηνία χρησιμοποιήστε: {{χωρίς παραπομπές|23|11|2024}}
Για άλλες χρήσεις, δείτε: Ηράκλειτος (αποσαφήνιση).
Ηράκλειτος της Εφέσου
170
Φανταστική απεικόνιση του Ηρακλείτου
σε πίνακα του Γιοχάνες Μορέιλσε
Γέννησηπερίπου το 544 π.Χ.
Έφεσος
Θάνατοςπερίπου το 484 π.Χ.
ΣχολήΠροσωκρατικός
Αξιοσημείωτες ΙδέεςΕνότητα των αντιθέτων
ΕπιδράσειςΣτωικούς
ΕπηρέασεΠαρμενίδης, Εμπεδοκλής,
Δημόκριτος, Στωικοί φιλόσοφοι
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (αρχ. Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος) ήταν Έλληνας προσωκρατικός φιλόσοφος που έζησε τον 6ο με 5ο π.Χ. αιώνα στην Έφεσο, στην Ιωνία της Μικράς Ασίας. Ήταν απόγονος του ιδρυτή της πόλης Ανδρόκλου. Λόγω της έλλειψης γνώσης για το σύνολο του έργου του, καθώς λίγα έχουν διασωθεί, αλλά και για την αινιγματική φύση της φιλοσοφίας του, καλείται «Σκοτεινός».

Ο Ηράκλειτος είναι γνωστός για την ιδέα της συνεχούς αλλαγής που διέπει ως νόμος το σύμπαν. Δική του είναι η φράση «Κανείς δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές». Πίστευε ότι ο κόσμος δημιουργείται από τη «φωτιά», την αντίθεση και τον πόλεμο μεταξύ των αντιθέτων, στο οποίο συμπληρώνει: «τα εναντιόδρομα έχουν ενιαία φορά - από τα αντίθετα γεννιέται η ωραιότερη αρμονία».

Βιογραφικά στοιχεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ηράκλειτος σε λεπτομέρεια της Σχολής των Αθηνών του Ραφαήλ


Η κύρια πηγή για την ζωή του Ηρακλείτου είναι ο Διογένης ο Λαέρτιος, παρόλο που κάποιοι αμφισβητούν την εγκυρότητά του. Ο Ηράκλειτος γεννήθηκε από μια αριστοκρατική οικογένεια στην Έφεσο, κατά το 544 π.Χ. Αν λάβουμε υπ' όψιν ότι η ακμή του συμπίπτει με την 69η Ολυμπιάδα (504 π.Χ.-501 π.Χ.) και ότι έζησε 60 έτη, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο θάνατός του συνέβη το 484 π.Χ.. Πατέρας του αναφέρεται ο Βλύσων (ή Βλόσων) ή Ηράκων. Ανήκε στο γένος των Ανδροκλειδών, εκείνων δηλαδή που υπό την Αρχηγία του Ανδρόκλου, του γιου του Βασιλέα των Αθηνών Κόδρου, εξόρμησαν από την Αθήνα και έκτισαν στην Ιωνία (Μικρά Ασία) την Έφεσο. Λίγα μάς είναι γνωστά για τα πρώτα χρόνια και τη μόρφωσή του, αλλά θεωρείται μάλλον αυτοδίδακτος και εμπνευσμένος, παρά εργατικός μελετητής του φυσικού κόσμου.

Ο Διογένης αναφέρει ότι ο Ηράκλειτος παραιτήθηκε της βασιλείας για χάρη του αδερφού του και ο Στράβων επιβεβαιώνει ότι υπήρχε μια κυριαρχούσα οικογένεια στην Έφεσο, με καταγωγή από τον Άνδροκλο, η οποία διατηρούσε ακόμα τον τίτλο, είχε εξέχουσα θέση στους αγώνες και μπορούσε να απολαμβάνει κάποια προνόμια. Πόσο μεγάλη εξουσία είχε ο βασιλιάς είναι ένα άλλο ερώτημα. Η Έφεσος αποτελούσε τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας από το 547 και διοικούνταν από έναν σατράπη, καθώς ο Μεγάλος Βασιλέας επέτρεπε στους Ίωνες μια αξιοσημείωτη αυτονομία. Ο Διογένης γράφει ότι ο Ηράκλειτος συνήθιζε να παίζει αστραγάλους με τους νέους στον ναό της Αρτέμιδος και όταν του ζητήθηκε να κάνει νόμους, εκείνος αρνήθηκε λέγοντας ότι "κεκρατήσθαι τη πονηρά πολιτεία την πόλιν", που σημαίνει ότι είχε επικρατήσει η φαυλότητα στην πόλη.

