Neidio i'r cynnwys

Rwsia

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Rwsia
Российская Федерация
Rossyîskaia Ffederatsyîa
ArwyddairDatgelwch eich Rwsia eich hun Edit this on Wikidata
Mathgwladwriaeth sofran, gwladwriaeth seciwlar, gwlad, Gwlad drawsgyfandirol, talaith ffederal, gwladwriaeth olynol Edit this on Wikidata
PrifddinasMoscfa Edit this on Wikidata
Poblogaeth145,975,300 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
AnthemGimn Rossiyskoy Federatsii Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethMikhail Mishustin Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2 Edit this on Wikidata
NawddsantAndreas Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Rwseg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolCyn-weriniaethau'r Undeb Sofietaidd, ystyrir gan yr UE fel gwlad sy'n hafan i bobl sy'n osgoi trethi, Dwyrain Ewrop Edit this on Wikidata
Arwynebedd17,075,400 ±1 km² Edit this on Wikidata
GerllawY Môr Baltig, Y Cefnfor Tawel, Cefnfor yr Arctig, Y Môr Du, Môr Caspia, Môr Azov, East Siberian Sea, Môr Barents, Môr Chukchi, Shantar Sea, Môr Kara, Pechora Sea, Môr Japan, Môr Bering, Môr Gwyn, Môr Okhotsk, Môr Laptev, Queen Victoria Sea Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaAserbaijan, Belarws, Gweriniaeth Pobl Tsieina, Estonia, Y Ffindir, Georgia, Casachstan, Latfia, Lithwania, Gogledd Corea, Norwy, Japan, Unol Daleithiau America, Wcráin, Mongolia, Gwlad Pwyl, yr Undeb Ewropeaidd, Sweden Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau66.42°N 94.25°E Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolLlywodraeth Rwsia Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholCynulliad Ffederal Ffederasiwn Rwsia Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		Arlywydd Ffederasiwn Rwsia Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethVladimir Putin Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Prif Weinidog Rwsia Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethMikhail Mishustin Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$1,836,892 million, $2,240,422 million Edit this on Wikidata
ArianRŵbl Rwsiaidd Edit this on Wikidata
Canran y diwaith4.496, 5.589, 4.715, 3.867 Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant1.7 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.822 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad drawsgyfandirol sy'n ymestyn dros ran fawr o ogledd Ewrasia (Ewrop ac Asia) yw Ffederasiwn Rwsia (Rwsieg: Росси́йская Федера́ция, Rossiyskaya Federatsiya) neu Rwsia (Росси́я, Rossiya). Gydag arwynebedd o 17,075,400 km², y wlad fwyaf o lawer yn y byd yw Rwsia, gan orchuddio bron ddwywaith arwynebedd y wlad ail fwyaf, sef Canada. Mae gan Rwsia adnoddau enfawr mwynau ac ynni, yn ogystal â'r boblogaeth nawfed fwyaf yn y byd. Mae Rwsia yn rhannu ffiniau tir â'r gwledydd canlynol (yn wrthglocwedd, o'r gogledd-orllewin i'r de-ddwyrain): Norwy, y Ffindir, Estonia, Latfia, Lithwania, Gwlad Pwyl, Belarws, Wcrain, Georgia, Aserbaijan, Casachstan, Tsieina, Mongolia a Gogledd Corea. Mae hi hefyd yn agos i'r Unol Daleithiau (talaith Alaska), Sweden a Siapan dros gulforoedd eithaf cul (Culfor Bering, y Môr Baltig, a Chulfor La Pérouse, yn ôl eu trefn).

Gynt yn Weriniaeth Sofietaidd Ffederal Sosialaidd Rwsia (GSFfSR), gweriniaeth o'r Undeb Gweriniaethau Sofietaidd Sosialaidd (UGSS), daeth Rwsia yn Ffederasiwn Rwsia yn sgil diddymiad yr Undeb Sofietaidd yn Rhagfyr 1991. Ar ôl y cyfnod Sofietaidd, trosglwyddwyd arwynebedd, poblogaeth a chynhyrchiad diwydiannol a oedd wedi'u lleoli yn Rwsia i Ffederasiwn Rwsia.

Ar ôl ymddatodiad yr Undeb Sofietaidd, daeth Ffederasiwn Rwsia newydd annibynnol yn bŵer mawr, ac ystyrir hefyd bod y wlad yn archbŵer ynni. Ystyrir bod Rwsia yn wladwriaeth olynydd i'r Undeb Sofietaidd mewn materion diplomyddol. Aelod parhaol o Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig yw hi. Mae hefyd yn un o'r pum gwladwriaeth sydd ag arfau niwclear wedi'u cydnabod, ac mae'n meddu ar y stoc fwyaf o arfau eangddinistr yn y byd. Cenedl arweiniol o Gymanwlad y Gwladwriaethau Annibynnol yw Rwsia, ac mae'n aelod o'r G8 yn ogystal â chyrff rhyngwladol eraill.

