Idi na sadržaj

Amsterdam

Uredi veze
Koordinate: 52°22′0″N 4°54′0″E / 52.36667°N 4.90000°E / 52.36667; 4.90000
S Wikipedije, slobodne enciklopedije
52°22′0″N 4°54′0″E / 52.36667°N 4.90000°E / 52.36667; 4.90000
Amsterdam
grad
Panorama Amsterdama
Zastava
Simbol
Uzrečica: Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig
Država Nizozemska
Regija Sjeverna Holandija
Nadmorska visina 2 m
Koordinate 52°22′0″N 4°54′0″E / 52.36667°N 4.90000°E / 52.36667; 4.90000
Površina
 - Urbana zona 219,32 km2
Stanovništvo
 - Urbana zona 813.562
 - Metro 1.575.263
Gustoća
 - Urbana zona 4.908 /km2 
Gradonačelnik Femke Halsema (GroenLinks)
Vremenska zona CET (UTC+1)
 - ljeto CEST / UTC+2
Poštanski broj 1000–1109
Pozivni broj +31 020
Veb-sajt: amsterdam.nl

Amsterdam (poslušajⓘ) jest glavni i najveći grad Nizozemske. Grad, kojeg njegovi stanovnici ponekad zovu i Mokum[1] (što potječe iz herbrejskog), nalazi se u pokrajini Sjeverna Holandija na ušću rijeke Amstel u zaliv IJ.

Amsterdam svoje ime duguje jednoj brani na rijeci Amstel iz 13. vijeka. Proglašen je gradom 1342. godine te nakon toga vremenom je dostigao svoje zlatno doba postavši jedna od najvažnijih luka i trgovačkih gradova svijeta. Utjecaj stranaca, ponajviše iz Njemačke i skandinavskih zemalja doveo je do enormnog porasta stanovništva u 16. vijeku, uključujući i izgradnju sistema kanala u svrhu utvrđenja i odbrane grada, koji je kasnije postao poznat kao prsten kanala. Prstenasti sistem amsterdamskih kanala uvršten je na UNESCOv spisak svjetske baštine 2010. godine. Zbog brojnih kanala, Amsterdam ponekad nazivaju i Venecijom sjevera.

Neke od znamenitosti Amsterdama su muzej Van Gogha, Rijksmuseum i Pomorski muzej, zatim kuća Anne Frank, koncertna dvorana Concertgebouw, koncertna sala Muziekgebouw aan 't IJ, kino i filmski institut EYE, zoološki vrt Artis, distrikt de Wallen (poznat po bordelima) te brojni poznati kafići. Amsterdam ima dva univerziteta i veliki broj viših škola.

Prema podacima iz novembra 2013. godine, općina Amsterdam imala je 810.084 stanovnika, među kojima su zastupljeni pripadnici gotovo svih naroda svijeta.[2][3]

Grad je podijeljen u sedam upravnih okruga. Grad ima brojna naselja, uključujući i međunarodno poznati Jordaan.

Gradski okruzi

[uredi | uredi izvor]
Gradski okruzi Amsterdama od 1. maja 2010.

Od 1. maja 2010. godine uvedena je nova podjela gradskih okruga u Amsterdamu, ranije 14 a danas samo sedam okruga. Svaki od okruga je dalje podijeljen na naselja. Do 2014. svaki od ovih okruga imao je svoja vlastita okružna vijeća i široki spektar mjesnih ovlasti i nadležnosti. Od 2014. godine na njihovom čelu su komisije okruga (hol. bestuurscommissies).

Okrug Centar

  • Uži dio gradskog centra sa naseljima Jordaan, Grachtengordel, Oostelijke Eilanden, Westelijke Eilanden, Rapenburg, Czaar Peterbuurt i Haarlemmerbuurt.

