Irlandiô
|
Irlandiô – państwò w zôpadny Eùropie, nôleżącé do Eùropejsczi Ùnie. Zajimô piãc szóstich òstrowù ò ti sami pòzwie. Grańczi leno z Nordowô Irlandiô, chtërna je dzélã Zjednónégò Królestwa. Stolëcą i nôwikszim gardã je Dublin.
Geògrafiô
[edicëjô | editëjë zdrój]Pòłożenié
[edicëjô | editëjë zdrój]Leżi w zôpadny Eùropie, na òstrowie Irlandiô. Òtôczô ją Atlanticczi Òcean (Celticczé Mòrze na pôłnim, Irlandzczé Mòrze na pòrénkù).
Wiéchrzëzna
[edicëjô | editëjë zdrój]- całownô: 70,273 km²
- wiéchrzëzna lądu: 68,883 km²
- wiéchrzëzna wòdów: 1,390 km²
- môl na swiece wedle wiéchrzëznë: 121.
Lądowé grańce
[edicëjô | editëjë zdrój]- òglowô długòsc wszëtczich grańców: 443 km
- państwa, z jaczima mô grańce: Wiôlgô Britaniô (Repùblika Irlandie grańczi leno z Nordową Irlandią, chtërna je dzélã Zjednónégò Królestwa).
Brzegòwô liniô
[edicëjô | editëjë zdrój]1,448 km
Klimat
[edicëjô | editëjë zdrój]Klimat ùmiarkòwóny nadmòrsczi, pòd wpłiwã Nordowòatlanticczégò Prądu. Łagódné zëmë, dosc chłodno òb lato. Czãsté ùblónowienié, znacznô serosc lëftu.
Ùsztôłcenié terenu
[edicëjô | editëjë zdrój]Centralnô równizna òbrëmiónô dosc niewësoczima górama; przez òstrów bieżi czile spłôwnëch rzék. Mòrsczé klifë na zôpadnym ùbrzégù.
Wësokòsc terenu
[edicëjô | editëjë zdrój]- strzédnô wësokòsc: 118 m. n.r.m.
- nôniższô wësokòsc: 0 m. n.r.m. (Atlanticczi Òcean)
- nôwëższi czëp: 1,041 m. n.r.m. (Carrauntoohil / Corrán Tuathail)
Gruńtë wedle ùżiwaniô
[edicëjô | editëjë zdrój]- rolné gruńtë 66,1 % (w tim 15,4 % òrnëch gruńtów)
- lasë 10,9% (wôrtoscë szacowóné na 2011)
Lëdze i spòlëzna
[edicëjô | editëjë zdrój]Pòpùlacjô
[edicëjô | editëjë zdrój]- wielëna lëdztwa: 5,011,102 (wôrtosc szacowónô na lëpińc 2017)
- môl na swiece wedle wielënë lëdztwa: 121.
Etniczné karna
[edicëjô | editëjë zdrój]Irlandczicë 82,2% (w 2016)
Jãzëczi
[edicëjô | editëjë zdrój]Òglowò ùżiwónym jãzëkã je anielsczi, 94% pòpulacje òkresliwô gò jakò swój rodny jãzëk. 11% lëdzy pòdôwô, że jich rodnym jãzëkã je irlandzczi. Irlandzczi dominëje w dzélu państwa pòzéwónym Gaeltacht, w jaczim mieszkô 96,628 lëdzy.
Religijné karna
[edicëjô | editëjë zdrój]katolëcë 78.3%, Kóscół Irlandie (anglikańsczi) 2.7%, prawòsławié 1.3%, mùzułmanie 1.3%,
Ùrbanizacjô
[edicëjô | editëjë zdrój]- mieskô pòpùlacjô: 63.8%
- wikszé miesczé westrzódczi: Dublin (stolëca) – 1,173,179 mieszkańców; Cork – 125,622 mieszkańców.
