Тутарстан

	Тутарстан Республики; Республика Татарстан Tatarstan Respublikası
Тутарстан ялавĕ	Тутарстан гербĕ
Тĕп хули	Хусан
Лаптăкĕ; - Пĕтĕмпе; - шыв пайĕн %.	44 ; 67 847 км²; 6,4%
Халăх йышĕ; - Пĕтĕмпе; - Йышлăх	8; 4 001 625 çын патнелле (2023); 58,98 çын/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Атăлçи федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Атăл-Вятка районĕ
Регион номерĕ	16
Патшалăх чĕлхисем	вырăс, тутар
Президент	Рустам Минниханов
Премьер-министр	Алексей Валерьевич Песошин
Патшалăх Канашĕн председателĕ	Фарид Мухаметшин
Гимн	Тутарстан гимнĕ
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +0300

Тутарстан Республики (тут. Татарстан Республикасы, Tatarstan Respublikası; Тутарстан^[1]) — Раççейӗн субъекчĕ, республика (патшалăх)^[2]^[3] унӑн тытӑмӗнче. Атăлçи федераци тăрăхĕ йышне кӗрет, Атăлçи экономика районĕн пайĕ пулать. ВЦИК тата СНК 1920 çулхи çăвăн 27-мĕшĕнчи декречĕпе Тутар Автономи Социализм Совет Республики ячĕпе туса хунă^[4].

1992 ҫулта йышӑннӑ Тутарстан Республикин Конституцийĕн 1-мӗш статьин 2-мӗш пункчӗпе килӗшшӳллӗ, «Тутарстан Республики» тата «Тутарстан» тан пӗлтерӗшлӗ шутланаҫҫӗ^[5].

Чи пысăк та тӗп хули — Хусан.

Кирӑв, Чĕмпĕр, Самар тата Ăренпур облаçĕсемпе, Пушкăртстан Республикипе, Мари Эл Республикипе, Удмурт Республикипе тата Чăваш Республикипе чикӗ тытать.

Патшалăх чĕлхисем - тутар чĕлхипе вырăс чĕлхи. Ҫаплах чăваш чĕлхипе нумай ҫынсем те калаҫаҫҫӗ.

Халăх йышĕ

2010 çулта Респуликăра 3 779,8 пин çын пурăннă. Вĕсенчен 73,8% хулара пурăнаканнисем. Ытларах пайĕпе кунта тутарсемпе (53,2%) вырăссем (39,7%) пурăнаççĕ.

Чăвашсем пур халăхсенчен 3,8% шутланаççĕ. Пуринпе 135 пин çынна çитеть, вĕсенчен 12,5 пин çын Хусанта пурăнать.

Чăвашсем тахçантанпах Нурлат (15,8 пин), Аксу (14,6 пин), Çĕпрел (12,3 пин), Пăва (10,3 пин), Теччĕ (6,1 пин), Çарăмсан (4,8 пин), Элкел (4,9 пин) районĕсенче пурăнаççĕ. Чăваш ялĕ 170 яхăн, çавăнпа пĕрлех вĕсем нумай халахлă 130 ял-хулара тĕл пулаççĕ.

Нумайах мар Хусан, Пăва, Теччĕ хуллинче те пурăнаççĕ, иртнĕ ĕмĕрĕн иккĕмĕш çӳрринче вара Чаллă, Анат Кама, Нурлат, Лениногорск хулисене тата Аксу посёлокĕнче йышланнине палăртмалла.

Истори

Тĕп статья: Тутарстан историйĕ

Çак территорире çынсем пирĕн эрăччен VIII ĕмĕрте тĕпленсе пурăнма тытăннине палăртнă. Каярах кунти çĕрсене вăтам ĕмĕрсенче атăлçи пăлхарĕсен патшалăхĕ тытăмланнă. XIII ĕмĕрте Пăлхара монголсем аркатнă, Чингисхан империйĕ пĕтсе ларсан, Джучи улусне (Ылтăн Уртана) кĕнĕ.

