Neidio i'r cynnwys

Y Swistir

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Y Swistir
Cydffederasiwn y Swistir
ArwyddairUn er mwyn pawb; pawb er mwyn un
Mathgwladwriaeth, gwlad dirgaeedig, cydffederasiwn, talaith ffederal, gwladwriaeth sofran, gwlad Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlSchwyz Edit this on Wikidata
PrifddinasBern Edit this on Wikidata
Poblogaeth8,902,308 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 12 Medi 1848 Edit this on Wikidata
AnthemY Salm Swisaidd Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethY Cyngor Ffederal Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+01:00 Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Almaeneg, Eidaleg, Ffrangeg, Románsh Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolCanolbarth Ewrop Edit this on Wikidata
Arwynebedd41,285 km² Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaAwstria, Liechtenstein, yr Almaen, Ffrainc, yr Eidal, yr Undeb Ewropeaidd Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau46.798562°N 8.231973°E Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolY Cyngor Ffederal Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholCynulliad Ffederal y Swistir Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		Aelod o Gyngor Ffederal y Swistir Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethY Cyngor Ffederal Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Llywydd Cydffederasiwn y Swistir Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethY Cyngor Ffederal Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$807,706 million Edit this on Wikidata
Arianfranc Swisaidd Edit this on Wikidata
Canran y diwaith4 ±1 canran Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant1.52 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.962 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Mae'r Swistir (enw Lladin swyddogol: Confoederatio Helvetica, Almaeneg: Schweiz, Ffrangeg: Suisse, Eidaleg: Svizzera, Románsh: Svizra) yn wladwriaeth ffederal yng nghanol Ewrop, ac felly heb arfordir. Mae'r enw Lladin ar y wlad Confoederatio Helvetica yn osgoi gorfod dewis un o bedair iaith swyddogol y wlad, sef Almaeneg, Ffrangeg, Eidaleg a Románsh. Ceir pum gwlad yn ffinio gyda'r Swistir: â'r Almaen, Ffrainc, yr Eidal, Awstria a Liechtenstein. Bern yw'r brifddinas, a Zürich ydy'r ddinas fwyaf. Mae'n wlad fynyddig iawn ac mae rhan helaeth o'r Alpau o fewn ei ffiniau. Yn y cyfrifiad diwethaf roedd poblogaeth y Swistir oddeutu 8,902,308 (30 Mehefin 2023)[1][2][3].

Mae'r Swistir yn un o wledydd cyfoethoca'r byd 'per capita', gyda thraddodiad cryf o fod yn niwtral yn wleidyddol ac yn filwrol. Serch hynny, bu'n flaenllaw ym myd cydweithrediad rhyngwladol, gan roddi cartref i nifer o fudiadau rhyngwladol megis Y Groes Goch.

Gellir rhannu'r wlad yn ddaearyddol yn dair rhan: Llwyfandir y Swistir (neu'r Swiss Plateau), yr Alpau a'r Jura, sy'n rhychwantu arwynebedd o 41,285 km sg (15,940 mi sg). Er mai'r Alpau yw mwyafrif y diriogaeth, mae poblogaeth y Swistir o oddeutu 8.5 miliwn wedi'i ganoli'n bennaf ar y llwyfandir, lle mae'r dinasoedd a'r canolfannau economaidd mwyaf; yn eu plith ame Zürich, Genefa a Basel. Mae'r dinasoedd hyn yn gartref i sawl swyddfa mewn sefydliadau rhyngwladol fel y WTO, y WHO, yr ILO, pencadlys FIFA, ail swyddfa fwyaf y Cenhedloedd Unedig, yn ogystal â phrif adeilad y Banc dros Aneddiadau Rhyngwladol a'r Groes Goch. Mae prif feysydd awyr rhyngwladol y Swistir hefyd wedi'u lleoli yn y dinasoedd hyn.

Deilliodd sefydlu Cydffederaliaeth yr Hen Swistir yn yr Oesoedd Canol Diweddar o gyfres o lwyddiannau milwrol yn erbyn Awstria a Burgundy. Cydnabuwyd annibyniaeth y Swistir o'r Ymerodraeth Lân Rufeinig yn ffurfiol yng Nghytundeb Heddwch Westphalia ym 1648. Mae Siarter Ffederal 1291 yn cael ei hystyried yn ddogfen allweddol wrth sefydlu'r Swistir, ac sy'n cael ei dathlu ar Ddiwrnod Cenedlaethol y Swistir. Ymunodd y wlad â'r Cenhedloedd Unedig yn 2002 ac, mae'n dilyn polisi tramor, yn gweithredu ar y polisi hwnnw ac yn aml mae'n ymwneud â phrosesau adeiladu heddwch ledled y byd.[4] Mae'n aelod sefydlol o Gymdeithas Masnach Rydd Ewrop, ond yn arbennig nid yw'n rhan o'r Undeb Ewropeaidd, yr Ardal Economaidd Ewropeaidd nac Ardal yr Ewro. Fodd bynnag, mae'n cymryd rhan yn Ardal Schengen a Marchnad Sengl Ewrop trwy gytuniadau dwyochrog.

Ceir pedair iaith swyddogol: Almaenig, Ffrengigg, Eidalaidd a Romansh. Er bod mwyafrif y boblogaeth yn siarad Almaeneg, mae hunaniaeth genedlaethol y Swistir wedi'i gwreiddio mewn cefndir hanesyddol cyffredin, gwerthoedd a rennir fel ffederaliaeth a democratiaeth uniongyrchol,[5] yn ogystal â symbolaeth Alpaidd.[6][7] Oherwydd ei hamrywiaeth ieithyddol, mae'r Swistir yn cael ei hadnabod gan amrywiaeth o enwau brodorol: Schweiz (Almaeneg); Suisse (Ffrangeg); Svizzera (Eidaleg); a Svizra (Romansh). Ar ddarnau arian y Ffranc a stampiau, defnyddir yr enw Lladin, Confoederatio Helvetica - sy'n cael ei fyrhau'n aml i "Helvetia " - yn lle'r pedair iaith genedlaethol. Yn wlad ddatblygedig, mae gan y Swistir gyfoeth enwol uchaf fesul oedolyn[8] a’r wythfed uchaf o gynnyrch mewnwladol crynswth y pen; fe'i hystyrir yn hafan dreth.[9][10] Mae'n uchel hefyd ar restrau rhngwladol o ran datblygiad dynol. O ran ansawdd bywyd, mae dinasoedd fel Zürich, Genefa a Basel ymhlith yr uchaf yn y byd,[11][12] ond yma hefyd y mae rhai o'r costau byw uchaf yn y byd.[13][14]

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Daw'r enw Lladin ar y wlad (Confoederatio Helvetica) o'r enw Helvetii, sef llwyth Celtaidd a deyrnasai yma hyd at goresgyniad y Rhufeiniaid yn 58 CC.

Mae'r enw Saesneg Switzerland yn tarddu o hen enw nas defnyddir bellach, sef Switzer, term darfodedig am berson o'r Swistir a oedd yn cael ei ddefnyddio yn ystod yr 16eg i'r 19g. Ond benthyciad o'r gair Ffrangeg Suisse o'r 16g yw'r enw Cymraeg. Daw'r enw Switzer o'r Alemanneg Schwiizer a olygai'n wreiddiol person a oedd yn byw yn nhref Schwyz a'i diriogaeth gysylltiedig. Dechreuodd y Swistir fabwysiadu'r enw ar ôl Rhyfel Swabia 1499, a ddefnyddiwyd ochr yn ochr â'r term am "Cydffederalwyr", sef Eidgenossen (yn llythrennol: 'cymrodyr trwy lw'), a ddefnyddiwyd ers y 14g. Mae'r cod data ar gyfer y Swistir, CH, yn deillio o Ladin Confoederatio Helvetica ( sef 'Cydffederasiwn Helfetica).

Ardystiwyd yr enw gwreiddiol Schwyz yn gyntaf yn 972, fel Hen Uwch Almaeneg: Suittes gair a oedd, efallai'n gysylltiedig â swedan 'i losgi' (cf. Hen Norwyeg svíða 'tllosgi'), gan gyfeirio at yr ardal o goedwig a losgwyd ac a gliriwyd er mwyn tai.[15] Estynnwyd yr enw i'r ardal lle mae'r dref a'r canton Schwyz, ac ar ôl Rhyfel Swabia 1499 daeth yn raddol i gael ei ddefnyddio ar gyfer y Cydffederasiwn cyfan.

Hanes

[golygu | golygu cod]

Hanes cynnar

[golygu | golygu cod]

Mae'r olion hynaf o fodolaeth hominid yn y Swistir yn dyddio'n ôl tua 150,000 o flynyddoedd.[16] Dyddiwyd yr aneddiadau ffermio hynaf y gwyddys amdanynt yn y Swistir, a ddarganfuwyd yn Gächlingen, i oddeutu 5300 CC.[16]

Pen bwyall o gyfnod diwylliant Hallstatt

Roedd llwythau diwylliannol cynharaf yr ardal yn llwythau Celtaidd, ac yn aelodau o ddiwylliannau Hallstatt Gorllewinol a La Tène, a enwyd ar ôl safle archeolegol La Tène ar ochr ogleddol Llyn Neuchâtel. Datblygodd a ffynnodd y diwylliant Hallstatt yn y 12g CC a ddatblygodd yn ddiwylliant La Tène yn niwedd yr Oes Haearn o tua 450 CC,[16] o dan rywfaint o ddylanwad o bosibl gan wareiddiadau Groegaidd ac Etrwsciaid. Un o'r poblogaethau pwysicaf yn y Swistir oedd yr Helvetii. Oherwydd ymosodiadau gan y llwythau Germanaidd, yn raddol, yn 58 CC penderfynodd yr Helvetii gefnu ar eu tiroedd ar lwyfandir y Swistir a mudo i orllewin Gâl, ond aeth byddinoedd Julius Caesar eu holau a'u trechu ym Mrwydr Bibracte, yn nwyrain Ffrainc heddiw, gan orfodi'r llwyth i symud yn ôl i'w famwlad wreiddiol.[16] Yn 15 CC, gorchfygodd Tiberius, a fyddai ryw ddiwrnod yn ail ymerawdwr Rhufeinig, a'i frawd Drusus, yr Alpau, gan eu hintegreiddio i'r Ymerodraeth Rufeinig.

