Дак

Дак
КӀайн дак (Salix alba) — Дак тайпан тайпанкеп. Хин йисттера дитташ. Рейнланд-Пфальц, Германи
Ӏилманан классификаци
йуккъера рангаш Домен: Эукариоташ Дуьне: Ораматаш Дакъа: Magnoliopsida ТӀера къеп: Rosanae Къеп: Malpighiales Доьзал: Salicaceae Тайпа: Salix
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Salix L., 1753, nom. cons.
Номенклатуран тайпа
Salix alba L., 1753, typ. cons. — КӀайн дат
Кепаш
Хьажа исписка Дак тайпанкепаш
Сурт Викилармехь ITIS   22476 NCBI   40685 EOL   32667 FW   54580

Дак (лат. Sálix) — Дакан (Salicaceae) доьзалера диттийн ораматийн тайпа.

Оьрсийн маттахь дак кепийн дуккха а цӀераш йу — ива, ветла́, раки́та, ве́рба, тальник.

Российн йуккъерчу декъехь чӀогӀа даьржина а, дика девзаш а ораматаш ду. Дукхах долчу дакан кепашна тӀуналла йеза, кхуьу тӀуьнчу меттигашкахь, ткъа йекъачу меттигашкахь (басешкахь, гӀамаршкахь, кхин а) а, уьшалашкахь а ца кхуьу масех кеп бен. Дак хаало хьуьнхахь а, кхечу дитташца ийна.

Дакан тӀехулара куц чӀогӀа бес-бесара ду: царна йукъахь ду лекха дитташ (Salix alba, Salix fragilis, Salix caprea) а, коьллаш (Salix viminalis, Salix daphnoides, Salix purpurea) а, наггахь дикка кегийра, охьатаьӀна, лаьттахула йаьржина (Salix lapponica , Salix repens var. rosmarinifolia, Salix myrtilloides); полюсан мехкашкахь а, лекхачу лаьмнашкахь а, ломан областашкахь а, кхуьу кхин а кегийра лоха дакаш (Salix herbacea, Salix reticulata), гӀуно кегийра 2,5 сантиметрал лакха ца йолу коьллаш, шеш йукъахь кхуьу корсамал а лоха хуьлу.

Эволюци а, даржар а

Дак дуьнена даьлла дикка хьалха, гӀан лараш нисло киран кепаллин ӀаӀаршкахь.

The Plant List сайтан терхьашца, Дак тайпа ду 550 кепара, даьржина, коьртаниг, Къилбаседа эхиган шийло областашкахь, цигахь дак полюсан гуон дехьадолу. Масех таксон кхуьу тропикашкахь. Къилбаседа Америкехь — 65 сов кепара ду, царех 25 бен диттан бараме ца кхочу.

Дукхах дерг уьш дитташ ду 15 м лекха йа коьллаш йу, амма цхьадолчу дакан кепашна йукъахь нисло 40 м гергга лекха а, 0,5 м сов гӀодан диаметр ерш.

Шийлачу мехкашкахь дакаш кхуьу генна къилбаседехь а, царех ду дукха лоха куьу карликан дак Salix retusa, Salix reticulata, Salix herbacea, Salix polaris. Лаьмнашкахь долу лоха дак Salix herbacea, иза лайн дозане хьалакхочу. Полюсан а, лекхаломан а дакнаш — лоха кхиина, текха масех сантиметр лекха коьллаш йу (Ива полярная (Salix polaris), Ива травянистая (Salix herbacea), кхин а).

Дукхха а хаало кепашна йукъара гибридаш.

ТӀетохаран орамаш хеца аьтту хилар бахьнехь дат атта даьржа геннашца а, хьокхаршца а тӀехь (цхьадерш доцурш Salix caprea — дакнаш, йа газан дак). ХӀуьн хьаладаларан хьал дов масех дийнахь; ткъа пхеадургалан дако (Salix pentandra) хӀуьн хьаладаларан хьал Ӏалашдо йуха бӀаьсте йаллалц.

Ботаниках дийцар

КӀайн дат. О. В. Томен «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz» жайнин тӀиера ботаникан сурт, 1885

ГӀа цхьаьна кепара датан луьста, хьийзина, баьццарчу басахь ду, кхечера алсамо лилха, сира-баьццара йа сира-кӀайн басахь ду.

