Bitka kod Kane

Bitka kod Kane se odigrala u doba drugog punskog rata godine 216. p. n. e. između rimske vojske pod konzulima Gajem Terencijem Varonom i Lucijem Emilijem Paulom na jednoj, te kartaginske vojske pod Hanibalom na drugoj strani. U njoj je Hanibal, usprkos brojčane inferiornosti, a koristeći taktiku dvostrukog obuhvata, gotovo potpuno uništio rimsku vojsku te Rimljanima nanio najteži poraz u njihovoj cijeloj historiji.

Bitka kod Kane
Drugog punskog rata
Hanibalova ruta pohoda na Italiju.
Datum	2. august 216. pne.
Lokacija	Kana, Italija
Ishod	odlučujuća kartaginska taktička pobjeda
Sukobljene strane
Kartagina Rimska Republika rimski saveznici
Komandanti
Hanibal Gaius Terentius Varro, Lucius Aemilius Paullus †

Bitka kod Kane se često navodi kao najblistavije dostignuće Hanibalove vojne karijere, te je stekla status jedne od najpoznatijih bitaka antike i vojne historije uopće. Iako se navodi kao jedan od najboljih primjera ratne vještine i ideal uništavajuće bitke kome su težili vojskovođe u sljedeća dva milenijuma, u strateškom smislu nije postigla svoj cilj, odnosno dovela do kartaginske pobjede u ratu. Suvremeni historičari su u posljednje vrijeme počeli iznositi određene sumnje u njen tradicionalni prikaz i tumačenja.

Uvod

Prije samog početka rata Hanibal je zaključio kako Kartagina nema šanse za pobjedu ukoliko ne anulira ono što je predstavljalo glavnu rimsku prednost - veći broj ljudi i hrane, odnosno resursa koje je Rimu davala Italija. Rat se, stoga, morao voditi u samoj Italiji, a Hanibal je, kako bi izbjegao nadmoćnu rimsku mornaricu, osmislio plan prema kome se ona morala napasti preko kopna, odnosno smjelim manevrom kartaginske vojske iz Španije, pri čemu su prijeđeni Pirineji i Alpe. Taj je manevar potpuno iznenadio Rimljane, a još više Hanibalov vojnički talent izbrušen stalnim ratovanjem u Španiji pod komandom svog oca, iskusnog komandanta Hamilkara. Već krajem 218. pne. Hanibal se našao u Cisalpinskoj Galiji gdje je u bitci kod Trebije Rimljanima nanio ozbiljni poraz. Nekoliko mjeseci kasnije Hanibal je prodro u samu Italiju, a vojska popularnog i iskusnog rimskog konzula Gaja Flaminija je upala u klopku te je gotovo potpuno uništena u bitci kod Trazimenskog jezera.

Rimski Senat se našao u panici te je imenovao Fabija Maksima za diktatora. Fabije je odmah zaključio kako je Hanibal predobar vojskovođa da bi ga se moglo poraziti u otvorenoj bitci, te da se umjesto toga njegova vojska mora postepeno oslabiti napadima na njegove logističke linije. Ta strategija, koja se kasnije nazvala fabijanskom, se pokazala ispravnom, pogotovo kada je u jesen iste godine Fabije morao kod Geronijuma iz Hanibalove klopke spašavati svog nestrpljivog zamjenika Marka Minucija Rufa. Rimski Senat i javnost, međutim, nisu imali strpljenja ni razumijevanja za Fabija, smatrajući da će Hanibalov ostanak u Italiji na duži rok oslabiti rimsku državu, odnosno dovoljno umanjiti njen prestiž da se protiv Rima okrenu njegovi dosadašnji saveznici u Italiji. Zbog toga je Fabije, koji je stekao pogrdan nadimak "Cunctator" ("Oklijevalo"), nakon isteka šestomjesečnog diktatorskog mandata zamijenjen s dvojicom redovno izabranih konzula - Varonom i Paulom.

Pripreme za bitku

Dva konzula su se odlučila za strategiju potpuno suprotnu od Fabijeve. Umjesto dugotrajnog iscrpljivanja Hanibalovih snaga, rimska vojska bi se morala s njima suočiti na otvorenom polju te je poraziti u jednoj jedinoj odlučnoj bitci. Na temelju iskustava iz Trebije i Trazimenskog jezera se došlo do zaključka da se to može učiniti na bojištu koje istovremeno ispunilo dva važna uvjeta - dovoljno usko da Hanibal na njemu ne može manevrirati sa svojom nadmoćnom konjicom, a istovremeno dovoljno ravno da na njemu nema nekakvih skrivenih prepreka iz kojih bi Hanibal mogao iskoristiti za zasjede i slične smicalice. U takvoj bitci bi Rimljani pobijediti zahvaljujući svojoj nadmoćnoj pješadiji i, što je još važnije, kao ključni adut iskoristiti svoju brojčanu nadmoć.

