ХӀинжа-ГӀала
ХӀинжа-ГӀала — Кавказера, Российн къилбехара гӀала, лаьтта Каспий-хӀордан бердашца[5]. Республика ДегӀастанан коьрта шахьар. Бахархойн барамца Къилбаседа Кавказ регионан кхоалгӀа гӀала а, Къилбаседа Кавказан Федералан гуонан уггаре йоккха гӀала. Кхуллу гӀалин гуо ХӀинжа-ГӀала. ТӀум йу миллион гергга йолчу ХӀинжа-ГӀалин-Каспийн агломерацин.
| ГIала | |||||
| ХIинжа-ГIaла | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| жӀай. Махӏачхъала, Магьачкъала, даьргӀ. Мяхӏячкъала, гӀум. Анжикъала, гӀазгӀум. Махӏачкъала, лаьзг. Магьачкъала, ногӀ. Махачкала, рут. Магьачкъала, таб. Мягьяжгъала, татийн Махачкъала, цахур. Магьачкъала, нох. ХӀинжа-ГӀала | |||||
.png) | |||||
|
|||||
| 42°59′ къ. ш. 47°30′ м. д.HGЯO | |||||
| Пачхьалкх |
 Росси |
||||
| Республика | ДегӀаста | ||||
| ГӀалин гуо | ХIинжа-ГIaла | ||||
| Йукъара йекъайалар | 3 кIошт | ||||
| Куьйгалхо | Мусаев, Муса Асхабалиевич[1] | ||||
| Истори а, географи а | |||||
| Йиллина | 1844 шарахь | ||||
| Хьалхара цӀерш |
1857 кхаччалц — Петровское 1921 кхаччалц — Петровск-Порт[2] |
||||
| Майда | 468,13 (гӀалин гуо)[3] км² | ||||
| Центран локхалла | 135 м | ||||
| Климатан тайпа | Барамера континенталан | ||||
| Сахьтан аса | UTC+3 | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой | ↗603 518[4] стаг (2020) | ||||
| Къаьмнийн хӀоттам | жӀай, даьргӀой, гӀумкий, лаьзгий, гӀазгӀумкий, оьрсий, табасаранаш, рутулаш, агулаш, азербайджанаш, цахураш, гӀезалой, эрмалой, ногӀий, нохчий | ||||
| Динан хӀоттам | бусулба-суннийш, православни, кхин а. | ||||
| Идентификаторан терахьаш | |||||
| Телефонан код | +7 +7 8722 | ||||
| Поштан индексаш | 367000-367999 | ||||
| Автомобилан код | 05 | ||||
| Код ОКАТО | 82401000000 | ||||
| Код ОКТМО | 82701000001 | ||||
| mkala.ru (оьр.) | |||||
| Картин тӀехь | |||||
 
|
|||||
![Байракх[d]](/https/ce.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_Makhachkala_(Dagestan).svg)
Истори
бӀаьра нисйанХьалхара истори
бӀаьра нисйан«ДегӀастанан некъ» баккхарх къийсамаш латтийна гуннаша, гӀажарша, Ӏаьрбаша. Исторехь кӀезиг ладаме роль ловзийна ца Ӏа и некъ къуьйсуш Таркхи эвлано, иза лаьтта хӀинцалера ХӀинжа-ГӀалин гена йоццуш. «Таргу» цӀарца иза дуьххьара хьахайо VIII бӀешарахь эрмалойн историка Гевонда[6].
Таркхи йевзаш йара XV бӀешарахь дуьйна махлелоран йукъ санна, цунна чухула чекхболура Дербент гӀала боьду къепалан некъ. Ткъа иза йара дуьненан ширачех гӀала. Инджи (гӀум. Инжи, тӀаьхьуо Анджи) цӀарца нах беха меттиг йевзара йуккъерачу бӀешерашкахь дуьйна[7].
Российн империн йукъахь
бӀаьра нисйан1844 шарахь Анджи-Арка[8][9] гу тӀаьхь, иза гӀумкийн меттара гочдича «Анджи букъ (дукъ)»[10] ду, йуьйгӀира Петровски чӀагӀо, цӀе тиллира 1722 шарахь ГӀажарчу боьлхуш оцу меттигехь Пётр I-ра хиларна лерина[11]. 1857 шарахь цунна йелира гӀалин статус а, Петровск[12] цӀе а.