ГӀаш моггӀара, дечигаш йолуш ду; гӀан кеп цхьаьна кепарчеран шуьйра, эллипсан йу, кхечера дикка готта а, деха а; гӀан йист цхьайолчу кепийн бен дийна йац, дукхах йолчера кегийн йа йаккхий цергаш йолуш ду. ГӀа хуьлу йа къега, сирла-баьццара басахь шине а агӀора, йа тӀехула; ткъа лахара агӀо ишттачу дакийн хьесий а, сира-сийна ача а бахьнехь хуьлу сира йа сино бос болуш. Цилиндр кепара гӀан дечиг дикка йоца йу; цуьнан бух тӀехь шиъ хьалхара гӀа ду, дукхах дерг цергаш йолуш, шуьйра йа готта; уьш лаьтта йа гӀа дуьззина кхиина даллалц, йа аьхке дӀайаллалц. Хьалхара гӀаш дика билгало йу датийн кепаш къасто; Ива ушастая (Salix aurita) цӀе йолу цхьаьна кепана, хьалхара га даккхийра, лерг кепара хуьлу. Гуттара хаза ду, хьалхара гӀаш дика кхуьу къоначу, гӀад йа орамаш тӀиера довлучу маргӀалш тӀехь.

ГӀад геннаш долуш ду; геннаш дуткъа, сара кепара, сетташ, кеглуш, кхоьлина йа кӀегаш чкъор долуш, таьӀна-цӀен, баьццара, кхин а бесаш долуш. Патар иштта бес-бесара бу, таьӀна-боьра, цӀен-можа, кхин дӀа а; церан арахьара къовлу пелагаш чучча кхуьу шайн йисташца дийна муцӀар йа ботт йеш, уьш шен бух тӀехь патарш кхуьучу хенахь къаьста. Геннаш тӀиера боьххьера патар дукха хьолахь ле, ткъа цунна луларчо ло уггар онда патарг, ала мегар ду, шеца хуьйцу белла боьххьера патар.

Заза доккху цхьадолчу дакаш хьалхха бӀаьста гӀа делладалале (масала, Salix daphnoides), кхин дерш — аьхкен йоьххьехь, гӀадолуш йа тӀехьуо а (масала, Salix pentandra).

Зазанаш сте-боьрша ду, гӀуно кегийра, шеш гӀийла къаьсташ; уьш луьста чӀагаршка гулдалар бахьнехь лаха хала ца хуьлу, ткъа гӀаш делладалале заза доккхучу дакан заза чӀогӀа къаьсташ хуьлу. ЧӀагарш йа стен, йа боьрша заза долуш хуьлу; боьрша а, стен а чӀагарш йовлу тайп-тайпанчу кепаш тӀехь: дак дуьззина маьӀнийца ши дакъа долу орамат ду. Зазан хӀоттам цхьаьна кепара бу: боьршачуьнчохь шишша дургал ду, стечуьнчохь цхьацца йиз ду, шине а чохь ду мерза дургалш.

Стом — шина декъе йекъало ботт йу. ХӀу дукха жима ду, пхьарчо биллина, чӀогӀа дай, паргӀата мохо генна дӀахьо. ХӀаваэхь дакан хӀуш шен даларан хьал Ӏалаш ца до масех дийнахь бен; хин чудожахь, йа хин бассейнан бухадодахь, цара Ӏалашдо шайн даларан хьал масех шарахь. Иза бахьана хуьлу, дакъаделла татолаш, Ӏаьмнаш, хиш цӀандеш баьккхина саззан хатт тӀехь, наггахь дукха луьста дакан маргӀалаш довлар. Дакан къона маргӀал чӀогӀа гӀийла ду, бецо а охьатаӀадо иза, амма куьу дукха чехка; диттийн дака шен хьалхарчу шерашкахь кхуьу тамашийна чехка. Ӏаламехь дак даьржа хӀуца, ткъа адама даржадо, коьртаниг — геннашца; дакан дийна генна, лаьттах тоьхна болу хьокхийна, сихха орамаш тосу.