Cyfnod y Rhufeiniaid

[golygu | golygu cod]

Yn y cyfnod Rhufeinig, roedd nifer o lwythau Celtaidd yn byw yn yr ardal sy'n awr yn ffurfio'r Swistir. Y pwysicaf o'r rhain oedd yr Helvetii. Daw enw swyddogol Lladin y Swistir, Confoederatio Helvetica neu Helvetia, o enw'r llwyth yma. Ceir manylion amdanynt gan Iŵl Cesar yn ei Commentarii de Bello Gallico. Dywed Cesar fod un o uchelwyr yr Helvetii, Orgetorix, wedi cynllunio i'r holl lwyth ymfudo o ardal yr Alpau i orllewin Gâl. Gadawodd yr Helvetii eu cartrefi yn 58 CC. Erbyn iddynt gyrraedd ffin tiriogaeth yr Allobroges, roedd Cesar wedi malurio'r bont yn Genefa i'w hatal rhag croesi. Gyrrodd yr Helvetii lysgenhadon i ofyn am ganiatad i fynd trwy'r tiriogaethau hyn, ond wedi i Cesar gasglu ei fyddin ynghyd, gwrthododd roi hawl iddynt basio. Dilynodd yr Helvetii lwybr arall, trwy diriogaethau'r Sequani, ac anrheithio tiroedd yr Aedui, a ofynnodd i Cesar am gymorth. Ymosododd Cesar arnynt wrth iddynt groesi Afon Saône, a'u gorchfygu. Gorchfygwyd hwy eto ger Bibracte, a bu raid iddynt ildio i fyddin Cesar yn fuan wedyn. Gorchmynodd iddynt ddychwelyd i'w hen diriogaethau.

Sefydlu hyd at y Chwyldro Ffrengig

[golygu | golygu cod]

Sefydlwyd y Swistir ar 1 Awst 1291, pan ddaeth tri canton, Uri, Schwyz ac Unterwalden, at ei gilydd a gwneud cytundeb i gynothwyo ei gilydd i ddod yn annibynnol ar frenhinllin yr Habsburg. Cydnabyddwyd annibyniaeth y Swistir yn Heddwch Westffalia yn 1648, a roddodd ddiwedd ar y Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain. Ychwanegodd cantonau eraill ei hunain at y conffederasiwn dros y blynyddoedd.

Yn ystod y Chwyldro Ffrengig, newidiwyd y dull o lywodraethu, a sefydlwyd y Weriniaeth Helfetaidd fel gweriniaeth ganolog. Fodd bynnag, dychwelwyd at drefn conffederasiwn yn 1803.

Hanes modern

[golygu | golygu cod]
Y Cadfridog Ulrich Wille, a benodwyd yn brif-bennaeth Byddin y Swistir trwy gydol y Rhyfel Byd Cyntaf

Ni oresgynnwyd y Swistir yn ystod yr un o'r rhyfeloedd byd. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd y Swistir yn gartref i chwyldroadwr a sylfaenydd yr Undeb Sofietaidd Vladimir Lenin ac arhosodd yno tan 1917. Cwestiynwyd niwtraliaeth y Swistir o ddifrif gan berthynas Grimm-Hoffmann ym 1917, ond byrhoedlog oedd hynny. Ym 1920, ymunodd y Swistir â Chynghrair y Cenhedloedd, a oedd wedi'i lleoli yng Ngenefa, ar yr amod ei bod wedi'i heithrio rhag unrhyw ofynion milwrol.

Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, lluniwyd cynlluniau goresgyniad manwl gan yr Almaenwyr,[17] ond ni ymosodwyd ar y Swistir erioed.[18] Llwyddodd y Swistir i aros yn annibynnol trwy gyfuniad o ataliaeth filwrol a chonsesiynau i'r Almaen. Roedd y Swistir yn sylfaen bwysig ar gyfer ysbïo gan y ddwy ochr yn y gwrthdaro ac yn aml roedd cyfathrebu yno rhwng yr Echel a'r Cynghreiriaid.

Cafodd masnach y Swistir ei rhwystro gan y Cynghreiriaid a chan yr Echel. Yn ystod y rhyfel, ymyrrodd y Swistir dros 300,000 o ffoaduriaid a chwaraeodd y Groes Goch Ryngwladol, a leolir yng Ngenefa, ran bwysig yn ystod y gwrthdaro. Cododd polisïau mewnfudo a lloches caeth yn ogystal â'r perthnasoedd ariannol â'r Almaen Natsïaidd ddadlau, ond nid tan ddiwedd yr 20g.

Yn ystod y rhyfel, fe wnaeth Llu Awyr y Swistir ymosod ar awyrennau'r ddwy ochr, gan saethu i lawr 11 o awyrennau'r Luftwaffe ym Mai a mis Mehefin 1940 ac eraill. Carcharwyd dros 100 o filwyr y Cynghreiriaid a'u criwiau yn ystod y rhyfel yn y Swistir. Rhwng 1940 a 1945, bomiwyd y Swistir gan y Cynghreiriaid gan achosi marwolaethau a difrod i eiddo. Ymhlith y dinasoedd a'r trefi a fomiwyd roedd Basel, Brusio, Chiasso, Cornol, Genefa, Koblenz, Niederweningen, Rafz, Renens, Samedan, Schaffhausen, Stein am Rhein, Tägerwilen, Thayngen, Vals, a Zürich. Esboniodd lluoedd y Cynghreiriaid fod y bomiau, a oedd yn torri'r 96ain Erthygl Rhyfel, yn deillio o wallau llywio, methiant offer, amodau tywydd, a gwallau a wnaed gan beilotiaid bomio. Mynegodd y Swistir ofn a phryder mai bwriad y bomio oedd rhoi pwysau ar y Swistir i roi diwedd ar gydweithrediad economaidd a niwtraliaeth gyda'r Almaen Natsïaidd.[19] Cynhaliwyd achos llys yn Lloegr a thalodd Llywodraeth yr UD 62,176,433.06 ffranc i'r Swistir fel iawndal am y bomio.

Roedd agwedd y Swistir tuag at ffoaduriaid yn gymhleth ac yn ddadleuol; yn ystod y rhyfel llocheswyd 300,000 o ffoaduriaid a gwrthodwyd degau o filoedd eraill, gan gynnwys Iddewon a a oedd yn cael eu herlid gan y Natsïaid.

Yn ystod y Rhyfel Oer, bu awdurdodau'r Swistir yn ystyried adeiladu bom niwclear yn y Swistir.[20] Gwnaeth ffisegwyr niwclear blaenllaw yn Sefydliad Technoleg Ffederal Zürich fel Paul Scherrer hyn yn bosibilrwydd realistig ond gollyngwyd yr holl gynlluniau ar gyfer adeiladu arfau niwclear erbyn 1988.[21]

Y Swistir oedd y weriniaeth Orllewinol olaf i roi'r hawl i fenywod bleidleisio. Cymeradwyodd rhai cantonau o’r Swistir hyn ym 1959, tra ar y lefel ffederal fe’i ni roddwyd yr hawl tan 1971[18][22] ac, ar ôl gwrthwynebiad, cytunodd y canton olaf Appenzell Innerrhoden ym 1990. Ar ôl cael pleidlais ar y lefel ffederal, cododd menywod mewn swyddi yn gyflym; yr arlywydd benywaidd cyntaf oedd Ruth Dreifuss yn 1999.

Ymunodd y Swistir â Chyngor Ewrop ym 1963. Ym 1979 enillodd ardaloedd o ganton Bern annibyniaeth ar y Bernese, gan ffurfio canton newydd Jura. Ar 18 Ebrill 1999 pleidleisiodd poblogaeth y Swistir a'r cantonau o blaid cyfansoddiad ffederal wedi'i ddiwygio'n llwyr.[18]

Daearyddiaeth

[golygu | golygu cod]
Map o'r Swistir

Dominyddir daearyddiaeth y Swistir gan ei mynyddoedd a'i bryniau. Saif y Swistir yng nghanolbarth Ewrop fel gwlad tirgaeedig, felly nid oes ganddi arfordir. Yn y de mae prif gadwyn yr Alpau yn ymestyn ar hyd y ffin â'i copaon uchaf yn dynodi'r ffin honno. Copa uchaf y Swistir yw'r Dufourspitze, 4634 medr o uchder. Ymhlith copaon enwocaf yr Alpau Swisaidd mae'r Matterhorn, yr Eiger a'r Jungfrau. Yn y canolbarth mae llwyfandir, tra yn y gogledd-orllewin mae mynyddoedd y Jura o gwmpas y ffin â Ffrainc. Mae'r mynyddoedd hynny a'r bryniau llai sy'n llenwi'r rhan fwyaf o ganolbarth a gogledd y wlad yn cael eu gwahanu gan nifer o ddyffrynoedd a chymoedd mawr a bach.

Mae'r Swistir yn wlad â nifer fawr o lynnoedd ac afonydd yn ogystal. Rhennir y ddau lyn mwyaf, Llyn Léman (Llyn Genefa) (581.3 km2) a'r Bodensee (541.1 km2) gyda gwledydd eraill. Y llyn mwyaf sy'n gyfangwbl o fewn y Swistir yw Llyn Neuchâtel (218.3 km2). Mae'n wlad goediog iawn.

Hinsawdd

[golygu | golygu cod]
Map dosbarthu hinsawdd Köppen-Geiger ar gyfer y Swistir

Mae hinsawdd y Swistir yn gyffredinol dymherus, ond gall amrywio'n fawr o ardal i ardal[23] - o hinsawdd rhewlifol ar y mynyddoedd i hinsawdd mwyn a dymunol ger Môr y Canoldir. Ceir coed palmwydd hyd yn oed mewn rhai ardaloedd yn y cymoedd yn rhan ddeheuol y Swistir. Mae hafau'n tueddu i fod yn gynnes a llaith ar adegau gyda glawiad cyfnodol - felly maen nhw'n ddelfrydol ar gyfer pori.