Okrug Zapad:

Okrug Novi zapad:

Okrug Jug:

Okrug Istok:

Okrug Sjever:

Okrug Jugoistok:

Geografija

[uredi | uredi izvor]

Amsterdam je poznat po tome što je 1683/84. izabran kao nulta tačka za mjerenje nadmorske visine. Izabran je nivo vode srednje visokog vodostaja. Ovaj nivo vode nalazio je oko 17 cm iznad srednjeg nivoa mora. Nivo mora u amsterdamskom sistemu kanala danas je oko 40 cm ispod srednjeg nivoa Sjevernog mora.

Klima

[uredi | uredi izvor]

Vrijeme u Holandiji, pa tako i u Amsterdamu, varira po pravilu od blagog mraza tokom zime uz vrlo malo snijega do sunčanih dana tokom ljeta, kada su temperature između 20 i 30 °C. Proljeća i jeseni su blage, ali često mogu biti vrlo vlažne, kada ponekad mjesečno padne i preko 100 mm (100 l/m2) padavina.

JanFebMarAprMajJunJulAugSepOktNovDec
Najviša prosječna temperatura (°C)5,469,212,417,119,221,421,818,414,19,26,5Ø13,4
Najniža prosječna temperatura (°C)0,50,22,44,07,810,412,512,310,27,03,91,9Ø6,1
Padavine (mm)62,143,458,941,048,367,565,861,482,185,189,074,9Σ779,5
Temperatura u °C • padavine u mmDijagram:
Temperatura
5,4
0,5
6
0,2
9,2
2,4
12,4
4,0
17,1
7,8
19,2
10,4
21,4
12,5
21,8
12,3
18,4
10,2
14,1
7,0
9,2
3,9
6,5
1,9
janfebmaraprmajjunjulaugsepoktnovdec
Padavine
62,1
43,4
58,9
41
48,3
67,5
65,8
61,4
82,1
85,1
89
74,9
janfebmaraprmajjunjulaugsepoktnovdec
Izvor: wmo

Vremenska zona

[uredi | uredi izvor]

Kao i cijela Holandija, Amsterdam se nalazi u srednjoevropskoj vremenskoj zoni. Pošto se grad nalazi na krajnjem zapadu ove vremenske zone, sunce se nalazi tačno na jugu (podne) tek oko 12:40h, odnosno oko 13:40h tokom ljetnog računanja vremena. Ovo, zajedno sa relativno sjevernom položaju grada, pokazuje se na relativno kasnom zalasku sunca. Sredinom ljeta sve do 23 sata vani se može relativno dobro vidjeti. Mnoge prodavnice otvaraju tek oko 10:00h ujutro, a barovi i kafići su otvoreni najčešće do 2:00h poslije ponoći.

Historija

[uredi | uredi izvor]

Ima grada se izvodi iz imena jedne brane sa ustavom iz 13. vijeka sa prevodnicom na rijeci Amstel. Na tom mjestu je isprva nastalo malehno ribarsko naselje koje se zvalo Amstelredam. Latinsko ime tog naselje bilo je Amstelodamum. Na riječnom ušću bilo je potrebno podignuti nasipe, da bi se građevine sa obje strane ušća zaštitile od poplava. U to vrijeme, Zuiderzee je bio otvoreni zaliv Sjevernog mora, a zemljište se slijegalo zbog mjera odvodnjavanja. Tim branama, kakvih je duž zaliva Zuiderzee bilo mnogo, pripadale su i prevodnice kojima se riječna voda propuštala a ujedno su i omogućavale plovidbu brodova.

Brana koja je napravljena na Amstelu povezivala je dva naselja koja su nastala na obje strane brane, a i danas se ta naselja nazivaju Oude Zijde i Nieuwe Zijde (nova i stara strana).

Najstariji poznati prikaz Amsterdama, Cornelis Anthonisz., 1538.

Do 12. vijeka današnja holandska provincija Holland bila je većim dijelom slabo naseljena. Radi se jednom vrlo vlažnom području, koji se uglavnom sastoji iz močvara, kroz koje teku mnoge rijeke i vodotoci. Jedna od tih rijeka bila je i Amstel, koja se ulijeva u uski morski rukavac nazvan IJ. Krajem 12. vijeka oko riječne brane nastalo je malehno naselje. Arheološka iskopavanja pokazala su da je stara dječija pjesma Amsterdame, lijepi grade, na stubovima napravljen si, gotovo u potpunosti tačna. Pomoću brojnih stubova ispod građevina, koji su ponegdje bili ubodeni i do 18 metara kroz blatnjavu zemlju sve do čvrstog pijeska, pravljene su kuće i ulice iznad močvare. Brana na Amstelu se održala sve do danas, mada je u međuvremenu na njenom mjestu nastao dio grada zvani Dam.

