Fonema

Fonema (qadimiy yunanca φώνημα «davuş») — tilniñ eñ az semantik ayırdı etici birlemidir. Fonema mustaqil leksik ya da grammatik manasını taşımayıp, tilniñ emiyetli birlemlerini (mörfemalar ve sözlerni) ayırmaq ve belgilemek içün hızmet ete.

Sesni bildirmek içün, onı fonologik taraftan baqqanda, fonema termini qullanıla.

Zemaneviy manağa yaqın «fonema» terminini Qazanda çalışqan polâk-rus tilşınasları N. V. Kruşevskiy ve İ. A. Boduen de Kürtene ve aynı vaqıtta L.V. Şçerba.(Kruşevskiyniñ erte ölüminden soñ, Boduen de Kürtene onıñ ögde turğanını qayd etti).

Fonema bir qaç [[nutuq seslerine|nutuq seslerine] kelişe. Meselâ, pöle ve sing sözlerinde ye içün fonema çeşit seslernen amelge keçirile bu sesler rus tilinde bir fonemağa kelişe, amma fransız tilinde olar çeşit fonemalardır; Bundan da ğayrı, ğayet doğru talil bir adam bir vaqıt bir sesni (meselâ, urğulı [á]) bir vaqıt bir şekilde telâffuz etmegenini köstere bile. Lâkin bütün bu telâffuz variantları sözlerni doğru tanımağa ve ayırmağa imkân berse de, [á] sesi bütün variantlarında aynı fonemanıñ realizatsiyası olacaq.

Fonema ögrenüv obyektidir. Bu añlam elifbeler, imlâ printsipleri kibi ameliy meselelerni çezüvde büyük rol oynay.

işaret tilleriniñ minimal birlemine evel hirema dey ediler.

Fonema ögrenüviniñ funktsional tarafı

Tilşınaslıq ceetinden fonemanıñ funktsional tarafı eñ emiyetlidir. Fonema eki esas vazifeni becere, olar biri-birinen sıq bağ olmasınen harakterlene:

1. konstitutiv funktsiya fonetik inventarizatsiyanı, mörfema ve başqa yüksek til birlemleri qurucılığı içün bir çeşit qurucılıq materialını temin etmektir;
2. ayırıcı vazife öz nevbetinde ayrı mörfemalarnıñ ayırılmasını teminlemekten ibarettir.

Fonema uyğun vazifelerni mustaqil becergen allar da ola, lâkin ziyade rastkelgen variant olarnıñ başqa fonemalarnen beraber becerilmesini közde tuta.

Bu ceetten fonemanıñ ayrıcalığı da zor meseledir. Bu ceetten nutuq tek akustika-artikulâtor tarafları yeterli degildir, çünki ağzaviy nutuq deyerlik devamlı [[Nutuq aqımı|davuş aqımı]. ], segmentatsiya içün belli bir qıyınlıqlarnı köstermek. Çoqusı allarda fonema ayırmaq içün til bilmek kerek ola; buña köre, fonemanıñ ayrıcalığı nasıldır bir şekilde manasıömnen ve manasımnen bağlı olğanı tahmin etile, amma özünde manalı birlem olmasa da. Bunen bağlı olaraq L.V. Şçerba, misal olaraq, ayrı ses elementleri bu ya da başqa soy semantik birleşmelerniñ meydanğa kelmesi sebebinden belli bir derecede mustaqillik elde eteler, dep qayd etti. Bundan da ğayrı, eñ azından, fonemanıñ ayrıcalığını onıñ başqa fonemalarnen belli bir kombinatsiyalarda tekrar-tekrar tekrarlanması da teminley.

Fonema, asılında, abstrakt ve ideallaştırılğan til tasviri olğanından, nutuq aqıntısında o, er vaqıt bir sesnen amelge keçirilmey; aksine, onıñ bir sıra çeşit amelge keçirilmesi bar. Sadece aytqanda, bir fonema içinde bir qaç fizik ceetten farqlı sesler birleşeler (ve bu ceryan tek olarnıñ akustik ya da artikulâtor yaqınlığınen belgilenmey). Fonemanıñ er bir individual realizatsiyasına onıñ variantları, renkleri ya da allofonemaları (allofonlarler) deyler. Bu ceetten fonetik ve allofonetik transkriptsiya ayırmaq adettir: birincisinde er bir fonema aynı işaretnen yazıla, onıñ spetsifik ses amelge keçirilmesi ne olsa olsun, . ekincisi ise çeşit işaretlerni qullanıp, sesniñ farqını ifade ete. Fonemalarnıñ ayırıcı vazifesi ceetinden ses farqları musaviy olmağan qıymetke maliktir; olarnıñ bazıları fonologik ceetten emiyetli, ya da aktual, digerleri - fonologik ceetten aktual olmağan, ya da aktual olmağan olaraq belgilene.

