Wicipedia

Kirundi

Iaith Bantw a phrif iaith gwladwriaeth Bwrwndi yng nghanolbarth Affrica. Mae'n rhan o gontiniwwm tafodiaith gyda Kinyarwanda yn Rwanda. Dylid ystyried y ddau yr iaith yn y bôn.

Un o ieithoedd Bantw yn Bwrwndi yw Kirundi, Kirundi mewn orgraff Gymraeg, gelwir hefyd yn Rwndi, Rundi, neu Roundi. Mae'n dafodiaith a siaredir yn Rwanda a rhannau cyfagos o Tanzania, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Wganda, yn ogystal ag yn Kenya. Mae Kirundi yn gyd-ddealladwy â Kinyarwanda, iaith genedlaethol Rwanda, ac mae'r ddwy ran yn rhan o'r continwwm tafodieithol ehangach a elwir yn Rwanda-Rundi.[2]

Kirundi
Enghraifft o'r canlynoliaith naturiol, iaith fyw Edit this on Wikidata
MathRwanda-Rundi Edit this on Wikidata
Label brodorolIkirundi Edit this on Wikidata
Enw brodorolIkirundi Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 10,800,000 (2019),[1]
    •  
  • 8,800,000 (2007)
    • cod ISO 639-1rn Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-2run Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-3run Edit this on Wikidata
    System ysgrifennuyr wyddor Ladin Edit this on Wikidata
    Mae'r testun Kirundi ar gefn y lori yn rhybuddio seiclwyd rhag dal ymlaen i'r cerbyd
    Gweddi'r Arglwydd yn Kirundi yn Eglwys Pater Noster yn Jerwsalem

    Mae Kirundi yn iaith Bantw a siaredir yn frodorol yn Burundi gan 97% o'r boblogaeth (11,045,000) yn Wganda (246,000), sef cyfanswm o 12.5 miliwn o siaradwyr.[3][4]

    Cyd-desun

    golygu

    Siaredir yr iaith Kirundi yn frodorol gan yr Hutu, gan gynnwys y Bakiga ac ethnigrwydd cysylltiedig eraill, yn ogystal â'r Tutsi, Twa a Hima ymhlith eraill. Mae tafodieithoedd cyfagos Kirundi yn ddealladwy i'r ddwy ochr â Ha.

    Mae Kirundi yn un o'r ieithoedd lle mae rheol Meeussen, rheol sy'n disgrifio patrwm penodol o newid tonyddol yn ieithoedd Bantw, yn weithredol.

    Gellir dadlau fod y ddwy iaith. Kirundi a Kinyarwanda, mewn gwirionedd yn un a'r un iaith; gellir cymharu hyn ag Iseldireg o'r Iseldiroedd ac Iseldireg o Wlad Belg, mae'r ddau amrywiad iaith yn perthyn i'r un iaith, er gwaethaf y gwahaniaethau rhanbarthol mewn ynganiad a geirfa.

    Yn 2020, sefydlwyd Academi Rundi i helpu i safoni a hyrwyddo Kirundi.[5]

    Ffonoleg

    golygu

    Tôn

    golygu

    Iaith donyddol yw Rundi. Mae dwy dôn hanfodol yn Rundi: uchel ac isel (neu H ac L). Gan fod gan Rundi wahaniaeth ffonemig ar hyd llafariad, pan fo llafariad hir yn newid o dôn isel i dôn uchel fe'i nodir fel tôn codi. Pan fydd llafariad hir yn newid o dôn uchel i dôn isel, fe'i nodir fel tôn sy'n gostwng.[6]

    Defnyddir Rundi yn aml mewn ffonoleg i ddarlunio enghreifftiau o reol Meeussen.[7][8] Yn ogystal, cynigiwyd y gall tonau symud gan strwythur mydryddol neu rythmig. Mae rhai awduron wedi ehangu'r nodweddion mwy cymhleth hyn o'r system donyddol gan nodi bod priodweddau o'r fath yn anarferol iawn i system dôn.[9]

    Ffonotacteg

    golygu

    Mae strwythur sillafau yn Rundi yn cael ei ystyried yn CV, hynny yw heb unrhyw glystyrau, dim cytseiniaid coda, a dim cnewyllyn llafariad cymhleth. Cynigiwyd bod dilyniannau sy'n CVV yn y sylweddoliad arwyneb mewn gwirionedd yn CV yn yr adeiledd dwfn gwaelodol, gyda'r gytsain yn cyfuno â'r llafariad gyntaf.[10]

    Cytgord cytsain

    golygu

    Dangoswyd bod gan Rundi briodweddau cytgord cytsain yn enwedig o ran sibilyddion. Disgrifiodd Meeussen yr harmoni hwn yn ei draethawd ac ymchwilir iddo ymhellach gan eraill.[11] Mae un enghraifft o'r harmoni hwn yn cael ei sbarduno gan /ʃ/ a /ʒ/ ac mae'n targedu'r set o /s/ a /z/ yn y sillafau bonyn cyfagos blaenorol.

