Programma teminatı

Programma teminatı (PT; inglizce software) — malümatnı işlev sisteması programmaları ve olarnıñ çalışmasına kerek olğan programma vesiqaları toplulığı .

Umumiy malümat

Sistemli programma teminatı (ayrıca, ameliyat sisteması, translâtorlar, muarrirler, qullanıcınıñ grafik interfeysi); muayyen vazifelerni yerine ketirüv içün qullanılğan ameliy programma teminatı, meselâ, ihsaiy programma teminatı; aletiy programma teminatı (sistemalı ve ameliy programma teminatınıñ leyhalaması, azırlaması, idare etmesi ve onıñ maiyetine doğrutılğan kompyuter programmaları) bar .

Kompyuter tarafından programma teminatını yerine ketirüv, malümatnen yapılğan ateşkeslerinden ve kompyuter teşkilâtınıñ terkip eticilerini  idare etüvden ibarettir. Meselâ, ekranda malümat yaratuv ve onı klaviaturadan elde etüv, şahsiy kompyuterler içün has bir şeydir.

Programma teminatı (software) ve teşkilât teminatı (hardware) — kompyuterniñ eki, biri-birini tamamlağan terkip eticisidir, em özara açıq sıñırlanmay: bazı programma teminatınıñ parçaları ameliyatta yalıñız kompyuter sayşekiller teşkilâtınen yerine ketirile, programma teminatı ise, elektron teşkilâtınıñ vazifelerini becere bile (emulâtsiya ete bile). Zaten, programma teminatınıñ maqsadı, em kompyuterniñ özüni, em de diger programmalarnı nezaret etmekten be malümatnı idare etmekten ibarettir.

Protsessor, operativ zein, kirsetüv-çıqaruv tertibatı, ağlar donatıluvı kibi kompyuter sisteminiñ terkip eticileriniidare etmekni temin etken programmalar taqımı, “qatlamlarara interfeys” kibi çalışa, onıñ bir taraftan — cihazlar, diger taraftan — qıllanıcınıñ ilâveleri bar. Ameliy programma teminatından farqlı olaraq, sistemalısı muayyen ameliy vazifelerni becermey, o, tekdiğer programmalarınıñ işini becerip, olarğa hızmet etici vazifelerni bere, sayıp çıquv sisteminiñ teşkilâtlı ve sayprogrammalı kerçekleştirüvniñ tafsilâtını mücerretley, sayıp çıquv  sistemasınıñ teşkilât ihtiyatını idare ete. Bu ya da diger bir programma teminatınıñ sistemalığa aitligi şartlıdır ve konkret bir alda qullanılğan añlaşuvğa bağlıdır. Adet üzre, sistemalı programma teminatına ameliyat sistemaları, birleşken programma teminatınıñ keñ sınfı aittir.

Nazariy temeller

Kompyuter teminatınıñ nazariy temelleri yekünlengen avtomatlar nazariyesine esaslana, ve ameliyatta 1936 senesi Britaniyalı riyaziyatçı Alan Türing tarafından temeli qoyuldı. O, Türing adlı maşna, yani mücerret maşnanıñ öyle riyaziy imselini yarattı ki, o, qalımtılı ameliyatlarnıñ ardı-sıralığını becerip olıp, maşnanı bir tesbit etilgen vaziyetinden, diger, endi evel berilgen vaziyetine keçire. Esas fikir riyaziyat tarafından şöyle aqiqatnı tasdiq etmesi edi ki, sistemanıñ evel şekillendirilgen er angi vaziyetine, tayin etilgen komandalar elifbesinden unsurlı (programma) komandalarınıñ yekünlengen taqımını izçenli becerüv yardımınen irişmek mümkün.

Taşıyıcılar

Kompyuterniñ teşkiliy terkip eticilerinden (hardware), programma teminatı, bu fayl şeklinde maddiy taşıyıcılarda (disket, HDD, CD, DVD ve il.) saqlanılğan ve  alâqa yollarınen yayınlanğan malümattır.

Metin muarririOpenOffice.org

Sistemalı, aletiy ve ameliy

Sistemalı, aletiy ve ameliy programma teminatı bar.

Sistemalı programma teminatı kompyuterniñ öz ihtiyacına hızmet etmege — onıñ çalışuv qabiliyetini temin etmege ve onıñ içki vazifelerini becermege, em de ameliye programma teminatını becermek içün esaslarnı yaratmağa tayin etilgen. Ameliyat sisteması, sistemalı programma teminatına has misaldir.

