پێڕستی شاکانی ئیمپراتۆریەتیی ساسانی

شاھنشای ئێران
دەرفەشی کاوە، کە ئاڵای فەرمی ئیمپراتۆرییەت بوو.
قاپێکی ساسانەکان، کە تیادا شاپووری دووەم لە کاتی ڕاوکردنی شێردا لەسەری نەخشێندراوە
وردەکارییەکان
یەکەم پاشا	ئەردەشێر بابەکان
کۆتا پاشا	یەزدیگەردی سێئەم
نیشتەجێبوون	ستەخر (٢٢٤–٢٢٦) Ctesiphon (٢٢٦–٦٣٧) (دانیشتووی زستانە) گوندێ شاپور (بۆ ماوەیەکی کورت لە سەردەمی وارانی یەکەم و شاپووری دووەم) ھەمەدان (دانیشتووی ھاوینە) دەستگرد (بۆ ماوەیەکی کورت لە سەردەمی خۆسرۆ ھەپەروێز)
Appointer	مافی خودایی، بۆماوەیی

شاکانی ساسانی دوای سەرکەوتنیان لە دژی فەرمانڕەواکانی پێشوویان، ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی، لە شەڕی ھورمزگان لە ساڵی ٢٢٤ز، بوونە فەرمانڕەوای ئێران بوون. لە لووتکەی فەرمانڕەوایدا، ئیمپراتۆریەتیی ساسانی لە تورکیا و ڕودس لە ڕۆژاوا تا پاکستان لە ڕۆژھەڵاتەوە لەژێر دەستدا بوو، ھەروەھا خاکی لە ناوچەکانی ئێستای قەوقاز، یەمەن، ئیمارات، عومان، ئیسرائیل، میسر، لوبنان، سووریا، ئوردن و ئاسیای ناوەڕاستی لەخۆگرتبوو.

ئیمپراتۆرییەتی ساسانی بۆ ماوەی زیاتر لە ٤٠٠ ساڵ شانبەشانی ڕکابەرە کەوانەیییەکەی دراوسێی کە ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی بوو، وەک یەکێک لە زلھێزە سەرەکییەکانی جیھان بوو. شانشینی ساسانی لە ساڵی ٢٢٤ بە ئەردەشیری یەکەم دەستی پێکرد کە فارسی خەڵکی ئیستاخر بوو و لە ساڵی ٦٥١ بە یەزدەگەردی سێیەم کۆتایی ھات.

ماوەی لە ساڵی ٦٣١ (کاتێک بۆران کۆچی دوایی کرد) تا ٦٣٢ (کاتێک یەزدگەردی سێیەم تەختی شایەتی دەگرێتە دەست) لە دیاریکردنی جێنشینی دروست دا سەرلێشێواو دەکات چونکە ژمارەیەک لە فەرمانڕەواکان کە تەختی شایەتییان گرتە دەست دواتر لەلایەن ئەندامانی دیکەی خانەدانی ساسانەوە دوورخرانەوە یان ڕکابەری لێکرا. ئەو سەردەمە سەردەمێکی کوتلەگەرایی و دابەشبوون بوو لەناو ئیمپراتۆرییەتی ساسانیدا.