Da bi stekli takvu nadmoć, Rimljani su prvih nekoliko mjeseci 216. pne. proveli sakupljajući vojsku čija je veličina bila bez presedana. Ranije su se rimske vojske obično sastojale od dvije legije pod komandom jednog konzula. Ovaj su put Rimljani odlučili prvo formirati konzulske vojske od četiri umjesto dvije legije, a potom ih spojiti u jednu. Rimljani su također svaku legiju popunili s 20 % više ljudstva, a također su bespoštedno regrutirali i svoje saveznike. Vojska se tako sastojala od osam ojačanih legija, koje su, zajedno sa savezničkim kontingentima brojale oko 86.400 ljudi. Pitanje ko će od dvojice konzula komandirati vojskom je rješeno odlukom da se konzuli na mjestu komandanta izmjenjuju svaki dan.

Povod za pokretanje te vojske je bila Hanibalova ofenziva na jug Italije započeta u proljeće 216. pne. Hanibal je pri tome zauzeo strateški važno skladište oružja i opreme kod Kane. Rimska vojska je sredinom ljeta krenula povratiti to skladište, te je nakon dvodnevnog marša opazila Hanibalovu vojsku na lijevoj obali rijeke Aufid u Apuliji. Ulogorila se oko 10 km od Hanibala. Isti dan je došlo prve veće čarke prilikom neuspjelog pokušaja Kartaginjana da Rimljanima postave zasjedu. Rimljani su taj pokušaj glatko odbili, što im je prilično pojačalo moral, ali istovremeno i izazvalo preveliko samopouzdanje.

Paulo je odlučio vojsku rasporediti tako da dvije trećine budu na lijevoj, a trećina na desnoj obali Aufida. Isti dan je Hanibal pokušao isprovocirati Paula na bitku, ali je on to odbio. Hanibal je, s druge strane, znao da će sljedećeg dana komandu nad rimskom vojskom imati nestrpljivi i svojeglavi Varon, te da je daleko vjerojatnije kako će taj izazov biti prihvaćen, što se na kraju i dogodilo.

Snage i borbeni raspored

Početni raspored i prva faza bitke

Rimske su snage 2. augusta - na dan bitke - prema antičkim izvorima, bile raspoređene u dvije veće grupe. Prva, koja se rasporedila na lijevoj obali rijeke radi bitke, je brojala 80.000 pješaka, 2.400 rimskih i 4.000 savezničkih konjanika. U dva logora, od kojih je jedan bio na desnoj obali rijeke, nalazilo se 2600 teških i 7400 lakih pješaka.

Kartaginska vojska je, pak, bila brojčano slabija i daleko heterogenija. Prema antičkim izvorima ju je činilo 40.000 teških pješaka, 6.000 lakih pješaka i 10.000 konjanika (4000 Numiđana, 2000 Španaca, 2000 Gala i 450 Libijaca). Uz njih je Hanibal raspolagao i sa oko 8.000 čarkaša, među kojima su bili najpoznatiji balearski praćkaši.

Varon, koji je odlučio primiti bitku suprotno upozorenju svog kolege Paula, svoju je vojsku rasporedio na tradicionalan način - pješadija se našla u centru, a krila je čuvala konjica. Varonova varijacija u odnosu na tadašnju taktiku je bila ta da je frontu rimske vojske učinio jednakom kartaginskom, odnosno da je postavio svoje snage u dubinu umjesto širinu. Varonov plan je bio da, koristeći brojčanu nadmoć, jednostavno razbije kartaginski centar, odnosno odbaci ga na rijeku Aufid bez ikakve odstupnice. Varon se u tome vodio iskustvom bitke na Trebiji, gdje su se rimski legionari, koristeći veću dubinu svog rasporeda, uspjeli probiti iz Hanibalovog obruča.