XV ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче Ылтăн Урта вырăнне Улу-Мухаммед хан Хусан ханлăхне туса хуни пирки пĕлтерет. Çĕнĕ патшалăх хăй тĕллĕнех ют çĕрсемпе, çав шутра Мускав патшалăхĕпе те, хутшăнма тытăнать. XVI ĕмĕрĕн варринче, IV Йăван Хаярскер астула йышăннă тапхăрта, 1552 çулта Мусав Хусана çĕнтерсе илнĕ те Мускав патшалăхне кĕртнĕ.

Раççей йышĕнче Хусан ханлăхĕ малтан Хусан патшалăхĕ, Аслă Петĕр реформи хыççăн — Хусан кĕперни (Аçтăрхан тата Хусан ханлăхĕн çĕрĕсене пĕрлештернипе, тепĕртакран унăн территоринчен хăшпĕр çĕрсене касса илнĕ хыççăн хальхи Тутарстан пысăкăшне çити) ятлă пулнă. Территори император лартнă кĕпернетĕр ертсе пынă. 1920 çулчен хальхи Тутарстан Республикин территорине официаллă та, официаллă мар та нихăçан та «Татари» те, «Тутарстан» та темен. Революци хыççăн, В. И. Ленин инициативипе^[6], 1930 çулхи çăвăн 27-мĕшĕнче РСФСР шутĕнчи Тутар АССР (Хусан тата Ĕпхӳ кĕпернисен çĕрĕсенче) туса хумалли декрете кăларнă. 1990 çулхи çурлан 30-мĕшĕнче республикăн официаллă ячĕ — Тутар Совет Социализм Республики (Тутарстан Республики пекех), 1992 çулхи нарăсăн 7-мĕшĕнче — Тутарстан Республики (Тутарстан) пулса тăнă ^[7]. 1992 çулхи акан 21-мĕшĕнче раççей влаçĕсем çакна çирĕплетнĕ.

Администраци пайланăвĕ

Тутарстан конституцийĕн 65-мĕш статьйăн 2-мĕш пайĕнче тата «Об административно-территориальном устройстве Республики Татарстан» саккунĕпе, РФ субъекчĕнче малалла администраци-территориаллă виçисем пур^[8]^[9]^[10]^[11]:

43 район
14 республика пĕлтерĕшпе хула
- Хусан хулин территоринче те 7 хулăри район пур.
- Çыранçи Чаллă хулин территоринче те 3 хулӑри район пур.

Республика пĕлтерĕшпе хуласем

Хусан хулин районĕсем

Çыравçи Чаллă хулин районĕсем

Районсем

Ӳкерчĕк:Районы-татарстана.gif

Тутарстан районĕсем

№	Район	Центр
1	Агрыз районĕ	Агрыз хули
2	Азнаккай районĕ	Азнаккай хули
3	Аксу районĕ	Аксу х.е.п.
4	Актанăш районĕ	Актанăш ялĕ
5	Алексеев районĕ	Алексеевское х.е.п.
6	Элкел районĕ	Пасарлă Матак ялĕ
7	Элмет районĕ	Элмет хули
8	Аппас районĕ	Апас х.е.п.
9	Арча районĕ	Арча хули
10	Этне районĕ	Мăн Этне ялĕ
11	Павлă районĕ	Павлă хули
12	Палтач районĕ	Палтач х.е.п.
13	Пĕкĕлме районĕ	Пĕкĕлме хули
14	Пăва районĕ	Пăва хули
15	Тури Услон районĕ	Тури Услон ялĕ
16	Çӳллĕ Сăрт районĕ	Çӳллĕ Сăрт паççулки
17	Çĕпрел районĕ	Кивĕ Çĕпрел ялĕ
18	Алапӳ районĕ	Алапӳ хули
19	Зей районĕ	Зей хули
20	Ешĕл Васан районĕ	Ешĕл Васан хули
21	Хайпăç районĕ	Мăн Хайпăç ялĕ
22	Чулман Атăл Вăрри районĕ	Чулман Атăл Вăрри х.е.п.
23	Кукмара районĕ	Кукмара хули
24	Лайăш районĕ	Лайăш хули
25	Лениногорск районĕ	Лениногорск хули
26	Маматăш районĕ	Маматăш хули
27	Менделеевск районĕ	Менделеевск хули
28	Мензеле районĕ	Мензеле хули
29	Мĕслим районĕ	Мĕслим ялĕ
30	Анат Кама районĕ	Анат Кама хули
31	Çĕнĕ Шешмĕ районĕ	Çĕнĕ Шешмĕ ялĕ
32	Нурлат районĕ	Нурлат хули
33	Питреч районĕ	Питреч ялĕ
34	Пулă Слободи районĕ	Пулă Слободи х.е.п.
35	Саба районĕ	Пуян Саба х.е.п.
36	Сарман районĕ	Сарман ялĕ
37	Сăпас районĕ	Пăлхар
38	Теччĕ районĕ	Теччĕ хули
39	Тукай районĕ	город Çыранçи Чаллă
40	Тĕлечĕ районĕ	Тĕлечĕ ялĕ
41	Çарăмсан районĕ	Çарăмсан ялĕ
42	Чистай районĕ	Чистай хули
43	Ютазы районĕ	Уруссу х.е.п.