Aletiy programma teminatı — yañı programmalarnı işlep çıqaruv esnasını ve programmirlev tili yardımınen müitlerini avtomatikleştirüv vastaları.

Ameliy programma teminatı, qullanıcınıñ vazifelerini çezmek içün tayin etilgen. Meselâ: metin muarrirleri, elektron cedvelleri, malümat bazaları ve dig.

Programma teminatı faydalı ve zararlı ola bilir. Faydalı programma teminatı, kompyuter qullanıcınıñ isteklerine ait vazifelerni becermesi içün yapılğan. Zarar ketirgen programma teminatınıñ esas maqsadı - qullanıcı içün istenilmegen, sıqça gizli ya da açıq zarar ketirgen ameliyatlar yapmaqtır. Zarar ketirici programma teminatına misal kompyuter virusleridir.

İşlep çıqaruv

Daa baqıñız: <a href="./%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D1%96%20%D1%80%D0%BE%D0%B7%D1%80%D0%BE%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B7%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%B7%D0%BF%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F" rel="mw:WikiLink" title="Українські розробники програмного забезпечення" class="mw-redirect cx-link" data-linkid="82">Ukrainadan programma teminatınıñ işlep çıqarıcıları</a>

20 asırnıñ sonunda — 21 asırnıñ başında programma teminatınıñ azırlaması, iqtisadiyatınıñ ayrı bir müim saası — programma teminatı sanayınaşekillendi. Kompyuter programmalarını işlep çıqaruv esnası, umumen, kompyuterlerniñ teşkilât bazasını mükemmelleştirüv esnasından yavaşça inkişaf ete. Programma teminatınıñ müendisligi nisbetçe yaqın bir vaqıtta ayrı bir zenaat alına keldi.

Programma teminatını işlep çıqaruv leyhalav, programmalav, testlev, tadbiq etüv ve yardım etüvkibi devirden ibarettir.

Leyhalav, programma teminatına talaplar şekillendirüvden ve hususiyetlikler — programma yapacaq vazifelerni añlatqan vesiqalar yaratuvdan başlana. Nevbetteki basamaqta programmanıñ umumiy dizaynı yaratıla: programmanı ayrı parçalarğa bölip, olarnıñ arasındaki bağlarnı belgilev. Programmalav devrinde programma metinli kodu bir ya da bir qaç programma tilinde yaratıla. Kod kompilâtsıyasından soñ, programma mahsulı mıtlaqa testlevden keçe, onıñ esnasında da mahsılnıñ hususiyeligine kelişikligi tayin etile, hatalar tapıla ve tüzetile.

Taqbiq etüvden evel programma  mahsulı vesiqalavğa —  imkânlar tasviri, qullanıcı içün  qullanmalar, yardım etüv sistemasına muhtac. Programma mahsulları içün marketing, tarqatuv sistemi, reklama ve dig.-ni talap etken programma tadbiğinden soñ, programma teminatı yardım etüvge muhtac.. Yardım etüv ihtiyacı, programma mahsulınıñ diger, daa yañı programmalarnen ve yañı maddiy bazasınen qarşılıqlı areketlerni kerektirgen kompyuterlerniñ tez inkişafı sebebinden meydanğa çıqmaqtadır. Sıqça, yañı imkânlar içün yardım, programma mahsulınıñ yañı versiyaları çıqmasınen teminlenir.

Standartlar

Programma teminatınıñ bir qısmı, türlü işlep çıqarıcılardan programma teminatınıñ mahsullarını uyğunlaştırmaq içün azırlanğan standart protokollar sayıla. Bu, misal içün bir kompyuterniñ e-poştasından  diger bir  kompyuterde bam-başqa bir programma ve atta diger bir ameliyat tertibatı ile oqunabilmesi için kerek.

Litsenziya

Qullanıcı, programma teminatını litsenziyanen beraber elde ete ve bu da oña litsenziya nizamlarına riayet etüv şartında programma mahsulını qullanmaq aqqını berir. Adet  olaraq, bu şartlar, qullanıcınıñ programma mahsulını diger qullanıcılarğa bermek fırsatı sıñırlay. Programma teminatınıñ bir qısmı serbest litzensiyanen (serbest programma teminatınen) berile. Böyle litsenziyalar programma  mahsulını tarqatmağa ve deñiştirmege izin bere.

Programma teminatınıñ bir qısmı bedava olaraq tarqala. Bunen beraber daa şartlı bedava (‘şalvarlı’) programma teminatı da bar. Bu alda qullanıcı programma mahsulınıñ biraz sıñırlanğan imkânınen belli bir sınav müddetkenumayış şeklini bedava ala ve bu devir soñ o, mahsulnı satın almalı ya da onı çıqarmalı.

