Ниигэм

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Ниигэм
монгол кирилл.	Нийгэм
хальмаг кирилл.	Ниһм

Ниигэм гэдэгынь үргэн удхаараа хүмүүнэй зохёон байгуулалтатай, шэг зорилготой харилсаа, үйлэ ажаллалгын системэ, тэдэнэрэй үрэ дүндэ бии болоһон үнэтэ зүйлнүүдэй нэгэдэл, өөрынгөө байнга нүхэн һэргээжэ байдаг бэе даанги тогтолсооной ниилэбэри юм.

Уйтан удхаараа ниигэмынь байнгын нютаг дэбисхэртэй, улас түрэ, эдэй засагай бүрин тусгаар тогтонолтой, бэе дааһан соёлтой, ниигэмые бүридүүлэгшэ олон түмэниинь сэдьхэл зүйн хубида нэгэдэмэл шэнжэтэй байха хүнүүдэй томо ниитэлиг юм. Мүн ниигэм гэһэн ойлголтые тайлабарилха маша олон хандалигууд байдаг. Тухайлбал Германиин социолог Макс Веберэйхигээр ниигэм гэдэг бол бусад хүнүүд болон үйлэдэ ябадалда хандаһан ниигэмэй бүтээгдэхүүн болодог хүнүүдэй харилсан үйлэшэлэл юм. Т. Парсонс ниигэмые тодорхойлхо доо холбогжо эхилэлэй сэгынь хэм хэмжээ ба үнэтэ зүйлнүүд байдаг хүнүүдэй хоорондын харилсаанай тогтолоо гэжэ үзэжэ Карл Марксынхигаар бол ниигэм гэдэгынь хамтын үйлэ ажаллагаанай ябасада бүрилдэһэн хүнүүдэй хоорондын харилсаанай түүхын ёһоор хүгжэгшэ согсоо юм.

Ниигэмынь маша нарин ниилэмэл бүтэсэ, зохёон байгуулалта, үргэн агуулгатай, оршон тогтонол,өөршэлэлтэ, хүгжэл бүхы зүйрлэн хэлэбэл, амиды организм лугаа өөрөө хүгжэгшэ, хүниие хүгжүүлэгшэ томо тогтолсоо мүн. Ниигэмэй гаралга хубисал, хүгжэл, түүниин уг мүн шанар, ерээдүйн түлэб, хандалигые философи, түүхэ, социологи, улас түрэ, эрхэ зүй, эдэй засаг, соёл шудалал, антропологи, ёһон зүй, хэлэн шэнжэлэл зэргэ ниигэмэй болон хүмүүнлигэй шэнжэлхэ ухаанууд тала бүриһөөнь абажа үзэжэ тайлбарилдаг.

«Ниигэм» гэһэн ойлголто, түүниин удха, агуулгые элирхылхэ олон талата асуудалые «Монгол ниигэм», «Америкын ниигэм», «Хүнэй ниигэм», «Ниигэм бол хүнүүд», «Ниигэмэй бүлэг», «Ниигэмэй харилсаа», «Ниигэмэй хүгжэл», «Эргэнэй ниигэм» гэхэ мэтэ нэрэ томьёо, ухагдахуунаар тодорхойлон хэлэлсэдэг.

Гу Хунчжунай «Үдэшын найр» Энэ уран зураг бүхэ ниигэмэй нэгэ оршондо албан хаагша, хүгжэмшэд, ламанар, хүүгэд, айлшад, болон эзэнүүд харуулдаг. Энэ саг хугасаанай Тан улас ниигэмэй бүтэсэдэнь гүн гүнзэгы харагдаха шэнги болодог.

Түүхын шатанууд

Бүдүүлиг ниигэмтэй Африкын зэрлигүүд

Хүниин ниигэмынь хоёр үндэһэн шатые дамжан хүгжөө:

• Ниигэм бай боложо, бүрилдэхүүн үмэнэхи үе гү, али хүнүүд байгаалиин уг шэнжээрээ тархай бутархай, ниигэмэй зохёон байгуулалтада ороогүй амидаржа байһан үе
• Ниигэмэй оршон тогтоножо, хүгжэхын үе гү, али хүнүүд ниигэмдэ нэгдэн ниилэмэл ниигэмэй зохёон байгуулалта, хамтын амидаралаар хүгжэһэн үе

Оршон үеын оюун ухаанта хүн 50 мянгаһаа 40 мянган жэлэй тэртээ гараһанаар ниигэм бүрилдэн бии болохо үндэһэн һуури табиһан болоод тэрэ үеын ниигэмынь хүй нэгэдэлэй обог, аймтын байгуулалда үндэһэлһэн, эд хүрэнгэ, анги дабхараанай илгарал гараагүй, түрэ гараагүй «Анха балар сагай ниигэм» байба.