Oriel

[golygu | golygu cod]

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Mae'r enw Rwsia 'n deillio o Rus', talaith ganoloesol sydd wedi'i phoblogi'n bennaf gan Slafiaid y Dwyrain.[1] Fodd bynnag, daeth yr enw'n fwy amlwg mewn hanes diweddarach, a chafodd y wlad ei galw'n nodweddiadol gan ei thrigolion yn "Русская земля" (Russkaya zemlya), y gellir ei chyfieithu fel "tir Rwsia".[2] Er mwyn gwahaniaethu rhwng y wladwriaeth hon a gwladwriaethau eraill sy'n deillio ohoni, fe'i dynodir fel Rws Kiefaidd gan hanes fodern. Mae'r enw Rus' ei hun yn dod o'r canol oesoedd cynnar am y bobl o'r un enw, Rus', grŵp o fasnachwyr Norwyaidd a rhyfelwyr a sefydlodd yma o bob rhan o'r Môr Baltig a sefydlwyd gwladwriaeth wedi'i chanoli ar Veliky Novgorod a ddaeth yn ddiweddarach yn Kievan Rus'.[3]

Fersiwn Ladin Ganoloesol o'r enw Rus' oedd Ruthenia a ddefnyddiwyd fel un o sawl dynodiad ar gyfer rhanbarthau Uniongred Dwyrain Slafaidd a Dwyrain, ac yn aml fel dynodiad ar gyfer tiroedd Rus'.[4][5]

Hanes

[golygu | golygu cod]

Hanes cynnar

[golygu | golygu cod]

Cafwyd hyd i un o'r esgyrn dynol modern cyntaf dros 40,000 oed yn Ne Rwsia, ym mhentrefi Kostyonki a Borshchyovo ar lannau Afon Don.[6][7]

Mae damcaniaeth Kurgan yn gosod de Rwsia fel urheimat (neu mamwlad ieithyddol) y Proto-Indo-Ewropeaidd.[8]

Datblygodd bugeiliaeth nomadig yn y paith Pontic-Caspia gan ddechrau yn y Chalcolithig.[9] Darganfuwyd gweddillion gwareiddiad y paith mewn lleoedd fel Ipatovo,[9] Sintashta,[10] Arkaim,[11] a Pazyryk,[12] sy'n dwyn yr olion cynharaf hysbys o geffylau rhyfe.[10] Mewn hynafiaeth glasurol, gelwid y Steppe Pontic-Caspian yn Sgythia.[13]

Ar ddiwedd yr 8g CC, daeth masnachwyr Gwlad Groeg Hynafol â gwareiddiad clasurol i'r fasnachu yn Tanais a Phanagoria.[14]

Yn y 3edd i'r 4g OC, roedd teyrnas Gothiaid Oium yn bodoli yn Ne Rwsia, a gafodd ei goresgyn yn ddiweddarach gan yr Hyniaid.[1] Rhwng y 3edd a'r 6g, cafodd Teyrnas Bosporan, a oedd yn diriogaeth Hellenistig[15] hefyd ei oresgyn dan arweiniad llwythau rhyfelgar fel yr Hyniaid a'r Ewras Ewrasiaidd.[16] Roedd y Khazars, a oedd o darddiad Tyrcig, yn rheoli'r paith basn Volga isaf rhwng y Caspian a'r Moroedd Du tan y 10g.[17]

Hynafiaid Rwsiaid modern yw'r llwythau Slafaidd, y cred rhai ysgolheigion iddynt darddu'n wreiddiol o ardaloedd coediog Corsydd Pinsk, un o'r gwlyptiroedd mwyaf yn Ewrop.[18] Yn raddol, setlodd y Slafiaid Dwryreiniol yng ngorllewin Rwsia mewn dwy don: un a symudodd o Kiev tuag at Suzdal a Murom heddiw ac un arall o Polotsk tuag at Novgorod a Rostov.[17] O'r 7g ymlaen, y Slafiaid Dwyreiniol hyn oedd mwyafrif y boblogaeth yng ngorllewin Rwsia,[17] gan gymhathu'r bobloedd Ffinneg frodorol yn araf ond yn heddychlon, gan gynnwys y Merya,[19] y Muromiaid,[20] a'r Meshchera.[21]

Kievan Rus '

[golygu | golygu cod]
Kievan Rus ' yn 11g

Roedd sefydlu taleithiau Slafaidd cyntaf y Dwyrain yn y 9g yn cyd-daro â dyfodiad y Varangiaid, sef y Llychlynwyr a fentrodd ar hyd y dyfrffyrdd yn ymestyn o'r Baltig dwyreiniol i'r Moroedd Du a Caspia.[22] Yn ôl Brut Cynradd Rwsieg, etholwyd Varangiad o blith pobl y Rus, dyn o’r enw Rurik, yn rheolwr ar Novgorod yn 862.[1] Yn 882, mentrodd ei olynydd Oleg i'r de a goresgyn Kiev,[23] a oedd wedi talu teyrnged i'r Khazars cyn hynny.[17] Yn dilyn hynny darostyngodd mab Rurik, Igor a mab Igor, Sviatoslav, holl lwythau lleol Slafaidd y Dwyrain i reol Kievan, dinistrio'r Khazar Khaganate,[24] a lansio sawl alldaith filwrol i Byzantium a Persia.[25][26]

Yn y 10fed i'r 11g, daeth Kievan Rus' yn un o'r taleithiau mwyaf, a mwyaf llewyrchus, yn Ewrop.[27] Mae teyrnasiadau Vladimir Fawr (980–1015) a'i fab Yaroslav the Wise (1019–1054) yn ffurfio Oes Aur Kiev, a'r adeg hon y daeth Cristnogaeth Uniongred o Byzantium, a chreu'r cod cyfreithiol ysgrifenedig Slafaidd Dwyrain cyntaf, sef y Russkaya Pravda.[1]