Hanibal je, pak, napravio borbeni raspored koji je maksimalno nastojao iskoristiti prednosti i mane njegove heterogene vojske, ali i položaja. U centar je postavio svoje najslabije snage - ibersku, galsku i keltibersku pješadiju - dok je na krila, isto kao i Rimljani, postavio konjicu; njen veći dio (6500 pod Hazdrubalom) je bio na lijevom, a 3500 numiđanskih konjanika pod Hanonom na desnom krilu. Hanibalove najelitnije i najprekaljenije trupe - afrička pješadija - su također postavljeni na krilima. Hanibal je također svoje trupe postavio u obliku polukruga, tako da njegove najslabije snage u centru budu najistaknutije. Kartaginskom centru je naređeno da na početku bitke ne pruža snažan otpor, odnosno da se povlači, nastojeći nagnati Rimljane na što brže napredovanje, koje bi ranjivima učinilo njihova krila.

Hanibal se za bitku odlučio upravo na obali Aufida zato što je njegova vojska bila okrenuta na zapadu, pa bi ujutro Rimljanima - koji su napredovali na istok - sunce udaralo u oči. Istovremeno je sa jugoistoka puhao i vjetar koji je bacao Rimljanima prašinu u oči.

Tok bitke

Uništenje rimske vojske

Na samom početku bitke, nadmoćna galsko-španska konjica na Hanibalovom lijevom krilu je bez većih poteškoća razbila i uništila rimsku konjicu. Numiđanska konjica na Hanibalovom desnom krilu je, pak, imala poteškoća s konjicom rimskih saveznika. Hazdrubal je zbog toga poslan s lijevog krila da s leđa napadne rimske saveznike, što je i učinio. Tako su Rimljani ostali bez svoje konjice, odnosno više niko nije mogao štititi njihovu pozadinu i bokove.

U međuvremenu se i pješadijska bitka odvijala po Hanibalovom planu. Centar koji su činili Gali i Španci se povlačio, ali je afrička pješadija ostala na svojim položajima. Rimljani su, pak, instinktivno najviše napredovali upravo prema centru gdje su se kartaginske linije činile najslabijima. Tako je s vremenom borbeni poredak obje vojske ponovno dobio polukružni oblik, ali u drukčijem smjeru. Ovaj put su se Rimljani našli u poluokruženju.

U tom je trenutku Hanibal naredio svojim Afrikancima da Rimljane napadnu u bokove, dok se istovremeno kartaginska konjica, umjesto da - po tadašnjim običajima - napadne rimski logor ili goni poraženu neprijateljsku konjicu - vratila na bojište i udarila u rimsku pozadinu. Tada je prestalo rimsko napredovanje, ali je svaki pokušaj da se u takvim uvjetima napravi novi borbeni poredak, odnosno pokuša izvršiti nekakav proboj, bio osuđen na propast. Rimska se vojska našla u obruču koji je postepeno smanjivan kako su vojnici ginuli jedni za drugima. Od rimske vojske je, prema antičkim izvorima, uspjelo pobjeći tek oko 14.000 ljudi, uglavnom iz logora, a koji su utočište pronašli u obližnjem Kanusijumu.

Prema Polibijevim navodima je kod Kane poginulo 70.000, a zarobljeno 10.000 rimskih i savezničkih pješadinaca, a da je od 6.000 konjanika preživjelo samo njih 370. Suvremeni historičari su skloniji Livijevim brojkama, koji je naveo rimske gubitke od 45.500 ubijenih pješadainaca i 2.700 ubijenih konjanika, kao i 3000 zarobljenih pješaka i 1500 konjanika. Među poginulima je bio i konzul Paulo, kao i veliki broj istaknutih rimskih oficira, političara i velikodostojnika - 2 kvestora, 29 od 48 vojnih tribuna i 80 senatora. Hanibal je, pak, imao oko 8.000 mrtvih, koje antički izvori opisuju kao "najhrabrije i najbolje među svim njegovim vojnicima".

Posljedice

Hanibalova pobjeda je imala katastrofalne posljedice za Rim, gdje su vijesti o njoj izazvale šok i duboku demoralizaciju. Antički izvori navode da je proglašena svenarodna žalost s obzirom da nije bilo porodice čiji član nije poginuo kod Kane. Prema procjenama, u samo 20 mjeseci je Hanibal uspio razbiti tri rimske vojske, te ubiti više od petine svih vojno sposobnih muškaraca. S obzirom da su sve rimske vojske manje-više uništene, dio političara je tražio da se s Kartaginom sklopi mir, a vojni tribun Lucije Cecilije Metel je čak predložio da se grad napusti, a Rimljani pokušaju tražiti sreću kao najamnici u helenističkim državama Azije.