КӀайн дакан чкъор, ира гӀа долу дакан гӀаш а, заза (чӀагарш) а

Цамгарш а, зене са долу хӀуманаш а

Дакан зене са долу хӀуманаш сагалматашна йукъара: Cecidomya salicis, Cecidomya saliciperda, Tortrix (Helias) Chlorana (еккъа Salix viminalis а, цуьнан кепаш а), Bombyx Salicis, Agrotis vallugera, Curculio crux, Phratora vitellinae, Phratora vulgarissima, Galer ucacapreae, Galer lincola (чӀогӀа бала хьоьга Salix viminalis, кӀезиг - Salix amgydalina).

Декха жӀаьлийн нускалаш: Erysiphe, Rhytisma, Melampsora тайпанашкара.

Дак Ӏаморан истори

Дакан ботаникан истори йолало I бӀешарахь. ГӀарадаьлла «Ӏаламан историн» 37 жайнин авторо Воккха Плинийс, Ӏилманчех дуьххьала йаздина бархӀ кепара дакех лаьцна.

XVIII бӀешарахь дуьйна Ӏилманчаш йукъара цхьа классификаци йаккха гӀерта дакан. ГӀараваьллачу ботанико Линней Карла дагардина ткъе исс кепара дак. Йуьхьанца цуьнца реза хилира, амма масех шо даьлчи Ӏилманчо Скополис къевсира Линнейн жамӀаш.

Россехь дак Ӏаморан йуьхьиг вайна карайо Гмелинан белхашкахь. «Flora Sibirica» чохь Гмелина (1747) йазйинчу дакийн 15 кепах, Линнейс йалх бен ца йалийна — уьшша а, Европехь кхуьурш: цхьайолчу кепийн билгалдахаршкахь Линнейс (1753) хоуйтура И. Г. Гмелина йаийтина материалан экземпляраш лелайар.

ТӀехьа Российн махкарчу тайпанийн хӀоттамах йалайо П. С. Палласа. «Flora Rossica» жайнехь Палласа йалийна 35 кеп Salix тайпана.

«Британин флора» автораш кховдийна шовзткъе пхиъ кепара дак. Вильденов Карл Людвига — 116 кеп. Кох Вильгельма йаздо 182 кепах. Царал генаволу Гандоже Мишель, цуо билгалйаьккхина 1600 кеп. Европин талламхойн Смитан (Smith, 1804), Вильденовн (Willdenow, 1806), Шлейхеран (Schleicher, 1807, 1821), Уэйдан (Wade, 1811), Валенберган (Wahlenberg, 1812, 1826), Серэнжан (Seringe, 1815), Фрисан (Fries, 1825, 1828, 1832, 1840), Кохан (Koch, 1828), Хостан (Host, 1828), Форбсан (Forbes, 1829), Садлеран (Sadler, 1831), Хукеран (Hooker, 1835) белхаш къаьсташбара гота кепаш йазйарех. Дукхаха болчу Ӏилманчийн гӀалат дара шортта йолчу дакийн гибридех ша-шах кеп ларар.

В. Л. Комаровс Маньчжурин ораматашна (1903) балийна хаамаш даржарх, морфологех, экологех Salix тайпанара 16 кепана — царах цхьанна Chamaetia бухарчу тайпана: S. myrtilloides. Цуо гайтина Ӏилманан ца йевза кеп: Камчатка ахгӀайрен эндемик — S. erythrocarpa (Novitates Asiae Orientalis, 1914).

Э. Л. Вольфа доккха дакъа лаьцна (Salix а, Vetrix а бухара тайпанаш) дакаш Ӏаморехь. Цуо йаздина (Вольф, 1903, 1905, 1906, 1907, 1908, 1909, 1911, 1912, 1929) 18 кепарчу дакех лаьцна; царех хӀинца пхи кеп йисина, важаерш синонимаш йукъайахийтина йа гибридаш йукъатоьхна. ССРС Флора (1936) арадаьлча морфологех, экологех, даканаш даржарх болу хаамаш тӀекхийтира Российн тайп-тайпанчу регионашкарчу талламчаш бахьнехь.

Сахалинан даканаш Ӏамош, кхин а массо коллаш а, дитташ а, дакъа лаьцна А. И. Толмачёвс (1956).