Yn yr 11eg a'r 12g, ymfudodd llawer iawn o lwythau Tyrcig crwydrol, fel y Kipchaks a'r Pechenegs, gan ddod a phoblogaethau Slafaidd y Dwyrain i ranbarthau mwy diogel, coediog y gogledd, yn enwedig i'r ardal a elwir yn Zalesye.[28]

Dugiaeth Fawr Moscow

[golygu | golygu cod]

Y wladwriaeth fwyaf pwerus i godi ar ôl dinistrio Kievan Rus' oedd Dugiaeth Fawr Moscow, a oedd yn rhan o Vladimir-Suzdal i ddechrau.[29] Tra'n dal i fod o dan barth y Mongol - Tatars a chyda'u hymoddefiad, dechreuodd Moscow haeru ei dylanwad yn y Central Rus' ar ddechrau'r 14g, gan ddod yn rym blaenllaw yn y broses o ailuno ac ehangu tiroedd Rus' Rwsia.[30] Llewyrchodd Gweriniaeth Novgorod, fel y brif ganolfan masnach ffwr a phorthladd mwyaf dwyreiniol y Gynghrair Hanseatig.[31]

Roedd yr adeg hon yn parhau i fod yn anodd, gyda chyrchoedd Mongol-Tatar yn aml. Dioddefodd amaethyddiaeth o ddechrau'r Oes Iâ Fach. Fel yng ngweddill Ewrop, roedd plaoedd o afiechyd yn digwydd yn aml rhwng 1350 a 1490.[32] Fodd bynnag, oherwydd dwysedd y boblogaeth is a hylendid gwell - baddonau stêm gwlyb - nid oedd y gyfradd marwolaeth o bla mor ddifrifol ag yng Ngorllewin Ewrop,[33] ac adferwyd niferoedd y boblogaeth erbyn 1500.[32]

Dan arweiniad y Tywysog Dmitry Donskoy o Moscow a gynorthwywyd gan Eglwys Uniongred Rwsia, trechodd byddin unedig tywysogaethau Rwsia y Mongol-Tatars ym Mrwydr Kulikovo ym 1380.[34] Yn raddol, amsugnodd Moscow y tywysogaethau cyfagos, gan gynnwys gelynion fel Tver a Novgorod.[29]

O'r diwedd, taflodd Ivan III ("Ifan Fawr") reolaeth yr Golden Horde a chyfnerthu'r cyfan o Ganolbarth a Gogledd Rus' o dan arglwyddiaeth Moscow, a hwn oedd y rheolwr Rwsiaidd cyntaf i gipio'r teitl "Uwch Ddug y Rus' Cyfan".[29] Ar ôl cwymp Caergystennin ym 1453, hawliodd Moscow olyniaeth i etifeddiaeth Ymerodraeth Rufeinig y Dwyrain.[29] Priododd Ifan III â Sophia Palaiologina, nith yr Ymerawdwr Bysantaidd olaf Constantine XI, ac impiwyd yr eryr pen dwbl Bysantaidd yn arfbais ei hun, ac yn y pen draw yn arfbais Rwsia.[35]

Tsariaeth Rwsia

[golygu | golygu cod]
Tsar Ifan IV, tsar Rwsia gan Viktor Vasnetsov, 1897

Wrth ddatblygu syniadau Trydydd Rhufain, coronwyd y Dug Mawr Ivan IV (neu "Ifan yr Ofnadwy" (Rwsieg Ива́н Гро́зный / Ivan Grozny)) yn swyddogol yn <i id="mwAd8">Tsar</i> cyntaf Rwsia ym 1547. Creodd ddeddfau newydd o gyfreithiau (Sudebnik o 1550), a sefydlwyd corff cynrychioliadol ffiwdal Rwsia am y tro cyntaf (Zemsky Sobor), llwyddodd i reoli dylanwad y clerigwyr, a chyflwynodd elfen o hunanreoli lleol mewn ardaloedd gwledig.[36]

Yn ystod ei deyrnasiad hir, bron idd Ifan yr Ofnadwy ddyblu tiriogaeth Rwsia a oedd eisoes yn fawr trwy atodi'r tri khanate Tatar (rhannau o'r Golden Horde sydd wedi'u chwalu): Kazan ac Astrakhan ar hyd y Volga, a'r Khanate Siberia yn ne-orllewin Siberia.[36] Felly, erbyn diwedd yr 16g, ehangodd Rwsia i'r dwyrain o'r Mynyddoedd Ural, felly i'r dwyrain o Ewrop, ac i Asia, gan gael ei thrawsnewid yn wladwriaeth draws-gyfandirol.[37]

Daearyddiaeth

[golygu | golygu cod]
Map topograffig o Rwsia

Mae Rwsia yn wlad draws-gyfandirol sy'n ymestyn yn helaeth dros Ewrop ac Asia. Cymdogion ffin Rwsia yw Norwy, y Ffindir, Estonia, Latfia, Lithwania, Gwlad Pwyl, Belarus, yr Wcrain, Georgia, Azerbaijan, Kazakhstan, China, Mongolia a Gogledd Corea. Mae'n rhychwantu cornel fwyaf gogleddol Ewrasia, ac mae ganddi arfordir pedwerydd hiraf o 37,653 km (23,396 mill).[38] Mae Rwsia'n gorwedd rhwng lledredau 41° ac 82° Gog, a hydoedd 19° Dwy a 169° Gor, ac mae'n fwy na thri chyfandir: Oceania, Ewrop, ac Antarctica,[39] ac mae iddi yr un arwynebedd â phlaned Plwton.[40]