Οι περί του βίου του όμως αναφερόμενες ειδήσεις είναι πολύ λίγες. Ο Ηράκλειτος υπήρξε από την παιδική του ηλικία άξιος θαυμασμού. Καθώς δεν υπήρξε κανενός άλλου μαθητής, υποστήριζε ο ίδιος πως είχε μάθει τα πάντα από τον εαυτό του. Από τα διασωθέντα αποσπάσματα του έργου του, φαίνεται ότι γνώριζε πολύ καλά σχεδόν όλα τα συγγράμματα των προγενέστερων φιλοσόφων, των επικών και ελεγειακών ποιητών, καθώς και όλες τις ιστορικές συγγραφές που κυκλοφορούσαν κατά την εποχή του στην Ιωνία.

Η εποχή του είναι μεταβατική και σηματοδοτείται από μεγάλες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αλλαγές. Η φιλοσοφία του αντιμετωπίζει κριτικά τις εξελίξεις της εποχής του και παίρνει αποστάσεις τόσο από τη μυθική παράδοση όσο και από τη νέα κοινωνία που ανατέλλει.

Περίληψη του έργου του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στον Ηράκλειτο αποδίδεται ένα έργο με τίτλο Περί Φύσεως, το οποίο χωρίζεται σε τρία μέρη, με περιεχόμενο πολιτικό, θεολογικό και κοσμογονικό. Από τα λιγοστά αποσπάσματα που έχουν διασωθεί, φαίνεται πως ο χαρακτήρας του γραπτού έργου του είναι αποφθεγματικός. Η δομή και σύνθεση των αφορισμών του είναι λεπτομερειακά επεξεργασμένη και το ύφος του αινιγματικό. Αυτός είναι άλλωστε ο βασικός λόγος για τον οποίο αποκλήθηκε «σκοτεινός».

1. Ο βασιλιάς στον οποίο ανήκει το δελφικό μαντείο ούτε λέγει ούτε κρύπτει αλλά δίνει σημάδια.
2. Δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά.

Χαρακτηρίζοντας με αυτόν τον τρόπο το έργο του, ο Ηράκλειτος υποδεικνύει ότι δεν αποκαλύπτει τη σκέψη του με άμεσο τρόπο, ούτε όμως επιχειρεί να παραπλανήσει τους ακροατές του. Παρέχει τα σημάδια, τα οποία εκείνοι καλούνται να εννοήσουν με τον ορθό τρόπο. Η φιλοσοφία του, πάλι με τα λόγια του ίδιου, δεν είναι μια αυθαίρετη και υποκειμενική κατασκευή αλλά μια έκφραση του λόγου που διέπει τα πάντα, όσο κι αν μένει απρόσιτος στους πολλούς. Η δυσκολία κατανόησης του λόγου του δεν οφείλεται επομένως σε δική του ιδιορρυθμία, αλλά στην αδυναμία των πολλών να εννοήσουν όχι τα λόγια του αλλά τον ίδιο τον «λόγο».

Στις ρήσεις του αναφέρεται ο «Λόγος», π.χ. «τα πάντα διέπονται από τον Λόγο», κάτι που έχει γίνει αντικείμενο πολλών ερμηνειών καθώς η φιλοσοφική σκέψη και η ορολογία της ήταν τότε ακόμα στα πρώτα στάδια. Ακόμη και σήμερα η λέξη «λόγος» αντανακλά τόσα πολλά νοήματα στη χρήση της στην ελληνική που δεν μπορεί να αποδοθεί απλώς λεξικογραφικά, χωρίς συνοδό ερμηνεία από παραδείγματα, ιδίως σε άλλες γλώσσες. Στον Ηράκλειτο η έννοια λόγος έχει επίσης πολλές σημασίες και εννοιακές αποχρώσεις. Σημαίνει ομιλία (προφορικός λόγος), αλλά και ρυθμιστική αρχή που διέπει το σύνολο της πραγματικότητας και συνδέει με σχέσεις αναλογίας τα πάντα. Επομένως, εδώ ο λόγος είναι η αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα, όπως αυτή εκφράζεται γλωσσικά.

Μέλημα του φιλόσοφου είναι η αφύπνιση των ανθρώπων και η καθοδήγησή τους προς την ομολογία, προς τη λογική σκέψη που καθορίζει και συνδέει τη βαθύτερη φύση των πραγμάτων. Με αυτόν τον τρόπο διακρίνει την «πολυμάθεια» από την ουσιαστική και βαθιά γνώση των πραγμάτων.

Φιλοσοφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Ηράκλειτος, μέσα από το σύγγραμά του Περί Φύσεως διατύπωσε με δυσνόητο και σύντομο τρόπο τις φιλοσοφικές του έννοιες, οι οποίες σχετίζονται με την προέλευση του κόσμου και με τον άνθρωπο.[1]

Ο «Λόγος»

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στη φιλοσοφία του, ο Ηράκλειτος, εισάγει την έννοια του «λόγου», κατά τον οποίον, όλα στον κόσμο γίνονται λογικά, σύμφωνα μ' έναν αυστηρό νόμο της φύσης, ασχέτως με το αν αυτός ο νόμος γίνεται αντιληπτός από τους ανθρώπους. Το ανθρώπινο λογικό, είναι και αυτό απόρροια του «λόγου». Με τον τρόπο αυτό, οι διάφορες αξίες, όπως η δικαιοσύνη και ηθική, πηγάζουν επίσης από τον κοσμικό «λόγο». Κατά τον Ηράκλειτο, η έννοια της θεότητας είναι μια έκφραση του ενδοκοσμικού νου, που δημιουργεί την φύση, την ιστορία, την θρησκεία, το δίκαιο, την ηθικότητα.[1]

Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, οι άνθρωποι διακρίνονται σε "αφυπνισμένους" και "καθεύδοντες". Οι καθεύδοντες (δηλ. οι "κοιμώμενοι") δεν κατανοούν την ατέρμονα ροή των συμβάντων και των πραγμάτων και παραμένουν υπόδουλοι των ψεύτικων και εύκολων δοξασιών και εντυπώσεων, που ο καθένας τους δημιουργεί σε μια δική του υποκειμενική διάσταση. Οι αφυπνισμένοι, είναι αυτοί που κατανοούν την διαφορά μεταξύ του ευρύτερου συμπαντικού νόμου και της αλήθειας του (που ο Ηράκλειτος ονόμασε «λόγο»), από τα επιφαινόμενα, από αυτά δηλαδή που αντιλαμβάνεται μέσα σε έναν προσωπικό και υποκειμενικό χώρο που δημιουργεί. Η κατανόηση αυτής της διαφοράς κατά τον Ηράκλειτο, οδηγεί στην κατανόηση της βασικής κοσμικής αρχής, της αρμονίας των αντιθέσεων, η οποία είναι και η βασική αρχή της διαλεκτικής άλλα έμμεσα και της δημοκρατίας.[1]

Κοσμολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο κόσμος για τον Ηράκλειτο είναι ένα ενιαίο σύνολο, το οποίο ούτε γεννήθηκε, ούτε και θα χαθεί ποτέ. Δεν είναι αποτέλεσμα δημιουργίας ή γένεσης, αλλά προϋπάρχει προαιώνια και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά, η οποία εναλλάξ δυναμώνει και εξασθενεί, χωρίς ποτέ να σβήνει εντελώς. Επίσης υποστήριζε ότι η πρωταρχική ουσία στον κόσμο είναι η ενέργεια (το πυρ).

Το αείζωον πυρ διανύει μια κυκλική τροχιά κατά την οποία μεταλλάσσεται σε θάλασσα, κατόπιν σε γη, για να ακολουθήσει η αντίστροφη διαδικασία μεταλλαγής της γης σε θάλασσα και της θάλασσας σε φωτιά. Το πυρ του Ηρακλείτου είναι μια κοσμολογική σταθερά που κινείται και μεταμορφώνεται αέναα. Η διαρκής κίνηση και μεταβολή αποτελεί το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πραγματικότητας, το οποίο εξέφρασε ο φιλόσοφος με την εικόνα ενός ποταμού που παραμένει ίδιος, ενώ το νερό που κυλάει μέσα του αλλάζει διαρκώς. Αντίθετα με τους οπαδούς του, τους αποκαλούμενους Ηρακλείτειους, ο φιλόσοφος μάλλον δεν πίστευε σε μια καθολική ροή και μεταβολή, αλλά επέμενε στη σύνδεση αυτής της μεταβολής με σταθερές παραμέτρους. Η διαρκής κίνηση και μεταβολή στη φιλοσοφία του Ηρακλείτου είναι εκφρασμένη ως εξής:

Ποταμῷι γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷι αὐτῷι (απ.91)

— Πλούταρχος, περί τού ΕΙ τού εν Δελφοίς 18, 392b

Ο Ηράκλειτος όμως μπορεί να θεωρηθεί και ως εκφραστής της πρώιμης φυσιολογίας διατυπώνοντας θεωρίες που βοήθησαν στην ανάπτυξη της ιατρικής καθώς όλοι του οι φιλοσοφικοί αφορισμοί συμπίπτουν με την λειτουργία του σώματος. Ορισμένες αρχές και αξιώματα που ανέπτυξε παρατηρώντας την φύση, αποδείχθηκαν στο μέλλον ότι ήταν αληθή και βοήθησαν στην ανάπτυξη της ιατρικής[1].