Hanibal je, pak, Rimljanima poslao svog oficira Kartalona s mirovnom ponudom koju su antički izvori opisali kao "umjerenu", te nekoliko zarobljenika kao zalog za pregovore o otkupu. Rimski Senat je, međutim, odbio pregovarati o miru te je naložio zarobljenicima da se vrate u Hanibalov logor. Donesena je odluka da se rat, usprkos svemu nastavi, a da bi se pokazala odlučnost, Rimljani su bogovima žrtvovali ljude - a što je predstavljao jedan od posljednjih takvih rituala u historiji njihove države (ne računajući pogubljenja zarobljenika i osuđenika). Nešto kasnije su donesene i odluke da se problem nedostatka ljudstva riješi drastičnim mjerama koje su uključivale puštanje na slobodu osuđenika te robova, od kojih su nakon toga formirane nove legije. Problem morala je djelomično riješen i tako što su od preživjelih veterana Kane formirane dvije legije i poslane na Siciliju gdje su provele ostatak rata, ne podsjećajući svoje novoregrutirane suborce na katastrofalni poraz.

Sve te mjere, međutim, nisu mogle na kratki rok spriječiti da se ratna sreća potpuno okrene na stranu Kartagine. Hanibal je odbio prijedloge svojih oficira da maršira na Rim, dijelom zbog iscrpljenosti vlastite vojske, dijelom zbog njene neopremljenosti za opsade, a najviše zato što je smatrao da se Rim može pobijediti iscrpljivanjem, odnosno oduzimanjem njegove ljudske i materijalne baze koju su činili saveznici. To se pokazalo ispravnim u južnoj Italiji, gdje polisi nekadašnje Velike Grčke još uvijek nisu bili izloženi romanizaciji, te su rimski poraz kod Kane shvatili kao signal za pobunu. Takav je slučaj bio s Tarentom i brojnim južnoitalskim plemenima, a na stranu Hanibala se stavila i Kapua, dotada jedan od najpouzdanijih i najvjernijih rimskih saveznika. Nešto kasnije je u Sirakuzi pro-rimskog kralja Hijerona II naslijedio mladi Hijeronim koji se stavio na stranu Kartaginjana. S druge strane Jadrana je, pak, makedonski kralj Filip V odlučio pomoći Hanibalu te tako započeo prvi makedonski rat.

Ma duži rok su Rimljani uspjeli prebroditi katastrofu kod Kane. U prvom punskom ratu uspostavljena pomorska nadmoć Rimske Republike je spriječila Hanibala da prima pojačanja i logističku podršku kako iz same Kartagine tako i iz Makedonije, čije su miješanje Rimljani spriječili sklapanjem saveza s lokalnim grčkim polisima. Hanibalova vojska se tako morala opskrbljivati jedino od svojih italijanskih saveznika, koje je, pak, Rim nastojao eliminirati dugom i iscrpljujućom kampanjom i opsadama. Iako je Hanibal u nekoliko navrata uspio poraziti rimske vojske, pa čak i ubiti rimske konzule koji su im komandirali, lekcije Kane su naučene - Rimljani su općenito izbjegavali velike sudare na otvorenom polju te su primjenjivali Fabijevu strategiju. Već godine 215. pne. su uspjeli obraniti grad Nolu od Hanibalovog napada, što je, iako u strateškom događaj smislu bez velikog značaja, predstavljao dragocjen poticaj skršenom moralu. Rimljani su tako uspjeli postepeno iscrpiti Hanibalovu vojsku, a godine 207. pne. kod Metaura razbiti vojsku Hanibalovog brata Hazdrubala i spriječiti da Hanibal primi dugo očekivana pojačanja. Hanibal je zbog toga, kao i zbog rimskog napada na Sjevernu Afriku, bio konačno prisiijen napustiti Italiju, te je kod Zame poražen, što je označilo kraj rata i kartaginski poraz. Tako bitka kod Kane - iako predstavlja jedan od najblistavijih primjera vojne taktike - nije ispunila svoju stratešku svrhu.