Mae Oblast Kaliningrad, sef y rhan fwyaf gorllewinol o Rwsia ar hyd Môr y Baltig, tua 9,000 km i ffwrdd o'i rhan fwyaf dwyreiniol, sef Ynys Fawr Diomede yng Nghulfor Bering.[41] Mae gan Rwsia naw prif gadwyn o fynyddoedd, ac maen nhw i'w cael ar hyd y rhanbarthau deheuol, sy'n rhannu cyfran sylweddol o fynyddoedd y Cawcasws (sy'n cynnwys Elbrus, sydd yn 5,642 km, y copa uchaf yn Rwsia ac Ewrop);[42] Mynyddoedd Altai a Sayan yn Siberia; ac ym Mynyddoedd Dwyrain Siberia a Phenrhyn Kamchatka yn Nwyrain Pell Rwsia (yn cynnwys Klyuchevskaya Sopka, sy'n 4,750 km, ac sydd y llosgfynydd gweithredol uchaf yn Ewrasia).[43][44] Mae'r Mynyddoedd yr Wral, sy'n rhedeg o'r gogledd i'r de trwy orllewin y wlad, yn llawn adnoddau mwynau, ac yn ffurfio'r ffin draddodiadol rhwng Ewrop ac Asia.[45]

Mae Rwsia yn ffinio â thair cefnfor,, a dros 13 o foroedd ymylol.[41] Ymhlith ei hynysoedd ac ynysforoedd Rwsia mae Novaya Zemlya, Franz Josef Land, Severnaya Zemlya, Ynysoedd Newydd Siberia, Ynys Wrangel, Ynysoedd Kuril, a Sakhalin.[46][47] Dim ond 3.8 km yw Ynysoedd Diomede [48] i ffwrdd o Hokkaido, Japan.

Mae gan Rwsia, dros 100,000 o afonydd, ac mae ei llynnoedd yn cynnwys oddeutu chwarter dŵr croyw'r byd.[44] Llyn Baikal, y mwyaf a'r amlycaf ymhlith cyrff dŵr croyw Rwsia, yw llyn dŵr croyw dyfnaf, puraf a hynaf y byd, ac sy'n cynnwys dros un rhan o bump o ddŵr croyw'r byd.[49] Mae Ladoga ac Onega yng ngogledd-orllewin Rwsia yn ddau o'r llynnoedd mwyaf yn Ewrop. Y Volga, a ystyrir yn aml fel afon genedlaethol Rwsia oherwydd ei phwysigrwydd hanesyddol, yw'r afon hiraf yn Ewrop.[50] Mae afonydd Siberia Ob, Yenisey, Lena ac Amur ymhlith afonydd hiraf y byd.[50]

Hinsawdd

[golygu | golygu cod]

Mae maint Rwsia a phellter llawer o ardaloedd o'r môr yn arwain at oruchafiaeth yr hinsawdd gyfandirol llaith, sy'n gyffredin ym mhob rhan o'r wlad heblaw am y twndra a'r de-orllewin eithafol. Mae mynyddoedd y de a'r dwyrain yn rhwystro llif o aer cynnes o gefnforoedd India a'r Môr Tawel, tra bod gwastadedd y gorllewin a'r gogledd yn gwneud y wlad yn agored i ddylanwadau Arctig ac Iwerydd. Mae gan y rhan fwyaf o Ogledd-orllewin Rwsia a Siberia hinsawdd danforol (subarctic climate), gyda gaeafau difrifol iawn yn rhanbarthau mewnol Gogledd-ddwyrain Siberia (Sakha yn bennaf, lle mae Pegwn Oer y Gogledd wedi'i leoli gyda'r tymheredd isel −71.2 °C (−96.2 °F)),[46] a gaeafau mwy cymedrol mewn mannau eraill. Mae gan ddarn helaeth o dir Rwsia ar hyd Cefnfor yr Arctig ac ynysoedd Arctig Rwsia hinsawdd begynol.

Mae gan y rhan arfordirol Krasnodar Krai ar y Môr Du, yn fwyaf arbennig Sochi, a rhai stribedi arfordirol a mewnol yng Ngogledd y Cawcasws hinsawdd is-drofannol llaith gyda gaeafau mwyn a gwlyb. Mewn sawl rhanbarth yn Nwyrain Siberia a Dwyrain Pell Rwsia, mae'r gaeaf yn sych o'i gymharu â'r haf; tra bod rhannau eraill o'r wlad yn cael gwlybaniaeth fwy cyfartal ar draws tymhorau.

