Алтан

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Алтан
монгол кирилл.	Алт
хальмаг кирилл.	Алтн

Алтан (Au)
Атомай дугаар	79
Атомай масса	196.966569 г/моль
Үнгэ	Алтан шара
Электроной бүридэл	[Xe] 4f¹⁴ 5d¹⁰ 6s¹
Бодос зүйн шэнжэ шанар
Бодосой түлэб	Хатуу
Нягта	19.3 г/см³
Хайлаха температура	(1064.18 °C, 1947.52 °F), 1337.33 K
Бусалха температура	(2856 °C, 5173 °F), 3129 K
Хайлалтын хубиин дулаан	12.55 кЖ/моль
Ууршалтын хубиин дулаан	324 кЖ/моль
Дулаан багтаамжа	(25 °C) 25.418 кЖ/(моль·K)
Атомай шэнжэ шанар
Орондо тороной бүтэсэ (Сингони)	Таладаа түбтэй куб
Эһэлдэлтын зэрэг	−1, 1, 2, 3, 4, 5
Ионизациин энерги (эхинэй электроноор)	890.1 кЖ/моль
Атомай радиус	135 пм
Ковалентай радиус	144 пм

Au	79
196,96654
[Xe]4f¹⁴5d¹⁰6s¹
Алтан

Алтан (лат. Аurum үгэһээ Au гэжэ тэмдэглэгдэдэг), 79 атомай дугаартай, нэгэн түрэлэй химиин элемент юм. Шара үнгэтэй, хүндэ шанартай эрдэниин түмэрлиг зүйл. Алтаар ехэнхидээ бэһэлиг хэдэг байһан юм. Буряадуудай тон үгытэй зонһоо бэшэниинь басагаяа заһахадаа, алта зүүлдэг байһан гээшэ.

Аurum гү, али Үүрэй туяа гэһэн удхатай лата үгэһөө гаралтай. Алтаниинь байгаали дээрэ сэбэрээр (дангаараа) оршохо ба хубиин шэгнүүр ехэтэй (хүндэ), зөөлэн, гилалзаһан шара үнгэтэй металл юм.

Бодос зүйн шанар

Байгаалида маша хобор тохёолдолдо 6; 8;12; ханатай кристалл хэлбэреэр оршодог. Ехэнхидээ байгаалида нунтаг тооһон, үйрмэг, нимгэн хуудаһан, нарин үзэлгэ түрэхэтэйгээр газарай дабхаргада һудал, бусад металл болон шулуулигтай холимог хадан тогтосын хэлбэритэйгээр 1,1•10³ ppm нягтаралтайгаар оршодог. Сула хадан болон хабтан хэлбэреэр хэзээшье оршодоггүй гэжэ үзэдэг. Алтаниинь уян хатан, дабтагдаха, сунгагдаха, сутагагдаха үбэрмэсэ шанартай болоод дулаан сахилгаанай маша һайн дамжуулдаг. Атмосферын нүлөөндэ тэсбэртэй, бараг бүхы түрэлэй хүсэлэй үйлэслэлдэ тэсбэритэй онсогой шэнжэ шанартай металл юм. Алтан озонтой дабаһанай хүсэлдэ урбалда орон Au₂ нэгэдэлые үүдгэхэ ба цианай уусмалда задарша Au₄ нэгэдэлые үүдгэдэг ушар алтые илган абахад цианай хүсэлые хэрэглэхэ тохёолдол байдаг. Алтанай хамагай онсогой шанар — уһан болоод агаарай нүлөөндэ абтаггүй ябадал юм.

2009 он хүрэтэр хүн түрэлхитэниинь алтанай үндэһэн ба шороон ордоһоо 161,000 тонно алтан олборлоод байна. Голдуу үрэл, ялтас, утаһан, мүн талст хэлбэритэй олдодог.

Алтан голдуу үрэл, ялтас, утаһан, хааяа кристалл хэлбэритэй, шара үнгэтэй байдаг болоод мүнгэтэй алтан үлүү тунгалаг үнгэтэй байна. Харин зэдтэй алтан улаабтар туяатай байдаг. Тэрээр химиин хубида тэсбэртэй, хаанай дарсаһаа бусад хүсэлдэ уудахагүй. Алтан металл ялгатай, хатуулаг 2 −3 , нягтарал холисоосоо хамаарха ба сэбэр алтаных нь 19,3 байна. Мүнгэнэй 20-иос дээшэ хубиин агуулгатай алтаниие электрум гэнэ. Сэбэр алтанай агуулгые хорисо гэнэ. Жэшээнь 900 гэжэ байбал тэрэнь тэрэнэй найрлаганда сэбэр алтан 90%-ые эзлэнэ гэһэн үгэ юм. Харин шороон ордон алтандахи хорисонь үндэһэн ордоһоо холдохо тусам сэбэршэжэ нэмэгдэнэ. Алтан зөөлэн, түргэн элэгдэдэг ушар тэрэндэ зэд, мүнгэн болон бусад металл холидог . Алтанай үндэһэн ордын 1 тонно хүдэртэ 3 грамм, 1 шоо метр шороондо 0.1 грамм алтан байбал тэрэниие механизм хэрэглэжэ олборилхонь ашагтай гэжэ үзэдэг.