Gall ffenomen tywydd o'r enw föhn (sydd â'r un effaith â'r gwynt chinook) ddigwydd unrhyw amser o'r flwyddyn ac fe'i nodweddir gan wynt annisgwyl o gynnes, gan ddod ag aer o leithder cymharol isel iawn i'r gogledd o'r Alpau yn ystod cyfnodau o law ar wyneb deheuol yr Alpau. Mae hyn yn gweithio'r ddwy ffordd ar draws yr Alpau ond mae'n fwy effeithlon os yw'n chwythu o'r de oherwydd y cam mwy serth ar gyfer gwynt sy'n dod o'r de. Mae cymoedd sy'n rhedeg o'r de i'r gogledd yn sbarduno'r effaith orau. Mae'r amodau sychaf yn parhau ym mhob dyffryn alpaidd mewnol sy'n derbyn llai o law oherwydd bod cymylau sy'n cyrraedd yn colli llawer o'u cynnwys wrth groesi'r mynyddoedd cyn cyrraedd yr ardaloedd hyn. Mae ardaloedd alpaidd mawr fel Graubünden yn parhau i fod yn sychach nag ardaloedd cyn-alpaidd ac fel ym mhrif ddyffryn y Valais tyfir grawnwin.[24]

Mae'r amodau gwlypaf yn parhau yn yr Alpau uchel ac yng nghanton Ticino sydd â llawer o haul ond pyliau trwm o law o bryd i'w gilydd.[24] Caiff y dyodiad ei wasgaru'n gymedrol trwy gydol y flwyddyn gyda'r anterth yn yr haf. Yr hydref yw'r tymor sychaf, mae'r gaeaf yn derbyn llai o wlybaniaeth na'r haf, ac eto nid yw'r patrymau tywydd yn y Swistir mewn system hinsawdd sefydlog a gallant fod yn amrywiol o flwyddyn i flwyddyn heb unrhyw gyfnodau caeth a rhagweladwy.

Amgylchedd

[golygu | golygu cod]

Ceir dau ecoranbarth amgylcheddol: coedwigoedd llydanddail Gorllewin Ewrop ar y naill law a choedwigoedd conwydd yr Alpau gyda choedwigoedd cymysg ar y llall.[25]

Gall ecosystemau'r Swistir fod yn arbennig o fregus, oherwydd mae'r cymoedd niferus sydd wedi'u gwahanu gan fynyddoedd uchel yn aml yn ffurfio ecolegau unigryw. Mae'r rhanbarthau mynyddig eu hunain hefyd yn agored i niwed, gydag ystod gyfoethog o blanhigion heb eu canfod ar uchelderau eraill, ac yn profi rhywfaint o bwysau dan draed ymwelwyr a phori gan anifeiliaid. Mae amodau hinsoddol, daearegol a thopograffig y rhanbarth alpaidd yn creu ecosystem fregus iawn sy'n arbennig o sensitif i newid hinsawdd.[23][26] Serch hynny, yn ôl Mynegai Perfformiad Amgylcheddol 2014, mae'r Swistir yn safle cyntaf ymhlith 132 o genhedloedd o ran diogelu'r amgylchedd, oherwydd ei sgoriau uchel ar iechyd cyhoeddus yr amgylchedd, ei dibyniaeth fawr ar ffynonellau ynni adnewyddadwy (ynni dŵr ac ynni geothermol gan fwyaf), a'i reolaeth ar allyriadau nwyon tŷ gwydr.[27] Yn 2020 roedd yn drydydd allan o 180 o wledydd.[28] Addawodd y wlad dorri allyriadau nwyon tŷ gwydr 50% erbyn y flwyddyn 2030 o gymharu â lefel 1990 ac mae'n gweithio ar gynllun i gyrraedd allyriadau sero net erbyn 2050.[29]

Defnydd tir

[golygu | golygu cod]
  • cnydau: 10%
  • cnydau parhaol: 2%
  • porfa barhaol: 28%
  • fforestydd a choedydd: 32%
  • arall: 28% (amcangyfrif 1993)

Gwleidyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Y Cyfansoddiad Ffederal a fabwysiadwyd ym 1848 yw sylfaen gyfreithiol y wladwriaeth ffederal fodern.[30] Mabwysiadwyd Cyfansoddiad newydd o'r Swistir ym 1999, ond ni chyflwynodd newidiadau nodedig i'r strwythur ffederal. Mae'n amlinellu hawliau sylfaenol a gwleidyddol unigolion a chyfranogiad dinasyddion mewn materion cyhoeddus, yn rhannu'r pwerau rhwng y Cydffederasiwn a'r cantonau ac yn diffinio awdurdodaeth ac awdurdod ffederal. Mae yna dri phrif gorff llywodraethu ar y lefel ffederal:[31] y senedd ddwysiambraeth (deddfwriaethol), y Cyngor Ffederal (gweithrediaeth) a'r Llys Ffederal (barnwrol).

Y Palas Ffederal, sedd y Cynulliad Ffederal a'r Cyngor Ffederal

Mae Senedd y Swistir yn cynnwys dau dŷ: Cyngor y Taleithiau sydd â 46 o gynrychiolwyr (dau o bob canton ac un o bob hanner canton) sy'n cael eu hethol o dan system a bennir gan bob canton, a'r Cyngor Cenedlaethol, sy'n cynnwys 200 aelod sy'n cael eu hethol o dan system o gynrychiolaeth gyfrannol, yn dibynnu ar boblogaeth pob canton. Mae aelodau o'r ddau dŷ yn gwasanaethu am 4 blynedd a dim ond yn aelodau seneddol rhan-amser (fel y'u gelwir Milizsystem neu ddeddfwrfa'r dinasyddion).[32] Pan fydd y ddau dŷ mewn sesiwn ar y cyd, fe'u gelwir gyda'i gilydd yn "Gynulliad Ffederal". Trwy refferenda, gall dinasyddion herio unrhyw gyfraith a basiwyd gan y senedd a thrwy fentrau, gallant gyflwyno gwelliannau i'r cyfansoddiad ffederal, a thrwy hynny wneud y Swistir yn ddemocratiaeth uniongyrchol.[30]

Y Cyngor Ffederal sy'n ffurfio'r llywodraeth ffederal, yn cyfarwyddo'r weinyddiaeth ffederal ac yn gwasanaethu fel Pennaeth Gwladol ar y cyd (collective Head of State). Mae'n gorff colegol o saith aelod, wedi'i ethol am fandad pedair blynedd gan y Cynulliad Ffederal sydd hefyd yn goruchwylio'r cyngor. Mae Llywydd y Cydffederasiwn yn cael ei ethol gan y Cynulliad o blith y saith aelod, yn draddodiadol ar gylchdro ac am dymor o flwyddyn; mae'r Llywydd yn cadeirio'r llywodraeth ac yn ymgymryd â swyddogaethau cynrychioliadol. Fodd bynnag, mae'r arlywydd yn primus inter pares heb unrhyw bwerau ychwanegol, ac mae'n parhau i fod yn bennaeth adran o fewn y weinyddiaeth.[30]

Mae llywodraeth y Swistir wedi bod yn glymblaid o’r pedair plaid wleidyddol fawr er 1959, gyda phob plaid â nifer o seddi sy’n adlewyrchu’n fras ei chyfran o etholwyr a chynrychiolaeth yn y senedd ffederal. Gelwid y dosbarthiad clasurol o 2 CVP / PDC, 2 SPS / PSS, 2 FDP / PRD ac 1 SVP / UDC fel yr oedd rhwng 1959 a 2003 yn "fformiwla hud".

Swyddogaeth y Goruchaf Lys Ffederal yw gwrando ar apeliadau yn erbyn dyfarniadau llysoedd y cantonau neu ffederal. Etholir y barnwyr gan y Cynulliad Ffederal am dymhorau o chwe blynedd.[33]

Democratiaeth uniongyrchol

[golygu | golygu cod]
Mae'r Landsgemeinde yn hen fath o ddemocratiaeth uniongyrchol, sy'n dal i fod yn ymarferol mewn dau ganton.

Mae democratiaeth uniongyrchol a ffederaliaeth yn nodweddu system wleidyddol y Swistir.[34] Mae dinasyddion y Swistir yn ddarostyngedig i dair awdurdodaeth gyfreithiol: y fwrdeistref, y canton a'r lefelau ffederal. Diffinia Cyfansoddiadau'r Swistir 1848 a 1999 y system o ddemocratiaeth uniongyrchol (a elwir weithiau'n ddemocratiaeth "uniongyrchol hanner-uniongyrchol" neu "gynrychioliadol" oherwydd ei bod yn cael ei chynorthwyo gan sefydliadau mwy cyffredin democratiaeth gynrychioliadol). Offerynnau'r system hon ar y lefel ffederal yw'r hawl i gyflwyno menter ffederal a refferendwm, a gall y ddau ohonynt wyrdroi penderfyniadau seneddol.[30][35]

Trwy alw refferendwm ffederal, gall grŵp o ddinasyddion herio deddf a basiwyd gan y senedd, os ydynt yn casglu 50,000 o lofnodion yn erbyn y gyfraith cyn pen 100 diwrnod. Mae hyn yn eitha tebyg i'r hyn a geir yn Llywodraeth Cymru. Pan ddigwyddith hyn, trefnir pleidlais genedlaethol lle mae pleidleiswyr yn penderfynu trwy fwyafrif syml a ddylid derbyn neu wrthod y gyfraith. Gall unrhyw 8 canton gyda'i gilydd hefyd alw refferendwm cyfansoddiadol ar gyfraith ffederal.[30]

Cantonau

[golygu | golygu cod]

Mae Cydffederasiwn y Swistir yn cynnwys 26 canton:[30][36]

Cantons
Canton ID Prifddinas Canton ID Prifddinas
Aargau 19 Aarau *Nidwalden 7 Stans
*Appenzell Ausserrhoden 15 Herisau *Obwalden 6 Sarnen
*Appenzell Innerrhoden 16 Appenzell Schaffhausen 14 Schaffhausen
*Basel-Landschaft 13 Liestal Schwyz 5 Schwyz
*Basel-Stadt 12 Basel Solothurn 11 Solothurn
Bern 2 Bern St. Gallen 17 St. Gallen
Fribourg 10 Fribourg Thurgau 20 Frauenfeld
Geneva 25 Geneva Ticino 21 Bellinzona
Glarus 8 Glarus Uri 4 Altdorf
Grisons 18 Chur Valais 23 Sion
Jura 26 Delémont Vaud 22 Lausanne
Lucerne 3 Lucerne Zug 9 Zug
Neuchâtel 24 Neuchâtel Zürich 1 Zürich

* Gelwir y cantonau hyn yn hanner cantonau.