ناونیشانەکان

ئەردەشیری یەکەم (م.ف. ٢٢٤–٢٤٢)، دامەزرێنەری ئیمپراتۆرییەتی ساسانی، نازناوی «شەھانشای ئێرانییەکان»ی ناساند (فارسی ناوەڕاست: šāhān šāh ī ērān؛ پارتیی: šāhān šāh ī aryān). جێنشینی دەستبەجێی ئەردەشیر، شاپووری یەکەم (م.ف. ٢٤٠/٤٢–٢٧٠/٧٢) لە نووسراوەکەی کەعبەی زەردەشتدا بە شێوەیەکی ورد ناونیشانەکان ھەڵدەبژێرێت. لەوەدا شاپور ناوی چوار لە پێشە ساسانییەکانی خۆی بە نازناوی جیاواز و بە «ڕیزبەندی بەرزبوونەوەی گرنگی» بە پێدانی نازناوی (Xwaday) «خودای» بە ساسان، «شا» بە پاپاگ، «شای شاکانی ئێرانییەکان» بە ئەردەشیر، و «شای شاکانی ئێرانییەکان و نا ئێرانییەکان» (فارسی ناوەڕاست: šāhān šāh ī ērān ud anērān؛ یۆنانی کۆن: βασιλεύς βασιλέων Αριανών basileúsléōn ن) بۆ خۆی. نازناوی «شای شاکانی ئێرانی و نا ئێرانی» ھەروەھا لەسەر یەک دراوی زیوی شاپووری یەکەم بینراوە، کە ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو نازناوە دوای سەرکەوتنی بەسەر ڕۆمییەکان و تێکەڵکردنی زەوییە نا ئێرانییەکان بۆ ژێردەستی ساسانییەکان ناسێنراوە. دواتر ئەم نازناوە لە دراوی ھەموو شاکانی دواتری ساسانیدا بەکارھێنرا.

سەردەمی فەرمانڕەوای یەزدەگەردی یەکەم (م.ف. ٣٩٩–٤٢٠)، گۆڕانکاری لە ڕوانگەی ڕامیاری ئیمپراتۆرییەتی ساسانیدا نیشان دەدات، کە (لە بنەڕەتدا مەیلی بەرەو ڕۆژاوا ھەبوو) بەرەو ڕۆژھەڵات ڕووی کرد. ڕەنگە ئەم گۆڕانکارییە بەھۆی ھۆزە دوژمنکارەکانی ڕۆژھەڵاتی ئێرانەوە بووبێت. ڕەنگە جەنگ لەگەڵ ھونەکان، ڕکابەریی ئەفسانەیی نێوان فەرمانڕەوا ئەفسانەیییەکانی کایانی ئێرانی و دوژمنە تورانییەکانیان بەئاگا ھێنابێتەوە، کە بە دەقەکانی ئاڤێستانی گەنجتر وێنا دەکرێت. نازناوی ڕەمشار (ئاشتیپارێز لە فەرمانڕەوای [ئەو]دا) بۆ "شای شاکانی ئێرانی و نا ئێرانی" نەریتی لەسەر دراوەکانی یەزدەگەردی یەکەم زیاد کرا. ئەلفای خوارەوە لە فارسی ناوەڕاستدا شیعری دلێری ئەیادگار-ی زەریران (پەیمانی زارەر)، ئەو نازناوە لەلایەن دوا پاشای کایانیان (ڤیشتاسپا) بەکارھاتووە و لە سەدەی ١٠دا لە دێنکاردی زەردەشتیدا ھاتووە. بەرژەوەندی ساسانییەکان لە بیروباوەڕی و مێژووی کەیانییەکان تا کۆتایی ئیمپراتۆرییەتەکە بەردەوام دەبوو. بەھرامی پێنجەم (م.ف. ٤٢٠–٤٣٨)، لەسەر ھەندێک دراوی دەگمەن کە لە پارسدا دەرھێنراون، نازناوی کەربەکر ("بەسوود")ی بەکارھێناوە.

سەردەمی فەرمانڕەوای یەزدەگەردی دووەم (م.ف. ٤٣٨–٤٥٧) دەستپێکردنی نووسراوێکی نوێیە لەسەر دراوەکانی ساسانی؛ mazdēsn bay kay ("شکۆمەندی مەزدا پەرست، شا")، کە خۆشەویستی خۆی بۆ کەیانییەکان نیشان دەدات، کە ھەروەھا نازناوی kayیان بەکارھێناوە. ئەلفای خوارەوە لەژێر پێرۆزی یەکەم (م.ف. ٤٥٩–٤٨٤)، ناونیشانی نەریتی šāhānšāh ("شای شاکان") لەسەر دراوەکانی لابراوە و تەنھا دوو لایەنی kay Pērōz ("کەی پێرۆز") نمایشکراون؛ بەڵام مۆرێک ئەوە نیشان دەدات کە ھێشتا ناونیشانی نەریتی بەکاردەھێنرا، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە دراوەکان بە دڵنیایییەوە ناونیشانی فەرمی تەواوی شاکانی ساسانی پیشان نادەن. برا و جێنشینی بەلاش (م.ف. ٤٨٤–٤٨٨)، نازناوی ھوکەی ("شای چاک")ی بەکارھێنا.