Početkom 13. vijeka Amsterdamu tadašnji vladar daje status grada. Amsterdam nikad nije bio član Hanze.[4] Ribolov, koji je ispočetka bio glavni izvor prihoda, krčio je put razvoju trgovine. Španska aneksija Portugala 1580. primorala je sjevernu Holandiju da sama počne upućivati svoje brodove prema Indiji. Prve plovidbe započele su i amsterdamske luke i odmah su postigle uspjeh. Uzbuđeni ovim događajem, uskoro su u cijeloj državi počeli se praviti brodovi koji su se slali za Indiju. Iz ovih pojedinačnih inicijativa nastala je 1602. Holandska istočnoindijska kompanija (hol. Vereenigde Oost-Indische Compagnie ili VOC). Grad Amsterdam sam je učestvovao sa više od polovine ukupnog kapitala koji je uložen u novu kompaniju. Polovinom 17. vijeka Amsterdam je važio za najprosperitetniji grad Evrope. U njegovim lukama i skladištima bile su nagomilane velike količine začina, svile i drugih dragocijenosti iz Indije i pacifičkog područja.

Kongregacionističke vjerske izbjeglice iz Engleske osnovale su 1609. prvu baptističku zajednicu, pod vodstvom John Smytha i Thomasa Helwysa, u jednoj pekari u amsterdamskoj ulici Bakkerstraat. Ta zajednica bila je začetnica jedne od današnjih najvećih protestantskih crkvenih zajednica.

Moćna Holandija upletena je u rat 1672. istovremeno protiv Francuske i Engleske. Francusko-holandski rat završio je 1679. prednošću za francusku krunu. Zbog tog rata, luka u Amsterdamu bila je nedostupna za trgovačku flotu sa robom iz Indije. To je dovelo do propadanja Amsterdama kao jedne od najvažnijih luka za svjetsku trgovinu i dovelo je do kraja 17. vijeka do promjene u ekonomskoj strukturu grada. Amsterdam je izgubivši svoj položaj kao važna svjetska luka, dobio je istovremeno sve veći utjecaj na evropskom monetarnom tržištu. Vremenom je grad postao jedan od vodećih finansijskih centara svijeta, gdje su se nalazile velike banke za evropske vladare, koji su posuđenim novcem iz amsterdamskih banaka vodile svoje skupe ratove.

Mnogobrojni spomenici, od kojih su neki stari nekoliko vijekova, krase gradsko jezgro. Gotovo 7.000 prodavnica i skladišta, kao i gotovo 1.300 mostova iz perioda od 16. do 18. vijeka svjedoče o ovom zlatnom dobu Amsterdama. Trgovačke kuće su izgrađene duž 165 kanala koji su, između ostalog, služili i kao transportni putevi za bržu raspodjelu uvezenih roba po gradu. Jedan od najvećih starih gradova Evrope sa svojim prelijepim građevinama proglašen je Svjetskom baštinom 2010. godine i uvršten na UNESCOV spisak.[5]

Politika

[uredi | uredi izvor]

Od 7. jula 2010. bivši holandski ministar urbanizma i integracija, Eberhard van der Laan, postao je gradonačelnik Amsterdama.[6]

Amsterdam je i centar legalnog konzumiranja droga u Evropi, pa ovdje dolaze brojni turisti. Razlog za to je liberalna politika Holandije. Naročito su brojni inostrani turisti i ovisnici. U 2005. godini postojalo je oko 750 kafića za legalno konzumiranje lahkih droga (tzv. Coffeeshops) u cijeloj Holandiji, dok ih je čak 228 bilo u samom Amsterdamu (stanje: 2009.).[7] Stoga je Amsterdam postao dom za brojne strance koji zbog svoje ovisnosti ili načina života nisu poželjni u svojim zemljama.