Mae'r cantonau yn wladwriaethau ffederal, ac mae ganddynt statws cyfansoddiadol parhaol ac o'u cymharu â'r sefyllfa mewn gwledydd eraill, mae ganddynt lefel uchel o annibyniaeth. O dan y Cyfansoddiad Ffederal, mae pob un o'r 26 canton yn gyfartal o ran statws, ac eithrio bod 6 (y cyfeirir atynt yn aml fel yr hanner cantonau) yn cael eu cynrychioli gan un cynghorydd yn unig, yn lle dau, yng Nghyngor yr Unol Daleithiau. Mae gan bob canton ei gyfansoddiad ei hun, a'i senedd, ei lywodraeth, ei heddlu a'i lysoedd ei hun.[36] Fodd bynnag, mae gwahaniaethau sylweddol rhwng y cantonau unigol, yn fwyaf arbennig o ran poblogaeth ac ardal ddaearyddol. Gall eu poblogaethau amrywio rhwng 16,003 (Appenzell Innerrhoden) a 1,487,969 (Zürich), a'u hardal rhwng 37 km sg (Basel-Stadt) a 7.1 km sg (Grisons).


Bwrdeistrefi

[golygu | golygu cod]

Roedd y Cantonau'n cynnwys cyfanswm o 2,222 o fwrdeistrefi yn 2018.

Milwrol

[golygu | golygu cod]
Hornet F / A-18 Llu Awyr y Swistir yn Sioe Awyr Axalp

Mae Lluoedd Arfog y Swistir, gan gynnwys Lluoedd y Tir a'r Llu Awyr, ac yn cynnwys milwyr dan orfodaeth milwrol, yn bennaf, sef dinasyddion gwrywaidd rhwng 20 a 34 oed (ac weithiau hyd at 50) oed. Gan ei bod yn wlad tirgaeedig, nid oes gan y Swistir lynges; fodd bynnag, ar lynnoedd sy'n ffinio â gwledydd cyfagos, defnyddir cychod patrol milwrol, arfog. Gwaherddir dinasyddion y Swistir rhag gwasanaethu mewn byddinoedd tramor, ac eithrio Gwarchodlu Swistir y Fatican, neu os ydyn nhw'n ddinasyddion deuol gwlad dramor ac yn byw yno.

Mae strwythur system milwrol y Swistir yn nodi bod yn rhaid i'r milwyr gadw eu harfau a roddir iddyn nhw gan y Fyddin, gartref. Gall yr arfer hwn fod yn ddadleuol i rai sefydliadau a phleidiau gwleidyddol.[37] Gall menywod wasanaethu o'u gwirfodd. Mae dynion, ar y llaw arall, yn dan orfodaeth ar gyfer hyfforddiant yn 18 oed.[38] Mae tua dwy ran o dair o'r Swisiaid ifanc yn addas ar gyfer gwasanaeth; i'r rhai sy'n anaddas, mae gwahanol fathau o wasanaeth amgen yn bodoli.[39] Yn flynyddol, mae tua 20,000 o bobl yn cael eu hyfforddi mewn canolfannau recriwtio am gyfnod o 18 i 21 wythnos.

Oherwydd ei pholisi niwtraliaeth, nid yw byddin y Swistir ar hyn o bryd yn cymryd rhan mewn gwrthdaro arfog mewn gwledydd eraill ond mae'n rhan o rai cenadaethau cadw heddwch ledled y byd. Er 2000 mae adran y lluoedd arfog hefyd wedi cynnal system casglu gwybodaeth Onyx i fonitro cyfathrebu lloeren.[40]

Demograffeg

[golygu | golygu cod]

Saif y Swistir yng nghanolbarth Ewrop, ac mae'n fan cyfarfod i nifer o ddiwylliannau Ewrop, gan fod y wlad yn ffinio â Ffrainc, yr Almaen a'r Eidal. Mae 75% o'r boblogaeth yn byw ar y llwyfandir yng nghanol y wlad, rhwng yr Alpau a mynyddoedd y Jura ac o ddinas Genefa yn y gorllewin hyd at afon Rhein a'r Bodensee yn y gogledd-ddwyrain. Mae gan y wlad safon byw gyda'r uchaf yn y byd.

Ceir nifer sylweddol o drigolion nad ydynt yn ddinasyddion y Swistir; 1,524,663 (20.56%) yn 2004, o'i gymharu a tua 5.9 miliwn o ddinasyddion yr un flwyddyn. Roedd tua 623,100 o ddinasyddion y Swistir yn byw mewn gwledydd eraill, y nifer fwyaf yn Ffrainc (166,200).

O ran crefydd, disgrifia 5.78 miliwn (79.2%) o'r trigolion eu hunain fel Cristnogion yn 2000 (Catholig 41.8%, Protestaniaid 35.3%, Eglwys Uniongred 1.8%). Roedd 809,800 (11.1%) heb grefydd, 310,800 (4.3%) yn ddilynwyr Islam a 17,900 (0.2%) yn Iddewon.

Dinasoedd

[golygu | golygu cod]
Zürich
Genefa

Dinasoedd mwyaf y Swistir yn ôl poblogaeth yw:

Rhif Enw 1995 2000 2005 2006 Canton
1. Zürich 343869 337900 347517 350125 Zürich
2. Genefa 173549 174999 178722 178603 Genefa
3. Basel 174007 166009 163930 163081 Basel Ddinesig
4. Bern 127469 122484 122178 122422 Bern
5. Lausanne 115878 114889 117388 118049 Vaud
6. Winterthur 87654 88767 93546 94709 Zürich
7. St. Gallen 71877 69836 70316 70375 St. Gallen
8. Lucerne 58847 57023 57533 57890 Lucerne
9. Lugano 26000 25872 49223 49719 Ticino
10. Biel 50733 48840 48735 49038 Bern
11. Thun 39094 39981 41138 41177 Bern
12. Köniz 36335 37196 37250 37226 Bern
13. La Chaux-de-Fonds 37375 36747 36809 36713 Neuchâtel
14. Schaffhausen 34073 33274 33569 33459 Schaffhausen
15. Fribourg 32501 31691 33008 33418 Fribourg
16. Chur 30091 31310 32409 32441 Graubünden
17. Neuchâtel 31768 31639 32117 32333 Neuchâtel
18. Vernier 28423 28727 30020 30606 Genefa
19. Uster 26139 27893 29855 30144 Zürich

Ieithoedd

[golygu | golygu cod]
Ieithoedd swyddogol cantonau y Swistir.

Ceir nifer o ieithoedd swyddogol yn y Swistir. Almaeneg yw mamiaith y nifer fwyaf o'r trigolion, 63.7% yn ôl cyfrifiad 2000. O 26 canton y Swistir, Almaeneg yw iaith 17 ohonynt. Siaredir nifer o dafodieithoedd Almaeneg y Swistir, Schwyzerdütsch, a dim ond yn y sefyllfaoedd mwyaf ffurfiol y defnyddir Almaeneg safonol (Hochdeutsch).

Siaredir Ffrangeg fel mamiaith gan 20.4% o'r boblogaeth, yng ngorllewin y wlad yn bennaf. Ffrangeg yw iaith swyddogol pedair canton: Genefa, Jura, Neuchâtel a Vaud, gyda thair arall yn ddwyieithog gyda Ffrangeg yn un o'r ieithoedd swyddogol. Siaredir Eidaleg fel iaith gyntaf gan 6.5%, yn y de yn bennaf, ac mae'n iaith swyddogol canton Ticino. Siaredir Románsh gan 0.5%, yn bennaf yng nghanton Grisons. Roedd tua 9% a mamiaith nad oedd yn un o ieithoedd swyddogol y Swistir.

Mae'n ofynnol i'r llywodraeth ffederal gyfathrebu yn yr ieithoedd swyddogol, ac yn y senedd ffederal darperir cyfieithu ar yr un pryd mewn Almaeneg, Ffrangeg ac Eidaleg.[41]

Mae dysgu un o'r ieithoedd cenedlaethol eraill yn yr ysgol yn orfodol i holl ddisgyblion y Swistir, felly mae pobl y Swistir i fod yn ddwyieithog o leiaf, os nad tair ieithog, yn enwedig y rhai sy'n perthyn i grwpiau lleiafrifol ieithyddol.[42]

Economi

[golygu | golygu cod]

Mae gan y Swistir economi sefydlog, lewyrchus ac uwch-dechnolegol ac mae'n mwynhau cyfoeth mawr, gan ei bod yn cael ei hystyried y wlad gyfoethocaf yn y byd per capita, mewn sawl rhestr. Mae'r wlad wedi'i graddio fel un o'r gwledydd lleiaf llygredig yn y byd,[43] tra bod ei sector bancio wedi'i raddio fel "un o'r rhai mwyaf llygredig yn y byd".[44] Mae ganddi'r ugeinfed economi fwyaf yn y byd yn ôl CMC enwol a'r 38fed fwyaf trwy gydraddoldeb pŵer prynu . Dyma'r 17fed allforiwr mwyaf. Mae Zürich a Genefa'n cael eu hystyried yn ddinasoedd byd-eang, wedi'u rhestru fel Alpha a Beta yn y drefn honno. Basel yw prifddinas y diwydiant fferyllol yn y Swistir. Gyda chymaint o gwmnïau o safon fyd-eang, ee Novartis a Roche, a llawer o chwaraewyr eraill, mae hefyd yn un o ganolfannau pwysicaf y byd ar gyfer y diwydiant gwyddorau bywyd.[45]

Mae'r CMC enwol y pen yn uwch na rhai economïau mwy y Gorllewin a Chanol Ewrop a Japan.[46] O ran CMC y pen wedi'i addasu ar gyfer pŵer prynu, roedd y Swistir yn 5ed yn y byd yn 2018 gan Fanc y Byd[47] ac amcangyfrifwyd ei fod yn 9fed gan yr IMF yn 2020,[48] yn ogystal ag yn 11fed gan Lyfr Ffeithiau'r Byd CIA yn 2017.[49]

Mae'r Swistir yn gartref i sawl corfforaeth ryngwladol enfawr. Y cwmnïau mwyaf o'r Swistir yn ôl refeniw yw: Glencore, Gunvor, Nestlé, Cwmni Llongau Môr y Canoldir, Novartis, Hoffmann-La Roche, ABB, Mercuria Energy Group ac Adecco .[50] Hefyd, yn nodedig mae UBS AG, Zurich Financial Services, Richemont, Credit Suisse, Barry Callebaut, Swiss Re, Rolex, Tetra Pak, The Swatch Group a Llinellau Awyr Rhyngwladol y Swistir . Mae'r Swistir yn cael ei ystyried yn un o'r economïau mwyaf pwerus yn y byd.[51] 

Sector economaidd pwysicaf y Swistir yw gweithgynhyrchu. Mae gweithgynhyrchu yn cynnwys cynhyrchu cemegolion arbenigol, nwyddau iechyd a fferyllol, offerynnau mesur gwyddonol a manwl gywirdeb ac offerynnau cerdd i raddau helaeth. Y nwyddau mwyaf a allforir yw cemegolion (34% o'r holl nwyddau a allforir), peiriannau / electroneg (20.9%), ac offerynnau / oriorau manwl (16.9%).[52] Mae gwasanaethau a allforir yn cyfateb i draean o'r allforion[52] ac mae'r sector gwasanaeth - yn enwedig bancio ac yswiriant, twristiaeth, a sefydliadau rhyngwladol - yn ddiwydiant pwysig arall i'r Swistir.