Σε ό,τι αφορά τη θέση του ως προς τις αντίθετες έννοιες, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το απόφθεγμά του «τα ψυχρά θερμαίνονται, τα θερμά ψύχονται, τα υγρά ξηραίνονται, τα ξηρά υγραίνουν», το οποίο υποδεικνύει ότι οι φαινομενικά αντίθετες καταστάσεις, τάσεις και δυνάμεις, συνδέονται με μια συνεκτική σχέση αρμονίας. Η σχέση των αντιθέτων του δεν εκφράζεται μόνον μέσω του κοινού λόγου, αλλά και ως «πόλεμος» - μια άλλη όψη της αρμονίας, μια κοσμική σταθερά που διέπει τα αντίθετα και παράγει διαρκώς μέσω συγκρούσεων νέες ισορροπίες. Η χρήση του όρου πόλεμος («πόλεμος πατήρ πάντων» είναι ένα επίσης από τα γνωστά ρητά του) συνδέεται στην ουσία με το «τα πάντα ρει» καθώς τα πάντα στον κόσμο είναι σε συνεχή κίνηση και διεργασία (δηλαδή, σε πόλεμο). Ο Ηράκλειτος, πιστός στο «τα πάντα ρει» υπενθύμιζε ότι «δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στον ίδιο ποταμό» επειδή ανά πάσα στιγμή ο ποταμός αλλάζει, οπότε ποτέ δεν είναι ο ίδιος ποταμός.

Πολιτική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Ηράκλειτος, έζησε σε μια εποχή κατά την οποία πραγματοποιήθηκαν σημαντικές και ριζικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Συγκεκριμένα, πρόκειται για τα χρόνια της Ιωνικής επανάστασης, όπου οι φιλο-Πέρσες τύραννοι της πόλης παραιτούνται και συμβαίνουν σαρωτικές αλλαγές του πολιτεύματος στις Ιωνικές πόλεις, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένας επαναστατικός λαϊκός διοικητικός πυρήνας. Μετά την αλλαγή αυτή, επικράτησε περίοδος ταραχών και βίας, με τις δομές των διάφορων διοικητικών θέσεων να καταλαμβάνονται από ακραίους που ευνοούνταν από τις αλλαγές, ενώ ο λαός σκεφτόταν ως μάζα και κινούνταν προς ένα υλιστικό πνεύμα. Ο Ηράκλειτος παρατηρώντας το αυτό, αντιπροτείνει να καταλαμβάνονται οι διοικητικές αυτές θέσεις από τους άξιους και εκφράζεται αρνητικά εναντίον της λαϊκής βάσης, θέλοντας να απομακρύνει τον κόσμο από τον υλισμό και να τον κατευθύνει προς τον πνευματικό κόσμο. Έτσι, εξαιτίας του ερειστικού λόγου του εναντίον της μάζας, ο Ηράκλειτος αποκόμισε από ορισμένους στο μέλλον τον τίτλο του "αντιδημοκράτη", παρόλο που όπως φαίνεται δραστηριοποιήθηκε πολιτικά στην έναρξη της δημοκρατίας και κανείς στην εποχή του δεν τον κατηγόρησε για κάτι τέτοιο. Ο Ηράκλειτος ουσιαστικά, ήταν εκφραστής μιας αξιοκρατικής δημοκρατίας.[1]

Η έννοια του "πολέμου"

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με την έννοια «πόλεμος», ο Ηράκλειτος εκφράζει μια αρμονία, ως μορφή παγκόσμιας δικαιοσύνης. Η μόνιμη αντιπαράθεση κάθε όψης της πραγματικότητας με την αντίθετή της, γεννά μια ισορροπία που δεν επιτρέπει σε κανένα στοιχείο να καταχραστεί αδίκως τα άλλα. Ο Ηράκλειτος είπε το περίφημο "πόλεμος πάντων πατήρ", όπου με την έννοια "πόλεμος" δεν εννοεί φυσικά τις ανθρώπινες συγκρούσεις μίσους και σκοπιμότητας, αλλά μια αθέατη και αέναη κοσμική λειτουργία συμπαντικών ισορροπιών.[1]

Δείτε επίσης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Μάνος Δανέζης, Στράτος Θεοδοσίου. «Ηράκλειτος-Δημοκρατία και Αξιοκρατία» (PDF). Πανεπιστήμιο Αθηνών. 