Od 1998. policija može provoditi kontrole osoba, pod motom Amsterdam Wapenvrij („Amsterdam bez oružja“). Razlog kontrola je veliki broj nelegalnog oružja i ogroman broj incidenata povezanih s njim. Osim racija, pojačane su i kontrole identifikacijskih dokumenata. Od 1. januara 2005. u cijeloj Holandiji na snazi je pravilo da svaka osoba starija od 14 godina mora imati važeći identifikacijski dokumenat koji mora nositi sa sobom. Međutim, ovo nije samo u svrhu posjedovanja oružja, jer su kontrolama pronađene i velike količine droga te osobe koje su već duže vremena u bjekstvu od policije zbog različitih krivičnih dijela. U principu, svaka osoba može biti kontrolirana ukoliko se zatekne na određenom području ili objektu u trenutku kontrole. Policija ima pravo provjeriti sadržaj zapakovanih roba, saobraćajnih sredstava i odjeće osoba.[8] Kontrole se mogu provoditi i na područjima koje odredi gradonačelnik, u skladu sa članom 151B općinskog statuta.[9] Ta područja obuhvataju naselja: De Ruyterkade, IJtunnel, Prins Hendrikkade, Schippersgracht, Rapenburgerplein, Nieuwe Herengracht, Herengracht, Reguliersgracht, Lijnbaansgracht, Nieuwe Vijzelstraat, Weteringlaan, Stadhouderskade, Nassaukade, Leidsegracht, Huidenstraat, Wijde Heisteeg, Singel, Droogbak. U okrugu jugoistok: Daalwijkdreef, Elsrijkdreef, Provinciale weg, linija metroa do Bijlmerdreef (Ganzenhoef), ’s Gravendijkdreef, Gaasperparkpad, Kanterhofspad, Nellesteinpad, Karspeldreef, Gooiseweg, Gulden Kruispad, Flierbosdreef, Karspeldreef-Hoogoorddreef.

Gradsko vijeće

[uredi | uredi izvor]

Općinsko vijeće Amsterdama ima ukupno 45 članova (stanje: mart 2010.).[10] Vijeće sačinjavaju sljedeće stranke:

Arhitektura

[uredi | uredi izvor]
Spoj kanala Keizersgracht i Leidsegracht sa tipičnim amsterdamskim zgradama

Pošto u historiji Amstedama kanali predstavljaju jedan od osnovnih puteva za transport roba i ljudi, stoga je bilo uobičajeno da se porez na zgrade mjeri po širini zgrade koju zauzima duž kanala. Vremenom kao posljedica tog poreza, kuće u Amsterdamu su građene tako da su lica zgrada vrlo uska, ali su relativno duge i visoke, kako bi obezbijedile dovoljno životnog prostora i skladišta za robe. Međutim ovaj način gradnje nije bio pogodan za zgrade sa širim stepeništima, jer su stepeništa bila uglavnom preuska za kabaste stvari i namještaj. Predmeti, koje bi inače bilo vrlo teško unijeti preko stepeništa, obično su se u kuću unosili kroz prozore. Da bi se ova operacija olakšala, na zabatima mnogih historijskih objekata postoje isturene grede, na kojima se mogao instalirati čekrk. Osim toga, mnoge fasade zgrada su blago nagnute prema naprijed, ali ne greškom nego arhitektonskim planom, što se naziva op vlucht.[11] Nagib prema naprijed iznosi od 0,2 do 2,5 cm po jednom metru visine. Zabat nije mogao biti građen u širinu zbog ograničenosti, ali zato gradio u visinu, čime se isticalo bogatstvo vlasnika. Varijacije zabata iz četiri vijeka krase arhitektonski izgled starog grada. Naročito česte su vrsta stepenastih zabata, zabata u obliku kljuna, zvona ili traka.[12]