Dyffryn Engadine. Mae twristiaeth yn refeniw pwysig i'r rhanbarthau alpaidd llai diwydiannol.

Trethi a gwariant y llywodraeth

[golygu | golygu cod]

Mae gan y Swistir economi sector preifat aruthrol a chyfraddau treth isel yn ôl safonau'r Gorllewin; mae trethiant cyffredinol yn un o'r lleiaf o holl wledydd datblygedig y byd. Yn 2010 roedd cyllideb Ffederal y Swistir yn 62.8 biliwn ffranc, sy'n cyfateb i 11.35% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth y wlad yn y flwyddyn honno; fodd bynnag, nid yw'r cyllidebau rhanbarthol (canton) na chyllidebau'r bwrdeistrefi yn cael eu cyfrif fel rhan o'r gyllideb ffederal ac mae cyfanswm cyfradd gwariant y llywodraeth yn agosach at 33.8% o CMC. Prif ffynonellau incwm y llywodraeth ffederal yw'r dreth ar werth (sy'n cyfrif am 33% o'r refeniw treth) a'r dreth ffederal uniongyrchol (29%), gyda'r prif feysydd gwariant ym maes lles cymdeithasol a chyllid / trethi. Mae gwariant Cydffederasiwn y Swistir wedi bod yn tyfu o 7% o CMC yn 1960 i 9.7% yn 1990 ac i 10.7% yn 2010.[53][54]

Y farchnad lafur

[golygu | golygu cod]

Mae ychydig dros 5 miliwn o bobl yn gweithio yn y Swistir[55] ac yn 2004roedd tua 25% o'r gweithwyr yn perthyn i undeb llafur.[56] Mae gan y Swistir farchnad swyddi fwy hyblyg na gwledydd cyfagos ac mae'r gyfradd ddiweithdra yn isel iawn. Cynyddodd y gyfradd ddiweithdra o isaf o 1.7% ym Mehefin 2000 i uchafbwynt o 4.4% yn Rhagfyr 2009. Gostyngodd y gyfradd ddiweithdra i 3.2% yn 2014 a daliodd yn gyson ar y lefel honno am sawl blwyddyn,[57] cyn gostwng ymhellach i 2.5% yn 2018 a 2.3% yn 2019.[58] Mae twf poblogaeth o fewnfudo net yn eithaf uchel, sef 0.52% o'r boblogaeth yn 2004, wedi cynyddu yn y blynyddoedd canlynol cyn gostwng i 0.54% eto yn 2017.[52][59] Roedd y boblogaeth dinasyddion tramor yn 28.9% yn 2015, tua'r un peth ag yn Awstralia. CMC yr awr a weithir yw 16eg uchaf y byd, sef 49.46 o ddoleri rhyngwladol yn 2012.[60]

Mae tua 8.2% o'r boblogaeth yn byw o dan y llinell dlodi genedlaethol, a ddiffinnir yn y Swistir fel un sy'n ennill llai na CHF3,990 y mis ar gyfer cartref o ddau oedolyn a dau blentyn, ac mae 15% arall mewn perygl o dlodi. Mae teuluoedd un rhiant, y rhai heb unrhyw addysg ôl-orfodol a'r rhai sydd allan o waith ymhlith y rhai mwyaf tebygol o fod yn byw o dan y llinell dlodi. Mae un o bob deg swydd yn y Swistir yn cael ei ystyried yn gyflog isel ac mae tua 12% o weithwyr y Swistir yn dal swyddi o'r fath, llawer ohonynt yn fenywod ac yn dramorwyr.

Addysg a gwyddoniaeth

[golygu | golygu cod]
Rhai gwyddonwyr o'r Swistir a chwaraeodd ran allweddol yn eu disgyblaeth (clocwedd):
Leonhard Euler (mathemateg)
Louis Agassiz (rhewlifeg)
Auguste Piccard (awyrenneg)
Albert Einstein (ffiseg)

Mae addysg yn y Swistir yn amrywiol iawn oherwydd bod cyfansoddiad y Swistir yn dirprwyo'r awdurdod ar gyfer y system ysgolion i'r cantonau. Mae yna ysgolion cyhoeddus a phreifat, gan gynnwys llawer o ysgolion rhyngwladol preifat. Yr oedran lleiaf ar gyfer ysgol gynradd yw tua chwe mlwydd oed, ym mhob canton, ond mae'r mwyafrif o gantonau yn darparu "ysgol blant" am ddim gan ddechrau yn bedair neu bum mlwydd oed. Mae'r ysgol gynradd yn parhau tan blwyddyn pedwar, pump neu chwech, yn dibynnu ar yr ysgol. Yn draddodiadol, roedd yr iaith dramor gyntaf yn yr ysgol bob amser yn un o'r ieithoedd cenedlaethol eraill, er yn 2000 cyflwynwyd Saesneg yn gyntaf mewn ychydig o gantonau. Ar ddiwedd yr ysgol gynradd (neu ar ddechrau'r ysgol uwchradd), mae disgyblion wedi'u gwahanu yn ôl eu gallu mewn sawl adran (tair yn aml). Addysgir dosbarthiadau uwch i'r dysgwyr cyflymaf i'w paratoi ar gyfer astudiaethau pellach a'r matura, tra bod myfyrwyr sy'n cymhathu ychydig yn arafach yn derbyn addysg sy'n fwy addas i'w anghenion.

Mae 12 prifysgol yn y Swistir, y mae deg ohonynt yn cael eu cynnal ar lefel cantonal ac fel arfer yn cynnig ystod o bynciau annhechnegol. Sefydlwyd y brifysgol gyntaf yn y Swistir ym 1460 yn Basel (gyda chyfadran meddygaeth) ac mae ganddi draddodiad o ymchwil gemegol a meddygol. Fe'i rhestrir yn 87fed ar Raniad Academaidd Prifysgolion y Byd 2019.[61] Y brifysgol fwyaf yn y Swistir yw Prifysgol Zurich gyda bron i 25,000 o fyfyrwyr.  Rhestrir Sefydliad Technoleg Ffederal y Swistir Zurich (ETHZ) a Phrifysgol Zurich yn 20fed a 54fed yn y drefn honno, ar Rheng Academaidd Prifysgolion y Byd 2015.[62][63]

Y ddau sefydliad a noddir gan y llywodraeth ffederal yw Sefydliad Technoleg Ffederal y Swistir Zurich (ETHZ) yn Zürich, a sefydlwyd ym 1855 a'r École Polytechnique Fédérale de Lausanne (EPFL) yn Lausanne, a sefydlwyd yn 1969 fel y cyfryw, a oedd gynt yn sefydliad sy'n gysylltiedig â Phrifysgol Lausanne.[64][65]

Mae llawer o wnillwyr Gwobr Nobel wedi bod yn wyddonwyr o'r Swistir, gan gynnwys y ffisegydd byd-enwog Albert Einstein[66], a ddatblygodd ei theori perthnasedd arbennig tra'n gweithio yn Bern. Yn fwy diweddar derbyniodd Vladimir Prelog, Heinrich Rohrer Richard Ernst, Edmond Fischer, Rolf Zinkernagel, Kurt Wüthrich a Jacques Dubochet Wobrau Nobel yn y gwyddorau. Yn gyfan gwbl, mae 114 o enillwyr Gwobr Nobel ym mhob maes yn gysylltiedig â'r Swistir ac mae'r Wobr Heddwch Nobel wedi'i dyfarnu naw gwaith i sefydliadau yn y Swistir.[67]

Y twnnel LHC. CERN yw labordy mwya'r byd a hefyd man geni'r We Fyd-Eang.

Mae Genefa ac adran Ffrengig gyfagos Ain yn cyd-gynnal labordy mwya'r byd, sef CERN,[68] labordy ymchwil ffiseg gronynnau. Canolfan ymchwil bwysig arall yw Sefydliad Paul Scherrer. Ymhlith y dyfeisiadau nodedig y ganolfan hon mae: diethylamid asid lysergig (LSD), diazepam (Valium), y microsgop twnelu sganio (gwobr Nobel) a Velcro. Fe wnaeth rhai technolegau alluogi archwilio bydoedd newydd fel balŵn dan bwysau Auguste Piccard a'r Bathyscaphe a ganiataodd i Jacques Piccard gyrraedd pwynt dyfnaf cefnforoedd y byd.

Mae Asiantaeth Ofod y Swistir, Swyddfa Ofod y Swistir, wedi bod yn rhan o amrywiol dechnolegau a rhaglenni gofod. Roedd hefyd yn un o 10 sylfaenydd Asiantaeth Ofod Ewrop ym 1975 a'r Swistir yw seithfed cyfrannwr mwyaf at gyllideb ESA. Yn y sector preifat, mae sawl cwmni'n gysylltiedig â'r diwydiant gofod fel Oerlikon Space[69] neu Maxon Motors [70] sy'n darparu strwythurau llongau gofod.

