Δημοκρατικοί (Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος)
Οι Δημοκρατικοί (ισπανικά: Bando republicano), επίσης γνωστοί ως Πιστή παράταξη (ισπανικά: Bando leal) ή Κυβερνητική παράταξη (ισπανικά: Bando gubernamental), ήταν η πλευρά στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-1939) που υποστήριξε την κυβέρνηση της Β' Ισπανικής Δημοκρατίας ενάντια στην εθνικιστική ή επαναστατική πλευρά της στρατιωτικής εξέγερσης.[1] Το όνομα Δημοκρατικοί (ισπανικά: republicanos) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τα μέλη και τους υποστηρικτές του, ενώ οι αντίπαλοί του χρησιμοποίησαν τον όρο Κόκκινοι (ισπανικά: Rojos) για να αναφερθούν σε αυτή τη πλευρά, λόγω της αριστερής ιδεολογίας τους. Σε αυτή την πλευρά συμμετείχαν οι αριστεροί κομμουνιστές και οι αναρχικοί, οι οποίοι υποστηρίζονταν από την Ε.Σ.Σ.Δ. και το Μεξικό.
.svg)
Εξωτερική υποστήριξη
ΕπεξεργασίαΕξωτερική υποστήριξη
Αν και δεν έλαβε σχεδόν καμία εξωτερική υποστήριξη από τις συμμαχικές δυνάμεις του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, λόγω της Διεθνούς Επιτροπής Μη-Παρέμβασης. Ωστόσο, έλαβαν ένα είδος υποστήριξης από την Ε.Σ.Σ.Δ. που συγκέντρωσε στην αρχή του πολέμου μαζί με το Μεξικό, τη Γαλλία και την Πολωνία μεγάλες ποσότητες στρατιωτικού υλικού και συμβούλων. Η δράση αυτή ονομάστηκε Διεθνείς Ταξιαρχίες και ήταν διαβόητη.
Σοβιετική Ένωση
Η Σοβιετική Ένωση ήταν ο κύριος σύμμαχος της Β' Ισπανικής Δημοκρατίας, συνεισφέροντας άρματα μάχης και θωρακισμένα οχήματα (ειδικά τα T-26, BA-6 και BT-5 ), εκατοντάδες αεροπλάνα, αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες τουφέκια, πιστόλια, τρόφιμα, αντιαεροπορικά και μέρη πυροβολικού. Επίσης, έστειλαν τεράστιες ποσότητες πυρομαχικών και εκατοντάδες Σοβιετικούς επαγγελματίες πιλότους, οδηγούς αρμάτων μάχης και ναυτικούς.
Μεξικό
Το Μεξικό διατήρησε καλές σχέσεις με την ισπανική δημοκρατία στην αρχή της σύγκρουσης, γι' αυτό όταν ο Πρόεδρος Λάθαρο Κάρδενας (ισπανικά: Lázaro Cárdenas) διαβεβαίωσε ότι ήταν απόλυτα αλληλέγγυος με την ισπανική σοσιαλιστική κυβέρνηση, αντιμετώπισε την προδοσία του στρατού. Εκτός αυτού, η εργατική αλληλεγγύη με την Ισπανία ήταν άμεση. Εργαζόμενοι και συνδικάτα έδωσαν δωρεές στον Ισπανό πρέσβη. Η κυβέρνηση Κάρδενας, σε αντίθεση με τις άλλες χώρες, δεν υπέγραψε τη Διεθνή Επιτροπή Μη Παρέμβασης, και ως εκ τούτου, ήταν η μόνη χώρα που έδωσε επίσημα βοήθεια στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Έστειλε περίπου 28 εκατομμύρια πυρομαχικών, 28.000 τουφέκια, 70 αντιαεροπορικά όπλα, περίπου 55 αεροπλάνα (κυρίως γαλλικά) και τρόφιμα στην Ισπανία. Μετά τον εμφύλιο πόλεμο έδωσε άσυλο σε χιλιάδες εξόριστους βετεράνους και διανοούμενους από τη Δημοκρατική πλευρά.