Çыхăннипе Интернет

Кабельсем: Летай (Таттелеком)

Пысăк хуласенче WAN, Дом.ru

Кабельсĕррисем: Летай - 4G*

Мегафон - 3G

Билайн - GPRS

МТС - GPRS

Çав. пекех

Тутарстанри чăваш ялĕсем

Литература

Фәхретдинов Р. Татар халкы һәм Татарстан тарихы 2019 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 16-мӗшӗнче архивланӑ. (Татарский народ и история Татарстана) (тутар.)
Косач Г. Г. Татарстан: религия и национальность в массовом сознании // Новые церкви, старые верующие — старые церкви, новые верующие. Религия в постсоветской России / Каариайнен, Киммо, Фурман Д. Е.. — М.: Институт Европы РАН, Институт Евангелической Лютеранской церкви Финляндии, 2007. — ISBN 5-89740-046-6
Карташова Л. Б. Места заповедные. — Хусан: Идел-Пресс, 2007. — ISBN 978-5-85247-181-91

Асăрхавсем

^ Раҫҫей географи ячӗсем. Топонимика сăмахлăхӗ / Поспелов Е.М.. — Мускав: АСТ, Астрель, 2008. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0 — «Тутарстан, Раҫҫей Федерацин тытӑмӗнче республика»
^ Раҫҫей Федераци конституцийӗ#5 статья|Раҫҫей Федераци конституцийӗ. Ст. 5, пп. 1, 2
^ Чӳк, 6 1992 ҫултан Тутарстан Республики конституцийӗ/ 1 Сыпӑк. Тутарстан Республики Патшалӑх Канашӗ. constitution.garant.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.
^ Тутарстан ялавӗсем. www.tatar-history.narod.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.
^ Тутарстан Республики конституцийӗ. çăлкуçран архивланă 22 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 8 Авӑн уйӑхӗн 2010.
^ Ленин В. И. Полное собр. соч. Т. 40, стр. 98.
^ Закон Республики Татарстан от 7 февраля 1992 года № 1413-XII «Об изменении наименования Татарской Советской Социалистической Республики и внесении соответствующих изменений в Конституцию (Основной Закон) Татарской ССР». çăлкуçран архивланă 13 Кӑрлач уйӑхӗн 2016.
^ Конституция Республики Татарстан.
^ Закон Республики Татарстан от 7 декабря 2005 года N 116-ЗРТ «Об административно-территориальном устройстве Республики Татарстан».
^ Реестр административно-территориальных единиц и населенных пунктов в Республике Татарстан.
^ Приказ Министерства юстиции Республики Татарстан от 4 февраля 2014 года N 01-02/9 «ОБ УТВЕРЖДЕНИИ РЕЕСТРА АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ И НАСЕЛЕННЫХ ПУНКТОВ В РЕСПУБЛИКЕ ТАТАРСТАН» (утратил силу на основании приказа Министерства юстиции Республики Татарстан от 25.01.2019).