1951 шарахь Л. Ф. Правдина арахецна «ССРС дитташ а, коьллаш а» цӀе йолу болх.

Уггар йуьзина дакийн систематика йийцина оьрсийн Ӏилманчо Скворцов Алексей Константиновича 1968 ш. арадаьллачу шен жайнехь «ССРС даканаш». Цуо критикан ревизи йира гулбеллачу хаамийн. Нисбина ССРС флорера кепийн хӀоттам. Ӏамийна дӀайазйина, Российн махкара, массо а таксонийн номенклатура, тайпанашка екъна, хаьржина йогӀушйолу цӀераш. Билгалйаьхна кепийн диагностикан билгалонаш, билгалйаьхна бухара кепаш, хӀиттийна билгалдахаран догӀанаш.

Дакийн систематикех болу къийсамаш хӀинца а чекхбовлаза бу. Дукхачу пачхьалкхашкахь йу шайн дакӀаморан ишколаш.

Уггар йаккхий дакийн гербарийш йу АЦШн пачхьалкхан гербарий, Ингалсан Паччахьан ботаникан бешан гербарий, Парижерчу Ӏаламан историн музейн экспонаташ, иттаннаш университетийн ботаникан гуламаш.

Бахамахь иэшар а, лелор а

Дак каглун (Salix fragilis) леладо декоративан шалашонна

Дукхах йолу кепаш, масала: дак каглун (Salix fragilis), дак тускаран (Salix viminalis). ГӀаш довлале дуккха а хьалха йовлу чӀагарш бахьнехь, балоз биллина чкъоьран цӀегӀуо басо а, чӀогӀа декоративан йо вербан (Salix acutifolia) маргӀалш, иза бахьнехь уьш массашкахь кегдо бӀаьста.

Дакан орамаш къастало чӀогӀа кхиарца а, дукха даржарца а, цундела дика хуьлу семса латта а, гӀум а чӀагӀйархьама (Шелюга, Каспийн дак). Дак аьттонца леладо ломан Ӏовраш лелош, татолийн а, хин а бердаш, чӀингийн басеш чӀагӀдеш (КӀайн дак, Дак каглун). Хьун-аренан а, аренан а кӀошташкахь латта дохацадайтаран Ӏалашонна (КӀайн дак, Каглун дак, Дак саракепара) дуьй, аренашларйаран а, некъан асанан хьун а йуьй тӀуьночу латтан тӀехь, дӀасалела чан, материкан гӀамарш совцайархьама.

Дакан дечиг чӀогӀа кӀеда а, дай а ду, сиха дахкало, леладо дуккха а хӀуманаш йеш а, дечиган пхьегӀа йеш а.

ГӀа даьлла дакан геннаш даьхнийн даар ду, дукхах дерг гезаршна а, уьстагӀашна а. Мехала моз дерг.

Дуккха а кепара дакан чкъор (масала, сирачун, гезан, кӀайн) леладо цӀуока дермат йеш.

Къоначу дакан геннаш леладо православин ламастехь вербан кӀирандийнахь пальман гӀаш меттана.

Хьун йоцучу кӀошташкахь дак леладо гӀишлошйаран гӀирс меттана.

Коьрта йаззам: ЗӀара дуцар

Дакан чкъор а, сара а дукхах йолчу коллийн дакан (саракепарчун, таьӀна-цӀечун (можа таьлланг йерг), кходургалан, кхин а) лелабо йуьйцина хӀуманаш йеш (пхьегӀаш, тускарш, мебель, кхин а). ЗӀара дуцаран сара 60 см боца а, геннаш долуш а, дохийна чкъор долуш а хилча, «баьццара гӀирс» олу, вуьш, гӀоленаш, «кӀайниш» — тайп-тайпанчу кепара чкъоьрах цӀандина хуьлу. Лакхара сортан кӀайн товар хуьлу таьӀна-цӀечух, саракепарчух, Гмелиначух, каглучун; хӀознаш кечдо дукхах дерг саракепарчух, Смитачух, ира гӀа долчух; Францехь кемсийн таьллангаш хьалайоьхкуш леладо серий Salix alba var. vitellina, кхин а баккхий гӀирсаш — Ӏадан хьун — дахьа кӀайн дак а, цуьнан гибридаш а. ЗӀараш дан башха дика гӀирс бу ира гӀа долу дак. Оцу Ӏалашонна лелийна ца Ӏа тӀехулара маргӀалш, амма 15 м деха орамаш а леладо. Тускаран сара ло кхин дуккха кепаш: каспийн, туранан, Вильгельмсан, кхин а, ткъа иштта церан дуккха долу гибридаш а.