Bazı devletlerde programma teminatına patent ola bilir, amma patentlev esnası ve maiyeti çoq munaqaşa doğura.

Programma teminatınıñ sınıfları

İşhaneler içün programma teminatı böyle sınıflarğa bölüne:

• ERP (Enterprise Resources Planning), işhane ihtiyatını qararlaştıruv sisteması;
• CRM (Customer Relationship Management), müşteriler ile  munasebetlerini idare etüv sisteması;
• SCM (Supply Chain Management), logistik zıncırnı idare etüv sisteması;
• PLM (Product Lifecycle Management), mahsulnıñ yaşayışlı qaytavını idare etüv sisteması;
• SRM (Supplier Relationship Management), temin etici ile munasebetlerini idare etüv sisteması;
• BI (Business Intelligence), strategik idarecilikke qoltutuv içün aqıllı sistema.

Nushacılıq seviyesine köre  programma teminatınıñ episi üç sınıfqa bölüne:

• sımarış içün yapılğan programma teminatı;
• büyük şirketler ve teşkilâtlar içün programma teminatı;
• kütleviy istimalcı içün programma teminatı.

Taşıyıcılıq seviyesine köre programmalar böyle bölüne:

• Alanğa bağlı.
• Alanlararalı.

Tarqaluv ve qullanuv usuluna köre programmalar böyle bölüne:

• serbest olmağan (yapıq);
• açıq;
• serbest.

Vazifesine köre programmalar böyle bölüne:

• sistemalı;
• ameliy.

Çeşitine köre programmalar böyle bölüne:

• qısım — bir bütün olaraq tanılıp, tamamlanğan vazife becergen ve mustaqil ya da taqım terkibinde faydalanılğan bir programma;
• taqım — eki terkip etici / ya da taqımdan ibaret olıp, bir-birine bağlı vazifelerni becergen ve ayrı ya da diger bir taqımnıñ terkip eticisiı olaraq faydalanılğan bir programma.

Programma teminatını testlev

Er angi bir programma mahsulı, PT müendisligi devrinde yapılğan nuqsan ve hatalarnı belletmek içün testlenmeli. Programma teminatınıñ testlenmesi — kerçek neticelerniñ beklenilgenine aitligini teşkerüvdir. Esnas,  bir ya da bir qaç hasiyetlerge qıymet kesmek içün, programma teminatınıñ qısmını çalıştıruv ve becerüvni közde tuta.

Programma teminatınıñ çeşitleri

Üç esas çeşitini ayıralar: sistemalı programma teminatı, ameliy programma paketleri ve programmalav tarzfenliginiñ aletleri.

Sistemalı programma teminatı, kompyuterlerniñ ve kompyuter ağlarınıñ çalışmasını teminlegen  programmalar ve olarnıñ taqımı toplulığıdır. Sistemalı programma teminatı buña doğrutılğan:

• diger programmalarnıñ vazife becermesi içün ameliy müitini qurmasına;
• kompyuterniñ ve kompyuter ağlarınıñ işançlı ve semerli çalışmasını teminlemesine;
• kompyuter teşkilâtını ve kompyuter ağlarını teşkermesi ve qorçalayıcı baqımnı keçirmesine;
• yardımcı tarzfenlikli esnaslar (kopirlev, arhivlev programma fayllarnıñ ve malümat bazanı ğayrıdan tiklev ve dig.) yapılmasına.

Bu programma mahsulları sınfı kompyuternen sıq bağlıdır ve onıñ ayırılmaz bir parçası ola.

Ameliy programma paketleri, bir fen saasındaki belli bir sınıfta tayinatsel vazifelerni becermesine doğrutılğan özara bağlı bir programmalar taqımıdır. Ameliy programma teminatı, ya da ilâveler, doğrudan-doğru qullanıcığa ayırılğan  programma mahsullarınıñ eñ keñ sınfına aittir.

Programmalav tarzfenligi aletleri, programmalar ve olarnıñ vastaları toplulığı olıp, yaratılğan programma mahsullarını işlep çıqaruv tarzfenliginen, tüzetüv ve tadbiq etüvnen teminley.

Bağlantılar

• İşançlılıq köstergiçinen programma teminatınıñ keyfiyetine qıymet kesüv 24 iyünniñ 2021 s. arhivlengen. | Programma teminatı kelişikliginiñ teşkiliy ve tehnikiy esasları 24 iyünniñ 2021 s. arhivlengen.