Neidio i'r cynnwys

Prŵn

Oddi ar Wicipedia
Prŵn
Mathdried fruit, Eirinen Edit this on Wikidata
DeunyddEirinen Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Eirin sych yw prŵn (lluosog: prŵns[1]) sy'n dod, gan amlaf, o'r goeden eirin Ewropeaidd (Prunus domestica). Ceir enwau eraill gan gynnwys eirin sych (eirinen sych), prwnsen (prŵns)[2] neu prwyn.[3] Ni ellir sychu pob rhywogaeth neu amrywiaeth o eirin i greu prŵns.[4] Ffrwyth (eirin) cadarn eu cnawd yw prŵn o fathau Prunus domestica sy'n cynnwys llawer o solidau hydawdd, ac nad ydynt yn eplesu wrth sychu.[5]

Mae'r rhan fwyaf o eirin sych yn 'gyltifarau carreg rydd' (mae'r carreg hedyn yn hawdd i'w dynnu), tra bod y rhan fwyaf o eirin a dyfir i'w bwyta'n ffres yn 'garreg lynu' (mae'n anoddach tynnu'r pwll).

Mae eirin sych yn garbohydradau 64%, gan gynnwys ffibr dietegol, 2% o brotein, ffynhonnell gyfoethog o fitamin K, a ffynhonnell gymedrol o fitaminau B a mwynau dietegol. Mae cynnwys sorbitol ffibr dietegol yn debygol o ddarparu'r effaith garthydd sy'n gysylltiedig â bwyta eirin sychion.

Cynhyrchu

[golygu | golygu cod]
'Prune d'ente', un o'r mathau o eirin a ddefnyddir i gynhyrchu prŵns

Tyfir mwy na 1,000 o gyltifarau eirin i'w sychu. Y prif gyltifar a dyfir yn yr Unol Daleithiau yw'r 'Improved French'. Mae mathau eraill yn cynnwys 'Sutter', 'Tulare Giant', 'Moyer', 'Imperial', 'Italian', a 'Greengages'. Mae eirin sych ffres yn cyrraedd y farchnad yn gynt nag eirin ffres ac maent fel arfer yn llai o ran maint. Mae mwyafrif helaeth y mathau a dyfir yn fasnachol yn hunan-ffrwythlon ac nid oes angen coed peillio ar wahân arnynt.[6]

Newid enw yn Saesneg

[golygu | golygu cod]
Dantais eirin sychion gyda siocled drosto ac almwn yn y canol
Defnyddir prŵns mewn prydau o Moroco megis tagine sy'n cynnwys cig oen, prŵns ac almon

Yn 2001, awdurdodwyd tyfwyr eirin yn yr Unol Daleithiau gan y Weinyddiaeth Bwyd a Chyffuriau i alw "prunes" yn "dried plums".[7] Oherwydd y canfyddiad bod eirin sych yn cael eu cysylltu â lleddfu rhwymedd (cysylltiad a ystyrid yn anffasiynnol neu'n annymunol yn ôl rhai), rhoddodd rhai dosbarthwyr y gorau i ddefnyddio'r gair "prune" ar labeli pecynnu o blaid "dried plums".[8]

Hanes

[golygu | golygu cod]

Yn ôl Hubert Caillavet, peiriannydd garddwriaethol yn gweithio yn yr orsaf ymchwil gwinwyddaeth a thyfu ffrwythau ger Bordeaux, byddai’r eirin o'r math 'prune d'ente', “wedi cael ei gyflwyno o’r Dwyrain ar adeg y Croesgadau ac fe’i lluoswyd ym mherllannau’r mynachlog Urdd Sant Bened]] Clairac (Lot-et-Garonne). Gelwid yr amrywiaeth hwn gynt yn eirin Agen neu 'prune datte'. Ymddengys i’r enw “ente” gael ei roi am y tro cyntaf ym 1846, oherwydd ar y pryd, sylwyd ei bod yn well ei “i fynd i mewn” (l'entre yn Ffrangeg).

Roedd eirin sych yn hoff fwyd gan forwyr yn yr 17g a'r 18g a gwladychwyr yn y 19g, diolch i'w allu i gadw ei rinweddau fel ffrwyth yn ystod teithiau hir ac i atal y llwg. Trawsosodwyd tyfu coeden eirin Ente yn y 19g i'r Byd Newydd.

Mae'r cnwd hwn, o blanhigion a fewnforiwyd o ranbarth Agen, wedi mwynhau llwyddiant mawr yng Nghaliffornia, ond hefyd yn Ne Affrica, Awstralia, yr Ariannin a Chile, gwledydd sydd wedi dod yn gystadleuwyr o'r tocio Agen ar y marchnadoedd rhyngwladol.