Variantlarnıñ tasnifi bir qaç esasqa esaslanıp yapıla ve aşağıda berilgen:

• Vacburiy (til içün normal sayılğan telâffuz sıñırlarında farzlı allofon aynı fonemanıñ başqa bir variantınen deñiştirilmez)
  • Esas (böyleliknen, ayrı vazife ya da etraf müitke eñ az bağlılıq şaraitlerinde olğan variant seçile)
  • Spetsifik (esasnıñ çeşitleri, belli bir yerleşüvge köre)
    • Kombinatoriy (deñişmeler qomşu seslerniñ tesirinden peyda ola)
    • Pözitsion (pözitsiyağa köre başqa artikulâtor mödifikatsiyalar sebebinden deñişmeler)
• İhtiyariy (mecburiyden farqlı olaraq, aynı fonemanıñ başqa variantınen deñiştirmek mümkün)

Fonemanıñ özü kibi, allofonlar da tilniñ bir faktıdır; belli bir fonetik şaraitlerde olar tuvğan tilde laf eticiler tarafından muntazam surette tekrarlanalar, normanıñ bir qısmı olıp, tasvirlenüv ve assimilâtsiyağa boysunalar. Nutuq seviyesinde, buña köre, fonlar ayırıla - müitniñ spetsifikasınen belgilengen spetsifik ses numüneleri, olarnı telâffuz etken ferdiniñ nutuq apparatı ve ilâhre. Yani fonema er vaqıt onıñ variantlarından birinde peyda ola, variant ise, öz nevbetinde, fonlarda ifadelene.

Bundan da ğayrı, fonemalarnı funktsional ögrenüvniñ müim tarafı tarqaluv. Bu añlam «berilgen tilde bu element peyda olğan bütün o pözitsiyalar ve müitlerniñ umumiyligi - o, peyda ola bilmegen bütün pözitsiyalar ve müitlerden farqlı olaraq» manasını añlata (tarifke köre Yu. S. Maslova). Hususan, fonemalarnıñ farz variantları, olarnıñ tarifine köre, biri-birine uymağan, ya da, böyle de aytılğanı kibi, qoşma tarqaluv munasebetlerinen harakterleneler. Öz nevbetinde ihtiyariy fonema variantları ise serbest variatsiya dep adlandırılğan tarqaluv çeşitinen harakterleneler.

Fonema qurulışı (ayırıcı hususiyetleri)

Tilniñ fonema sistemasınıñ tasviri ayrı hususiyetler (sağırlıq-davuşlandıruv, qattılıq-yımşaqlıq ve ilâhre). Fonemalar nasıl hususiyetlerge köre ayırılıp turğan hususiyetlerge differentsial (ya da, başqaca, ayrıca) fonema hususiyetleri deyler, qısqartılıp, DP; qayd etmek kerek ki, soñkisi aynı fonemanıñ episi variantları içün umumiy olmaq kerek. Fonema tek bu hususiyetlerden ibaret olğanını aytmaq mümkünmiz («tilde farqlardan başqa bir şey yoq»).

Fonologik sistema qarşılıqlarsız mümkün degil: eger tilde (meselâ, fransız tilinde) yımşaq tutuq fonema añlamı olmasa, o vaqıt qattı tutuq fonema yoq, amma aytılğan nutuq sesleri ile baqmaq mümkün. başqa tilde laf etkenler (meselâ, rus tilinde) qattı ya da yımşaq olaraq.

