Тамчын дасан

Тамчын дасан
	; Чам һайндэр, 1890 он тухай
Нэрэ
Түбэд нэрэ	བཀྲ་ཤིས་དགའ་ལྡན་རྡོ་རྗེ་་གླིང
Буряад нэрэ	Даша Гандан Даржалинг
Мэдээсэл
Шажанай ёһон	Гэлүг
Байгуулһан	1741, 1990
Хаагдаһан	1938
Байгуулагша(д)	Ахалдийн Жинбэ
Улас	Хитад, Хүхэ Нуур можо

Тамчын дасан (Даша Гандан Даржалинг, түбэдөөр བཀྲ་ཤིས་དགའ་ལྡན་རྡོ་རྗེ་་གླིང) 1741 ондо байгуулагдаһан түүхэтэй. Энэ түбэд нэрэһээ гадна – Хүлүүн–Нуурай, Хамбын гээд мэдээжэ һэн, үшөө саашадаа Галуута нуурай дасан гээд нэрлэгдэдэг байһан түүхэтэй.

Тамчиин дасанай сахюусан – Балдан Лхама бурхан. Ямар үгэһөө энэ дасанай нэрэ бии болоһон бэ? Энэмнай иимэ удхатай: «буддын шажанай зиндаагай оршодог, ажаһуудаг газар».

Түүхэ

1809 онһоо 1930 болотор энэ дасанда Зүүн Сибириин буддын шажанай Бандида Хамба ламын ордон байһан юм.

Эгээ ехэ болохо Согшин дуганһаа гадна 1889 оной баримтануудаар, Тамчын талада 17 ехэ ба бага дуганууд оршодог байгаа. Иимэ ламанарай гэр байрануудтай, барилгануудтай ехэ бүридэмэл дасанай аймаг байһан юм.

Түүхын хуудаһануудые иража харахада, Тамчын дасан нүүгөө дасануудтаа ороходоо, эгээл аймшагтай гашуудал, зоболон даража гараһан. Юундэб гэхэдэ, энэ дасамнай өөрынгөө байдалаар, һуудалаар сагайнгаа оршондо онсо һуури эзэлдэг байһан гээшэ.

Ямар хайра гамгүйгөөр сагнай иимэ гайхамшагта дасанай барилгануудые, ордонгуудые һандаагаа гээшэб!

Ламанарай хамалганда орожо, дасанай хаагдахада. Бүхы хэрэгсэлнүүдынь, барааниинь хулгайда абтаһан юм. Энэ ушар тухай «Байгалай шадархи ажабайдал» гэһэн сонин иигэжэ дуулгана: «Августын 26-да Лавровай ударидалга доро анархистнар дасан һандааба.Хулгайшад хоёр машинаар ерэжэ, бүабаха юумыень хулгайлаад ябашаһан байгаа. Мүн тэдэнэр ламанарай хубсаһа хунар, дэгэлыень жэрхэнгүйгөөр абаад, үгы болоһон юм. Тиин бүхы хулгайлһан зөөринь хоёр сая түхэриг болобо».

1938 ондо Тамчын дасанай хаагдаһанай һүүлээр, нүгөө бүтэн үлэһэн дасанай байранууд элдэб юумэндэ хэрэглэгдэдэг байһан юм.

Мүнөө дээрээ бүхы түүхын бэрхэшээлнүүдые добан гараһан Согшин ба Шойро гэжэ хоёр дуган үлэһэн байна.

Хамалганай һүүлээр түүхын гашуудалта баримтаар зарим байрануууд соонь ГУЛАГ – БАМЛАГ гэһэн түрмэ байгуулагдаа. Тэрэ сагай байдал тухай наһатай зоной хөөрөөн, түүхын баримтанууд ехэ анхарал татана. Согшин дуганда Наушка хүрэтэр түмэр харгы барижа байһан түрмэдэ һуугшад ажаһуудаг байгаа.

