Австрали

**Австралиин хамтын нүхэрлэл**
	Австралиин хамтын нүхэрлэл Commonwealth of Australia;
Түрын туг	Түрын һүлдэ
	Түрын дуулалай нэрэ:; англи: Advance Australia Fair; ;
	Австрали һуури байра
Ниислэл	Канберра
Албан хэлэн	Англи хэлэн(де-факто)
Түрэ засаг	Парламентын засаглалтай арадшалал ба Үндэһэн хуулита хаанта засаг
Уласай хурал	Парламент
Дэбиcхэр газар
Хүн зон
ДНБ (ХАШТ)	2017 оной тоосоо
ДНБ (Нэрлэһэн)	2017 оной тоосоо
ОТББЭ (2012)	33,6 (39)
ХХИ (2016)	0,939 (һайн) (2)
Мүнгэн тэмдэгтэ	[[Австралиин доллар]] (AUD)
Сагай бүһэ	+8һаа +11.5
Интернет домэйн	.au
Телефоной код	+61

Австрали, албан ёһоор Австралиин хамтын нүхэрлэл (англи: Commonwealth of Australia^[5], IPA: [ˈkɒm.ənˌwɛlθ əv əˈstreɪljə]) — Урда хахад бүмбэрсэгтэ байрладаг, эжэл нэрэтэй түби газарые, Тасмани арал ба хэдэ хэдэн ондоо аралнуудые эзэлдэг улас гүрэн; дэлхэйн нютаг дэбисхэрээ зургаадахи томо улас мүн. Австрали хамтын нүхэрлэлһээ хойто зүгтэ Зүүн Тимор, Индонези ба Папуа — Шэнэ Гвиней, зүүн-хойто зүгтэ — Вануату, Шэнэ Каледони ба Соломон аралнууд, зүүн-урда зүгтэ — Шэнэ Зеланд байрлана. Папуа — Шэнэ Гвинейһээ Австралиин түби газар хүрэтэр зай миин 145 км^[6] болоод, Австралиин Боигу аралһаа Папуа — Шэнэ Гвиней хүрэтэр 5 километрын зай болоно. Австралиин хүн зон хадаа ^[7]. Австрали дэлхэйн эгээн бага түби болохо Австрали түбидэ байрладаг. Урда, баруун ба хойто талаһаань Энэдхэг далайн тэнгисүүд эрьеын норгоодог, зүүн талаһаань Номгон далайн тэнгисүүд Австралиин эрье угаадаг. Ниислэлынь — Канберра хото.

Австрали болбол хүгжэһэн оронуудай нэгэн, дэлхэйн арбан гурбадахи арадай ажахы болон нэгэ хүндэ ДНБ-ээрээ зургадахи орон мүн. Сэрэгэй гаргашаараа Австрали дэлхэйдэ арбан хоёрдохи болоно. Хүнэй хүгжөөлгын индексээр Австрали хоёрдохи һуури эзэлжэ, амидаралай шанар, элүүрые хамгаалга, болбосорол, эдэй засагай сүлөө, эрхэтэнэй эрхэ сүлөө ба улас түрын эрхэ гэхэ мэтэ олон хэлтэстэ доодо һуури эзэлнэ^[8]. Австрали хадаа G20, OECD, WTO, APEC, НҮБ, Үндэһэтэнэй хамтын нүхэрлэлэй, АНЗЮС-ай ба Номгон далайн аралнуудай хуралай гэшүүн юм.

Австрали гэһэн үгэ лата хэлэнэй Australis гү, али «Урда зүгэй газар нютаг» гэжэ удхатай.

Түүхэ

Австралиин аборигенүүдэй үбгэ дээдэнэр Австралиин газар нютагта мүнөөһөө 42-48 мянган жэлэй тэрэ тээ ерэһэн гэжэ үздээг^[9]. Тухайн үедэ Зүүн Урда Ази болон Австрали томо мүльһэн хабтангаар ниилэжэ байһан тула тэрэнээр дамжан Австралида хүн һуурижажа, нютаглаһан гэжэ ехэнхи эрдэмтэд таамагладаг байна. Бодотой тэдэ уугуул австралишуудые бии болгоһон юм. Уугуул австралишууд тэнгэри шүтэлгэтэй, ан гүрөөл ехэ хэдэг, арадай аман зохёол, үльгэр ехэ хүгжэһэн байна. Бодото энэ шанараараа уугуул америкашууд болон азиин ехэнхи уласуудтай адли. Тус уласай Мунго голой һаба газарһаа эртэнэй хүнэй араг яһан ехээр олдодог. Һүүл үеын шудалгаанһаа харахада, мүнөөһөө 70 мянган жэлэй үмэнэ австралиин аборигенүүдэй үбгэ дээдэнэр ерэжэ һуурижаһан байха боломжотой.