1870 шарахь йира говзаллийца гавань а, порт[13] а.
1894—1896 шерашкахь гӀала цӀерпоштнекъаца БуритӀе а, Бакох а гӀаланашца вовшех тесира.
Дуьххьарлера гӀалин промышленостан предприяти йира 1876 шарахь, иза йара йий доккху завод. 1878 шарахь болх бан йолайелира дуьххьарлера типографи. ТӀаьхьуо йира шиъ тонкан фабрика.
XIX бӀешо чекхдолуш а, XX бӀешо долалуш а гӀала жигара кхиа йолайелира. Биллира Дон-тӀера-Ростов—Бакох цӀерпоштнекъ, цунна тӀехула дуьйладелира цӀерпоташ ХӀинжа-ГӀала кхаччалц.
1897 шарахь гӀалин бахархой деазза сов тӀекхийтира, 8,7 эз. сов бевлира бахархой.
._%D0%9D%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BB%D0%BE_XX_%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0.jpg)
1900 шарахь йина йелира гӀалин уггаре йоккха предприяти акционерийн йукъараллин «Каспийн мануфактуран кехатан фабрика[14]» (советийн муьрехь III Интернационалан цӀарах фабрика).
1914 шарахь йиллира жима мехкдаьтта кхехко завод. Бахархойн барам тӀекхийтира, 24 эз. сов велира, гӀала хьалхаелира ДегӀастанан гӀаланашна йукъахь бахархойн барамца а, экономикин хьолаца а. ДегӀастанан областан административан-политикин йукъ йара Шури-ГӀала.
1915 шо чекхдолуш болх бан йолаелира цӀерпоштнекъан аса ХӀинжа-ГӀала — Шури-ГӀала, цуо гӀала йихкира ломан ДегӀастаца.
XIX бӀешо чекхдолуш а, XX бӀешо долалуш ХӀинжа-ГӀалахь йира мехкдаьтта кхехко а, черманаш ден а заводаш, кехатан а, тонкан а фабрикаш, цӀерпоштнекъан пхьолгӀанаш.
ХӀинжа-ГӀалахь 4 урам бен дацара — Барятински (хӀинца Буйнакски); Привольни (хӀинца Данияловн ← Марковн ← Садови ← Привольни); Соборни (хӀинца Манташевн ур. ← Оскаран ← Октябрьски ← Соборни), Инженерни (хӀинца Р. Гамзатовн ← В. И. Ленинан ← Комсомольски ← Инженерни)[15]. Йуккъерачу декъера урамаш тӀулг биллина а, мехкдаьттан стогарш серладаьхна а дара. Кхузахь тӀулгийн а, кибирчиган а цӀенош дара, царна чохь бехара хьаькамаш, эпсарш, динан гӀуллакххой, хьалдолу гӀалахой. Коьрта урамехь — Барятински — лаьттира 25 меттиг болу хьешан цӀа «Гуниб», масех туька, аптека, кинотеатр «Прогресс», ткъа хӀинца Пачхьалкхан банк (РФ Центробанк) лаьттачохь йара нах совцу керт. Вукха урамашкахь бара дехьа а ца валало хатт, ткъа аьхка — чан, мозийн а, чуьркийн а бода. 2004 шарахь Малыгинан ур. 1, лаьттина, йохийна бани тӀера, татол дара, боьха хи хӀордан чудохуьйтуш. ХӀинца Правительствон цӀа лаьтта, килсан уллера майда а нехашшах йуьззина боьха меттиг йара. ГӀалахь цхьаъ бен библиотека йацара, цунна чохь кхо эзар жайна дара, амма ткъа сов малара молу меттиг йара. Хин биргӀа гӀалахь йацара, наха хи черманашна чохь кхоьхьура.
Советийн мур
бӀаьра нисйан1921 шеран 14 майхь ДегӀастанан революцин комитетан № 59 йолу омарца Петровск-Порт гӀалин цӀе оьрсийн маттахь хийцира ДегӀастанан революционеран Дахадаев Махачан (1882—1918) сийнна Махачкала аьлла. 1923 шеран 15 декабрехь ДАССР ЦКХК Президиумо кхайкхийра ХӀинжа-ГӀала ДАССРн коьрта шахьар[16].
