Pandemig ffliw 1918
Pandemig ffliw a ledodd i bron pob rhan o'r byd oedd pandemig ffliw 1918 neu'r ffliw Sbaenaidd. Achoswyd gan straen marwol a hynod o heintus o'r feirws ffliw A, is-deip H1N1. Nid yw data hanesyddol ac epidemiolegol, bellach, yn ddigonol i ganfod tarddiad daearyddol y feirws.[1] Oedolion ifanc iach oedd y mwyafrif o ddioddefwyr, er bod tarddiannau ffliw gan amlaf yn effeithio'r ifanc, yr henoed, neu gleifion sydd fel arall yn wan yn bennaf. Mae'r pandemig ffliw hefyd wedi'i gysylltu â'r tarddiant sydyn o enseffalitis lethargica yn y 1920au,[2] er bod ymchwil wedi methu darganfod unrhyw dystiolaeth o feirws, ffliw neu arall, yn gysylltiedig â'r afiechyd hwn.[3]
Parhaodd y pandemig o fis Mawrth 1918 i Fehefin 1920,[4] gan ledu i hyd yn oed yr Arctig ac ynysoedd anghysbell yn y Cefnfor Tawel. Yr unig ardal boblog na effeithiwyd oedd ynys Marajó yn aber afon Amazonas, Brasil.[5] Amcangyfrifwyd i 10,000 o bobl farw yng Nghymru ac i 50–100 miliwn o bobl gael eu lladd fyd-eang,[1][6] sef tua traean o boblogaeth Ewrop.[7][8][9] Amcangyfrifwyd i 500 miliwn o bobl, traean o boblogaeth y byd (tua 1.6 biliwn ar y pryd), gael eu heintio.[1]
Defnyddiwyd samplau meinwe o gleifion rhewedig i atgynhyrchu'r feirws er mwyn ei astudio. Oherwydd ffyrnigrwydd a gwenwyndra eithafol y straen mae doethineb y fath ymchwil yn ddadleuol. Ymysg casgliadau'r ymchwil hwn y mae dull y feirws o ladd trwy storm cytokine (gorymateb gan system imiwnedd y corff) sy'n egluro ei natur ddifrifol a phroffil oedran ei ddioddefwyr. Difroda gyrff oedolion ifanc gan eu systemau imiwnedd cryf, tra bo systemau imiwnedd gwanach plant ac oedolion canol-oed yn achosi llai o farwolaethau.
Tarddiad y ffliw
[golygu | golygu cod]
Un ffynhonnell bosibl o'r feirws gwreiddiol ydyw Fort Riley, Kansas, pan newidiodd un feirws o fewn i ddofednod (ieir ac adar tebyg) ac mewn moch oedd yn cael eu cadw i fwydo milwyr y gaer. Pan adawsant y gaer i bob cwr o'r byd fe ledaenwyd y feirws gyda nhw. Mae damcaniaeth arall, fodd bynnag, yn dweud mai ffynhonnell y ffliw hwn oedd adar.[10]
Achosion lleol
[golygu | golygu cod]Ymchwiliodd Rwth Tomos i effeithiau'r pandemig ar blant ysgol Trawsfynydd lle roedd camp milwrol Rhiwgoch wedi ei sefydlu gerllaw[11]. Gwelwyd yr effeithiau ar y plant a'r staff yn hwyr yn y flwyddyn ar ôl cyfnod o difftheria yn y pentref. Dywedir mai ysgol Bronaber ymhellach i lawr y dyffryn oedd ysgol y teuluoedd milwrol.
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 1.2 (Saesneg) 1918 Influenza Pandemic | CDC EID.
- ↑ Vilensky JA, Foley P, Gilman S (Awst 2007). "Children and encephalitis lethargica: a historical review". Pediatr. Neurol. 37 (2): 79–84. doi:10.1016/j.pediatrneurol.2007.04.012. PMID 17675021.
- ↑ (Saesneg) Mystery of the forgotten plague. BBC (27 Gorffennaf, 2004). Adalwyd ar 5 Awst, 2009.
- ↑ (Ffrangeg) Institut Pasteur. La Grippe Espagnole de 1918 Archifwyd 2015-11-17 yn y Peiriant Wayback.
- ↑ Ryan, Jeffrey, gol. Pandemic influenza: emergency planning and community preparedness. Boca Raton : CRC Press, 2009. t. 24
- ↑ Patterson, KD; Pyle GF (Gwanwyn 1991). "The geography and mortality of the 1918 influenza pandemic". Bull Hist Med. 65 (1): 4–21. PMID 2021692.
- ↑ Tindall, George Brown & Shi, David Emory. America: A Narrative History, 7fed argraffiad. Hawlfraint 2007 gan W.W Norton & Company, Inc.
- ↑ (Saesneg) The 1918 Influenza Pandemic
- ↑ Johnson NP, Mueller J (2002). "Updating the accounts: global mortality of the 1918–1920 "Spanish" influenza pandemic". Bull Hist Med 76 (1): 105–15. doi:10.1353/bhm.2002.0022. PMID 11875246.
- ↑ ""Avian Influenza" gan Timm C. Harder a Ortrud Werner". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-05-10. Cyrchwyd 2009-08-02.
- ↑ Bwletin Llên Natur 1 47