Европын ноёрхол

1770 ондо HM Bark Endeavour хүлэг онгосоор аялжа Австралиин газар нютагай талаар дэлхэй ниитэдэ анха танюулжа, аялагшадые анхалан эльгээһэн улас бол Һолланд юм. Тэдэ 1606 ондо Австрали нютагта хүл табяа һэн. Түүхэдэ тэмдэглэһэнһээ харабал, Һолландын нэрэтэ далайгаар ябагша Виллем Янсзон 1606 оной хоёрдугаар һарын 26-най үдэр Кейп-Йорк хахад аралай хажуу Пеннефазер голой оршомдо эрьедэ түрүүшынхеэ хүрэжэ ошобо. Тэрэ хойто болон баруун талын эрьеэ бүтэн тойрожо, анхалан бууһан газараа «Шэнэ Һолланд» гээд нэрлэбэ. Һолландшуудай амжалтаһаа шалтагаалан британишууд мүн Австралиин зүг хараа һунаажа эхилһэн юм. Англиин аялагша Уильям Дампир 1688 ондо Шэнэ Һолландын баруун-хойто хэһэгэй эрьедэ хүрэһэн бол 11 жэлэй һүүлдэ гү, али 1699 ондо энэ газараа дахин ерэһэн бэлэй. Тэрэ эзэн хаанай зүблэлэй гэшүүдтэ энэ талаар мэдээсэл үгэжэ, уламаар Австралиие эзэлэн ноёрхохо гэһэн британишуудай хүсэл улам дэбэрһэн юм. 1770 ондо алдарта аялагша Джеймс Кук эзэн хаанай зүбшэрөөлые дахажа, һолландшуудай хүреэгүй зүүн эрьедэ хүрэжэ уламаар энэ газарые Шэнэ Урда Уэльс гэжэ нэрлэһэн байна.

Ехэ британишууд 1700-аад оной һүүлээр Америкэдэхи хиналта алдаад байһан тэрэ саг үедэ Британиин эрхэ ямбатанууд ондоо шэнэ түби, илангаяа шэнэ тутам элирээд байһан Австралида тун ехэ анхаарал хандуулжа уламаар ахамад Артур Филлипдэ Австралиие нэн дары мэдэлдээ абахые даалгаба. Уламаар Шэнэ Урда Уэльстэ захиргаанай байра барижа эхилһэн байна. 1788 оной нэгэдүгээр һарын 26-най үдэр мүнөөгэй Сидней хотын Порт-Джэксондо түр лагерь байгуулжа, тугаа мандуулаа. Энэ үдэрые австралишууд Үндэһэтэнэй үдэр болгон тэмдэглэдэг. Австралиин багашье гэһэн нютагта хиналтаа тогтоогоод байһан австралишууд тус уласай ойролсоо нэгэн шэнэ аралые нээжэ Ван-Дименэй газар гэжэ анха нээһэн хүнэй нэрэмжээр нэрлэбэ. Энэнь мүнөөгэй Тасманиин арал юм. 1828 он гэхэдэ Австралиин баруун хэһэгые тэрэ шэгтэнь хиналтадаа абажа уламаар «Суон-Ривер колони» гэжэ нэрлэбэ. Урда Австрали можо 1836 ондо, Виктори можо 1851 ондо, Квинсленд можо 1859 ондо Ехэ Британиин мэдэлдэ бүрин шэлжэһэнээр Австралиин урда хэһэг Австралиин мэдэлдэ ерэбэ. Шэнээр байгуулагдаһан можонууд хоорондоо тон ехэ зайтай тула можонуудые хоорондо авто зам, галта тэргээр холбохо ехэ ажал Ехэ Британида үлэһэн юм.