Γαλλία και άλλοι
Στην αρχή του πολέμου, η Γαλλία, επίσης με μια λαϊκιστική κυβέρνηση, έλαβε την απόφαση να στείλει πολεμικό υλικό στη Β' Ισπανική Δημοκρατία, (εν μέρει λόγω των συμφωνιών που υπογράφηκαν για την πώληση όπλων, λόγω της φιλίας μεταξύ των κυβερνήσεων και για να απαλλαγούν από το ξεπερασμένο υλικό του Α' Παγκοσμίου Πολέμου). Στις 30 Ιουλίου, η πρώτη αποστολή όπλων για τους Δημοκρατικούς έφτασε από τη Γαλλία μέσω των Πυρηναίων. Αποτελούταν από αρκετές εκατοντάδες τουφέκια, 6 δεξαμενές Renault FT-17, χιλιάδες φυσίγγια και αρκετούς πιλότους και πολεμιστές.
Συμμετέχοντες
ΕπεξεργασίαΠολιτικά Κόμματα
ΕπεξεργασίαΛαϊκό Μέτωπο
Επεξεργασία.svg)
Εθνικιστές
ΕπεξεργασίαΒάσκοι
ΕπεξεργασίαΚαταλανοί
Επεξεργασία
Ενώσεις
ΕπεξεργασίαCNT / FAI
Επεξεργασία
UGT
Επεξεργασία
Στρατός
ΕπεξεργασίαΛαϊκός Δημοκρατικός Στρατός
ΕπεξεργασίαΤον Οκτώβριο του 1936, η δημοκρατική κυβέρνηση στη Βιτόρια ξεκίνησε μια διαδικασία αναδιοργάνωσης του κατακερματισμένου στρατού. Ο αυτοπροσδιορισμένος Λαϊκός Δημοκρατικός Στρατός (ισπανικά: Ejército Popular de la República, EPR) αποτελούνταν από τις μονάδες του ισπανικού Δημοκρατικού Στρατού που παρέμειναν πιστοί στη Δημοκρατία και στα μέλη της πολιτοφυλακής που εντάχθηκαν στη νέα δομή.
Άλλα παρακλάδια
Επεξεργασία- Ισπανικό Δημοκρατικό Ναυτικό
- Καραμπινέρος: Μία από τις μονάδες επιβολής του νόμου, όπου το πραξικόπημα των φιλοφασιστικών στρατηγών το 1936 βρήκε τη λιγότερη υποστήριξη.[2][3]
- Πολιτική Φρουρά
- Φύλακες του Άσαλτο
- Πολεμική Αεροπορία της Ισπανίας
Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες και άλλοι ξένοι εθελοντές
Επεξεργασία
Ήταν τουλάχιστον 40.000 μεμονωμένοι εθελοντές από 52 έθνη,[4] συνήθως σοσιαλιστές, κομμουνιστές ή αναρχικοί, αγωνίστηκαν για τη Δημοκρατική πλευρά.
Η συντριπτική πλειονότητα αυτών, περίπου 32.000 άνδρες και γυναίκες,[5] υπηρέτησαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, που οργανώθηκαν σε στενή συνεργασία με το Κουμμουνιστική Διεθνής (γνωστή και ως Κομιντέρν).