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ελληνόγλωσση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Βέικος, Θεόφιλος, «Ο λόγος και η τάξη του κόσμου των ανθρώπων στον Ηράκλειτο (απόσπ. 114) ». Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών 28 (1979-85), 411
  • Καλογεράκος, Ι. και Θανασάς Π. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000), ISBN 960-538-290-3.
  • Αναστάσιος Αρβανιτάκης Ηράκλειτος: Άπαντα. Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 1999.
  • Ταμπάκης, Νίκος. Ηράκλειτος και σύγχρονος κόσμος. Γκοβόστης, Αθήνα 2006, ISBN 960-446-019-6.
  • Γεωργίου Αντρέας. Ηράκλειτος - ο ηττημένος νικητής. Γκοβόστης, Αθήνα 1997, ISBN 960270716X.
  • Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 298-323, ISBN 978-618-5139-32-2
  • Γεωργοπούλου, Ν. Η φιλοσοφική κατανόηση του θείου στην Ελλάδα. Από τον Όμηρο ως το Διαφωτισμό. Αθήνα, 1989.
  • Γιανναδάκης Νίκος Χ, «Ηράκλειτος εναντίον Επιμενίδου;», Αριάδνη. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης 5 (1989), 63-68.
  • Βουδούρης, Κωνσταντίνος, «Ο Ηράκλειτος και η διαλεκτική αντίληψη για την πολιτική». Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 4 (1987), 255-275
  • Kessidis, Theocharis: «Οι κοινωνικο-πολιτικές απόψεις του Ηρακλείτου» [Ελληνική περίληψη Δημήτρη Παπαδή]. Φιλοσοφία 13-14 (1983-84), 106-108
  • Φαράντος Γεώργιος, «Η πολιτική φιλοσοφία του Ηράκλειτου». Παρνασσός 24 (1982), 54-111.
  • Κεσσίδης Θεοχάρης, «Η διαλεκτική του Ηράκλειτου του Εφέσιου». Επιστημονική σκέψη 9 (1982), 58-65.
  • Κεσσίδης Θεοχάρης, «Ο Ηράκλειτος και η αρχαία Ανατολή. (Κριτικές σημειώσεις)». Παρνασσός 24 (1982), 303-316.
  • Γέροντας, Δημήτρης, «Στα ίχνη του Ηράκλειτου». Ευθύνη 114 (1981), 328-333
  • Παιονίδης, Φιλήμων, «Συμβολή στην κατανόηση του πολιτικού Ηρακλείτου». Παρνασσός 22 (1980), 567-573.
  • Παπαγιάννης, Λάμπρος, Ηράκλειτος και Λάο Τσε, συγκριτική προσέγγιση της σκέψης τους υπό το πρίσμα μιας φιλοσοφίας του γίγνεσθαι και της αρμονίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Σχολή Φιλοσοφική. Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής. Τομέας Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη 2014, (διδακτορική διατριβή).
  • Καλογεράκος, Ἰωάννης Γ., «Πὺρ καὶ θεός: φυσικὴ καὶ θεολογία στὴ σκέψη τοῦ Ἡράκλειτου», Φιλοσοφία, 25-26(1995-1996) , σσ. 96-11.
  • Κώστας Π. Μιχαηλίδης, Ο Ηρακλειτικός λόγος (Ανατύπωσις από το βιβλίο Αφιέρωμα εις τον Κωνσταντίνον Σπυριδάκιν), Λευκωσία (Ζαβαλλής) 1964.
  • Κώστας Π. Μιχαηλίδης, «Ερμηνευτική άσκηση σ’ ένα κείμενο του Ηρακλείτου», Νέα Παιδεία 11 (Φθινόπωρο 1979).
  • Κώστας Π. Μιχαηλίδης, «Ο αιώνας που παίζει: β’ εικόνα του ηρακλείτειου λόγου», Η Καθημερινή (17 Δεκεμβρίου 1989).

Ξενόγλωσση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Gigon, Olof, «Στοχασμοί πάνω στον Ηράκλειτο και τον Παρμενίδη». Μετάφρ. Λίλα Σκάμη. Εποπτεία 54 (1981), 99-107
  • Berenson F. M., «Η σημασία της φιλοσοφίας του Ηρακλείτου», Μετάφρ. Κωνσταντίνος Βουδούρης. Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 2 (1985), 243-251.
  • G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.190-220
  • Windelband, W., Heimsoeth H. Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄).

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ηράκλειτος&oldid=10607852"