Европошуудай эзэлэн ноёрхол уугуул австралишуудта хүндээр туһаба. Саяһаа үлүүгээр тоологдожо байһан аборигенүүд олон янзын халдабарита үбшэн, тахал зэргээр олоноороо хяаран унаха болобо. Шэнээр һуурижажа болоһон британишууд уугуул австралишуудые богоолоор ашаглажа, эхэнэрнүүдые хүсэндэхэ, үхибүүдыень нюусаар онгосодо һуулгажа, Ехэ Британида худалдажа эхилээ. Уугуул үндэһэтэн хүнэй ёһонһоо гажанууд хандаһан гэдэгые 1967 ондо болоһон олониитын һанал асуулгаар хүлеэн зүбшөөрһэншье һаа, 1992 ондо Австралиин парламент албан ёһоор хүлисэл гуйһан бэлэй. 1900 онһоо 2005 он болотор уугуул австралишуудые шудалха, амидаралай хэб шэнжэ, хэлэнэй онсолиг, үльгэрэй талаар шудалха зорилготойгоор «Абориген австралишуудай ба Торрес аралайхид тухай хороон» албан ёһоор ажаллажа байна.

Зүүлтэ

↑ Загбар:Census 2011 AUS
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Australia. International Monetary Fund (October 2016). 27 October 2017 үдэртэ хандаһан.
↑ OECD Economic Surveys: Norway 2012. the original on 2014-08-12 үдэрһөө архивлагдаһан. 2018-02-19 үдэртэ хандаһан.
↑ 2016 Human Development Report. United Nations Development Programme (2016). 23 March 2017 үдэртэ хандаһан.
↑ Constitution of Australia. ComLaw (1 June 2003). the original on 2012-02-02 үдэрһөө архивлагдаһан. 2011-08-05 үдэртэ хандаһан. “3. It shall be lawful for the Queen, with the advice of the Privy Council, to declare by proclamation that, on and after a day therein appointed, not being later than one year after the passing of this Act, the people of New South Wales, Victoria, South Australia, Queensland, and Tasmania, and also, if Her Majesty is satisfied that the people of Western Australia have agreed thereto, of Western Australia, shall be united in a Federal Commonwealth under the name of the Commonwealth of Australia”
↑ Австралия
↑ Population clock. Australian Bureau of Statistics website. Commonwealth of Australia. the original on 2012-11-25 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-10-08 үдэртэ хандаһан.
↑ Australia: World Audit Democracy Profile. WorldAudit.org. the original on 2012-02-02 үдэрһөө архивлагдаһан. 2008-01-05 үдэртэ хандаһан.
↑ Gillespie, R. (2002). Dating the first Australians. Radiocarbon 44:455–72; Dating the First Australians. Ingenta. 2008-03-18 үдэртэ хандаһан.

Австрали ба Океани
	Австрали · Вануату · Кирибати · Маршалл аралууд · Микронезиин Холбооной Улас · Науру · Палау · Папуа-Шэнэ Гвинея · Самоа · Соломон аралууд · Тонга · Тувалу · Фиджи · Шэнэ Зеланд

[1] Загбар:Census 2011 AUS

[IMF-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Australia. International Monetary Fund (October 2016). 27 October 2017 үдэртэ хандаһан.

[3] OECD Economic Surveys: Norway 2012. the original on 2014-08-12 үдэрһөө архивлагдаһан. 2018-02-19 үдэртэ хандаһан.

[HDI-4] 2016 Human Development Report. United Nations Development Programme (2016). 23 March 2017 үдэртэ хандаһан.

[5] Constitution of Australia. ComLaw (1 June 2003). the original on 2012-02-02 үдэрһөө архивлагдаһан. 2011-08-05 үдэртэ хандаһан. “3. It shall be lawful for the Queen, with the advice of the Privy Council, to declare by proclamation that, on and after a day therein appointed, not being later than one year after the passing of this Act, the people of New South Wales, Victoria, South Australia, Queensland, and Tasmania, and also, if Her Majesty is satisfied that the people of Western Australia have agreed thereto, of Western Australia, shall be united in a Federal Commonwealth under the name of the Commonwealth of Australia”

[6] Австралия

[popclock-7] Population clock. Australian Bureau of Statistics website. Commonwealth of Australia. the original on 2012-11-25 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-10-08 үдэртэ хандаһан.

[World_Audit-8] Australia: World Audit Democracy Profile. WorldAudit.org. the original on 2012-02-02 үдэрһөө архивлагдаһан. 2008-01-05 үдэртэ хандаһан.

[9] Gillespie, R. (2002). Dating the first Australians. Radiocarbon 44:455–72; Dating the First Australians. Ingenta. 2008-03-18 үдэртэ хандаһан.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]