Centraal Station, glavna željeznička stanica, u prvom planu Smits Coffiehuis

S druge strane, ranije su kuće u Amsterdamu bile građene na drvenim stubovima, ali su se oni tokom mnogih vijekova polahko raspali.[11] Zbog toga, historijski centar Amsterdama ostavlja donekle kriv ili iskrivljen dojam.[13] Amsterdam stoji na oko pet miliona drvenih stubova, koji su morali biti postavljeni zbog vlažnog, pjeskovitog tla ispod grada. Danas, zbog dužeg vijeka trajanja i jednostavnijeg načina gradnje, koriste se betonski stubovi zabodeni još dublje u tlo. Glavna željeznička stanica naprimjer stoji na oko 8.600 stubova,[14] a Kraljevska palača na 13.659 stubova.[15] Veći dio ovih drvenih stubova dopremljeni su iz šuma sa njemačkog Schwarzwalda ili sjeverne Bavarske (Frankenwald), pomoću splavova niz rijeku. Također i drvena građa za kuće i brodove kao i drvo za ogrijev dopremani su splavovima iz tih šuma.

Kultura

[uredi | uredi izvor]

Gej parada

[uredi | uredi izvor]

Otvaranjem dva velika plesna podija za homoseksualce, 1955. De Schakel na trgu Leidseplein i 1958. De Odeon Kring (DOK) kao i kasnijom liberalizacijom i politikom prema ovoj grupi u sklopu seksualne revolucije sredinom 1960tih, Amsterdam je posao gej prijestolnica Evrope.[16] Oba plesna podija (koja su u međuvremenu zatvorena) bila su ovoj grupi zanimljivija od homoseksualnog seksa u toaletima ili cruisinga (potraga za homoseksualnim partnerima). Međutim, i danas ovi podiji predstavljaju veliku atrakciju za turiste. Od 1996. postoji "Amsterdamska gej parada", parada na kanalima, koja se svake godine održava prve subote u augustu na kanalu Prinsengracht i Amstelu. Amsterdamska gej parada je 2008. godine proglašena za najbolju gej paradu u Evropi.[17]

Grafiti

[uredi | uredi izvor]

Amsterdam spada među najvažnije metropole u pogledu grafita. Iako je njujorški pokret pisanja po zidu uglavnom povezan sa hip-hop scenom, amsterdamske umjetnike grafita, za razliku od njujorških, u početku su vezivali za punk pokret koji je tada igrao mnogo važniju ulogu. Amsterdamski sprejeri utjecali su stilom od početka 1980tih na mnoge umjetnike grafita u cijelom svijetu.

Sport

[uredi | uredi izvor]

U Amsterdamu se nalazi međunarodno poznati nogometni klub AFC Ajax, rekorder Holandije po broju osvojenih naslova šampiona, a nekoliko puta je osvajao i evropske titule. Ajax igra svoje domaće utakmice na stadionu Amsterdam Arena, koji prima više od 50.000 gledalaca.

Amsterdam je bio mjesto održavanja Ljetnih olimpijskih igara 1928. godine. Olimpijski stadion se i danas, između ostalog, koristi za atletska takmičenja, naprimjer kao cilj godišnjeg amsterdamskog maratona.

U gradu određenu dužu tradiciju ima i američki nogomet. Tokom 1990tih i 2000tih ekipa Amsterdam Admirals spadala je među najpoznatije evropske ekipe u ovom sportu. Amsterdam Crusaders su više puta bili holandski šampioni.

Saobraćaj

[uredi | uredi izvor]

Najraširenije sredstvo za kretanje po gradu, kao i u većini gradova u Holandiji, je bicikl (nizozemski: fiets). Po gradu se pruža velika mreža biciklističkih staza (nizozemski: fietspaden), ne samo po svim ulicama i kanalima, nego i svim parkovima a povezuje sva naselja.

Pored IJa, koji se preko Sjeveromorskog kanala ulijeva u Sjeverno more a ima vezu i sa kanalom Amsterdam-Rajna, gradski sistem kanala, koji se kroz grad pruža u obliku polukružnice, povezuje grad sa nacionalnim sistemom kanala. Na IJu saobraćaju i amsterdamski trajekti.