Хэрэглэлгэ

Алтан хүн түрэлхитэнэй түүхын туршад, үнэтэ металл гэжэ тоосогдон арилшаанай хэрэгсэл, хадгаламжа, гоёл шэмэглэлдэ үргэн хэрэглэгдэсээр ерэһэн ба оршон үедэ шүдэнэй эмнэлгэ, электроникын салбарида ехэ хэмжээгээр ашаглагдажа байна. Нянгай эсэрэг үйлшылгээ үзүүлдэг ушар эмнэлгэдэ үргэн хэрэглэһээр ерэһэн. Алтаниинь янза бүриин металлтай холилдохо шадбаха маша үндэр болоод энэ шанарыень ашаглан түрэл бүриин үнэтэ хайлшын үндэһэн эд болгон хэрэглэдэг юм.

Малтан абалга

2007 ондо дэлхэйдэ алтан 2.38 тонно малтан абаһан болоод 2008 ондо 2.33 тонно малтан абаһан байна. Алтан малтан абалгын ударидагшад боложо байна:^[1]:

БНХАУ (добыл в 2007 году 275 т, а в 2008 г. — 295 т).
УАБНУ (252/250).
АНУ (238/230).
Австрали (246/225).
Перу (170/175).
ОХУ (157/165).
Канада (101/100).
Индонези (118/90).
Узбекистан (85/85).
Гана (84/84).
Папуа Шэнэ Гвиней (65/65).
Чили (42/42).
Мексика (39/41).
Бразили (40/40).

Одоо үедэ алтанай 2 түрэлэй ордониие түшэглэн олборлолто хэдэг:

Үндэһэн ордо
Шороон ордо

Алтанай ордо газарнууд түби бүрт харилсан адлигүй тархаа. Алтан ехэтэй уласта Урда Африка, Австрали, Ород, АНУ, Узбекстан, Канада, Перу, Индонези, Хитад зэргэ ороно.

Алтанай нөөсэ ехэтэй, дэлхэйн томохон ордо газарууд, тэрэдэ түшэглэһэн уурхайнууд:

Йоханнесбургай уурхай (УАБНУ)
Алган, Уралын ордо, уурхай (ОХУ)
Калигоорлын ордо, уурхай (Австрали)
Гуажу (Хитад)
Грасбергын, Эрцбергын ордо уурхай (Индонези)

Байгаали дээрэ тохёолдохо сул алтанай жэн хэдэн милиграммһаа хэдэн арбан килограмм хүрэтэр байха ажа. Одоогоор мэдэгдэжэ байгаа хамагай томо сула алтаниинь 1872 ондо Австралиһаа олдоһон Холтерманай хабтан гэгдэхэ олдобор болоод барисалдаһан шулууныхаа хамта 1.5 м урта, 286 кг оршом юм.

Мүн Хүсэлые үл мэдэгшэ нэрэтэй 66.6 кг, Хүсэлэй сула нэрэтэй 68.2 кг, Гайхамшагта Барклей гэхэ 52.2 кг, Канадын тала нэрэтэй 41 кг алтан олдоо.

1842 ондо Уралһаа олдоһон Томо гурбалжан нэрэтэй 36.22 кг алтанай олдобор Ородой алмазай фондто хадгалагдадаг байна. Монголой хамагай томо алтанда 1995 ондо Заамарын Хайлаастын ордоһоо олдоһон 808 гр, мүн Шарын голын шороон ордоһоо олдоһон 351.3 гр жэнтэй алтан тус тус ородог.

Олон улсын зах зээл

2017 оны байдлаар алт нь олон улсын хамгийн их арилжаалагддаг 8 дахь бараа байсан бөгөөд нийт худалдааны хэмжээ 331 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байна^[2].

Хамгийн том алт экспортлогчид байсан (дэлхийн бараа эргэлтийн 50 % )