Y Swistir a'r Undeb Ewropeaidd

[golygu | golygu cod]

Pleidleisiodd y Swistir yn erbyn aelodaeth yn yr Ardal Economaidd Ewropeaidd mewn refferendwm yn Rhagfyr 1992 ac ers hynny mae wedi cynnal a datblygu ei pherthynas â'r Undeb Ewropeaidd (UE) a gwledydd Ewropeaidd trwy gytundebau dwyochrog. Ym Mawrth 2001, gwrthododd pobl y Swistir mewn pleidlais boblogaidd i ddechrau trafodaethau derbyn gyda'r UE.[71] Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae'r Swistir wedi dod â'u harferion economaidd i raddau helaeth i gydymffurfio â rhai'r UE mewn sawl ffordd, mewn ymdrech i wella eu cystadleurwydd rhyngwladol. Tyfodd yr economi ar 3% yn 2010, 1.9% yn 2011, ac 1% yn 2012.[72] Roedd aelodaeth yr UE yn amcan tymor hir gan lywodraeth y Swistir, ond roedd barn y bobl yn erbyn ymaelodi, ac mae'n parhau i gael ei wrthwynebu gan y blaid geidwadol SVP. Tynnwyd y cais am aelodaeth o’r UE yn ôl yn ffurfiol yn 2016, ar ôl cael ei rewi am gryn amser. Mae ardaloedd gorllewin Ffrangeg eu hiaith a rhanbarthau trefol gweddill y wlad yn tueddu i fod yn fwy o blaid yr UE.[73][74]

Mae'r llywodraeth wedi sefydlu Swyddfa Integreiddio o dan yr Adran Materion Tramor a'r Adran Materion Economaidd. Er mwyn lleihau canlyniadau negyddol ynysu’r Swistir oddi wrth weddill Ewrop, llofnododd Bern a Brwsel saith cytundeb dwyochrog i ryddfrydoli cysylltiadau masnach. Llofnodwyd y cytundebau hyn ym 1999 a daethant i rym yn 2001. Roedd y gyfres gyntaf hon o gytundebau dwyochrog yn cynnwys symudiad rhydd pobl dros ffiniau'r wlad. Llofnodwyd ail gyfres yn ymwneud â naw ardal yn 2004 ac ers hynny mae wedi'i chadarnhau, sy'n cynnwys Cytundeb Schengen a Chonfensiwn Dulyn ar.[75] Maent yn parhau i drafod meysydd pellach ar gyfer cydweithredu gyda nifer o wledydd.[76]

Yn 2006, cymeradwyodd y Swistir ryddhau 1 biliwn ffranc o fuddsoddiad yng ngwledydd tlotaf De a Chanol Ewrop i gefnogi cydweithredu a chysylltiadau cadarnhaol â'r UE gyfan. Bydd angen refferendwm arall i gymeradwyo 300 miliwn o ffrancs i gefnogi Rwmania a Bwlgaria a'u haelodaeth diweddar. Mae'r Swistir hefyd wedi bod o dan bwysau gan y UE a rhyngwladol i leihau cyfrinachedd bancio ac i godi cyfraddau treth i lefelau'r UE. Yn y 2010au dechreuwyd trafod pedwar maes newydd: agor y farchnad drydan, cymryd rhan ym mhrosiect GNSS Ewropeaidd Galileo, cydweithredu â'r ganolfan Ewropeaidd ar gyfer atal afiechydon a chydnabod tystysgrifau tarddiad bwydydd.

Ynni, seilwaith a'r amgylchedd

[golygu | golygu cod]
Mae gan y Swistir yr argaeau talaf yn Ewrop gan gynnwys argae Mauvoisin yn yr Alpau. Trydan dŵr yw'r ffynhonnell ynni ddomestig bwysicaf yn y wlad.

Mae'r trydan a gynhyrchir yn y Swistir 56% o drydan dŵr a 39% o ynni niwclear, gan arwain at gynhyrchu trydan heb adael olion CO2. Ar 18 Mai 2003, gwrthodwyd dwy fenter gwrth-niwclear : Moratorium Plus, gyda'r nod o wahardd adeiladu gorsafoedd pŵer niwclear newydd (41.6% wedi'u cefnogi a 58.4% yn gwrthwynebu),[77] a Thrydan Heb Niwclear (cefnogwyd 33.7% a 66.3 gwrthwynebodd%) ar ôl i foratoriwm blaenorol ddod i ben yn 2000.[78] Fodd bynnag, fel ymateb i drychineb niwclear Fukushima, cyhoeddodd llywodraeth y Swistir yn 2011 ei bod yn bwriadu dod â’i defnydd o ynni niwclear i ben yn ystod y 2 neu 3 degawd nesaf.[79] Yn Nhachwedd 2016, gwrthododd pleidleiswyr y Swistir gynnig gan y Blaid Werdd i gyflymu diddymiad pŵer niwclear yn raddol (cefnogodd 45.8% a gwrthwynebodd 54.2%).[80] Swyddfa Ynni Ffederal y Swistir (SFOE) yw'r swyddfa sy'n gyfrifol am ynni. Mae'r asiantaeth yn cefnogi menter cymdeithas 2000-wat i gwtogi mwy na hanner ar ddefnydd ynni'r genedl erbyn y flwyddyn 2050.[81]

Mynedfa Twnnel Lötschberg y twnnel rheilffordd newydd, a'r trydydd-hiraf yn y byd, o dan hen reilffordd Lötschberg.

Mae gan y Swistir y rhwydwaith reilffyrdd mwyaf dwys yn Ewrop:[22] 5,250 km (3,260 mi) sy'n cludo dros 596 miliwn o deithwyr yn flynyddol (yn 2015).[82] Yn 2015, teithiodd pob preswylydd o'r Swistir 2,255 km (1,580 mi), sy'n eu gwneud y defnyddwyr rheilffyrdd mwyaf aml.[82] Mae bron i 100% o'r rhwydwaith wedi'i drydaneiddio. Gweithredir mwyafrif helaeth (60%) y rhwydwaith gan Reilffyrdd Ffederal y Swistir (SBB CFF FFS).

Ar 31 Mai 2016 agorwyd twnnel rheilffordd hiraf a dyfnaf y byd a'r llwybr gwastad, lefel isel cyntaf trwy'r Alpau, twnnel 57.1 km (35.5 mi) o'r enw Twnnel Sylfaen Gotthard, a agorwyd fel rhan fwyaf y prosiect Cyswllt Rheilffordd Newydd trwy'r Alpau (NRLA) ar ôl 17 mlynedd o waith.

Y Swistir yw un o'r gwledydd glanaf a'r gorau, yn amgylcheddol, ymhlith cenhedloedd y byd datblygedig;[83] roedd yn un o'r gwledydd a arwyddodd Protocol Kyoto ym 1998 a'i gadarnhau yn 2003. Gyda Mecsico a De Corea mae'n ffurfio'r Grŵp Uniondeb Amgylcheddol (EIG). Ceir o fewn y wlad llawer o weithgaredd a rheoliadau ailgylchu gwastraff ac mae'n un o'r ailgylchwyr gorau yn y byd, gyda 66% i 96% o ddeunyddiau ailgylchadwy yn cael eu hailgylchu.[84] Roedd Mynegai Economi Werdd Fyd-eang 2014 yn gosod y Swistir ymhlith y 10 economi werdd orau yn y byd.[85]

Iechyd

[golygu | golygu cod]

Mae'n ofynnol i drigolion y Swistir brynu yswiriant iechyd gan gwmnïau yswiriant preifat, ac mae'n ofynnol i'r cwmniau hyn dderbyn pob ymgeisydd. Er bod cost y system ymhlith yr uchaf, mae'n cymharu'n dda â gwledydd Ewroeaidd eraill p o ran canlyniadau iechyd; adroddwyd bod cleifion, yn gyffredinol, yn fodlon iawn a'r system.[86][87][88] Yn 2012, disgwyliad oes adeg genedigaeth oedd 80.4 blynedd i ddynion ac 84.7 mlynedd i ferched[89] - yr uchaf yn y byd.[90][91] Fodd bynnag, mae'r gwariant ar iechyd yn arbennig o uchel ar 11.4% o CMC (2010), ar yr un lefel â'r Almaen a Ffrainc (11.6%) a gwledydd Ewropeaidd eraill, ond yn sylweddol llai na gwariant yn UDA (17.6%).[92] Gyda phoblogaeth sy'n heneiddio a thechnolegau gofal iechyd newydd, bydd gwariant ar iechyd yn debygol o barhau i gynyddu.[93]

Amcangyfrifir bod un o bob chwech o bobl yn y Swistir yn dioddef o salwch meddwl.[94]

Diwylliant

[golygu | golygu cod]
Cyngerdd Alphorn yn Vals

Mae tair o brif ieithoedd Ewrop yn swyddogol yn y Swistir. Nodweddir ei diwylliant gan amrywiaeth o arferion traddodiadol. Gall rhanbarth fod â chysylltiad diwylliannol cryf â'r wlad gyfagos sy'n rhannu ei hiaith, gyda'r wlad ei hun wedi'i gwreiddio yn niwylliant gorllewin Ewrop.[95] Mae'r diwylliant Rhufeinig ynysig yn Graubünden (Canton y Grisons) yn nwyrain y Swistir yn eithriad, dim ond yng nghymoedd uchaf afon Rhein a'r Inn y mae wedi goroesi ac cheisia gynnal ei draddodiad ieithyddol prin.

Mae'r Swistir yn gartref i lawer o gyfranwyr nodedig at lenyddiaeth, celf, pensaernïaeth, cerddoriaeth a'r gwyddorau. Yn ogystal, denodd y wlad nifer o bobl greadigol yn ystod aflonyddwch neu ryfel yn Ewrop. Ceir tua 1,000 o amgueddfeydd trwy'r wlad ac mae'r nifer wedi mwy na threblu er 1950. Ymhlith y digwyddiadau diwylliannol pwysicaf a gynhelir yn flynyddol mae Gŵyl Paléo, Gŵyl Lucerne, Gŵyl Jazz Montreux, Gŵyl Ffilm Ryngwladol Locarno a'r Art Basel.

Cyfryngau

[golygu | golygu cod]

Gwarantir rhyddid y wasg a'r hawl i fynegiant rhydd yng nghyfansoddiad ffederal y Swistir. Mae Asiantaeth Newyddion y Swistir (SNA) yn darlledu gwybodaeth 24 awr y dydd mewn tair o'r pedair iaith genedlaethol - ar wleidyddiaeth, economeg, cymdeithas a diwylliant. Mae'r SNA yn cyflenwi ei newyddion i bron pob un o gyfryngau'r Swistir a chwpl o ddwsin o wasanaethau cyfryngau tramor.