Περίπου 3.000 ξένοι εθελοντές πολέμησαν ως μέλη πολιτοφυλακών που ανήκουν στην αναρχοσυνδικαλιστική εργατική / συνδικαλιστική οργάνωση CNT και στο αντι-σταλινικό μαρξιστικό POUM.[5] Μέσα σε εκείνους που πολεμούσαν με το POUM ήταν και ένας από τους πιο διάσημους βετεράνους του πολέμου, ο Τζώρτζ Όργουελ.[6]
Περιφερειακοί στρατοί
Επεξεργασία
Άμεση υποστήριξη από το εξωτερικό
ΕπεξεργασίαΜεξικό
Επεξεργασία.svg)
Το Μεξικό υποστήριξε πλήρως και δημόσια τον ισχυρισμό της κυβέρνησης της Μαδρίτης και των Δημοκρατικών. Το Μεξικό αρνήθηκε να ακολουθήσει τις αγγλο-γαλλικές προτάσεις μη παρέμβασης. Ο Πρόεδρος Λάζαρο Κάρδενας θεωρούσε τον πόλεμο παρόμοιο με την επανάσταση του Μεξικού, αν και μεγάλο μέρος της μεξικανικής κοινωνίας ήθελε μια εθνικιστική νίκη. Η στάση του Μεξικού έδωσε τεράστια ηθική παρηγοριά στη Δημοκρατία, ειδικά αφού οι κυριότερες κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής: της Αργεντινής, της Βραζιλίας, της Χιλής και του Περού, συνέβαλαν λίγο πολύ ανοιχτά με τους εθνικιστές. Όμως, η βοήθεια του Μεξικού θα μπορούσε να είναι σχετικά μικρή σε πρακτικό επίπεδο εάν τα γαλλικά σύνορα ήταν κλειστά και εάν η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία ανεφοδίαζαν ελεύθερα τους εθνικιστές με ποιότητα και ποσότητα όπλων πολύ πέρα από τη δύναμη του Μεξικού.
Το Μεξικό παρείχε βοήθεια 2.000.000 δολαρίων και παρείχε κάποια υλική βοήθεια, η οποία περιελάμβανε μικρό αριθμό αεροσκαφών αμερικανικής κατασκευής, όπως το Bellanca CH-300 και το Spartan Zeus που είχαν προηγουμένως υπηρετήσει στην Πολεμική Αεροπορία του Μεξικού. Δεν έφτασαν όλα αυτά τα αεροσκάφη στους Δημοκρατικούς.
Σοβιετική Ένωση
Επεξεργασία.svg)
Η Σοβιετική Ένωση παρείχε κυρίως υλική βοήθεια στις Δημοκρατικές δυνάμεις. Συνολικά η ΕΣΣΔ παρείχε στην Ισπανία 806 αεροπλάνα, 362 άρματα μάχης και 1.555 πυροβολικά.[7] Η Σοβιετική Ένωση αγνόησε το εμπάργκο της Ένωσης των Εθνών και πούλησε όπλα στη Δημοκρατία, όταν λίγα έθνη το έκαναν. Έτσι ήταν η μόνη σημαντική πηγή σημαντικών όπλων της Δημοκρατίας. Ο Τζόζεφ Στάλιν είχε υπογράψει τη Συμφωνία Μη Παρέμβασης, αλλά αποφάσισε να καταργήσει το σύμφωνο. Σε αντίθεση με τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι που παραβίασαν ανοιχτά το σύμφωνο, ο Στάλιν προσπάθησε να το κάνει κρυφά.[8] Δημιούργησε ένα τμήμα X του στρατού της Σοβιετικής Ένωσης για να ηγηθεί της επιχείρησης, επινόησε την Επιχείρηση X. Ωστόσο, δημιουργήθηκε ένας νέος κλάδος του στρατού ειδικά για την Ισπανία, τα περισσότερα από τα όπλα και το πυροβολικό που στάλθηκαν στην Ισπανία ήταν αντίκες. Ο Στάλιν χρησιμοποίησε επίσης όπλα που είχαν συλληφθεί σε προηγούμενες συγκρούσεις.[9] Στην Ισπανία προμηθεύτηκαν επίσης σύγχρονα όπλα όπως τα άρματα μάχης BT-5 [10] και τα μαχητικά αεροσκάφη I-16 .