Effeithiau iechyd

[golygu | golygu cod]

Mae eirin sych yn cynnwys ffibr dietegol (tua 7% o'r pwysau) a all roi effeithiau carthydd.[9] Gall eu cynnwys sorbitol fod yn gyfrifol am hyn hefyd, casgliad y daethpwyd iddo mewn adolygiad yn 2012 gan Awdurdod Diogelwch Bwyd Ewrop.[10] Roedd yr adroddiad hefyd yn dangos bod eirin sych yn cyfrannu'n effeithiol at gynnal gweithrediad arferol y coluddyn yn y boblogaeth gyffredinol os cânt eu bwyta mewn symiau o o leiaf 100 gram (3.5 owns) y dydd.[10]

Maeth

[golygu | golygu cod]

Eirin sych yw 31% o ddŵr, 64% o garbohydradau, gan gynnwys 7% o ffibr dietegol, 2% o brotein, a llai nag 1% o fraster. Mae eirin sych yn ffynhonnell gymedrol o fitamin K (57% o'r Gwerth Dyddiol, DV) ac yn ffynhonnell gymedrol o nifer o fitaminau B a mwynau dietegol (4-16% DV).

Ffytogemegau

[golygu | golygu cod]

Mae eirin sych a sudd prwns yn cynnwys ffytogemegau, gan gynnwys cyfansoddion ffenolig (yn bennaf fel asidau neoclorogenig ac asidau clorogenig) a sorbitol.[9]

Defnyddiau

[golygu | golygu cod]

Defnyddir eirin sych i baratoi seigiau melys a sawrus.[10]

Yn groes i'r enw, ni ddefnyddir eirin neu eirin sych wedi'u berwi i wneud eirin siwgr, a all yn lle hynny fod yn gnau, hadau, neu sbeisys wedi'u gorchuddio â siwgr caled, a elwir hefyd yn gomfits.[11]

Defnyddir mewn teisennau fel Farz Forn o Llydaw ac fel rhan o brydau saig fel tagine o Moroco.

Y Prŵn a Chymru

[golygu | golygu cod]

Mae'r gair "prŵn" ac addasiadau ohono yn fenthyciad o'r Saesneg 'prunes'.

Bathodd Iolo Morganwg y gair "prwyn" ar gyfer y ffrwyth gan honni ei fod yn air o'r Lydaweg.[12]

Ceir hefyd y gair hŷn, tamarindi, a gofnodwyd yn 1604-07 yng ngeiriadur Syr Thomas Wiliems 'Theasaurus Linguæ Latinæ et Cambrobritannicæ' a hefyd fel prius Damasgen yn yr un cyhoeddiad gyda'r disgrifiad "y ffrwyth megys y pruns damascen d.g. tamarindi.".[13]

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑  prŵns. Geiriadur Prifysgol Cymru. Adalwyd ar 7 Gorffennaf 2024.
  2. ↑ "prune". Geiriadur yr Academi. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2024.
  3. ↑ "prwyn". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2024.
  4. ↑ Growing Prunes (Dried Plums) in California: An Overview. UCANR Publications. 2007. ISBN 978-1-60107-486-7.
  5. ↑ Richard P. Buchner (16 May 2012). Prune Production Manual. UCANR Publications. tt. 75–. ISBN 978-1-60107-702-8.
  6. ↑ Growing Prunes (Dried Plums) in California: An Overview. UCANR Publications. 2007. tt. 2–. ISBN 978-1-60107-486-7.
  7. ↑ "FDA Approves Prune Name Change". ABC News. 2006-01-06. Cyrchwyd 2016-07-14.
  8. ↑ Janick, Jules and Robert E. Paull (2008). The Encyclopedia of Fruit and Nuts. CABI. ISBN 0-85199-638-8. p. 696.
  9. ↑ 9.0 9.1 Stacewicz-Sapuntzakis, M; Bowen, PE; Hussain, EA; Damayanti-Wood, BI; Farnsworth, NR (2001). "Chemical composition and potential health effects of prunes: a functional food?". Critical Reviews in Food Science and Nutrition 41 (4): 251–86. doi:10.1080/20014091091814. PMID 11401245.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA) (2012). "Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to dried plums of 'prune' cultivars (Prunus domestica L.) and maintenance of normal bowel function (ID 1164, further assessment) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006". EFSA Journal 10 (6): 2712. doi:10.2903/j.efsa.2012.2712.
  11. ↑ Kawash, Samira (22 December 2010). "Sugar Plums: They're Not What You Think They Are". The Atlantic. Cyrchwyd 13 July 2017.
  12. ↑ "prwyn". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2024.
  13. ↑ "prŵns, priwns". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2024.
Eginyn erthygl sydd uchod am fwyd neu ddiod. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Prŵn&oldid=12908304"