Анха балар сагай ниигэм

Анха балар сагай ниигэм 50-40 мянган жэлэй үмэнэ гараһан

• обог түрэлэй холбоо
• ниигэмэй обогой зохёон байгуулал
• ниигэмдэ эд хүрэнгын илгаа гараагүй
• анги дабхараа, түрэ гараагүй

Ниилэмэл ниигэм

Ниилэмэл ниигэм 10-6 мянган жэлэй үмэнэ гараһан

• хүнүүдэй хоорондын олог янзын тогобортой үргэн холбоо
• ниигэмэй илгарал-давхараажал анги дабхараа хүрэнгэтэй ба хүрэнгэгүй, ударидагша ба удирдуулагша хүнүүд гэхэ мэтэ
• ниигэмые олон түбшэндэ ударидаха түрэ засаг, эрхэ мэдэлэй илгаа бии болоһон

Ниигэмэй амидаралай хүреэн

Ниигэм бүри тодорхой бүтэсэтэй. Ниигэмэй бүтэсые хүнүүдэй ниигэмэй эрхэтэ байдал, ниигэмдэ эзэлхэ байра һуури үүдхэн бүридүүлнэ. Иимэһээ ниигэмэй бүтэсэ гэдэгынь юрэдын механика согсо бэшэ, хүнүүдэй ниигэмэй байра һуури, үйлэ ажаллагаануудай шэнги үүргэ, үйлэдэлнүүдэй харилсан холбогдол, хэлэхээ холбоо юм. Ниигэмэй эд эсын нэгэ хуби хүниин ниигэмдэ эзэлхэ байра һуури, байдалынь зүбхэн түүниин үйлэ ажаллагаа, эрхэ үүргэ хээд харилсаа, харилсамжаар тодорхойлогдоно. Хүнүүдэй ниигэмэй статусынь ниигэмэй харилсаатай шууд холбоотой болоод хуби хүниин статус бол тэдэнэй хоорондын харилсамжаар тодорхойлогдоно. Хүниин ниигэмдэ эзэлхэ байра һуури ба үүргэ ролиинь илгаатай.

Үүргэ роль гэдэгынь хүнүүдэй эрхэ ба үүргэнүүдэй согсо юм. Ниигэмэй үүргэ ролиие гүйсэдхэгшэ бэе хүнүүдынь өөр хоорондоо ниигэмэй харилсан үйлэшэлэлдэ тогтомол орожо байдаг. Ниигэм хэмээхэ томо тогтолсооной дэд тогтолсоо гү, али институтуудынь улас түрэ, эдэй засаг, ниигэм, соёл, оюун һанаа, гадаада харилсаа зэргэ түүниин амидарал, харилсаанай шухала хүрээнүүд юм.

Уг хүрээнүүдынь тодорхой илгаатайн сасуу өөр хоорондоо харилсан шүтэлсээтэй, ниигэмэй ниитэлиг хэрэгсээ болон бүхэлилиг, хүгжэмтэйгэй шэнжые хангагша дэд системын шэнги үүргые гүйсэдхэнэ.

Ниигэмэй улас түрын хүрээнь түрэ, засаглалайхирэгсэлнүүдээр дамжуулан арад ниитын хэрэгсээ, ашаг һонирхолые хэрэгжүүлхэ ябаса дахи хүнүүд хоорондын харилсан үйлэдэл ба харилсаае тохируулна. Улас түрын харилсаанай субьект бол ниигэмэй ударидалгын гү, али түрэ, засагай байгуулганууд, мүн нам, хүдэлөөн зэргэ улас түрын байгуулга, ниитэ эргэд юм.

Эдэй засагай амидаралай хүрээндэ хүн арадай хизгааргүй олшорхо хэрэгсээ ба хизгаарлагдамал нөөсын һунгалта дахи болон баялигай үйлэдбэрилэл хубаарилалта хэрэглээ, һолилсооной ябаса дахи хүнүүд хоорондын эдэй засагай харилсаае зохисуулна. Өөрөөр хэлэбэл, ниигэм дэхи илгарал, дабхараажил гаралгын нэгэ шалтагаан, хэмжэгдэхүүниинь баялиг, оролготой холбоотой байдагые ниигэмэй эдэй засагые шудалха ябасад танин мэдэнэ.

Ниигэмэй тэгшэ бэшэ байдал гү, али дабхраажил болон ниигэмэй хүрээе шудалха ябасада хүнүүдые ниигэмэй дабхараа, анги бүлэг, ниитэлиг, угсаатанай, хүн зоной, үндэһэтэнэй, мэргэжэлэй, нютагшалтын ниитэлигүүдтэ илгаруулжа бай болон ниигэмэй хэбтээ, босоо шэлжэлтэдэ оруулжа бай ниигэмэй шалтагаан, холбоо, харилсаануудые шудална.

Соёл бол ниигэмые түлөөлэхысэ үнэтэ зүйлнүүд болоод түүгээр хүниин оюунай болон материалые үнэтэ зүйл, бүтээлнүүд, тэдэгээрэй шэнги үүргэ, хэлбэринүүд, соёлой зохисуулха хэм хэмжээ, өөршэлэлтэ, хүгжэлтыень абажа үзэнэ.

Даяаршалай нүхэсэл дэхи ниигэмэй амидаралай дотоодо түдыгүй гадаада үйлэшэлэл, нүлөөлэлынь монголой ниигэмэй гадаада харилсаа, тус уласай олон уласай хамтын ниигэмлигтэ эзэлхэ байра һуури, оролсооной асуудалые ниигэмэй амидаралай бусад хүрээнүүдтээ харилсан холбоотойгоор шудалха хэрэгсээе бии болгобо.