Mae dyodiad gaeaf yn y rhan fwyaf o'r wlad fel arfer yn cwympo fel eira. Mae gan rannau mwyaf gorllewinol Oblast Kaliningrad ar y Vistula, a rhai rhannau yn ne Krasnodar Krai a Gogledd y Cawcasws hinsawdd gefnforol. Mae'r rhanbarth ar hyd arfordir Volga Isaf a Môr Caspia, yn ogystal â rhai rhannau mwyaf deheuol Siberia, hinsawdd lled-cras.[51]

Trwy lawer o diriogaeth Rwsia, dim ond dau dymor penodol sydd - y gaeaf a'r haf - gan fod y gwanwyn a'r hydref fel arfer yn gyfnodau byr o newid rhwng tymereddau hynod isel ac uchel iawn. Y mis oeraf yw mis Ionawr (Chwefror ar yr arfordir); y cynhesaf yw mis Gorffennaf fel rheol. Mae ystodau tymheredd mawr yn nodweddiadol. Yn y gaeaf, mae'r tymheredd yn oerach o'r de i'r gogledd ac o'r gorllewin i'r dwyrain. Gall hafau fod yn eithaf poeth, hyd yn oed yn Siberia.[52]

Bioamrywiaeth

[golygu | golygu cod]
Parc Cenedlaethol Yugyd Va yng Ngweriniaeth Komi yw'r parc cenedlaethol mwyaf yn Ewrop.[45]

Oherwydd ei faint enfawr, mae gan Rwsia ecosystemau amrywiol, gan gynnwys anialwch pegynol, twndra, twndra coedwig, taiga, coedwig gymysg a llydanddail, paith coedwig (steppe), paith, lled-anialwch ac is-drofannau. Mae tua hanner tiriogaeth Rwsia yn goediog,[42] ac mae ganddi warchodfeydd coedwig mwya'r byd,[53] a elwir yn "Ysgyfaint Ewrop"; gan ddod yn ail yn unig i goedwig law yr Amazon o ran faint o garbon deuocsid y mae'n ei amsugno.[54]

Mae bioamrywiaeth Rwsia yn cynnwys 12,500 o rywogaethau o blanhigion fasgwlaidd, 2,200 o rywogaethau o bryoffytau, tua 3,000 o rywogaethau o gen, 7,000-9,000 o rywogaethau o algâu, ac 20,000-25,000 o rywogaethau o ffyngau. Mae ffawna Rwsia'n cynnwys 320 o rywogaethau o famaliaid, dros 732 o rywogaethau o adar, 75 rhywogaeth o ymlusgiaid, tua 30 rhywogaeth o amffibiaid, 343 rhywogaeth o bysgod dŵr croyw, tua 1,500 o rywogaethau o bysgod dŵr hallt, 9 rhywogaeth o seicostomata, ac oddeutu 100-150,000 o infertebratau.[55] Ceir oddeutu 1,100 o rywogaethau planhigion ac anifeiliaid prin ac mewn perygl wedi'u cynnwys yn Llyfr Data Coch Rwsia.[56]

Llywodraeth a gwleidyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Yn ôl Cyfansoddiad Rwsia, mae'r wlad yn ffederasiwn anghymesur ac yn weriniaeth lled-arlywyddol, lle mae'r arlywydd yn bennaeth y wladwriaeth,[57] a'r prif weinidog yw pennaeth y llywodraeth. Mae Ffederasiwn Rwsia wedi'i strwythuro'n sylfaenol fel democratiaeth gynrychioliadol aml-bleidiol, gyda'r llywodraeth ffederal yn cynnwys tair cangen:[58]

  • Deddfwriaethol: Mae Cynulliad Ffederal dwysiambraeth Rwsia, (sy'n cynnwys Dwma'r Wladwriaeth o 450-aelod a Chyngor y Ffederasiwn 170 aelod), yn mabwysiadu cyfraith ffederal, yn datgan rhyfel, yn cymeradwyo cytundebau, ac mae ganddo bŵer y pwrs a phwer uchelgyhuddo'r arlywydd.
  • Gweithrediaeth (Executive): Yr arlywydd yw prif-bennaeth y Lluoedd Arfog, a gall roi feto ar filiau deddfwriaethol cyn iddynt ddod yn gyfraith, ac mae'n penodi Llywodraeth Rwsia (Cabinet) a swyddogion eraill, sy'n gweinyddu ac yn gorfodi deddfau a pholisïau ffederal.
  • Barnwriaeth: Mae'r Llys Cyfansoddiadol, y Goruchaf Lys a llysoedd ffederal is (y mae eu barnwyr yn cael eu penodi gan Gyngor y Ffederasiwn ar argymhelliad yr arlywydd), yn dehongli deddfau ac yn gallu gwrthdroi deddfau y maent yn eu hystyried yn anghyfansoddiadol.

Etholir yr arlywydd trwy bleidlais boblogaidd am dymor o chwe blynedd (yn gymwys am ail dymor, ond nid am drydydd tymor yn olynol).[59] Mae gweinidogaethau'r llywodraeth yn cynnwys y prif weinidog a'i ddirprwyon, ei weinidogion, ac unigolion dethol eraill. Penodir pob un gan yr arlywydd ar argymhelliad y prif weinidog (tra bo penodi'r olaf yn gofyn am gydsyniad Dwma'r Wladwriaeth).