Pòliticzny system
[edicëjô | editëjë zdrój]- òficjalnô pòzwa: Irlandiô (irl. Éire)
- pòliticzny ùstôw: parlamentarnô repùblika
- stolëca: Dublin
- czasowô cona: UTC 0
- państwowé swiãto: 17 strëmiannika – Dzéń sw. Patrika
- nôrodny himn: „Amhrán na bhFiann” (Żôłnérskô spiéwa)
Wëkònôwczô władza
[edicëjô | editëjë zdrój]- pezydent Michael D. Higgins (òd 11 lëstopadnika 2011)
- premier Leo Varadkar (òd 14 czerwińca 2017)
Ùstawòdôwczô władza
[edicëjô | editëjë zdrój]Dwùjizbowi parlament, w skłôd jaczégò wchôdô niższô jizba Dáil Éireann (Zéńdzenié Irlandie, 158 nôleżników na piãcolatną kadencjã) i wëższô jizba Seanad Éireann (Senat Irlandie, 60 nôleżników).
Historiô
[edicëjô | editëjë zdrój]Pierszé znôné szlachë wnożënë na môlach Irlandii szacowané są na 8000 p.n.e. i bëłë to przecążczi jachtôrzów z eùropejsczégò kòntinentu. Zaostałoscą pò tëch ludach są serie grobniców (np. Newgrange). Òd V wiekù òstrów béł chrystianizowóni przez swiãtégò Patrika. W VIII wiekù zaczął sã nôbiég wikingów, jaczi w 1014 w kùńcu òstôł òdparti przez armiã króla Briana Zuchternégò.
Òd 1169 zaczãłë sã anielsczé wëkùstrzënczi, zaczinającë wielelatné òbsadzenié òstrowa. W tim cządzé òdbëłë sã zwielono różné pòwstania i wòjnë procëm Anielczików. Kùńc anielsczégò panowaniô miôł plac dopiérze na pòczątkù XX stalatégò. W tim cządze pòwstôł pierszi irlandzczi rząd z Éamonã de Valerą w przódkù, co sprawiło początk irlandzczi domôcy wòjnë.
W 1955 rokù Irlandiô stała sã nôleżnikã ONZ, w 1973 wstąpiła do Eùropejsczi Wspólnotë.
Bibliografiô
[edicëjô | editëjë zdrój]Państwa w Eùropie | |
---|---|
Albańskô | Andorra | Aùstriô | Belgijskô | Biôłorus | Bòsnijô ë Hercegòwina | Bùlgarskô | Chòrwackô | Cyper | Czeskô Repùblika | Czôrnogóra | Dëńskô | Estóńskô | Fińskô | Francëjô | Greckô | Irlandëjô | Islandëjô | Italskô | Lëtewskô | Liechtenstein | Luksembùrskô | Łotewskô | Madżarskô | Malta | Miemieckô | Mòłdawskô | Mònakò | Néderlandzkô | Nordowô Macedoniô | Norweskô | Pòlskô | Pòrtugalskô | Rumùńskô | Ruskô | San Marino | Serbskô | Sloweńskô | Słowackô | Szpańskô | Szwajcarskô | Szwedzkô | Tëreckô | Ùkrajina | Watikan | Wiôlgô Britanijô | |
Zanôléżné teritoria: Alandsczé òstrowë | Farersczé òstrowë | Gibraltar | Grenlandzkô | Guernsey | Jersey | Man | Svalbard | |
Ògrańczoné ùznanié: Kòsowò | Pòdniéstrze |
Państwa z Eùro | |
---|---|
Państwa Gòspòdarczi i Walutowi Ùniji
Aùstriô | Belgijskô | Chòrwacją | Cyper | Estóńskô | Fińskô | Francëjô | Greckô | Irlandëjô | Italskô | Lëtewskô | Luksembùrskô | Łotewskô | Malta | Miemieckô | Néderlandzkô | Pòrtugalskô | Słowackô | Sloweńskô | Szpańskô |
|
jine państwa: Andorra | Czôrnogóra | Kosowskô | Mònakò | San Marino | Watikan |