1930-гӀа шерашна йуккъехь гӀалех туьйхира гӀалин кепара эвла Петровск-Кавказски (хӀинца мккӀ. ХӀинжа-ГӀала-1).
Советийн заманахь ДегӀастанан коьрта шахьар сихха кхуьура, 1930-гӀа — 1980-гӀа шерашкахь бахархойн барам тӀекхийтира иттазза сов, кхоьллира коьрта социалан инфраструктура, хӀокху заман дешаран система, промышленностан бух тӀиера дакъош. Хи латторан бала а дӀабаьккхира, йира иттаннаш медицинан, оьздангаллин хьукматаш, дӀайиллира лакхара а, йуккъера а дешаран меттигаш. ХӀинжа-ГӀалин бахархойн хӀоттам кхуллуш дакъа лецира ДегӀастанан дерриг къаьмнаша.
1952 шо кхаччалц гӀалин Коьрта майданехь лаьттира Сийлахь элан Невски Александран килс. Килс йазйира 1891 шеран 30 августехь. 1952 шарахь цунна хилира, советийн Российн динан гӀишлойн хилларг — килс йохийра. Тахана цуьнан меттигехь лаьтта ДегӀастанан Республикин коьртан а, правительствон а гӀишло.
Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом болуш 5 хӀинжа-гӀалахочун Советийн Союзан Турпалхо цӀе йелира[17].
ГӀалин дахаран йерриг сферашкахь баккхий хийцамаш хилира тӀемал тӀаьхьарчу 1950—1970-гӀа шерашкахь. 1969 шарахь ХӀинжа-ГӀалахь йара 4 лдм: ДегӀастанан пачхьалкхан университет, йуьртабахаман (хӀинца ДегӀастанан пачхьалкхан йуьртабахаман академи), медицинан (хӀинца ДегӀастанан пачхьалкхан медицинан академи), педагогикан (хӀинца ДегӀастанан пачхьалкхан педагогикан университет) институт, 51 йукъарадешаран ишкол, йерриг фонд 1,4 млн сов жайна долу иттаннаш библиотекаш, 20 сов кинотеатр (дукхах йолчарна тӀаьхьуо хийцамаш бина). Лакхарчу боларца кхуьура гражданийн гӀишлошйар. Йира йаккхий промышленностан объекташ, царна йукъахь М.Гаджиевн цӀарах, Машенашйаран (хӀинца «Авиаагрегат»), «Шура чекхйоккху машенийн», «Дагэлектромаш», Приборашйаран, «Стекловолокно», Радиосурсатийн, «Эльтав» заводаш, III интернационалан а, Крупскийн а цӀарах фабрикаш, Революцин ТӀемлойн цӀарахь чӀеран-консервийн комбинат, кхин а.
1960-гӀа шераш чекхдовлуш ХӀинжа-ГӀалахь Таркхи-Тау ломан басехь фуникулёр хӀотто план йара, амма тӀаьхьа сацийра и проект.
ХӀинжа-ГӀалин чӀогӀа зуламаш хилира 1970 шеран 14 майхь мохкбегор бахьнехь.
XX бӀешеран чаккхе
бӀаьра нисйанССРС йохар бахьнехь, экономикин хийцамаш буьйлабаларца а, базаран бахаме дехьадовларца а, коьртаниг ТӀПК заказашка йирзина йолу ХӀинжа-ГӀалин промышленность, йисира халачу хьолехь. Конверсин программаш кхочуш ца йан йелира.
1990-гӀа шерашкахь арахоьцу сурсаташ охьадовларан бахбелла мур хилира. Масала: 1990 шо кхачале «Стекловолокно» заводо болх латтабора 3800 стагана, хӀинца — 500 стагал кӀезиг ву. «Эльтав», Приборашйаран, Радион, Дагэлектромаш заводаш, 3-гӀа Интернационалан а, Крупскийн а фабрикаш, ЧӀерийн-консервийн комбинат йерриг йохийна йукъара йаьхна, ткъа латта доьхкина гӀишлошйечарна. Изза ду кхечу предприятешца а. 1990-гӀа шераш чекхдовлуш хьал тодала доладелира. XXI бӀешо долалуш хаъал дика хийцамаш хилира сурсаташ арахецаран структурехь а, гӀалин промышленностан потенциал тӀетухуш а.