Lâkin eñ çoq manağa tesir etmegen ayırdı etici hususiyetler ana tilinde laf eticiler tarafından tanılmay. Bular, misal olaraq, rus tilinde qapalı-açıq sozuqlardır: test [t'eŝs't'] - test [test] sözlerinde türlü sozuq sesler rastkele, amma biz ... qaynata ve sınav sözleri [ye] sesiniñ qapalı-açıqlığınen degil de, tutuq seslerniñ qattılığı-yımşaqlığınen. Rus tilinde açıq ve yapıq sozuqlar iç bir vaqıt bir vaziyette kelmeyler (yapalı sozuqlar er vaqıt tek yımşaq tutuqlardan soñ keleler); tek yapıq-açıq sozuqnen farqlanğan bir çift söz yoq; Sozuq sesniñ qapalı-açıq tabiatı tek tutuq sesniñ yımşaqlıq-qattılığınıñ yandaş belgisidir. Meselâ, alman tilinde Ähre [ˈɛːrә] (qulaq) ve Ehre [ˈeːrә] (namus) sözleri tek birinci sozuq sesniñ açıq-qapalılığınen (yani bu hususiyeti semantik ceetten ayrıcadır), şunıñ içün laf eticiler alman tilinde adamlar sozuq seslerniñ qapalı-açıqlığındaki farqlarnı açıq qabul etelerPanov M.V. Zemaneviy rus tili. Fonetika: Universitetler içün derslik.- M.: Yuqarı mektep, 1979. - S. 92..

Fonetik qarşılıqlar, adet üzre, ekilik ola, amma üç taraflı variantları da bar. Bundan da ğayrı, dünyanıñ bütün tillerinde sozuq sesler ve sozuq sesler sesleri arasında universal qarşılıq bar. Lâkin tasnif etmek içün başqa esaslar da bar: misal olaraq, qarşılıqlar mütenasıp (eger aynı munasebet berilgen til içindeki başqa qarşılıqlarda tekrarlansa) ya da ayrı, temiz (eger ayırılma tek bir esas üzerinde yapılsa) ya da qarışıq ola bileler.

Nevbetleşüvler

Mörfemalarnıñ bir qısmı olaraq, ya fonemalarnıñ özleri, ya da olarnıñ variantları özara deñiştirüvleri peyda ola bile, olarğa adet üzre alternatsiyalar, ya da alteratsiyalar deyler. Buña köre, bu ceryanlarda iştirak etken ses elementlerine alternantlar deyler. Nevbetleşüvlerniñ belli bir grammatik adiselernen bayağı sıq bağlılığı sebebinden, olar, başqa şeylernen beraber, fonologiya ve grammatika - [[1] kesişmesinde mahsus fen çerçivesinde ögrenile. Morfonologiya|morfonologiya]].

Alternativler de bir qaç aktual fonologik adiselerni belgileyler. Bularğa, hususan, muhalifetlerniñ bitaraflaştırılması da kire bile. Onıñ maiyeti böyledir: bazı pözitsiyalarda fonemalarnıñ bu ya da başqa differentsial hususiyetke köre qarşılaştırılması eda etilmey. Uyğun pözitsiyalar, ayrıca ya da korrelâtiv olsunlar, zayıf olaraq belgilene. N. S. Trubetsköy neytralleştirüv vaziyetinde fonema aqqında laf etmek imkânı olmağanını tüşüne ve böyle birlemde belli bir daa yüksek seviyedeki birlem peyda ola - arhifonema, eki fonema içün umumiy olğan DP-lerniñ bir cıyıntığı, amma [1]. , bazı añlamlarda (hususan, L. V. Şçerbanıñ mektebinde qabul etilgen that , neytralleştirüv belli bir pözitsiyalarda fonemalarnıñ belli bir qarşılıqları qullanılmaması olaraq añlana.

Tipologik ceetten fonema nevbetleşüvleriniñ bir qaç çeşitini ayırmaq mümkün:

1. fonetik şartlı, .
2. tarihiy (ananeviy, fonetik ceetten añlatılmağan), .
3. qarışıq (birinci eki çeşitniñ hususiyetlerini birleştirüv).

Bazı allarda tarihiy nevbetleşüvler dep adlandırılğan şeylerni qarşılaştırmaqnen qoşma ayıruv yapıla. «canlı» - yani belli bir devir içün aktual olğan fonetik qanunlarğa köre areket etken.