کەوادی یەکەم (٤٨٨–٤٩٦، ٤٩٨–٥٣١) دوا شای ساسانی بوو کە کەی لەسەر دراوەکانی نووسیبوو- دوا دراوی ٥١٣ دەرچوو. نووسراوی ئاسایی پێشەوەی سەر دراوەکانی بە سادەیی ناوی خۆی لەسەر ھەیە؛ بەڵام لە ساڵی ٥٠٤دا دروشمی awzōn ("با سەرفراز بێت/زیاد بکات") زیادکرا. خۆسرەوی دووەم (م.ف. ٥٩٠، ٥٩١–٦٢٨)، لە سەردەمی دووەمی فەرمانڕەوایدا، ئایدیۆگرامی GDH زیاد کرد، بە واتای xwarrah ("شکۆمەندی شاھانە") لەسەر دراوەکانی. ئەمەی لەگەڵ وشەی ئەوزۆت ("زیادی کرد") تێکەڵ کردووە، بەم شێوەیە نووسراوەی تەواو بەم شێوەیە دەخوێندرێتەوە: "خۆسرەو، ئەو شکۆمەندی شاھانەی زیاد کردووە" (خوسرۆخواررا ئەوزۆت). ھەروەھا نازناوی شای شاکان لەسەر دراوەکانی گەڕێنرایەوە. دوو جێنشینەکەی، کەوادی دووەم (م.ف. ٦٢٨–٦٢٨) و ئەردەشیری سێیەم (م.ف. ٦٢٨–٦٣٠)، خۆیان لە بەکارھێنانی نازناوەکە بەدوور گرت، بەڕواڵەت بۆ ئەوەی خۆیان لە خۆسرەوی دووەم دوور بخەنەوە.

پێڕستی شاکانی ئێران و نائێران

لەم خشتەیەی خوارەوەدا فەرمانڕەواکانی ئیمپراتۆرییەتی ساسانی خراوەتەڕوو.