Каçăсем

Официальный сайт Республики Татарстан 2003 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.
Официальный сайт Президента Республики Татарстан 2018 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
Официальные новости органов власти Республики Татарстан 2017 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.
Шаблон:ВКонтакте
Государственный комитет Республики Татарстан по туризму 2021 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.
Деловой центр Республики Татарстан — интернет-портал TatCenter.ru
Информационное агентство «Татар-информ»
Карта Татарстана 2019 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.
Навигационные и обычные карты Татарстана

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

[1] Раҫҫей географи ячӗсем. Топонимика сăмахлăхӗ / Поспелов Е.М.. — Мускав: АСТ, Астрель, 2008. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0 — «Тутарстан, Раҫҫей Федерацин тытӑмӗнче республика»

[2] Раҫҫей Федераци конституцийӗ#5 статья|Раҫҫей Федераци конституцийӗ. Ст. 5, пп. 1, 2

[3] Чӳк, 6 1992 ҫултан Тутарстан Республики конституцийӗ/ 1 Сыпӑк. Тутарстан Республики Патшалӑх Канашӗ. constitution.garant.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.

[4] Тутарстан ялавӗсем. www.tatar-history.narod.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.

[constRT-5] Тутарстан Республики конституцийӗ. çăлкуçран архивланă 22 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 8 Авӑн уйӑхӗн 2010.

[6] Ленин В. И. Полное собр. соч. Т. 40, стр. 98.

[7] Закон Республики Татарстан от 7 февраля 1992 года № 1413-XII «Об изменении наименования Татарской Советской Социалистической Республики и внесении соответствующих изменений в Конституцию (Основной Закон) Татарской ССР». çăлкуçран архивланă 13 Кӑрлач уйӑхӗн 2016.

[8] Конституция Республики Татарстан.

[АТУ-9] Закон Республики Татарстан от 7 декабря 2005 года N 116-ЗРТ «Об административно-территориальном устройстве Республики Татарстан».

[10] Реестр административно-территориальных единиц и населенных пунктов в Республике Татарстан.

[11] Приказ Министерства юстиции Республики Татарстан от 4 февраля 2014 года N 01-02/9 «ОБ УТВЕРЖДЕНИИ РЕЕСТРА АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ И НАСЕЛЕННЫХ ПУНКТОВ В РЕСПУБЛИКЕ ТАТАРСТАН» (утратил силу на основании приказа Министерства юстиции Республики Татарстан от 25.01.2019).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

п • с • т Тутарсем
Культура	Çырулăх • Литература • Мусăк (Халăх мусăкĕ) • Кухня • Сӳретлĕ ӳнер • Архитектура • Театр • Спорт • Вăйăсем • Ташă • Костюм • Уявсем (Сабантуй) • Ятсем • Татнет • Мишерсен культури

Вырнаçни	Тутарстан • Пушкăртстан тутарĕсем • Анăç Çĕпĕр тутарĕсем • Гребень тутарĕсем • Ичкĕ тутарĕсем • Касимов тутарĕсем (Кадом тутарĕсем • Курмăш тутарĕсем) • Мускав тутарĕсем • Чулхула тутарĕсем • Санкт-Петербург тутарĕсем • Перĕм тутарĕсем • Курган тутарĕсем • Кострома тутарĕсем • Казахстан тутарĕсем • Китай тутарĕсем • Финн тутарĕсем • Азербайджан тутарĕсем • Япони тутарĕсем

Тĕн	Ислам • Православи (Кивĕ йăлалăх)

Чĕлхе	Тутар • Диалектсем (Мишер • Хусан • Çĕпĕр)

Этнос ушкăнĕсем	Атăл-Урал тутарĕсем ( Хусан тутарĕсем (Чепче тутарĕсем) • Мишерсем (Сасово тутарĕсем) • Касимов тутарĕсем • Крешенсем) • Аçтăрхан тутарĕсем (Алапӳ тутарĕсем • Юртă тутарĕсем • Карагашсем • Булгарин тутарĕсем • Кундрово тутарĕсем) • Çĕпĕр тутарĕсем (Барабинсем • Эуштинсем • Чатсем • Калмаксем • Заболотные татары • Тобол тутарĕсем)

Тĕрлĕрен	Истори • Этнографи • Этногенез • Наци юхăмĕ • Пантатаризм • Хĕсметри тутарсем (Романов тутарĕсем • Карино тутарĕсем • Тан касак тутарĕсем • Ăренпур касак тутарĕсем • Урал касак тутарĕсем • Çĕпĕр касак тутарĕсем • Тептерсем)