Yiɣi chaŋ yɛligu maŋamaŋa puuni

Tibibindi

Diyila Dagbani Wikipedia
tibibindi
biogenic substance type, class of anatomical entity
Yaɣ shelisecretion, portion of solid body substance, particular anatomical entity Mali niŋ
Ŋun bɔhim ŋa nyɛaudiology, otolaryngology Mali niŋ
Genetic associationATP binding cassette subfamily C member 11 Mali niŋ
Ŋun yihili na n-nyɛceruminous gland, sebaceous gland Mali niŋ

Tibibindi (earwax)[1] Tib'bindi nyɛla mirigili shɛli din yirina ninsalinima bee binkɔbiri tiba puuni. Tib'bindi mali kama din nyɛ; zaɣ' tankpaɣu, zaɣ' ʒee, zaɣ' dozim, ni zaɣ' tampilim. Tib'bindi gurila ningbun' gbaŋ shɛli din be ninsali tibili puuni, ka sɔŋdi n-niŋdi tibili maa kashi ka lahi guri ka chɛri tankpagbuligu ni binneembihi barinanima tibili maa puuni.[2] Yɛlikpan' shɛŋa din kuli be tib'bindi puuni n-nyɛ cerum; modified sweat gland bali shɛli ni maani shɛli, sebum; binshɛli din mali kpam nahingbana. Binyɛra ayi ŋɔ maa zaa nyɛla gland shɛŋa din be outer ear canal ni maani shɛli.

Tib'bindi yi ti laɣim pam tibili puuni saha shɛŋa nyɛla din nyɛ dɔro ka mali chuuta ti tibili maa. Saha shɛŋa beni ka di yi ti galisi tibili ŋɔ puuni, di ni tooi che ka tibili ŋɔ puuni zaɣisira ka di niŋdi a ni a zaŋ a nuu tim tibili ŋɔ puuni n-luɣisi li ka naan yi tooi nyɛ amaŋa. Ka di yi ti laɣim lala, tibirisuŋ bee faako ka di bɔri tiri li din yɛn che ka alaafee kana. Daadam kparima dambu nyɛla din sɔndi niŋdi tibili puuni kashi.[3] Di zuɣu che ka America Karim baŋsim yaɣili din nyɛ din baŋsiri voya din be daadam vuhim kɔb'tuɣa ni tibbu ni (America Academy of Otolaryngology) bi kpaŋsi tib'bindi yihibu bee luɣisibu, naɣila di ti nyɛla chuuta bee barina. Di mini tib'bindi yihibu so' chibisi mali soochi soya maa zaa yoli, di daafaaninima bi yaɣi lala. Zaŋ binballi n-yihiri li mali soochi, amaa a yi lihi di bi tam kalinli zuɣu. So' chib shɛli din ku nyɛ yɛmbahinga n-nyɛ niŋ kom chahi di puuni. Wumbu tibbu dɔɣitenima gba mali maɣasi bihi yihiri tib'bindi tibili puuni di yi ti niŋ ka bɛ lahi vobi tib nyoli ni na, tɔ amaa lala niŋsim ŋɔ bɔri baŋsim chichibiga ka di ku che ka miisim paagi tib' bia maa, ka di che ka lala soli ŋɔ mali di tariga. M-mili gumdi n-yihi bee n-luɣisi tib'bindi tibili puuni nyɛla so' shɛli din bi saɣi ti ka di nyɛla di zooya ka di daarila tib'bindi ŋɔ n-kpɛhiri tib' voli puuni pahira ka ku yihirila beli shɛli din ku tabili li n-yina.

Tib'bindi din laɣim yaɣi tibili daa nyɛla Aulus Cornelius Celsus ni buɣisi shɛli niŋ De Medicina yuun' kɔbiga tuuli din daa gari puuni.[4]

Di yi ti niŋ ka daadam yɛltɔɣa wumbu gbarigi, din zooi ka di paari nira zuɣ' yaali taliga nyaaŋa, tuuli niŋsim, di tu ni ti lihi tibili maŋmaŋa zaa: din tooi niŋ ka di nya kaɣimakaɣima ni pa tib'gbaŋ maa zuɣu, bee tib'bindi ni laɣim ŋari tibili maa ni.

Di yi nyɛ kaɣimakaɣima, kpa tulli ka di yɛn booi niŋ, bee ka di niŋ shiri gabi kur' zim puuni, bee n-gabi bɔchaa ni shi' daam puuni n-niŋ tibili maa ni. Ka di yi niŋ ka kaɣimakaɣima maa woli ka tibili maa, ka di niŋ kom n-chahi chahi tibili maa puuni din yɛn niŋli soochi ka kaɣimakaɣima maa yina bee luna ka che tibili maa.

Di yi nyɛ tib'bindi, ka di niŋ ka di na bala, di gba ni tooi yihi ni so' shɛli din n-nyɛ kpam nin dini. Amaa di yi kpaŋ, Venega din mali bɔchaa bela ka a yɛn zaŋ niŋ; Ka di yi niŋ ka tib'bindi maa baligi, ka di zaŋ kom m-paɣi li n-yihina kamani kaɣimakaɣima din paɣi li di gba yihi na shɛm maa. Din lahi pahi, di tu ni a zaŋ shariga chibi niŋ tibili maa puuni ni castoreum din gabi taba ni venega mini laurel kpam.

  1. Naden, Tony. 2014. Dagbani dictionary. Webonary.
  2. Contributors, WebMD Editorial. Earwax (en).
  3. Clegg, A. J. (2010-06-14). "The safety and effectiveness of different methods of ear wax removal: a systematic review and economic evaluation" (in EN). Health Technology Assessment 14 (28): 1–191. DOI:10.3310/hta14280. ISSN 2046-4924.
  4. The mysterious properties of the wax in your ear (en-GB).
  • (December 1997) "Physiology, pathophysiology, and anthropology/epidemiology of human earcanal secretions". Journal of the American Academy of Audiology 8 (6): 391–400. PMID 9433685.
  • (1984) "Bactericidal activity of wet cerumen". The Annals of Otology, Rhinology, and Laryngology 93 (2 Pt 1): 183–6. DOI:10.1177/000348948409300217. PMID 6370076.
  • (September 1999) "Human beta-defensin-1 mRNA is transcribed in tympanic membrane and adjacent auditory canal epithelium". Infection and Immunity 67 (9): 4843–6. DOI:10.1128/IAI.67.9.4843-4846.1999. PMID 10456939.
Lahabali ŋɔ kuli nyɛla zaɣa ŋmaa. A ni tooi sɔŋsi Wikipedia ka ti sabi li ka di yaligi.