Rhaniadau gwleidyddol

[golygu | golygu cod]

Yn ôl y cyfansoddiad, mae Ffederasiwn Rwsia'n cynnwys 85 o ddeiliaid ffederal. Yn 1993, pan fabwysiadwyd y cyfansoddiad newydd, rhestrwyd 89 o ddeiliaid ffederal, ond unwyd rhai yn ddiweddarach. Mae gan y deiliaid ffederal hyn gynrychiolaeth gyfartal - dau gynrychiolydd yr un - yng Nghyngor y Ffederasiwn,[60] tŷ uchaf y Cynulliad Ffederal. Fodd bynnag, maent yn wahanol o ran hyd a lled eu hymreolaeth.[61]

Deiliaid ffederal Llywodraethiaeth
     46 oblastau Y math mwyaf cyffredin o ddeiliaid ffederal, gyda llywodraethwr a deddfwrfa a etholir yn lleol. Enwir yn gyffredin ar ôl eu canolfannau gweinyddol.
     22 gweriniaethau Mae pob un yn ymreolaethol; yn gartref i leiafrif ethnig penodol, ac mae ganddi ei chyfansoddiad, ei hiaith a'i deddfwrfa ei hun, ond fe'i cynrychiolir gan y llywodraeth ffederal mewn materion rhyngwladol.
     9 krais Mae Krais yn union yr un fath yn gyfreithiol ag oblasts. Mae'r teitl "krai" ("ffin" neu "tiriogaeth") yn hanesyddol, yn gysylltiedig â safle daearyddol (ffiniol) mewn cyfnod penodol o hanes. Nid yw'r krais cyfredol yn gysylltiedig â ffiniau.
     4 okrugs ymreolaethol Cyfeirir at y krai weithiau fel "dosbarth ymreolaethol", "ardal ymreolaethol", a "rhanbarth ymreolaethol", pob un â lleiafrif ethnig sylweddol neu bennaf.
     3 dinasoedd ffederal Dinasoedd mawr sy'n gweithredu fel rhanbarthau ar wahân (Moscow, Saint Petersburg, a Sevastopol).
     1 oblastau ymreolaethol Yr unig oblast ymreolaethol yw'r Oblast Ymreolaethol Iddewig.[62]

Ardaloedd ffederal

[golygu | golygu cod]

Mae'r deiliaid ffederal wedi'u grwpio'n wyth dosbarth ffederal, pob un wedi'i weinyddu gan gennad a benodir gan Arlywydd Rwsia.[63] Yn wahanol i'r deiliaid ffederal, nid yw'r is-dosbarthau ffederal yn lefel is-lywodraethol ond maent yn lefel o weinyddiaeth i'r llywodraeth ffederal. Mae gan genhadon arlywyddol ardaloedd ffederal y pŵer i weithredu cyfraith ffederal ac i gydlynu cyfathrebu rhwng yr arlywydd a'r llywodraethwyr rhanbarthol.

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]
gw • sg • go
Asia
Gwladwriaethau sofranaidd
Gwladwriaethau trawsgyfandirol

Yr Aifft2 · Armenia3 · Aserbaijan4 · Cyprus3 · Dwyrain Timor5 · Georgia4 · Indonesia5 · Casachstan6 · Rwsia6 · Twrci6 · Iemen7