Πολλά από τα υλικά του σοβιετικού ανεφοδιασμού χάθηκαν ή ήταν μικρότερες από αυτές που είχε διατάξει ο Στάλιν. Έδωσε μόνο μια μικρή ειδοποίηση και αυτό σήμαινε ότι χάθηκαν πολλά όπλα κατά τη διαδικασία παράδοσης.[8] Τέλος, όταν τα πλοία έφυγαν με προμήθειες για τους Δημοκρατικούς, το ταξίδι ήταν εξαιρετικά αργό. Ο Στάλιν διέταξε τους κατασκευαστές να συμπεριλάβουν ψευδή καταστρώματα στο σχεδιασμό των πλοίων. Στη συνέχεια, όταν το πλοίο έφυγε από την ακτή, ήταν υποχρεωμένο να αλλάξει τη σημαία του και να αλλάξει το χρώμα των τμημάτων του πλοίου για να αποφύγει τη σύλληψη από τους εθνικιστές. Το 1938, ο Στάλιν απέσυρε τα στρατεύματά του και τα άρματα μάχης καθώς η πολιτική της Δημοκρατικής κυβέρνησης έπεσε. Ο ιστορικός Χιου Τόμας σχολιάζει "εάν κατάφερναν να αγοράσουν και να μεταφέρουν καλά όπλα από τους Αμερικανούς, τους Βρετανούς και τους Γάλλους κατασκευαστές, τα σοσιαλιστικά και δημοκρατικά μέλη της ισπανικής κυβέρνησης μπορεί και να μην χρειάζονταν υλικό από τον Στάλιν ".[11]
Η Δημοκρατία πλήρωσε τα σοβιετικά όπλα με τα αποθέματα χρυσού της Τράπεζας της Ισπανίας και αυτό αποτέλεσαι μια υπόθεση που γινόταν συχνό θέμα της φραγκιστικής προπαγάνδας μετά (βλ. Χρυσός της Μόσχας). Το κόστος των σοβιετικών όπλων ήταν πάνω από 500 εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ (σε τιμές 1936). 72% του χρυσού της Ισπανίας, το τέταρτο μεγαλύτερο στον κόσμο. Το υπόλοιπο 27%, ή 176 τόνοι, μεταφέρθηκε στη Γαλλία.[12]
Η Σοβιετική Ένωση έστειλε επίσης στρατιωτικούς συμβούλους στην Ισπανία (2.000 [13] –3.000 [14] ).[15] Ενώ τα σοβιετικά στρατεύματα ανέρχονταν σε περισσότερους από 500 άνδρες κάθε φορά, οι σοβιετικοί εθελοντές χρησιμοποιούσαν συχνά σοβιετικά δημοκρατικά άρματα μάχης και αεροσκάφη, ιδιαίτερα στην αρχή του πολέμου.[16] Επιπλέον, η Σοβιετική Ένωση έδωσε εντολή σε κομμουνιστικά κόμματα σε όλο τον κόσμο να οργανώσουν και να στρατολογήσουν τις Διεθνείς Ταξιαρχίες. Μια άλλη σημαντική σοβιετική εμπλοκή ήταν η διεισδυτική δραστηριότητα του NKVD σ' όλη τη Δημοκρατική πίσω φρουρά. Κομμουνιστικές φιγούρες όπως ο Βιττόριο Βιντάλι ("Comandante Contreras"), ο Ιωσήφ Γκριγκούλεβιτς και, πάνω απ 'όλα, ο Αλεξάντερ Ορλόβ ηγήθηκε αυτών των μη μυστικών επιχειρήσεων, που περιελάμβαναν δολοφονίες όπως αυτές του Αντρές Νιν και του Χοσέ Ρόμπλες.