Amsterdamski metro saobraća na četiri različite linije, koje između ostalih povezuje i Amstelveen na jugu gradskog područja. Pored metroa, postoji vrlo gusta mreža gradskih autobusa i tramvaja. Sva sredstva javnog prevoza mogu se koristiti uz OV-čip karticu nacionalnog tarifnog sistema Holandije (koje su zamijenile ranije strip karte).

Amsterdam je okružen prstenom autoputa A 10, sa priključcima na A 8 na sjeverozapadu kod Zaandama prema Alkmaaru, dok se na jugozapadu veže sa A 4, na jugoistoku sa A 2 u pravcu Utrechta a na istoku spaja se na A 1 prema Almere/Hilversumu.

Aerodrom Schiphol (hol. Luchthaven Schiphol, IATA: AMS, ICAO: EHAM) je međunarodni aerodrom grada Amsterdama i najveći aerodrom u Holandiji, a mjereno po broju putnika i letova 2008. godine, četvri po veličini aerodrom u Evropi. On je sjedište najveće holandske avioprevozničke kompanije KLM. Aerodrom se nalazi jugozapadno od grada između Amstelveena i Hoofddorpa.

Gradovi partneri

[uredi | uredi izvor]

Također pogledajte

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Daan, Jo (1949). Hij zeit wat. De Amsterdamse volkstaal (na holandskom). The Hague. str. 66.
  2. ^ Amsterdam stad met meeste nationaliteiten (177) ter wereld, Trouw, 22 august. 2007.
  3. ^ Amsterdam telt 177 nationaliteiten; één meer dan in 2008, Gemeente Amsterdam, 17. april 2009
  4. ^ Siggi Weidemann u: DuMont Kunst-Reiseführer: Amsterdam Nord- und Südholland 1. izdanje 1994. str. 10. ISBN 978-3770129317
  5. ^ Pojas kanala spada u UNESCO-ovu svjetsku baštinu. holandski. Pristupljeno 22. januara 2012
  6. ^ Novi gradonačelnik Amsterdama. holandski, Pristupljeno 7. jula 2010.
  7. ^ u NCR-Handelsblad od 27. aprila 2009. holandski. Pristupljeno 27. aprila 2009.
  8. ^ Website policije Amsterdama/Amstellanda. Preventivna kontrola u Amsterdamu, holandski, Pristupljeno 24. aprila 2010.
  9. ^ Autor: Sjors van Beek od 8. maja 2009.. Binnenlands Bestuur. holandski, Pristupljeno 24. aprila 2010.
  10. ^ Izborni rezultati u Amsterdamu od 8. marta 2010. (PDF). Gemeente Amsterdam, Dienst Onderzoek en Statistiek, na holandskom, Pristupljeno 12. jula 2010.
  11. ^ a b Odstupanje kuća u Amsterdamu, Vraag 7.4; holandski. Pristupljeno 9. maja 2011
  12. ^ Merian: Amsterdam, str. 117, ISBN 3-455-27807-8
  13. ^ Vloeibaar mengsel houdt Amsterdam rechtop (holandski). Pristupljeno 17. maja 2009
  14. ^ Glavna željeznička stanica stoji na oko 8.600 stubova
  15. ^ Polyglott (2009): on tour Amsterdam, Langenscheidt, Mihnen, (de) ISBN 978-3493558227
  16. ^ Gert Hekma: Die schwule Bewegung in den Niederlanden, 1912–1970 u: Goodbye to Berlin. Hundert Jahre schwule Bewegung, Verlag Rosa Winkel, Berlin 1997.
  17. ^ Zvanična amsterdamska Gaypride platforma. Historija sa video snimkom, holandski, Pristupljeno 19. jula 2010.

Vanjski linkovi

[uredi | uredi izvor]
Commons logo
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Amsterdam
Wikivoyage logo
Wikivoyage logo
Wikivoyage ima vodič za putovanje za: Amsterdam
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Amsterdam&oldid=3573132"