Шойро гэжэ дуган 1861 ондо байгуулагдаһан юм. Түрмэдэ һуугшадай дурсалгануудаар Шойро эмнэлгын газар байһан ха. Yдэр бүри хэды хүн наһа бараха, хэды олон нүгшэһэн хүнүүдэй бэенүүдые энэ эмнэлгын байраһаа гаргадаг байгаа гээшэб…», - гэжэ тэдэнэр һанана. һүүлээрнь эндэ шубуудай байра болгоһон гээшэ. Энээн тухай 1954 оной баримтанууд иигэжэ дуулгана: «Шойро хадаа Галуута Нуурай шубуудай байрын үртөө үйлэдбэриин газар болгогдоһон байна… Тэрэ шубуудай байрлаха, үндэгэлхэ зүб гуримшуулгада тааранагүй, тиимэһээ хоёрдохи дабхарыень абажа, ханыень буулгаха хэрэгтэй…». Зүгөөр иимэ юумэн болоогүй. 2001 ондо энэ дуганай байгуулагдаһаар 140 жэл болохо һэн, тиин 1990 оной ноябриин 26-да дахин шэнээр һүзэлэгшэдтэ Шойрын үүдэн нээгдэһэн байна.

БАМЛАГта һуугшадай дурсалгануудаар нүгөөдэ дуган сонь адуун һүрэгэй байра байгаа. Түрмэдэ һуугшад буддын шажанай номуудые галдахаяа загнадаг һэн, зүгөөр тэдэнь шатажа үгэдэггүй, нуурта хаяхадань шэнгэдэггүй бэлэй. Буддын шажан шанга, тэрэ хадаа «галл соошье шатахагүй, уһансоошье шэнгэхэгүй».

1948 ондо дугануудай нэгыень аймагай ударигшадай мэдэлээр тэндэхи үйлэдбэриин комбинадта түлеэ болгожо үгтөө.

1956 ондо Тамчын дасан Улаан Yдэ хото руу зөөхэ гэһэн асуудал табигдаа. 1070-аад онуудай эхиндэ тус дасан үшөө. Хоёр, Аюуша ба Диваажин, гэжэ дугаануудаа алдана. Диваажан дуганиие Дээрэ Нарһатын музейдэ зөөһэн юм. Энэнь мүнөөшье болотор тус музейдэ байдаг.

1923 ондо Тамчын дасанда А.П. Баранников аяншалхадаа, Аюуша дуган тухай иигэжэ дуулгаһан байна: «1841 ондо Аюуша дуган бодхогдоо. Энээниие бүтэн үлэһэн фото зурагууд гэршэлнэ». 1973 оной мартын 7-до энэ дуган Новосибирск түүхын музейдэ дамжуулагдаһан байна. Абаашагдаһан дуган хорёод жэлэй туршада хэрэглэмжэгүйгөөр хэбтэжэ, тэндээ шэнэлэгдээгүй түүхэтэй. 1992 ондо Тамчын дасанай нээгдэһэнэй һүүлээр, тэрэ Новосибирск хотоһоо бусаагдаһан юм. 1996 оной ноябриин 1-дэ Аюуша дуганай шэнэ байра арамнайлагдаһан байна.

Энээнһээ урда, 1990 ондо «Алтан Сэргэ» гэһэн бугын шулуун бусагдаһан түүхэтэй. Тамчын дасанда ерэһэн һүзэгшэдтэ Согшин дуганай хажууда бахана харагдадаг һэн. Зүгөөр ямар шулуун байһыень нэгэшье хүн мэдэггүй һэн. Шойро дуганай һандаргагдаһан байрын хажууда 1989 оной сетябрь һарада энэмнай ологдоһон гээшэ. «Алтан Сэргэ» хадаа «ЦАМ» һайндэрэй таһаршагүй хубинь болоно. Энэ шулуун 12 хубида хахалагдаһан байна. Тэрэниие шэнэлэн хубилгахын тула Эрмитаж музейһээ мэргэжэлтэд ерэһэн гээшэ.

1990 оной августын 15-да «Алтан Сэргэ» урид байгша газар дээрэнь табилга болоо… Шулуун бахана дээрэ ниидэжэ байһан буганууд зурагданхай. Бугануудай толгойнуудыень 5-6 һалаануудтай эбэр гоёоно. Дээдэ буландань дүхэриг «Бугын шулуун» хадаа манай галабай урда үеын археологиин гайхамшагта хүшөө. Мэргэжэлтэдэй һанамжаар, энээнэй наһан 3300 жэл шахуу болоно. XVII- XVIII зуун жэлдэ «Алтан Сэргэ» Согшин дуганай урда тогтоогдоһон.

Түүхын баримтануудһаа ба наһатай зоной дурсалгануудһаа урда үеын түүхэ мэдэжэ абахадаа, мүнөөдэрэйнгөө ажабайдалтай зэргэсүүлжэ үзэнэбди…