Yn hanesyddol mae'r Swistir wedi brolio i'r nifer fwyaf o deitlau papurau newydd a gyhoeddwyd yn gymesur â'i phoblogaeth a'i faint. Y papurau newydd mwyaf dylanwadol yw'r Tages-Anzeiger Almaeneg a Neue Zürcher Zeitung NZZ, a'r Le Temps yn yr iaith Ffrangeg, ond mae gan bron bob dinas o leiaf un papur newydd lleol. Mae'r amrywiaeth ddiwylliannol yn cyfrif am amrywiaeth o bapurau newydd.

Mae'r llywodraeth yn gweithredu mwy o reolaeth dros gyfryngau darlledu na'r cyfryngau print, yn bennaf oherwydd cyllid a thrwyddedu. Mae Corfforaeth Ddarlledu’r Swistir, y newidiwyd ei enw yn ddiweddar i SRG SSR, yn gyfrifol am gynhyrchu a darlledu rhaglenni radio a theledu. Dosberthir stiwdios SRG SSR ledled y gwahanol ranbarthau iaith. Cynhyrchir cynnwys radio mewn chwe stiwdio ganolog a phedair stiwdio ranbarthol tra cynhyrchir y rhaglenni teledu yng Ngenefa, Zürich, Basel, a Lugano. Ceir rhwydwaith cebl helaeth hefyd yn caniatáu i'r mwyafrif o'r Swistir gael mynediad i'r rhaglenni o wledydd cyfagos.