Αμφίβολη υποστήριξη
ΕπεξεργασίαΓαλλία
Επεξεργασία
Η γαλλική θέση απέναντι στην Ισπανική Δημοκρατία χαρακτηρίστηκε από την διστακτική στάση και την αμφιθυμία της. Έτσι, η κυβέρνηση της Γαλλίας δεν έστειλε άμεση υποστήριξη στους Ισπανούς Δημοκρατικούς και προς το τέλος της πολιορκημένης Δημοκρατίας κατέληξε να στρέφεται εναντίον της, αντί να αναγνωρίζει το Φραγκιστικό κράτος. Ο Πρόεδρος Άλμπερτ Λεμπρά αντιτάχθηκε στην άμεση βοήθεια, αλλά η αριστερή κυβέρνηση του Γάλλου πρωθυπουργού Λεόν Μπλουμ ήταν φιλικά προκυμμένη προς τη Δημοκρατία.[17] Ο Μπλουμ θεωρούσε ότι στέλνει στρατιωτική βοήθεια και τεχνολογία στους Δημοκρατικούς, συμπεριλαμβανομένων των αεροσκαφών, και χρησιμοποίησε το Γαλλικό Ναυτικό για να εμποδίσει τον ισπανικό στρατό της Αφρικής υπό την ηγεσία του Φράνκο από τη διέλευση από το Ισπανικό Μαρόκο στην Ισπανία.[18] Επίσης, μετά το ξέσπασμα εμφυλίου πολέμου, η ισπανική Δημοκρατική κυβέρνηση και η κυβέρνηση της Γαλλίας σε διπλωματικά μηνύματα συζήτησαν μια πιθανή μεταφορά γαλλικών αεροσκαφών σε ισπανικές Δημοκρατικές δυνάμεις.
Η κυβέρνηση Μπλουμ φοβόταν ότι η επιτυχία των γαλλικών δυνάμεων στην Ισπανία θα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός συμμαχικού κράτους της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας που θα επέτρεπε στις γερμανικές και ιταλικές στρατιωτικές δυνάμεις να εδρεύουν στις Καναρίους και τις Βαλεαρίδες Νήσους .[18] Ωστόσο, οι δεξιοί πολιτικοί άκουσαν την πρόθεση της γαλλικής κυβέρνησης να στείλει στρατιωτική υποστήριξη στους ισπανούς Δημοκρατικούς στον πόλεμο και αντιτάχθηκαν στις ενέργειες της γαλλικής κυβέρνησης μέσω μιας φαύλης εκστρατείας κατά της κυβέρνησης Μπλουμ για την υποτιθέμενη υποστήριξή της στους Δημοκρατικούς.[19]
Στις 27 Ιουλίου 1936, Βρετανοί αξιωματούχοι είχαν συζητήσει με τον Πρωθυπουργό Μπλουμ τη θέση τους για τον πόλεμο και έπεισαν τον Μπλουμ να μην στείλει όπλα στους Δημοκρατικούς.[20] Ως εκ τούτου, στις 27 Ιουλίου, η γαλλική κυβέρνηση δήλωσε ότι δεν θα στείλει στρατιωτική βοήθεια, τεχνολογία ή δυνάμεις.[21] Ωστόσο, ο Μπλουμ κατέστησε σαφές ότι η Γαλλία διατηρεί το δικαίωμα παροχής βοήθειας εάν το επιθυμεί, και ανέφερε επίσης ότι υποστήριξε τη Δημοκρατία, λέγοντας:
"Πρέπει να ανεφοδιάσουμε την Ισπανική Κυβέρνηση (τους Δημοκρατικούς), την νόμιμη και εκλεγμένη δημοκρατία... Δεν το έχουμε κάνει ακόμα, για να μην δώσουμε την δικαιολογία σε αυτούς που σκέφτονται να ανεφοδιάσουν τους επαναστάτες."
Την 1η Αυγούστου 1936, μια φιλο-Δημοκρατική συγκέντρωση 20.000 ανθρώπων αντιμετώπισε τον Μπλουμ απαιτώντας να στείλει αεροσκάφη στους Ισπανούς Δημοκρατικούς. Την ίδια στιγμή οι δεξιοί πολιτικοί επιτέθηκαν στο Μπλουμ για την υποστήριξη των Δημοκρατικών και ως υπεύθυνο για την πρόκληση της φασιστικής Ιταλικής παρέμβασης του Φράνκο.