Tiriogaethau dibynnol,
ardaloedd ymreolaethol,
a thiriogaethau eraill
Dynodir gwlad anghydnabyddedig neu a gydnabyddir yn rhannol gan lythrennau italig.
1 Cydnabyddir gan Dwrci yn unig.  2 Gyda'r mwyafrif o'i thir yn Affrica.  3 Yn Ne Orllewin Asia yn gyfan gwbwl, ond ystyrir yn rhan o Ewrop am resymau hanesyddol, gwleidyddol, ac/neu diwylliannol.  4 Yn rhannol neu ddim o gwbwl yn Ewrop, yn dibynnu ar ddiffiniadau'r ffiniau rhwng Ewrop ac Asia.  5 Ystyrid weithiau yn rhan o Oceania.  6 Gyda lleiafrif o'i thir yn Asia.  7 Ystyrid ynysfor Socotra yn rhan o Affrica.  8 Gweinyddir gan Weriniaeth Pobl Tsieina.  9 Nid yn llwyr annibynnol. 
gw • sg • go
G8
Aelodau arhosol
Cynrychiolaethau ychwanegol
gw • sg • go
Baner y Cenhedloedd Unedig Aelodau Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig
Aelodau parhaolBaner y Cenhedloedd Unedig
Aelodau dros dro
2023–24
2024–25
Chwiliwch am Rwsia
yn Wiciadur.
Eginyn erthygl sydd uchod am Rwsia. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 Curtis, Glenn E. (1998). "Russia - Early History". Washington, D.C.: Federal Research Division of the Library of Congress. Cyrchwyd 29 Mehefin 2021.
  2. ↑ Kuchkin V. A. Russian land // Ancient Russia in the medieval world / Institute of General History of the Russian Academy of Sciences; Ed. E. A. Melnikova, V. Ya. Petrukhina .
  3. ↑ Duczko, Wladyslaw (2004). Viking Rus. Brill Publishers. tt. 10–11. ISBN 978-90-04-13874-2.
  4. ↑ Nazarenko, Aleksandr Vasilevich (2001). "1. Имя "Русь" в древнейшей западноевропейской языковой традиции (XI-XII века)" [The name Rus' in the old tradition of Western European language (XI-XII centuries)]. [Old Rus' on international routes: Interdisciplinary Essays on cultural, trade, and political ties in the 9th-12th centuries] |trans-title= requires |title= (help) (yn Rwseg). Languages of the Rus' culture. tt. 40, 42–45, 49–50. ISBN 978-5-7859-0085-1.
  5. ↑ Milner-Gulland, R. R. (1997). The Russians: The People of Europe. Blackwell Publishing. tt. 1–4. ISBN 978-0-631-21849-4.
  6. ↑ "The era of the great European cultures of the Northern-type hunters". www.iabrno.cz. Czech Academy of Sciences, the Institute of Archaeology in Brno, The Center for Paleolithic and Paleoethnological Research. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-11-12. Cyrchwyd 13 Mai 2021.
  7. ↑ "Kostenki-12, a memorial to Upper Paleolithic culture in Eastern Europe". Institute of History of Material Culture, RAS. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Gorffennaf 2006. Cyrchwyd 13 Mai 2021.
  8. ↑ Anthony, David W.; Ringe, Don (2015-01-01). "The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives". Annual Review of Linguistics 1 (1): 199–219. doi:10.1146/annurev-linguist-030514-124812. ISSN 2333-9683.
  9. ↑ 9.0 9.1 Belinskij, Andrej; Härke, Heinrich (1999). "The 'Princess' of Ipatovo". Archeology 52 (2). http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html. Adalwyd 26 December 2007.
  10. ↑ 10.0 10.1 Drews, Robert (2004). Early Riders: The beginnings of mounted warfare in Asia and Europe. New York: Routledge. t. 50. ISBN 0-415-32624-9.
  11. ↑ Koryakova, L. "Sintashta-Arkaim Culture". The Center for the Study of the Eurasian Nomads (CSEN). Cyrchwyd 13 Mai 2021.
  12. ↑ "1998 NOVA documentary: "Ice Mummies: Siberian Ice Maiden"". Transcript. Cyrchwyd 13 Mai 2021.
  13. ↑ Sinor, Denis (1990). The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-24304-9.
  14. ↑ Jacobson, E. (1995). The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World. Brill. t. 38. ISBN 90-04-09856-9.
  15. ↑ Tsetskhladze, G. R. (1998). The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology. F. Steiner. t. 48. ISBN 978-3-515-07302-8.
  16. ↑ Turchin, P. (2003). Historical Dynamics: Why States Rise and Fall. Princeton University Press. tt. 185–186. ISBN 978-0-691-11669-3.
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 Christian, D. (1998). A History of Russia, Central Asia and Mongolia. Blackwell Publishing. tt. 286–288. ISBN 978-0-631-20814-3.
  18. ↑ For a discussion of the origins of Slavs, see Barford, P. M. (2001). The Early Slavs. Cornell University Press. tt. 15–16. ISBN 978-0-8014-3977-3.
  19. ↑ Paszkiewicz, H.K. (1963). The Making of the Russian Nation. Darton, Longman & Todd. t. 262.
  20. ↑ McKitterick, R. (15 Mehefin 1995). The New Cambridge Medieval History. Cambridge University Press. t. 497. ISBN 0-521-36447-7.
  21. ↑ Mongaĭt, A.L. (1959). Archeology in the U.S.S.R. Foreign Languages Publishing House. t. 335.
  22. ↑ Obolensky, D. (1994). Byzantium and the Slavs. St Vladimir's Seminary Press. t. 42. ISBN 978-0-88141-008-2.
  23. ↑ Thompson, J.W.; Johnson, E.N. (1937). An Introduction to Medieval Europe, 300–1500. W. W. Norton & Co. t. 268. ISBN 978-0-415-34699-3.
  24. ↑ Plokhy, Serhii (2006). The Origins of the Slavic Nations: Premodern Identities in Russia, Ukraine, and Belarus. Cambridge University Press. t. 13. ISBN 978-0-521-86403-9.
  25. ↑ Obolensky, Dimitri (1971). Byzantium & the Slavs. tt. 75–108. ISBN 978-0-88141-008-2.
  26. ↑ Logan, Donald F. (1992). The Vikings in History 2nd Edition. Routledge. ISBN 978-0-415-08396-6.
  27. ↑ Vernadsky, George (1973). Kievan Russia. Yale University Press. t. 430. ISBN 978-0-300-01647-5.
  28. ↑ Klyuchevsky, V. (1987). The course of the Russian history. 1. Myslʹ. ISBN 978-5-244-00072-6.
  29. ↑ 29.0 29.1 29.2 29.3 Curtis, Glenn E. (1998). "Russia - Muscovy". Washington, D.C.: Federal Research Division of the Library of Congress. Cyrchwyd 25 Mehefin 2021.