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ https://www.bfs.admin.ch/bfs/fr/home/statistiques/population.gnpdetail.2023-0208.html. iaith y gwaith neu'r enw: Ffrangeg.
  2. ↑ https://www.bfs.admin.ch/bfs/de/home/statistiken/bevoelkerung.gnpdetail.2023-0208.html. iaith y gwaith neu'r enw: Almaeneg.
  3. ↑ https://www.bfs.admin.ch/bfs/it/home/statistiche/popolazione.gnpdetail.2023-0208.html. iaith y gwaith neu'r enw: Eidaleg.
  4. ↑ Swiss Constitutional Law. Kluwer Law International. 5 Awst 2005. t. 28. ISBN 978-90-411-2404-3.
  5. ↑ Prof. Dr. Adrian Vatter (2014). Das politische System der Schweiz [The Political System of Switzerland]. Studienkurs Politikwissenschaft (yn Almaeneg). Baden-Baden: UTB Verlag. ISBN 978-3-8252-4011-0. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-04-21. Cyrchwyd 2021-10-22.
  6. ↑ Zimmer, Oliver (12 Ionawr 2004). "In Search of Natural Identity: Alpine Landscape and the Reconstruction of the Swiss Nation". Comparative Studies in Society and History (London) 40 (4): 637–665. doi:10.1017/S0010417598001686. ISSN 0010-4175.
  7. ↑ Josef Lang (14 December 2015). "Die Alpen als Ideologie". Tages-Anzeiger (yn Almaeneg). Zürich, Switzerland. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 December 2015. Cyrchwyd 14 December 2015.
  8. ↑ "Global wealth databook 2019" (PDF). Credit Suisse. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 23 Hydref 2019. Cyrchwyd 17 Mehefin 2020.
  9. ↑ Subir Ghosh (9 Hydref 2010). "US is still by far the richest country, China fastest growing". Digital Journal. Canada. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Ionawr 2016. Cyrchwyd 14 December 2015.
  10. ↑ Simon Bowers (19 Hydref 2011). "Franc's rise puts Swiss top of rich list". The Guardian. London, UK. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Ionawr 2016. Cyrchwyd 14 December 2015.
  11. ↑ Bachmann, Helena (23 Mawrth 2018). "Looking for a better quality of life? Try these three Swiss cities". USA Today. Cyrchwyd 14 Ionawr 2021.
  12. ↑ "These cities offer the best quality of life in the world, according to Deutsche Bank". CNBC. 20 Mai 2019. Cyrchwyd 14 Ionawr 2021.
  13. ↑ "Coronavirus: Paris and Zurich become world's most expensive cities to live in because of COVID-19". Euronews. 18 Tachwedd 2020. Cyrchwyd 14 Ionawr 2021.
  14. ↑ "2019 Global Competitiveness Report 4.0". Geneva, Switzerland: WEF. 8 Hydref 2019. Cyrchwyd 30 Mai 2020.
  15. ↑ Room, Adrian (2003) Placenames of the World.
  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 16.3 History. swissworld.org.
  17. ↑ Urner, Klaus (2001) Let's Swallow Switzerland, Lexington Books, pp. 4, 7, ISBN 978-0-7391-0255-8
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 "A Brief Survey of Swiss History". admin.ch. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 Mehefin 2009. Cyrchwyd 22 Mehefin 2009.
  19. ↑ Helmreich JE. "Diplomacy of Apology". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 Mai 2007. Cyrchwyd 5 Mai 2007.
  20. ↑ "States Formerly Possessing or Pursuing Nuclear Weapons". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 Ionawr 2015. Cyrchwyd 6 Mawrth 2014.
  21. ↑ Westberg, Gunnar (9 Hydref 2010). "Swiss Nuclear Bomb". International Physicians for the Prevention of Nuclear War. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 Mawrth 2014. Cyrchwyd 6 Mawrth 2014.
  22. ↑ 22.0 22.1 Country profile: Switzerland.
  23. ↑ 23.0 23.1 "Swiss Climate". Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology MeteoSwiss, Swiss Federal Department of Home Affairs FDHA, Swiss Confederation. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Mehefin 2007. Cyrchwyd 12 Hydref 2014.
  24. ↑ 24.0 24.1 "Swiss climate maps". Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology MeteoSwiss, Swiss Federal Department of Home Affairs FDHA, Swiss Confederation. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 Chwefror 2010. Cyrchwyd 12 Hydref 2014.
  25. ↑ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5451287.
  26. ↑ "Environment: Impact of climate change". swissworld.org. Presence Switzerland, Federal Department of Foreign Affairs. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 Tachwedd 2014. Cyrchwyd 12 Hydref 2014.
  27. ↑ "2014 Environmental Performance Index". epi.yale.edu/epi. Yale Center for Environmental Law & Policy, Yale University, and Center for International Earth Science Information Network, Columbia University. 2014. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Ionawr 2014. Cyrchwyd 12 Hydref 2014.
  28. ↑ "2020 EPI Results". Environmental Performance Index. Cyrchwyd 20 Tachwedd 2020.
  29. ↑ Farand, Chloé (25 Chwefror 2020). "Switzerland reaffirms 2030 climate plan to UN, works on net zero 2050 goal". Climate Home News. Cyrchwyd 20 Tachwedd 2020.
  30. ↑ 30.0 30.1 30.2 30.3 30.4 30.5 "Switzerland's political system". Berne, Switzerland: The Federal Council. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 Mehefin 2016. Cyrchwyd 24 Mehefin 2016.
  31. ↑ "Federalism". Berne, Switzerland: The Federal Council. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 Gorffennaf 2016. Cyrchwyd 24 Mehefin 2016.
  32. ↑ "Die Legislative ist ein Miliz-Parlament – SWI swissinfo.ch". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 December 2016. Cyrchwyd 13 December 2016.
  33. ↑ "The federal courts". Berne, Switzerland: The Federal Council. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 Gorffennaf 2016. Cyrchwyd 24 Mehefin 2016.
  34. ↑ Peter Knoepfel; Yannis Papadopoulos; Pascal Sciarini; Adrian Vatter, gol. (2014). Handbuch der Schweizer Politik – Manuel de la politique suisse (yn Almaeneg a Ffrangeg) (arg. 5). Zürich, Switzerland: Verlag Neue Zürcher Zeitung, NZZ libro. ISBN 978-3-03823-866-9. Cyrchwyd 24 Mehefin 2016.
  35. ↑ Kaufmann, Bruno (18 Mai 2007). "How direct democracy makes Switzerland a better place". The Telegraph. London, UK. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 7 December 2009. Cyrchwyd 9 December 2009.
  36. ↑ 36.0 36.1 "Addresses of administrative authorities". Berne, Swistir: ch.ch, A service of the Confederation, cantons and communes. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 Gorffennaf 2016. Cyrchwyd 24 Mehefin 2016.
  37. ↑ An initiative to abandon this practice has been launched on 4 Medi 2007, and supported by GSoA, the Green Party of Switzerland and the Social Democratic Party of Switzerland as well as other organisations which are listed at Tragende und unterstützende Organisationen. schutz-vor-waffengewalt.ch
  38. ↑ "Militärdiestpflicht" (yn Almaeneg, Ffrangeg, a Eidaleg). Swiss Federal Department of Defence, Civil Protection and Sport. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 December 2013. Cyrchwyd 15 Ionawr 2014.
  39. ↑ "Zwei Drittel der Rekruten diensttauglich (Schweiz, NZZ Online)". Neue Zürcher Zeitung. Associated Press. 11 Mawrth 2008. Cyrchwyd 23 Chwefror 2009.
  40. ↑ As context, according to Edwin Reischauer, "To be neutral you must be ready to be highly militarized, like Switzerland or Sweden." – see Chapin, Emerson.
  41. ↑ "The Parliamentary Services". Berne, Switzerland: The Federal Assembly. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 Tachwedd 2009. Cyrchwyd 29 Gorffennaf 2015.
  42. ↑ "Multilingualism". Berne, Switzerland: Presence Switzerland, Federal Department of Foreign Affairs FDFA, The Federal Administration. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 Medi 2015. Cyrchwyd 31 Gorffennaf 2015.
  43. ↑ "Global Wealth Reaches New All-Time High". The Financialist. Credit Suisse. 9 Hydref 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Gorffennaf 2016. Cyrchwyd 10 Hydref 2013.
  44. ↑ "Switzerland, US 'The Most Corrupt'". Wall Street International Magazine.[dolen farw]
  45. ↑ Jörg, Aurel (7 Chwefror 2017). "Was wäre die Schweiz ohne die Pharma? | NZZ".
  46. ↑ "CIA – The World Factbook". Cia.gov. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 April 2013. Cyrchwyd 28 April 2013.
  47. ↑ "GDP per capita, PPP (current international $) | Data". data.worldbank.org. Cyrchwyd 1 Gorffennaf 2020.
  48. ↑ "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. Cyrchwyd 1 Gorffennaf 2020.
  49. ↑ "The World Factbook – Central Intelligence Agency". www.cia.gov. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-04-24. Cyrchwyd 1 Gorffennaf 2020.
  50. ↑ "Six Swiss companies make European Top 100". swissinfo.ch. 18 Hydref 2008. Cyrchwyd 22 Gorffennaf 2008.
  51. ↑ Western Europe. Routledge. 2002. tt. 645–646. ISBN 978-1-85743-152-0.
  52. ↑ 52.0 52.1 52.2 Swiss Statistical Yearbook 2008 by Swiss Federal Statistical Office
  53. ↑ Federal Department of Finance. (2012/1). p. 82.
  54. ↑ "Voranschlag 2014 Finanzplan 2015–17" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 14 Gorffennaf 2014. Cyrchwyd 14 Mehefin 2014.
  55. ↑ "Work and income". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Mawrth 2017. Cyrchwyd 13 Mawrth 2017.
  56. ↑ "Trade Unions – Switzerland". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 Ionawr 2013. Cyrchwyd 17 December 2012.
  57. ↑ "Europe :: Switzerland – The World Factbook – Central Intelligence Agency". www.cia.gov. 22 Medi 2021.
  58. ↑ ilj (10 Ionawr 2020). "Swiss unemployment drops to new low". SWI swissinfo.ch.
  59. ↑ sda (31 Awst 2018). "Rückläufige Zuwanderung bremst Bevölkerungswachstum". Aargauer Zeitung. Aarau, Switzerland. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-02-12. Cyrchwyd 2021-10-22.
  60. ↑ "The Conference Board Total Economy Database – Output, Labor, and Labor Productivity, 1950–2012". The Conference Board. January 2013. GDP per Hour, in 2012 EKS$. Archifwyd o'r gwreiddiol (Excel) ar 8 Gorffennaf 2010. Cyrchwyd 12 Gorffennaf 2013.
  61. ↑ "University of Basel | Academic Ranking of World Universities – 2020 | Shanghai Ranking – 2020". www.shanghairanking.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 Mai 2015. Cyrchwyd 25 Mai 2020.
  62. ↑ Top.
  63. ↑ "Members" (PDF). League of European Research Universities. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 28 December 2016. Cyrchwyd 26 Gorffennaf 2016.
  64. ↑ "Shanghai Ranking 2008 Top 100 world universities in Natural Sciences and Mathematics". Ed.sjtu.edu.cn. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Hydref 2009. Cyrchwyd 2 Tachwedd 2010.
  65. ↑ Kim Thomas (1 Hydref 2014). "Why does Switzerland do so well in university rankings?". The Guardian. London. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Hydref 2014. Cyrchwyd 12 Hydref 2014.
  66. ↑ Snygg, John (2011). A New Approach to Differential Geometry Using Clifford's Geometric Algebra. Springer. t. 38. ISBN 978-0-8176-8282-8.
  67. ↑ "Mueller Science – Spezialitaeten: Schweizer Nobelpreisträger". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Chwefror 2011. Cyrchwyd 31 Gorffennaf 2008.
  68. ↑ "CERN – the largest laboratory in the world www.swissworld.org". Swissworld.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 April 2010. Cyrchwyd 29 April 2010.
  69. ↑ Oerlikon Space at a Glance. www.oerlikon.com
  70. ↑ "5 Years on Mars". Maxonmotor.ch. 4 Ionawr 2004. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 April 2011.
  71. ↑ Prof Clive Church (May 2003). "The contexts of Swiss opposition to Europe" (PDF). Sussex European Institute. t. 12. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF, 124 KiB) ar 10 December 2009. Cyrchwyd 13 Mehefin 2008.
  72. ↑ "GDP growth (annual %)". World Bank. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 31 Mai 2011. Cyrchwyd 13 Awst 2013.
  73. ↑ "Volksinitiative "Ja zu Europa!"" [Initiative "Yes to Europe!"] (PDF) (yn Almaeneg). BFS/OFS/UST. 13 Chwefror 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF, 1.1 MiB) ar 24 Mehefin 2008. Cyrchwyd 15 Mehefin 2008.
  74. ↑ "Volksinitiative "Ja zu Europa!", nach Kantonen. (Initiative "Yes to Europe!" by Canton)" (yn Almaeneg). BFS/OFS/UST. 16 Ionawr 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol (XLS) ar 1 Mai 2011. Cyrchwyd 15 Mehefin 2008.
  75. ↑ "Bilateral agreements Switzerland-EU". www.europa.admin.ch. Swiss Directorate for European Affairs DEA, Federal Department of Foreign Affairs FDFA. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Awst 2014. Cyrchwyd 8 Mai 2014.
  76. ↑ "Institutional issues". www.europa.admin.ch. Swiss Directorate for European Affairs DEA, Federal Department of Foreign Affairs FDFA. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 Mawrth 2012. Cyrchwyd 8 Mai 2014.
  77. ↑ "Vorlage Nr. 502: Übersicht: Volksinitiative 'Moratorium Plus – Für die Verlängerung des Atomkraftwerk-Baustopps und die Begrenzung des Atomrisikos (MoratoriumPlus)'" (yn Almaeneg, Ffrangeg, a Eidaleg). Berne, Switzerland: Swiss Federal Chancellery. 18 Mai 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 December 2016. Cyrchwyd 6 December 2016.
  78. ↑ "Vorlage Nr. 501: Übersicht:Volksinitiative 'Strom ohne Atom – Für eine Energiewende und schrittweise Stilllegung der Atomkraftwerke (Strom ohne Atom)'" (yn Almaeneg, Ffrangeg, a Eidaleg). Berne, Switzerland: Swiss Federal Chancellery. 18 Mai 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 December 2016. Cyrchwyd 6 December 2016.
  79. ↑ Martin Enserink (25 Mai 2011). "Switzerland to Phase Out Nuclear Energy; E.U. Strikes Deal on 'Stress Tests'". Science. Washington DC, U.S.: American Association for the Advancement of Science. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 December 2016. Cyrchwyd 6 December 2016.
  80. ↑ Urs Geiser. "Swiss nuclear plants to remain on grid". SWI swissinfo.ch – the international service of the Swiss Broadcasting Corporation (SBC). Zurich, Switzerland: Swiss Broadcasting Corporation (SBC). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 Tachwedd 2016. Cyrchwyd 28 Tachwedd 2016.
  81. ↑ "Federal government energy research". 16 Ionawr 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Chwefror 2009.
  82. ↑ 82.0 82.1 "Öffentlicher Verkehr – Zeitreihen". Neuchâtel, Switzerland: Swiss Federal Statistical Office (FSO). September 2016. Archifwyd o'r gwreiddiol (XLS) ar 20 December 2016. Cyrchwyd 6 December 2016.
  83. ↑ Swiss sit atop ranking of greenest nations NBC News.
  84. ↑ W3design. "Swiss Recycling". Swissrecycling.ch. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 April 2010. Cyrchwyd 29 April 2010.
  85. ↑ "2014 Global Green Economy Index" (PDF). Dual Citizen LLC. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 28 Hydref 2014. Cyrchwyd 20 Hydref 2014.
  86. ↑ "Patients are very satisfied with "Hospital Switzerland"" [Patienten mit "Spital Schweiz" sehr zufrieden] (yn Almaeneg). Berne, Switzerland: ANQ Nationaler Verein für Qualitätsentwicklung in Spitälern und Kliniken. 5 Tachwedd 2014. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 April 2015. Cyrchwyd 1 April 2015. Die Antworten erreichten auf einer Skala von 1 bis 10 durchschnittliche Werte zwischen 9 und 9,4.
  87. ↑ "Zufriedenheit durch Vertrauen: Kurzbericht zur grossen Ärztestudie" (PDF) (yn Almaeneg). Berne, Switzerland: gfs.bern, 20 Minuten Online, comparis.ch. 10 Hydref 2012. t. 9. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 18 April 2015. Cyrchwyd 9 April 2015. Mehrheitliche 91 Prozent sind mit 'ihrem' Hausarzt mehr oder weniger dezidiert zufrieden.
  88. ↑ Rico Kütscher (28 Mehefin 2014). "Kundenzufriedenheit: Krankenkassen sollten Effizienz und Image verbessern". Neue Zürcher Zeitung, NZZ (yn Almaeneg). Zürich, Switzerland. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 Gorffennaf 2015. Cyrchwyd 8 April 2015. Wie es um die Kundenzufriedenheit in der Branche generell steht, zeigt eine 2013 im Auftrag von "K-Tipp" durchgeführte repräsentative Umfrage unter Versicherten, die in den vergangenen zwei Jahren Leistungen von ihrer Krankenkasse in Anspruch genommen haben. Beim Testsieger Concordia waren rund 73% der Versicherten "sehr zufrieden". Bei grossen Krankenkassen wie der CSS und Helsana betrug dieser Anteil 70% beziehungsweise 63%. Groupe Mutuel erreichte rund 50%, und die Billigkasse Assura kam auf 44%. Dies illustriert, dass die Zufriedenheit durchaus hoch ist – dass es aber auch Potenzial für Effizienzsteigerungen bei Krankenkassen gibt.
  89. ↑ "Components of population change – Data, indicators: Deaths, mortality and life expectancy". Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel 2013. 2012. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 Tachwedd 2013. Cyrchwyd 21 Tachwedd 2013.
  90. ↑ "The Human Capital Report, Insight Report". World Economic Forum. 2013. tt. 480, 12, 14, 478–481. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 5 Hydref 2013. Cyrchwyd 21 Tachwedd 2013.
  91. ↑ "OECD.StatExtracts, Health, Health Status, Life expectancy, Total population at birth, 2011". stats.oecd.org/. OECD's iLibrary. 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol (Online Statistics) ar 11 December 2013. Cyrchwyd 22 Tachwedd 2013.
  92. ↑ "Statistical Data on Health and Accident Insurance". Swiss Federal Office of Public Health (FOPH) 2012 Edition (Flyer, A4, 2 pages). 19 December 2012. t. 2. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 3 December 2013. Cyrchwyd 21 Tachwedd 2013.
  93. ↑ OECD and WHO survey of Switzerland's health system Error in Webarchive template: URl gwag. oecd.org.
  94. ↑ Nicolas Dufour (12 April 2012). "La région lémanique affiche le plus haut taux de dépression". Le Temps (yn Ffrangeg). Cyrchwyd 6 Tachwedd 2020.
  95. ↑ European Year of Intercultural Dialogue Dr Michael Reiterer.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Y_Swistir&oldid=13305294"