Uticaj na ratnu vještinu

Iako su pobijedili u ratu, Rimljani su iz svog najvećeg poraza izvukli pouke te postepeno uvodili reforme u svrhu izbjegavanja događaja sličnih događaja u budućnosti. To se prvenstveno odnosilo na promjenu taktike, odnosno rimski bojni poredak više nikada nije nastojao nalikovati grčkoj falanzi čija snaga često nije bila vrijedna njene nefleksibilnosti. Umjesto toga se on počeo temeljiti na fleksibilnijim i pokretljivijim kohortama. Također je ukinut običaj da se stvaraju velike vojske s dva komandanta, te je umjesto toga uvedeno pravilo da vojskom može komandirati samo jedan čovjek. Rimljani su također shvatili nužnost iskusnih vojnika, te svoju vojsku, koja je dotad bila milicijskog tipa, počeli postepeno profesionalizirati.

Kao najdramatičniji, najkrvaviji i najspektakularniji okršaj drugog punskog rata, bitka kod Kane je kasnije zaokupila maštu mnogih vojnih teoretičara koji su navodili kao ideal ratne vještine, ali i brojnih komandanata koji su je nastojali kopirati. U tome su se najviše istakli njemački vojni teoretičari i vojskovođe u 19. i 20. vijeku, koji su kao cilj krajnji svoje strategije navodili obuhvat, opkoljavanje i uništavanje neprijateljske vojske na isti način na koji je Hanibal uništio Rimljane. U tome je najeksplicitniji bio Alfred von Schlieffen, načelnik njemačkog Generalštaba, koji je svoje ideje o konceptu uništavajuće bitke (Vernichtungsgedanke) objavio u knjizi po imenu Cannae. Pokušaji da se Hanibalov uspjeh ponovi na strateškoj razini su bili poznati Schlieffenov plan, te kasnije razvijena doktrina Blitzkriega.

Kritike tradicionalnog tumačenja

Kao i mnoge antičke bitke, bitka kod Kane je, pogotovo u posljednje vrijeme, predmet kritičkog preispitivanja u pogledu njenog tradicionalnog tumačenja, odnosno vjerodostojnosti podataka iz primarnih izvora. Oni se uglavnom tiču proturječnih tvrdnji Polibija i Livija o posljedicama bitke i događajima koji su nakon nje uslijedili.

Većina historičara tako tvrdi da je brojka od 70.000 poginulih Rimljana pretjerana, te je sklonija Livijevim tvrdnjama od oko 45.000 poginulih, koje uglavnom prihvaćaju i kasniji rimski historičari kao Apijan i Plutarh. Neki u suvremeno doba smatraju da su i te brojke pretjerane, odnosno da kod Kane nije poginulo više od 10-15.000 ljudi, odnosno da je u pitanju bio težak udarac za Rimljane, ali ne tako težak kao što se tradicionalno opisuje, odnosno da čak ni kartaginska konjica nije mogla u potpunosti spriječiti bijeg hiljada rimskih vojnika iz obruča. Time se nastoji objasniti zašto su, zapravo, Rimljani ne samo nastavili rat, nego vodili borbe s Hanibalom i trpili poraze. Drastično manji broj ubijenih rimskih vojnika bi također poslužio kao mogući razlog zašto Hanibal nije odmah eksploatirao svoj trijumf i marširao na Rim.

Dio historičara špekulira kako je Polibije bitku kod Kane opisao kao nezamislivu katastrofu prije svega iz propagandnih razloga, odnosno kako bi postepeni rimski oporavak učinio što dramatičnijim, a konačnu pobjedu što impresivnijim. Polibije je također predmet sumnji zbog toga što je kao glavnog krivca za poraz naveo konzula Varona, koji je usprkos toga kod svojih suvremenika slavljen kao heroj te je primio brojne počasti. Njegov kolega Emilije Paulo, koga Polibije opisuje kao opreznog komandanta koji se protivio bitci, je bio djed Polibijevog pokrovitelja Scipiona Emilijana, pa se zbog toga u pitanje dovodi Polibijeva vjedostojnost.

U popularnoj kulturi

Bitka je rekonstruirana u BBC-jevoj TV-seriji Time Commanders, kao i u BBC-jevom TV-fimu Hannibal: Rome's Worst Nightmare.

Vanjski linkovi

• "Battle At Cannae" Mommsen "History of Rome"; Historija Rima, knjiga 03; From the Union of Italy to the Subjugation of Carthage and the Greek States. Strana 50
• "The Battle of Cannae" na sajtu www.unrv.com
• "The Battle of Cannae Arhivirano 23. 12. 2017. na Wayback Machine" na sajtu Roman-empire.net
• Cannae - rasprava General feldmaršala Alfred von Schlieffen-a