Дарбана леладар

Никитинан (гурахь) а, Смирновн (бІаьста) а талламашца чкъоьраца ду танин: Гезан дакан — 12,12 % а, 6,43 % а, чиман дакан — 10,91 % а, 5,31 % а, кІайн дакан — 9,39 % а, 4,37 % а, каглун дакан — 9,39 % а, 4,68 % а, можа таьллинг йолчун — 9,39 % а, 4,62 % а). Шена чохь ораматийн гликозидаш хиларехь — салицин — уггар диканиг можа таьллинга чкъор ду.

«Дакан чкъор» промышленностан маьІна долуш кхин даканаш ду, царна йукъахь дак диъ дургалъерг (Salix triandra L.), дак пхи дургалъерг (Salix pentandra L.), дак лергашдерг (Salix aurita L.), дак тхинан (Salix rorida Lacksch.), дак мирикагІан (Salix myrsinifolia Sаlisb.), кхин а.

Цхьайолчу кепийн гІаш чохь хуьлу салидрозид, флавоноидаш, дерматдаран гІирс. Флавоноидех алсама йу лютеолинаш дешдерш, вирусан дуьхьало дика йо цуо. Медицинан практикехь леладо ира гІа долчу дакан (Salix acutifolia Willd.) гІаш лютеолин-стандарт а, лютеолин-7-глюкозид-стандарт а.

Дакан чкъоьран ду антибиотикан хьал. Халкъан дарбанехь кхаьхкийна чкъор леладо шелваларан дуьхьала. Цхьайолчу кепийн чкъоьрехь дарбане долу гликозид салицин ду. Дакан чкъоьран экстракташ, салицилаташ хилар бахьнехь, шелон дуьхьала дарбане ду. Салицилан муьсталла дуьххьала карийна дакан йукъахь, кхузара схьайаьлла цуьнан цІе.

Дакан хьунлелор

Дуккха а йолчу дакийн тайпанийн а, кепийн а хьуьнбахаман агӀора тергойан мегар долуш ду:

• кӀайниг, ветла, ветловник, ракита (Salix alba L., тайп-тайпанчу кепашца Salix alba var. vitellina);
• каглун, ветла, Ӏаьржатал (Salix fragilis L., тайп-тайпанчу кепашца Salix russeliana Sm.);
• тускаран, кӀайтал, вербан таьллинг, таьллинг (Salix viminalis L., тайп-тайпанчу кепашца Salix molissima);
• миндальгӀан, ветла, цӀен таьллинг, тал (Salix amygdalina L., Salix triandra L.);
• можатаьллинг, таьллинг, тал (Salix purpurea L., Salix helix Koch, тайп-тайпанчу кепашца Salix lambertiana а, Salix uralensis а);
• шелюга, вербан таьллинг (Харьк.), цӀен тал (Salix acutifolia Wild., Salix caspica);
• жигдарингӀадерг (Salix hyppofaefolia, Salix viminalis × Salix amygdalina);
• руман (Salix smithiana, Salix capraea × Salix viminalis)
• ийна: Salix purpurea × Salix viminalis.