پۆرترەیت	ناو	ناوی بەزمانی پالەوی	ناونیشان	ماوەی فەرمانڕەوای
خانەدانی ساسانی
	ئەردەشێری یەکەم	ئەرتەخشەتر 𐭠𐭥𐭲𐭧𐭱𐭲𐭥	شاھنشای ئێران	224 – ٢٤٢
	شاپووری یەکەم	شابوھر 𐭱𐭧𐭯𐭥𐭧𐭥𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران	240 – May ٢٧٠
	وەرمەزدی یەکەم	ئەوھورەمەز ئەرتەخشەتر 𐭠𐭥𐭧𐭥𐭬𐭦𐭣	شاھنشای ئێران و نا ئێران	ئایار ٢٧٠ – June 271
	بارامی یەکەم	ورەھران 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭	شاھنشای ئێران و نا ئێران	حوزەیران ٢٧١ – September 274
	بارامی دووەم	ورەھران 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭	شاھنشای ئێران و نا ئێران	274 – ٢٩٣
	بارامی سێیەم	ورەھران 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭	شاھنشای ئێران و نا ئێران	293 – ٢٩٣
	نارسا	نەرسییە 𐭭𐭥𐭮𐭧𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران	293 – ٣٠٢
	وەرمەزدی دووەم	ئەوھورەمەز 𐭠𐭥𐭧𐭥𐭬𐭦𐭣	شاھنشای ئێران و نا ئێران	302 – ٣٠٩
	ئەدور نارسا	ئەتور نەرسییە	شاھنشای ئێران و نا ئێران	309 – ٣٠٩
	شاپووری دووەم	شابوھر 𐭱𐭧𐭯𐭥𐭧𐭥𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران	309 – ٣٧٩
	ئەردەشیری دووەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران	379 – ٣٨٣
	شاپووری سێیەم	شابوھر 𐭱𐭧𐭯𐭥𐭧𐭥𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران	383 – ٣٨٨
	بارامی چوارەم 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭 ()		شاھنشای ئێران و نا ئێران	388 – ٣٩٩
	یەزدیگەردی یەکەم	یەزدیکرت 𐭩𐭦𐭣𐭪𐭥𐭲𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران ڕامخشەھر (ئاشتیپارێزی ناوچەی ژێردەستی)	399 – ٤٢٠
	شاپووری چوارەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران	420 – ٤٢٠
	خۆسرۆ		شاھنشای ئێران و نا ئێران	420 – ٤٢٠
	بارامی پێنجەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران کەربەکر ("بەسوود")	420 – ٤٣٨
	یەزدیگەردی دووەم	یەزدیکەرت 𐭩𐭦𐭣𐭪𐭥𐭲𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران کەی	438 – ٤٥٧
	وەرمەزی سێیەم	ئەوھورەمەز 𐭠𐭥𐭧𐭥𐭬𐭦𐭣	شاھنشای ئێران و نا ئێران	457 – ٤٥٩
	پێرۆزی یەکەم	پێرۆز 𐭯𐭩𐭫𐭥𐭰	شاھنشای ئێران و نا ئێران	457 – ٤٨٤
	وەلاش	وەلاخش 𐭥𐭥𐭣𐭠𐭧𐭱𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران ھوکەی ("شای چاک")	484 – ٤٨٨
	کەوادی یەکەم	کەوات 𐭪𐭥𐭠𐭲	شاھنشای ئێران و نا ئێران کەی	488 – ٤٩٦
	جاماسپ	زاماسپ 𐭩𐭠𐭬𐭠𐭮𐭯	شاھنشای ئێران و نا ئێران	496 – ٤٩٨
	کەوادی یەکەم	کەوات 𐭪𐭥𐭠𐭲	شاھنشای ئێران و نا ئێران کەی ئەوزۆن	498 – ٥٣١
	خۆسرۆ	خۆسرۆو 𐭧𐭥𐭮𐭫𐭥𐭣𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران ئێران ئەبێ-بێم کرد("ئێرانییەکان بێ ترس بوون") ئێران ئەبزۆن ھێنێد ("ئێرانییەکان بەھێز بوون")	531 – ٥٧٩
	وەرمەزدی چوارەم	ئەوھورەمەز 𐭧𐭥𐭮𐭫𐭥𐭣𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران	579 – ٥٩٠
	خۆسرەوی دووەم	خۆسرۆو 𐭧𐭥𐭮𐭫𐭥𐭣𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران	590 – ٥٩٠
خانەدانی مێھران
	بارامی چۆیین	وەرەھران 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭	شاھنشای ئێران و نا ئێران	590 – ٥٩١
خانەدانی ساسانی
	خۆسرەوەی دووەم	خۆسرۆو 𐭧𐭥𐭮𐭫𐭥𐭣𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران	591 – ٦٢٨
خانەدانی سوپابودان
	وێستەھم	وێستام 𐭥𐭮𐭲𐭧𐭬	شاھنشای ئێران و نا ئێران	591 – ٥٩٥
خانەدانی ساسانی
	کەوادی دووەم	کەوات 𐭪𐭥𐭠𐭲	شاھنشای ئێران و نا ئێران	628 – ٦٢٨
	ئەردەشێری سێیەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران	628 – ٦٣٠
خانەدانی مێھران
	شاروەراز	شەھروەراز 𐭱𐭲𐭫𐭥𐭫𐭠𐭰	شاھنشای ئێران و نا ئێران	٢٧ نیسان ٦٣٠ – 1٧ حوزەیران ٦٣٠
خانەدانی ساسان
	خۆسرەوی سێیەم	خۆسرۆو 𐭧𐭥𐭮𐭫𐭥𐭣𐭩	شاھنشای ئێران و نا ئێران	630 – ٦٣٠
	بۆران		شاژنی شاژنانی ئێران و نا ئێران	630 – ٦٣٠
	شاپووری پێنجەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران	630 – ٦٣٠
	پێرۆزی دووەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران	630 – ٦٣٠
	ئەزەرمدۆخت		شاژنی شاژنانی ئێران و نا ئێران	630 – ٦٣١
خانەدانی سوپابودان
	وەرمەزدی پێنجەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران	630 – ٦٣١
خانەدانی ساسان
	وەرمەزدی شەشەم 𐭠𐭥𐭧𐭥𐭬𐭦𐭣 (Ōhrmazd)		شاھنشای ئێران و نا ئێران	630 – ٦٣٢
	خۆسرەوی چوارەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران	630 – ٦٣٦
	خۆسرەوی پێنجەم		شاھنشای ئێران و نا ئێران	ئازار ٦٣١ – April 631
	بۆران		شاژنی شاژنانی ئێران و نا ئێران	حوزەیران ٦٣١ – June 632
	یەزدیگەردی سێیەم 𐭩𐭦𐭣𐭪𐭥𐭲𐭩 (Yazdekert)		شاھنشای ئێران و نا ئێران	حوزەیران ٦٣٢ – 651
ڕووخانی ئیمپڕاتۆرییەتی ساسانی
	پیرۆزی سێیەم		٦٥١ (دەربەدەرکراو)	679 (In exile)
	نارسیا		٦٧٩ (دەبەدەرکراو)	Unknown
	بارامی ھەوتەم		نەزانراو	710 (in exile)
	خۆسرەوی ھەوتەم		نەزانراو	Unknown