Allofon nevbetleşüvleri ögünde aytıla bilgenini qayd etmek müimdir; Eger fonemanıñ farz variantlarınıñ darqaluv qaidelerini bilseñ, er bir alternativni tahmin etmek mümkün. Böyleliknen, bu ceetten konkret yöneliş yoq, lâkin, meselâ, fonemalarnıñ canlı nevbetleşüvleri küçlü pözitsiyadan (ananeviy) zayıf pözitsiyağa (fonetik ceetten belgilengen) yönelişte bir taraflı ögünde aytıla bilmeknen harakterlene. Kimerde canlı almaştıruvlar da ola, olarnıñ terkibi aynı vaqıtta qarşı yöneliştedir.

Nevbetleşüvler iç de ayrıca ve ayrıca olmaylar; Olarnıñ biri-biriniñ üstüne qatlanğan alları da ola.

Fonemalarnı belgilev qaideleri

N.S. Trubetsköy ayrı fonemalarnı fonema kombinatsiyalarından ayırmaq içün.

1. Eger eki ses bir yerinde rastkelse ve sözniñ manasını deñiştirmeyip, biri-biriniñ yerine kele bilse, böyle sesler bir fonemanıñ variantlarıdır.Bu alda variantlar umumiy olaraq emiyetli ve individual ola, meselâ em de üslübiy ceetten emiyetli ve emiyetsiz .
2. Eger eki ses bir yerde peyda olsa ve olar deñiştirilgende sözlerniñ manası tanılmaz derecede deñişse ya da bozulsa, demek, bu sesler eki çeşit fonemanıñ realizatsiyasıdır.
3. Eger eki akustik (ya da artikulâtor) bağlı ses bir vaqıt bir yerinde peyda olmasa, demek, olar bir fonemanıñ kombinator variantlarıdır.
4. Bir ceetten üçünci qaideniñ şartlarını qandırğan eki ses, eger berilgen tilde ses birikmesiniñ azaları olaraq biri-biriniñ artından kete bilseler, em de bu seslerden birisi çıqqan vaziyette olsa, bir fonemanıñ variantı sayılmaz digeriniñ yoldaşlığı olmadan peyda ola bile

= Fonema ve mana arasındaki bağ == . Tilşınaslarnıñ emiyetli qısmı (meselâ, Praga tilşınaslıq mektebi, Moskva fonologiya mektebi vekilleri), em de «fonema» termininiñ temelcileri özü) fonema bir sıra nevbetleşken seslerniñ umumiyleştiricisi, deñişmemez olğanına inanalar.

Fonema tek manalı til birlemi - mörfema ceetten belgilene bile, onıñ fonema ayırılmaz bir qısmıdır. Yani nutuqnıñ mündericesini, aytılğan sözlerniñ ve söz qısımlarınıñ manasını añlamayıp, tilniñ fonetik terkibini belgilemek mümkün degil.

Fonema aqqında daa bir añlayış (akustik ceetten beñzegen seslerniñ bir sınıfı, aynılığı nutuq mündericesini bilmeyip belgilene) Amerika tasviriy tilşınaslığınıñ vekilleri tarafından işlep çıqarıldı, onıñ usuliyatı az belli olğan tillerniñ talilyinde işlep çıqarıldı [1]. (hususan, Şimaliy Amerika indeyetsleri) ve ağzaviy nutuqnıñ manasına muracaat etmek qıyın (ya da sıñırlı) edi .

Edebiyat

• Апресян Ю. Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики. — М, 1966.
• Булыгина Т. В. Грамматические оппозиции // Исследования по общей теории грамматики. — М, 1968.
• Булыгина Т. В. Пражская лингвистическая школа // Основные направления структурализма. — М, 1964.
• Кантино Ж. Сигнификативные оппозиции // Принципы типологического анализа языков различного строя. — М, 1972.
• Касевич В. Б. Морфонология. — Şablon:Л., 1986.
• Кодзасов С. В., Кривнова О. Ф. Общая фонетика. — М: РГГУ, 2001.
• Кубрякова Е. С., Панкрац Ю. Г. Морфонология в описании языков. — М, 1983.
• Лингвистический энциклопедический словарь / Гл. ред. В. Н. Ярцева. — М: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2
• Мартине А. Основы общей лингвистики // Новое в лингвистике, выпуск 3. — М, 1963.
• Маслов Ю.С. Введение в языкознание. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — М: Высшая школа, 1987. — 272 с. Архивная копия от 22 avgustnıñ 2014 на Wayback Machine
• Реформатский А. А. Из истории отечественной фонологии. — М, 1970.