Η ναζιστική Γερμανία ενημέρωσε τον Γάλλο πρέσβη στο Βερολίνο ότι η Γερμανία θα θεωρήσει υπεύθυνη τη Γαλλία εάν υποστηρίξει αυτό που περιγράφει ως «ελιγμούς της Μόσχας» υποστηρίζοντας τους Ισπανούς Δημοκρατικούς.[22] Τέλος, στις 21 Αυγούστου 1936, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ιταλία (υπό την πίεση τόσο της Γαλλίας όσο και του Ηνωμένου Βασιλείου) υπέγραψαν τις προτάσεις μη παρέμβασης που αφορούσαν τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο.
Ωστόσο, η κυβέρνηση Μπλουμ παρείχε στρατιωτική βοήθεια στους Ισπανούς Δημοκρατικούς μέσω κρυφών μέσων, προμηθεύοντας ξεπερασμένα αεροσκάφη Potez 54, Dewoitine και Loire 46 στην Ισπανική Πολεμική Αεροπορία από τις 7 Αυγούστου 1936 έως τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους.[23] Συχνά με τα όπλα τους να αφαιρούνται, αυτά τα σχεδόν άχρηστα και ευάλωτα αεροπλάνα σπάνια επέζησαν τριών μηνών αεροπορικών αποστολών.[24] Επίσης, μέχρι τις 8 Σεπτεμβρίου 1936, τα αεροσκάφη θα μπορούσαν ελεύθερα να περάσουν από τη Γαλλία στην Ισπανία εάν πωλούνταν σε άλλες χώρες.[25]
Αν και με μισή καρδιά και σε μεγάλο βαθμό αναποτελεσματική υποστήριξη της Γαλλίας προς τους Δημοκρατικούς έληξε τον Δεκέμβριο του 1936, η γερμανική μυστική υπηρεσία ανέφερε στον Φράνκο ότι ο γαλλικός στρατός συμμετείχε σε ανοιχτές συζητήσεις σχετικά με την παρέμβαση στον πόλεμο.[26] Σύμφωνα με ισχυρισμούς, το 1938 ο Φράνκο φοβόταν μια άμεση γαλλική παρέμβαση ενάντια σε μια πιθανή νίκη των Φραγκιστών στην Ισπανία μέσω της γαλλικής κατοχής της Καταλονίας, των Βαλεαρίδων Νήσων και του Ισπανικού Μαρόκου.[27]
Προς το τέλος του εμφυλίου πολέμου, τα περισσότερα ποντοπόρα πλοία του ισπανικού Δημοκρατικού Ναυτικού εκκενώθηκαν στη Μπιζάρτα στο γαλλικό προτεκτοράτο της Τυνησίας, όπου ο στόλος κατασχέθηκε από τις γαλλικές αρχές και αργότερα παραδόθηκε στη φραγκιστική πλευρά.[28] Εκτός από μερικά πληρώματα που είχαν τεθεί σε επιφυλακή στα πλοία, οι ισπανοί Δημοκρατικοί ναυτικοί και οι αξιωματικοί τους κρατήθηκαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Meheri Zabbens.[29] Ηττημένα μέλη άλλων υποκαταστημάτων των Ισπανικών Δημοκρατικών Ενόπλων Δυνάμεων που διέφυγαν συνελήφθησαν από γαλλικές αρχές και κρατήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Νότια Γαλλία, όπως το Στρατόπεδο Συγκέντρωσγς του Αρζελές-συρ-Μερ, το οποίο κάποτε κρατούσε περίπου 100.000 ηττημένους Ισπανούς Δημοκρατικούς. Από εκεί μερικοί κατάφεραν να πάνε στην εξορία ή πήγαν να ενωθούν με τους στρατούς των Συμμάχων για να πολεμήσουν ενάντια στις δυνάμεις του Άξονα,[30] ενώ άλλοι κατέληξαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί .
Βιβλιογραφικές αναφορές
Επεξεργασία- ↑ Antony Beevor (2006) [1982]. The Battle for Spain. Orion. ISBN 978-0-7538-2165-7.
- ↑ Alejandro de Quesada, The Spanish Civil War 1936–39 (2): Republican Forces, p. 36
- ↑ Henry Buckley & Paul Preston, The Life and Death of the Spanish Republic: A Witness to the Spanish Civil War, I.B. Tauris, 2013 (ISBN 978-1780769318)
- ↑ «Yale Bulletin & Calendar (2002), "Exhibit documents volunteers' role in Spanish Civil War" (March 15), vol. 30, no. 22. (6 December 2012)». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Αυγούστου 2016. Ανακτήθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 2012.
- ↑ 5,0 5,1 Thomas (2001) p. 942
- ↑ Orwell, George. Homage to Catalonia. New York: Harcourt, Brace, 19
- ↑ Academy of Sciences of the USSR, International Solidarity with the Spanish Republic, 1936–1939 (Moscow: Progress, 1974), 329–30
- ↑ 8,0 8,1 Arms for Spain Gerald Howson
- ↑ Beevor (2006). pp. 152–53.
- ↑ Beevor (2006). p. 153.
- ↑ Thomas (2003) p. 683.
- ↑ Beevor (2006). pp. 153–54.
- ↑ Beevor (2006). p. 163.
- ↑ Graham, Helen. The Spanish Civil War. A very short introduction. Oxford University Press. New York. 2005. p. 92
- ↑ Thomas (2003). p. 944.
- ↑ Thomas (1961). p. 637.
- ↑ Antony Beevor, The Battle for Spain. Orion. (1982 revised 2006). (ISBN 978-0-7538-2165-7)
- ↑ 18,0 18,1 Michael Alpert (1994). A New International History of the Spanish Civil War. Hampshire and London, England: MacMillan Press; New York: St. Martin’s Press, p. 14.
- ↑ Michael Alpert (1994). A New International History of the Spanish Civil War. Hampshire and London: MacMillan Press; New York: St. Martin’s Press. pp. 14–15.
- ↑ Michael Alpert (1994). A New International History of the Spanish Civil War. Hampshire and London: MacMillan Press; New York: St. Martin’s Press. p. 20.
- ↑ Michael Alpert. A New International History of the Spanish Civil War. Hampshire and London, England, UK: MACMILLAN PRESS, LTD; New York, New York, USA: ST. MARTIN'S PRESS, INC, 1994. Pp. 23.
- ↑ Michael Alpert. A New International History of the Spanish Civil War. Hampshire and London, England, UK: MACMILLAN PRESS, LTD; New York, New York, USA: ST. MARTIN'S PRESS, INC, 1994. Pp. 43.
- ↑ Michael Alpert. A New International History of the Spanish Civil War. Hampshire and London, England, UK: MACMILLAN PRESS, LTD; New York, New York, USA: ST. MARTIN'S PRESS, INC, 1994. Pp. 46-47.
- ↑ Air Aces - Semyon Desnitsky
- ↑ Michael Alpert. A New International History of the Spanish Civil War. Hampshire and London, England, UK: MACMILLAN PRESS, LTD; New York, New York, USA: ST. MARTIN'S PRESS, INC, 1994. Pp. 47.
- ↑ Stanley G. Payne. Franco and Hitler: Spain, Germany, and World War II. Yale University Press, 2008. p. 28.
- ↑ Igor Lukeš, Erik Goldstein (1999). The Munich crisis, 1938: prelude to World War II. London & Portland, OR: Frank Cass. p. 176.
- ↑ Thomas, Hugh. The Spanish Civil War. Penguin Books. 2001. London. p. 877
- ↑ Almirante Valdés (VS o AV)
- ↑ «24 au 26 août 1944 Libération de Paris par les chars... espagnols de la nueve». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Ιουνίου 2018. Ανακτήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2020.