1998 шарахь гӀала администрацин коьрте хӀоттийра Амиров СаӀид.
XXI бӀешо
бӀаьра нисйан2013 шеран июнехь ХӀинжа-ГӀалин администрацин коьртера Амиров СаӀид лецира бакъо ларйечу меженаш. Цуьнан меттиге хӀоттийра ДПУ ректор Рабаданов МуртазӀали. 2014 шеран апрелехь Рабаданов шен лаамца дӀавелира ХӀинжа-ГӀалин мэран декхарш кхочушдаран даржера, ткъа цуьнан меттиге ДегӀастанан коьртерчу Абдулатипов Рамазана хӀоттийра Сулейманов Мохьмад. 2015 шеран июлехь Сулеймановн меттана мэран декхарш кхочушдан волавелира Мусаев Муса. ХӀинжа-ГӀалин Гуламан депутаташа сацам бира хан тӀекхачале мукъа ваккха, ДегӀастанан коьрта шахьран мэран даржера курхалла дарна колонин диъ шо а тоьхна чувоьллина, Мусаев Муса. Иза хаийтина 2018 шеран 27 декабрехь мэрин пресс-гӀуллакхо. Январера ноябрь кхаччалц ХӀинжа-ГӀалин мэран декхарш кхочушдийриг вара Гасанов Абусупьян. 2018 шеран 7 ноябрехь Гасанов Абусупьян лецира, гӀалин мэран декхарш кхочушдечу заманахь, 40 млн сом лачкъорах шеко йолуш[18]. 2018 шеран 8 ноябрехь Гасанов Абусупьян цӀахь сацийначул тӀаьхьа, 2019 шеран 31 январь кхаччалц цхьаьна ханна ХӀинжа-ГӀалин мэран декхарш кхочушдира Алиев Мурада.[19]
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ http://www.mkala.ru/authorities/administration/struktura/Musaev/
- ↑ Петровск // Военная энциклопедия : [в 18 т.] / под ред. В. Ф. Новицкого [и др.]. — СПб. ; [М.] : typus т-ва И. Д. Сытина, 1911—1915.
- ↑ Подсчитано по базе данных муниципальных образований РФ на 2008 год
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 24 апрель. Архивйина 2020 шеран 24 апрелехь
- ↑ Муханов В.М., Павлинов П.С. Махачкала́ / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2012. — Т. 19. Маниковский - Меотида. — С. 409—410. — 766 с. — 60 000 экз. — ISBN 978-5-85270-353-8.
- ↑ ГЕВОНД->ИСТОРИЯ ХАЛИФОВ->ЧАСТЬ 1
- ↑ М. И. Артамонов. Очерки древнейшей истории хазар. Л. 1936. С. 97.
- ↑ БСЭ (Большая Советская Энциклопедия); статьи на (МА). — М. под ред. Прохорова А. М. 1969—1978
- ↑ Города и сёла Дагестана: Махачкала
- ↑ Сказание о городе Анжи
- ↑ История Архивйина 2016-08-06 — Wayback Machine
- ↑ Н. И. Воронов, Сборник статистических сведений о Кавказе, Том I, с. 7
- ↑ Селиванов А. Ф. Петровск, город Дагестанской области // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ ОАО „Каспийская Мануфактура“. ТӀекхочу дата: 2008 шеран 23 декабрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2009 шеран 19 сентябрехь Архивйина 2009-09-19 — Wayback Machine
- ↑ Махачкале — 160: И Бродвей, и Арбат. Прогулка по проспекту Р. Гамзатова
- ↑ Петровск — ХӀинжа-ГӀала: история возникновения и развития Архивйина 2020-11-28 — Wayback Machine
- ↑ Махачкалинцы — Герои Советского Союза Архивйина 2019-10-22 — Wayback Machine
- ↑ ХӀинжа-ГӀалин
- ↑ [1]
Хьажа кхин а
бӀаьра нисйанХьажоргаш
бӀаьра нисйанХӀара йаззам табарна бакъхьа ду?: |