    Defnydd swyddogol a Kirundi heddiw

    golygu

    Cydnabuwyd Kirundi yn iaith swyddogol yn Burundi gan Gyfansoddiad Teyrnas Burundi ym 1962. Yn unol â'r cyfansoddiad, ysgrifennwyd llawer o orchmynion llywodraeth Burundiaidd, yn enwedig y rhai a argraffwyd yn y Bulletin Officiel du Burundi o 1962 i 1963, yn Ffrangeg a Kirundi. Wedi i'r cyfansoddiad gael ei atal yn 1966, parhaodd Kirundi yn iaith swyddogol de facto yn y wlad, er i'w defnydd yn nogfennau'r llywodraeth leihau.[12] Ym 1972 mabwysiadwyd Kirundi yn iaith swyddogol addysgu yn ysgolion cynradd Burundian.[13]

    Prin yw'r testun yn yr iaith. Ceir peth defnydd ohono gan gyrff rhyngwladol er mwyn lledaenu negeseuon i wella iechyd y trigolion, er enghraiff, fideo addysgol am colera.[14] neu wyboaeth ar iechyd meddwl a gynhyrchwyd gan UNHCR (Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig).[15]

    Gwefannau newyddion a radio

    golygu

    Mae holl bapurau newydd y wlad yn y Ffrangeg. Y papur (a'r wefan) newyddion fwyaf boblogaidd y Iwacu. ("ein cartref" yn Kirundi/Kiniarwanda) Mae'r ysgrifen i gyd yn Ffrangeg ond cynhwysir cyfweliadau yn Kirundi (er, gyda throsleisio ac isdeitlo yn Ffrangeg).[16]

    Serch hynny, ymddengys bod canran dda, os nad mwyafrif, gorsafoedd radio Bwrwndi yn yr iaith frodorol er bod Ffrangeg yn dal i fod yn iaith ar gyfer trafod newyddion a diwylliant o bwys.[17]

    Ceir cerddoriaeth yn yr iaith yn fyw ac ar gwefannau fel Youtube gyda fideo y gân Burundi gan y grŵp Amagaba yn denu dros filiwn o wylwyr erbyn Gorffennaf 2023."Burundi - Amagaba (Official Video)". Amagaba club. 2018. Cyrchwyd 10 Gorffennaf 2023.</ref>

    Llyfryddiaeth

    golygu

    Cyfeiriadau

    golygu
    1. ↑ (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/, adalwyd 23 Ebrill 2022
    2. ↑ Ethnologue, 15th ed.
    3. ↑ "Rundi Language / Joshua Project" (yn Saesneg). joshuaproject.net. Cyrchwyd 2023-07-10.
    4. ↑ "Glottolog 4.4 - Rundi" (yn Saesneg). glottolog.org. Cyrchwyd 2023-07-10.
    5. ↑ Rigumye, M. "Longtemps attendue, l'Académie Rundi ouvre sous peu – IWACU". www.iwacu-burundi.org. Cyrchwyd 2021-09-10.
    6. ↑ de Samie 2009
    7. ↑ Myers 1987
    8. ↑ Phillipson 2003
    9. ↑ Goldsmith & Sabimana 1989
    10. ↑ Sagey 1986
    11. ↑ Ntihirageza 1993
    12. ↑ Verdoodt 2011, t. 515.
    13. ↑ Weinstein 1976, t. 89.
    14. ↑ "The Story of Colera". Global Health Media. Cyrchwyd 10 Gorffennaf 2023.
    15. ↑ "Mental Health GAP Humanitarian Intervention Guide (Kirundi version)". UNHCR. Cyrchwyd 10 Gorffennaf 2023.
    16. ↑ "Fait du jour: Pénurie sévère d'eau dans la zone de Cibitoke". Iwacu Web TV. 9 Gorffennaf 2023.
    17. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Mass media in Burundi

    Dolenni allanol

    golygu
      Eginyn erthygl sydd uchod am Fwrwndi. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
    Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Kirundi&oldid=12561995"