Дак муьлххачу латта тӀехь долу, амма чӀогӀа дика йу цунна кӀорга сацкъар-гӀум йа гӀум-латта, семса а, барамехь тӀуьна а. Уггар экаме йу латтана Salix viminalis; шелюган дайн гӀамаран латта деза, ткъа Ӏехан латта тӀехь дика кхуьу Salix purpurea а Salix alba а; латтан йукъахь хи сацар зуламе хуьлу дакан кхиарна. Дакан коьллаш евлчи йа дакан къух даьлчи, латта тодо гурахь 30-80 см кӀорге охуш, цуьнан хьекъаре а, декъалле а хьаьжжина, лакхара ораматийн чкъор буха дерзийна хиллалц, цуьнга кхочу 1-3 бел аьхкича, йа гота цхьаъ кхечунна тӀаьхьайоьдуш харш доккхуш. ДӀадуьй бӀаьста геннашца — 25-30 см деха шо кхьачначу гурахь хеда а дина, тоьлийн чохь бӀаьстенга даьхна серан дакъошца. Геннаш дуьй къилба-малхбалера къилбаседа-малхбузе доьдучу могӀанашца, йаккъаш 30-40 см йолуш, ткъа могӀан йукъахь 10-20 см, иза хуьлу 125 000 - 333 333 га гектар тӀехь, цу тӀе семсачу латта тӀехь уьш куьйга дӀаӀуьтту, ткъа деттачун тӀехь — аьчкан чӀуца Ӏуьрг доккхий латта тӀехула а ца долуьйтуш Ӏуьрга дуллу. Ткъа дакийн цхьайолу кепаш кхиош, масала, гӀум тӀехь дуьйш, готан харш чу моггӀара охьа а дохкий, готано шолгӀа харш доккхуш тӀе гӀум хьокху. Дак лелош хьоьгу къа: куьйга самсадоккху могӀнаш йукъара, зуламе бецаш дӀайахар, орамашна тӀе латтахьакхар, латта тодар — перун гуаноца, страссфуртан туьханашца йа шарахь лаьттина кхаьллица. Дакан хьуьнхахь бахам лелорна гӀуон Ӏаткъам бо: къорно, бӀаьстенан гӀоролаша, даьхний дажоро.

Классификаци

Коьрта йаззам: Дак тайпана кепаш

The Plant List сайтан терхьашца йагарйина 552 дакан тайпа.

Селекци

Доьлху дак, адамо кхоьллинарг муххале а — ораматийн уггар кегаелла тобанех цхьаъ йу. Луьрчу хьолехь уггар тарделла доьлху дак — уьш даканашна вавилонан (Salix babylonica), кӀайчун (Salix alba), каглучун (Salix fragilis), хазчун (Salix х blanda) йукъара гибридаш йу. Дукхаха йолу гибридаш а балахьоьгаш йу лахарчу температурашкахь. Амма, муьлханаш йу, цӀераш йахарх тӀаьхьакхуьур вац, хӀунда аьлчи церан номенклатура чӀогӀа кегаелла йу. Цхьа цӀе йолуш хила тарло тайп-тайпана гибридаш, йа вукха агӀор хила а тарло. Цу тӀе, йац бакъйолу билгало а, уьш йовза йишйолуш. Лаамаш бу шира цӀераш дӀа а йаьхна, керла цӀераш йала, царна документ а деш. Россехь гӀуоронех ца кхоьру дакан селекци лелийна В. И. Шабуровс. Иза ву автором ткъа сов хаза, ситтина, лоха доьлхучу сортийн.

• 
  Salix alba
• 
  Salix reticulata
• 
  Salix lanata

Халкъан тидамаш

• Верба тӀехь пхьарчо гинехь — бӀаьсте кхерчан хьалха лаьтта (оьрсийн тидам).
• Дакан хьалхе йис йиллинехь — Ӏ адеха хир ду (оьрсийн тидам).

Литература

• Ива, растение // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Верба // Большая советская энциклопедия : в 66 т. (65 т. и 1 доп.) / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — М. : Советская энциклопедия, 1926—1947.
• Ива // Ива — Италики. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 10).
• Сапелин А. Ивы. Уральские сокровища // Садовник : журнал. — 2009. — № 2.
• Скворцов А. К. Ивы СССР. Систематический и географический обзор. — М.: Наука, 1968. — 262 с.
• Анциферов Г. И. Ива. — М.: Лесная промышленность, 1984. — 104 с. — (Древесные породы).
• Правдин Л. Ф. Ива, ее культура и использование. — М., 1952.
• Бескодаров А. А. Художественное плетение из ивового прута. — М.: Лесн. пром-сть, 1985. — 64 с. — 55 000 экз.

Хьажоргаш

• Ивы (Salix, Willows, Weiden) сайт доктора с.-х. наук, доцента, профессор Брянского государственного университета Афонина А. А.
• Ива на сайте Энциклопедия декоративных садовых растений