سەرچاوەکان

• Daryaee, Touraj (2012). The Oxford handbook of Iranian history. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-973215-9. OCLC 670375356.
• Daryaee, Touraj (2014). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris. pp. 1–240. ISBN 978-0-85771-666-8.
• Daryaee, Touraj. "Yazdegerd II". Encyclopaedia Iranica.
• Daryaee, Touraj; Rezakhani, Khodadad (2017). "The Sasanian Empire". In Daryaee, Touraj (ed.). King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000 BCE - 651 CE). UCI Jordan Center for Persian Studies. pp. 1–236. ISBN 978-0-692-86440-1.
• Daryaee, Touraj (2002). "History, Epic, and Numistamatics: On the title of Yazdegerd I (Ramshahr)". American Journal of Numismatics. 14: 89–95. JSTOR 43580250. (تۆمارکردن پێویستە)
• Daryaee, Touraj (2019). "The Sasanian Empire". The Syriac World: 33–43.
• Molavi, Afshin (2002), Persian pilgrimages: journeys across Iran (Illustrated ed.), W. W. Norton & Company, ISBN 0-393-05119-6, retrieved 17 January 2010
• Morony, Michael G. (2005) [1984]. Iraq After The Muslim Conquest. Gorgias Press LLC. ISBN 978-1-59333-315-7.
• McDonough, Scott (2011). "The Legs of the Throne: Kings, Elites, and Subjects in Sasanian Iran". In Arnason, Johann P.; Raaflaub, Kurt A. (eds.). The Roman Empire in Context: Historical and Comparative Perspectives. John Wiley & Sons, Ltd. pp. 290–321. doi:10.1002/9781444390186.ch13. ISBN 978-1-4443-9018-6.
• Rezakhani, Khodadad (2017). ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh University Press. pp. 1–256. ISBN 978-1-4744-0030-5.
• Schindel, Nikolaus (2013a). "Kawād I i. Reign". Encyclopaedia Iranica, Vol. XVI, Fasc. 2. pp. 136–141.
• Schindel, Nikolaus (2013b). "Kawād I ii. Coinage". Encyclopaedia Iranica, Vol. XVI, Fasc. 2. pp. 141–143.
• Schindel, Nikolaus (2013c). "Sasanian Coinage". In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-973330-9.
• Shayegan, M. Rahim (2013). "Sasanian political ideology". In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. pp. 1–1021. ISBN 978-0-19-066866-2.