  30. ↑ Davies, Brian L. (2014). Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe, 1500–1700 (PDF). Routledge. t. 4.
  31. ↑ Jotischky, Andrew; Hull, Caroline (2005). The Penguin Historical Atlas of the Medieval World. Penguin Books. tt. 122–123. ISBN 978-0-14-101449-4.
  32. ↑ 32.0 32.1 Hatcher, John (2008). The Black Death: An Intimate History. Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84475-4.
  33. ↑ Pollock, Ethan (2019). Without the Banya We Would Perish: A History of the Russian Bathhouse. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-539548-8.
  34. ↑ Galeotti, Mark (2019). Kulikovo 1380: The battle that made Russia. t. 96. ISBN 978-1-4728-3121-7.
  35. ↑ Hamlin, Cyrus (December 1886). "The Dream of Russia". The Atlantic. Cyrchwyd 2 Mehefin 2021.
  36. ↑ 36.0 36.1 Payne, Robert; Romanoff, Nikita (2002). Ivan the Terrible. t. 520. ISBN 978-0-8154-1229-8.
  37. ↑ Wood, Alan (2011). Russia's Frozen Frontier: A History of Siberia and the Russian Far East 1581 - 1991. t. 320. ISBN 978-0-340-97124-6.
  38. ↑ "Coastline - The World Factbook". Central Intelligence Agency. Cyrchwyd 27 Mehefin 2021.
  39. ↑ Taylor, Callum (2 April 2018). "Russia is huge, and that's about the size of it". Medium. Cyrchwyd 6 Gorffennaf 2021. Russia takes up 17,098,250 square kilometres, roughly one-eighth of the world's total land mass. That's larger than the entire continent of Antarctica...
  40. ↑ Clark, Stuart (28 Gorffennaf 2015). "Pluto: ten things we now know about the dwarf planet". The Guardian. Cyrchwyd 20 Mehefin 2021. Pluto's diameter is larger than expected at 2,370 kilometres across. This is about two-thirds the size of Earth's moon, giving Pluto a surface area comparable to Russia.
  41. ↑ 41.0 41.1 Glenn E. Curtis, gol. (1998). "Global Position and Boundaries". Washington, D.C.: Federal Research Division of the Library of Congress. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.Glenn E. Curtis, ed. (1998).
  42. ↑ 42.0 42.1 "Russia - The World Factbook". Central Intelligence Agency. Cyrchwyd 26 December 2007.
  43. ↑ "Klyuchevskoy". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. Cyrchwyd 24 Gorffennaf 2021.
  44. ↑ 44.0 44.1 Glenn E. Curtis, gol. (1998). "Topography and Drainage". Washington, D.C.: Federal Research Division of the Library of Congress. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.
  45. ↑ 45.0 45.1 "The Ural Mountains". NASA Earth Observatory. NASA. 13 Gorffennaf 2011. Cyrchwyd 27 Mai 2021.
  46. ↑ 46.0 46.1 "Russia". The Arctic Institute – Center for Circumpolar Security Studies. Cyrchwyd 27 Mehefin 2021.
  47. ↑ Aziz, Ziryan (28 Chwefror 2020). "Island hopping in Russia: Sakhalin, Kuril Islands and Kamchatka Peninsula". Euronews. Cyrchwyd 27 Mehefin 2021.
  48. ↑ "Diomede Islands – Russia". Atlas Obscura. Cyrchwyd 27 Mehefin 2021.
  49. ↑ "Lake Baikal—A Touchstone for Global Change and Rift Studies". United States Geological Survey. Cyrchwyd 26 December 2007.
  50. ↑ 50.0 50.1 "Russia's Largest Rivers From the Amur to the Volga". The Moscow Times. 15 Mai 2019. Cyrchwyd 26 Mai 2021.
  51. ↑ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 Hydref 2018). "Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution". Scientific Data 5: 180214. Bibcode 2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. ISSN 2052-4463. PMC 6207062. PMID 30375988. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6207062.
  52. ↑ Drozdov, V. A.; Glezer, O. B.; Nefedova, T. G.; Shabdurasulov, I. V. (1992). "Ecological and Geographical Characteristics of the Coastal Zone of the Black Sea". GeoJournal 27 (2): 169. doi:10.1007/BF00717701. ISSN 0343-2521. https://archive.org/details/sim_geojournal_1992-06_27_2/page/169.
  53. ↑ "Biodiversity in Russia". Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-10-21. Cyrchwyd 23 Hydref 2019.
  54. ↑ Walsh, Nick Paton (19 Medi 2003). "It's Europe's lungs and home to many rare species. But to Russia it's £100bn of wood". The Guardian. London. Cyrchwyd 26 December 2007. Forest makes up 70% of Russia's territory and spans 12 time zones. It is known as Europe's lungs and is second only to the Amazon in the amount of carbon dioxide it absorbs, and is home to many rare species.
  55. ↑ "Species richness of Russia". Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-05-09. Cyrchwyd 27 Mehefin 2021.
  56. ↑ Glenn E. Curtis, gol. (1998). "Climate". Washington, D.C.: Federal Research Division of the Library of Congress. Cyrchwyd 10 Gorffennaf 2021.
  57. ↑ "The Constitution of the Russian Federation". (Article 80, § 1). Cyrchwyd 27 December 2007.
  58. ↑ DeRouen, Karl R.; Heo, Uk (2005). Defense and Security: A Compendium of National Armed Forces and Security Policies. ABC-CLIO. t. 666. ISBN 978-1-85109-781-4.
  59. ↑ "The Constitution of the Russian Federation". (Article 81, § 3). Cyrchwyd 27 December 2007.
  60. ↑ "The Constitution of the Russian Federation". (Article 95, § 2). Cyrchwyd 27 December 2007.
  61. ↑ KARTASHKIN, V., & ABASHIDZE, A. (2004).
  62. ↑ Gessen, Masha (2016). Where the Jews Aren't: The Sad and Absurd Story of Birobidzhan, Russia's Jewish Autonomous Region. Schocken. ISBN 978-0-8052-4246-1.
  63. ↑ Russian Classification of Economic Regions (OK 024–95) of 1 Ionawr 1997 as amended by the Amendments #1/1998 through #5/2001.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Rwsia&oldid=13043980"